Данил Макеев
Атырдьах сэргэ

Сэһэннэр

Таҥнарыахсыт

   Сайыҥҥы күн саҕахха саһан, сири-дойдуну түлэй түүн оргууй саба бүрүйбүтэ. Эргиччи барыта иһийэн, борук-сорукка куустаран нуурайбыта. Сотору кэрии тыа, уулуссаны батыһа кэккэлэспит хаптаһын кырыыһалаах дьиэлэр, соломонон бүрүллүбүт сарайдар үдүк-бадык силбэһэн көстөр буолбуттара.
   Ханна да уот кыламнаабат болоорхой хараҥата, ыт да үрбэт уу чуумпута сатыылаабыта. Баччаларга Россия киин уобаластарыгар ыас хараҥа буолар буоллаҕына манна, Ленинградскай уобалас дэриэбинэтигэр, үрүҥ түүннэр өссө да ситэ ааһа иликтэрэ. Онон барыта үөл-дьүөлгэ сууланан, туман быыһынан одуулаһардыы лүҥкүрэн көстөрө.
   Дьэ, ити кэмҥэ ойууртан икки хара күлүк дэриэбинэ саамай кытыы уулуссатыгар, нүксүччү туттан үөмэн киирбиттэрэ. Сотолорун ортотунан охсуллар уһун таҥастаахтарыттан сылыктаатахха байыаннайдар быһыылааҕа. Бэркэ сэрэнэн, тохтоон чуҥнуу-чуҥнуу, сыҕарыйаллара. Туора харахха көстүөхтэрин адьас баҕарбаттара өтө көстөрө.
   Ити күлүктэри көрүөхтэрин иннинэ, патрульга сылдьар ньиэмэс икки саллаата табах уматтаары үрдүк соппулуоттаах олбуор таһыгар тохтообуттара. Үөмэн нүксүлдьүһэр дьону көрөөт, олбуорга сөрүөстэ түһэн, кутуйах өҥө дьүһүннээх синиэллэрэ эргэ мас соппулуоту кытары силбэһэн хаалбыта. Арай, харахтара чаҕылыһан, сирэйдэрэ барбах тунааран көстөрө.
   Били дьон балачча чугаһаабыттарын кэннэ, иккиэн тэбис-тэҥҥэ:
   – Хальт! Хэндэ хох! – диэн уу чуумпуга ордук сатараан иһиллэр гына хаһыытаан тоҕо барбыттара. Сонно тута инники иһэр күлүк диэкиттэн уот субуруҥнаабыта да, бэстилиэт тыаһа баһырҕаабыта. Саллааттар чохчос гына түһээт, төттөрү сырсан эрэр күлүктэр диэки уһун уочараты биэрэн тачыгыраппыттара. Куотан иһээччилэртэн үрдүк уҥуохтааҕа, эмискэ көстүбэт модьоҕоҕо иҥнибиттии, даллас гынаат, умса баран түспүтэ. Киниттэн быдан намыһаан көстөр иккис киһитэ өссө уонча хаамыыны ойон баран, оргууй бүк түһэн барбыта.
   Саллааттар автоматтарын туһулуу туппутунан сырсан тиийбиттэрэ. Умса түһэн сытааччыны тиэрэ тардан көрбүттэрэ, айаҕыттан хааннаах күүгэн аллыбыт этэ. Өрүтэ мэҥийэн иккитэ-үстэ хардырҕаан тыынаат, иҥиир ситиитин тартаран дьигиҥнээбитэ, онтон налыс гынан хаалбыта. Иккис киһиэхэ ыстанан тиийбиттэрэ ыарыытыттан сирэйэ хаанньастан баран, хаҥас илиитин кууспутунан тураары үнүөхтээбитэ. Буулдьа тоҥолоххо түһэн баран, харытын бүтүннүү тоҕо солоон ааспыт этэ.
   Ити икки ардыгар офицер баһылыктаах хас да саллаат сүүрэн тилигирэһэн кэлбиттэрэ. Офицер өлө сытааччыга төҥкөйөн плаһын петлицатыгар үс сулуһу, сиэҕэр көмүс солотуулаах шеврону кытта улахан сулуһу көрөөт, чугастааҕы сарайга илдьэргэ дьаһайбыта. Бааһырбыт киһини бэрэбээскилииргэ бирикээстээбитэ. Бэйэтэ штабка дакылааттыы ыстаммыта.
   Күн тахсыыта ньиэмэстэр 38-с армейскай корпустарын разведкаҕа отделыттан капитан Швердтнер тылбаасчыттаах, уонча саллаат арыалдьыттаах тиийэн кэлбитэ. Тута Кыһыл Армия генерал-лейтенана чыыннаах киһи өлүгэ сытар сарайыгар ааспыттара. Халлаан сырдаабытын кэннэ көрдөххө, соломоҕо тиэрэ түһэ сытар киһи хорумматаҕа ырааппыт сэҥийэтэ туос курдук кубарыччы тарпыт этэ. Үрдүк сүүстээҕэ, улахан муруннааҕа, дэгдэгэр соҕус имнээҕэ, харатыҥы баттахтааҕа, уһун уҥуохтааҕа. Үкчү большевиктар 2-с Ударнай армияларын командующайа генерал-лейтенант Власовы ойуулаабыттарын курдук этэ. Арай ачыкыта эрэ суоҕа. Ол эрээри, ачыкытын сүтэрэн кэбиһиэн эмиэ сөбө.
   Швердтнер илиитин кыһыл оҕо кэриэтэ түөһүгэр көтөҕөн турар билиэннэйгэ эргиллэн, төбөтүнэн кыҥнах гынан соломоҕо сытааччыны ыйан баран:
   – Бу эн командирыҥ дуо? – диэн ыйыппыта.
   – Ээх, – диэт анарааҥыта умса көрөн кэбиспитэ.
   – Власов генерал дуо?
   – Ээх.
   Швертднер аан таһыгар чинэллэн турар конвоирдарга садьыс гынан баран:
   – Билиэннэйи илдьиэххитин сөп, – диэбитэ. Бэйэтэ Кыһыл Армия генералын бу күн сиригэр туох да буолбутун иһин уолуһуйбат буолбут кубархай сирэйин тобулу одуулаан тура түһээт, хаҥас өттүнэн эрчимнээхтик эргиллэн тахсан барбыта. Штабка тиийэн Власовы көмөргө соруйан, боротокуол суруйан баран, тахсан массыынаҕа олорон арыаллаан кэлбит мотоциклистары батыһыннаран, суол буорун өрүкүтэн айанныы турбута.
   Кини Ям-Тесевоҕа патруль генерал Власовы ытан өлөрбүтүгэр бүк эрэллээх этэ. Ол иһин тута корпус командованиетыгар рациянан генерал-лейтенант званиелаах киһи өлүгэ чахчы нууччалар 2-с Ударнай армияларын командующайа Власов буоларын туһунан биллэрбитэ.
   Ям-Тесевоҕа баран иһэн Туховежи диэн дэриэбинэҕэ суол ыйдараары тохтообуттарыгар, староста киниэхэ дьахтардаах эр киһи хоннорорго көрдөспүттэрин, кыһыл көмүс чаһы биэрбиттэрин туһунан тыллаабыта. Ол дьону уорбалыы санаан сарайга утуталаан баран, тастарыттан хатаан кэбистим диэбитэ. Өссө биэрбит чаһыларын көрдөрө сатаабыта.
   Швердтнер нууччалыы билбэт уонна Ям-Тесевоҕа патруль ытан кэбиспит улахан чыыннаах киһитэ ким буоларын быһаара охсоору ыксаан иһэр буолан, онно эрэ наадыйбатаҕа. Суол ыйдаран баран ааһа турбуттара. Онтон төннөн иһэн Туховежига кэлбиттэрэ, староста бэргэһэтин түөһүгэр хам туппутунан эмиэ суол кытыытыгар тоҥхоҥнуу турар этэ. Кэриим ыт кэлэр-барар дьоҥҥо албыннаһарын курдук, кылап-халап көрө-көрө, чүөччэрдии тараҕайдаах төбөтүн сэрэммиттии бокуойа суох эргичиҥнэтэ-эргичиҥнэтэ өссө төгүл били дьонун туһунан эппитэ.
   Швердтнер икки автоматчигы ылан, кэлбиккэ-барбыкка барытыгар эккэлии сатыыр ыкка майгынныыр нууччаны батыһан, чугас соҕус турар баһаарынай сарайга тиийбиттэрэ. Ааҥҥа ыт баһын саҕа күлүүс ыйанан турара. Староста күлүүһү арыйан ааны тэлэччи тардыбыта. Тылбаасчыт аан чанчыгар сөрүөстэн туран:
   – Тахсыҥ! Эһигини төгүрүйдүбүт, – диэн хаһыытаабыта.
   Икки-үс мүнүүтэ устата сарай иһиттэн туох да харда иһиллибэтэҕэ. Швердтнер автоматчиктары сарайга киирэллэригэр бирикээстээри гынан эрдэҕинэ иһирдьэттэн:
   – Nicht schiessen, qeneral Vlasov! – диэн кэһиэҕирбит саҥа иһиллибитэ.
   – Илиигитин өрө уунуҥ уонна тахсыҥ! – диэн тылбаасчыт өссө хаһыытаабыта.
   Чочумча буолаат, сарай иһиттэн илиитин өрө ууммутунан ачыкылаах, үрдүк уҥуохтаах, ханнык да бэлиэтэ суох гимнастеркалаах киһи тахсан кэлбитэ. Кини кэнниттэн дэриэбинэ дьахталларыттан туох да уратыта суох таҥастаах-саптаах суон дьахтар тарбахтарын сараччы туттубутунан, илиитин өрө уунан батыһан тахсыбыта.
   Швердтнер бу киһини көрөөт, тоҕо эрэ тута, дьиҥнээх Власов буоларыгар итэҕэйбитэ. Оччоҕо Ям-Тесевоҕа кини ким өлүгүн көрбүтэй?
   Кэлин быһаарбыттара кыра-кыра бөлөхтөргө арахсан төгүрүктээһинтэн тахсалларыгар, түүҥҥү силбэрэҥҥэ дэлби тоҥмут полковник Виноградовка Власов плаһын биэрбит эбит. Патрульга түбэһэн баран, бэстилиэтинэн ытыалаабыт, куотарга соруммут 2-с Ударнай армия штабын начальнига, полковник Виноградов өлүгүн ординареһа соруйан дуу, хаана баран өй-мэй туран дуу, Власов диэн бигэргэппит буолан тахсыбыта.
   Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии кэминээҕи саамай биллиилээх таҥнарыахсыт, 1942 сыл от ыйын 13 күнүгэр диэри Кыһыл Армия генерал-лейтенана Андрей Андреевич Власов, дьэ, итинник ньиэмэстэргэ бэриммитэ.
   Кини 1901 сыллаахха Нижегородскай губерния Ломакино диэн дэриэбинэтигэр орто бааһынай дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Нижнэй Новгородка духуобунай гимназияҕа, онтон семинарияҕа үөрэммитэ. 1917 сыллаахха, Өктөөп революциятын кэнниттэн, оччотооҕуга Нижегородскайдааҕы үлэ биир кэлим оскуолата диэн ааттанар үөрэх кыһатыгар үөрэнэ киирбитэ. 1919 сыллаахха Нижнэй Новгород государственнай университетын агрономияҕа факультетыгар үөрэнэ сырыттаҕына Кыһыл Армия кэккэтигэр ыҥырбыттара.
   Дьэ, мантан ыла кини олоҕун тиһэх күнүгэр диэри байыаннай форманы кэтэ сылдьыбыта. Маҥнай Кыһыл Армия, онтон – фашистскай Германия.
   1920 сыллаахха Андрей Власов командирдары бэлэмниир кууруска үөрэнэн баран Соҕурууҥҥу фроҥҥа үрүҥ гвардеецтары кытары сэриилэспитэ. 1922 сылтан командир, штаб үлэһитин быһыытынан сулууспалаабыта, ол быыһыгар эмиэ да эдэр командирдары үөрэппитэ. 1929 сыллаахха армия Үрдүкү команднай куурсун бүтэрбитэ. Эһиилгитигэр партияҕа киирбитэ. 1935 сыллаахха Фрунзе аатынан Байыаннай академия истээччитэ буолбута.
   Кини айылҕаттан бэриллибит сытыы өйдөөх киһи этэ. Бэйэтигэр, атын да дьоҥҥо ураты кытаанах ирдэбиллээҕэ. Ол, дьиҥэр, таска тахсыбакка кирийэ, кистэнэ сытар, ханнык да күүстээх иэйиини баһыйар бэйэмсэх буолуу көстүүтэ этэ. Кини чиэстэнэр, бочуоттанар, хайҕанар туһугар атыттары буолуохтааҕар, тус бэйэтин да харыстаабата. Ол иһин үктэлтэн үктэлгэ тахсан, дуоһунаһа үрдээн испитэ. Кэлин ити бэйэмсэх буолуута, бэйэтин аһара таптыыра тыһыынчанан киһи дьылҕатын тосту уларыппыта.
   1937—1938 сылларга Власов Ленинградскай уонна Киевскэй байыаннай уокуруктарга байыаннай трибунал чилиэнэ этэ. Ити кэмҥэ 99-с стрелковай дивизияҕа инспектор быһыытынан тиийэ сылдьан, дивизия командира вермахт байыаннай техникатын үөрэтэр эбит диэн донуос суруйбута. Комдивы сонно тута хаайбыттара, оттон Власовы кини оннугар анаабыттара.
   1938—1939 сылларга Власов байыаннай сүбэһиттэр бөлөхтөрүгэр киирсэн Кытайга тахса сылдьыбыта. Чан Кай-Ши киниэхэ тус бэйэтинэн Көмүс Дракон ордены туттарбыта уонна үс чымадаан араас бэлэҕи-туһаҕы биэрбитэ. Ону НКВД-лар, кыраныысса таһыгар сулууспалаабытыҥ туһунан кэпсии сылдьар дакаастабыллар буолуохтара диэн, дойдутугар кэлэригэр тутан ылбыттара.
   Эһиилгитигэр Власов номнуо генерал-майор чыынын ылбыта, дивизия командира буолбута. Ити сыл Кыһыл Знамя орденынан наҕараадаламмыта.
   1941 сыл үүммүтэ. Тохсунньуга Власов Киевскэй байыаннай уокурук 4-с механизированнай корпуһун командирынан анаммыта. Онтон ый буолаат Ленин орденынан наҕараадаламмыта. Оччолорго кини, син эмиэ мөлүйүөнүнэн сэбиэскэй дьон курдук, Кыһыл Армия булгуруйбат күүһүгэр бүк итэҕэйэрэ.
   Бэс ыйын саҥатыгар Власов хамаандалыыр механизированнай корпуһа Львов таһыгар турара. Сэрии бастакы күннэригэр сатабыллаах дьайыыларын иһин махтал ылбыта уонна Киеви көмүскүүр 37-с армия командующайынан анаммыта. Кырыктаах кыргыһыылар кэннилэриттэн ити армия сорох чаастара өстөөхтөр төгүрүктээһиннэрин тоҕо көтөн тахсыбыттара. Власов бэйэтэ халымырдык бааһыран госпитальга киирбитэ. Дьэ, бу кэмҥэ киниэхэ Кыһыл Армия модун күүһүгэр саарбахтыыр санаалар кииртэлээбиттэрэ. Онтун, биллэн турар, кимиэхэ да эппэтэҕэ.
   Сэтинньигэ Сталин Власовы ыҥыран ылан 20-с армияны тэрийэригэр сорудахтаабыта. Олус кытаанах ирдэбиллээх, туруорбут соругун толотторон тэйэр генерал-майор ити сорудаҕы ситиһиилээхтик толорон, генерал-лейтенант званиетын ылбыта уонна иккистээн Кыһыл Знамя орденынан наҕараадаламмыта.
   Олоҕун тосту уларыппыт 1942 сыл саҕаланыыта генерал-лейтенант Власов иккистээн Ленин орденынан наҕараадаламмыта. Кулун тутарга Ленинградка кимэн киирэн иһэр ньиэмэс сэриилэрин үлтү охсорго уонна утары кимэн киирэргэ анаан тэриллибит Волховскай фронт командующайын солбуйааччынан анаммыта.
   Дьэ бу сырыыга дьоло киниттэн киэр хайыспыта… Фронт командующайа, урут репрессиялана сылдьыбыт киһи буолан, куттанан, Верховнай Ставкаҕа дьиҥнээх быһыыны-майгыны биллэрэн испэт этэ. Ол түмүгэр фронт улахан охсууну ылбыта. Итини таһынан үрдүкү командование сыыһа-халты дьайыыларыттан биһиги сэриилэрбит аһа-таҥаһа, сэбэ-сэбиргэлэ суох хаалар кутталлара суоһаабыта. Итинник балаһыанньа үөскээбитигэр Власовы тииһигэр диэри сэбилэммит өстөөх механизированнай чаастарын аҥаардас кыһыл илиилэринэн тохтото сатыыр 2-с Ударнай армия командующайынан анаабыттара. Армия аһа-таҥаһа, сэбэ-сэбиргэлэ суох буолан олус ыарахан балаһыанньаламмыта. Сибээс суоҕа. Немецтэр фронт линиятын хас эмэ сиринэн тоҕо көтөн биһиги чаастарбыт кэтэх өттүлэригэр тахсыбыттара. Власов санаата улаханнык түспүтэ. Били Кыһыл Армия булгуруйбат күүһүгэр бүк итэҕэйэрэ күппүлүү барбыта. Хайдах эмэ гынан бэйэтэ тыыннаах хааларын эрэ толкуйдуур буолан барбыта.
   Бэс ыйын бүтүүтэ армиятын ордон хаалбыт чаастарыгар кыра-кыра бөлөхтөргө арахсан төгүрүктээһинтэн төлө көтөн тахсалларыгар бирикээстээн баран бэйэтэ аҕыйах киһилээх тыаҕа түспүтэ. Онтон дьэ, от ыйын 13 күнүгэр билиэҥҥэ түбэспитэ. Сотору соҕус, Винницаҕа баар билиэн түбэспит офицердар лааҕырдарыгар сытан, ньиэмэстэргэ сулууспалыырга сөбүлэспитэ. Өссө нуучча саллааттара билиэннэйдэр курдук санамматтарын ситиһэр туһугар, бэйэлэриттэн сэбилэниилээх армия тэрийэргэ этии киллэрбитэ.
   2-с Ударнай армия сорох чаастара төгүрүктээһинтэн тахсыбыттара эрээри байыаннай чекистэр репрессияларыгар түбэспиттэрэ. Дьэ, ити барыта Власов командирдаах 2-с Ударнай армия ньиэмэстэргэ билиэн бэриммитин уонна саатын-саадаҕын бэйэтин дьонун утары туппутун туһунан үһүйээн үөскүүрүгэр төрүөт буолбута.
   Балаһыанньа олус ыараан, Власов курдук улахан чыыннаах киһи ньиэмэстэргэ таҥнаран, Сталин 1942 сыл от ыйын 28 күнүгэр 227-с нүөмэрдээх, биир да хаамыыны кэннинэн чугуйбат туһунан кытаанах бирикээһи таһаарбыта. Ол бирикээскэ олоҕуран уолуйууну тардааччылар, бойобуой позицияларын бирикээһэ суох хаалларбыттар, куттаҕастар сонно миэстэтигэр ытыллан иһиэхтээхтэрэ. Сэрии ыардарыттан ииримтийбит, кыайтарыы кыһыытыттан абарбыт-сатарбыт командирдар тыһыынчанан киһини туох да суута, силиэстийэтэ суох ыттыы ытыалаан кэбиһиилэрэ саҕаламмыта.
   Ону таһынан хас биирдии армияҕа биэстэн уоҥҥа тиийэ штрафной роталары тэрийэргэ, онно буруйдаммыт саллааттары уонна алын командирдары мунньан Ийэ дойдуларын иннигэр ыар буруйдарын кыргыһыы хонуутун саамай ыар учаастагар кыа хааннарынан сууйалларыгар бирикээстэммитэ. Оттон үрдүкү команднай састааптан буруйдаммыт дьону фронт аайы тэриллибит штрафной батальоннарга ыытар буолбуттара.
   Быһыы-майгы итинник тыҥаан турар кэмигэр 2-с Ударнай армия кыракый бөлөҕүн кытары ыйтан ордук ойууру, маары кэтэн баран, биир саха саллаата, төгүрүктээһинтэн төлө көтөн тахсаары, бүтэһик атаакаҕа туруммута…
//-- * * * --//
   Сиэрэй синиэллээх, бас сыгынньах, муҥур тиит саҕа ньиэмэс саллаата Железнов өтөрү түспүт ыстыыгыттан халбарыс гынан аһаран биэрээт, күөнүнэн баттыы түспүтэ. Саппыкытын оһуттан кынчаалын ылан далайан эрдэҕинэ Мэхээлэ туора-маары охто сытар өлүктэри үрдүнэн ойоору туруйалаан иһэн, өрүһүнэн, өстөөҕү ыстыыгынан хонноҕун аннынан саайбыта. Ыстыык соломо чуучуланы аспыт кэриэтэ «кирк» гына түспүтэ.
   – Һуу! Сидьиҥ баара. Сии сыста дии, – диэн сибилигин аҕай үрүҥ тыынын быһа сыспыт күтүрү туора хаһыйаат, Железнов саатын көрдөөн тула өттүн харбыаласпыта.
   – Бардыбыт. Дьоммут анараа траншеяҕа тиийэн эрэллэр, – Мэхээлэ өлөөрү үрүҥүнэн-харанан көрө сытар өстөөҕү үрдүнэн ойон, ааһа сүүрэ турбута. Өстөөх бөҕөргөтүнүүтүн бүтэһик ситимин мүччү көтөн, чугас лүҥкүрэн көстөр тыа диэки сырсан истэхтэринэ ойоҕосторуттан пулемет ытыалаан күпсүйбүтэ. Тула өттүлэригэр буулдьа тыаһа үөр чыычаах кэриэтэ чыбыгырыы түспүтэ. Инники испит дьон сорохторо өлөрдүү таптаран, атыттара сибиниэс тобурахтан быыһанаары умса баран түспүттэрэ. Мэхээлэ эмиэ умса хоруйа түспүтэ. Ыы муннугар ким эрэ саппыкытын тоһоҕолоро умсаах кус хараҕыныы саһара дьэрэлийэн көстүбүтэ.
   Халлаан ити икки ардыгар күнүскүлүү сырдыы охсубут этэ. Пулемет уҥа диэкиттэн ытыалаан күпсүйэрэ. Мэхээлэ хараҕын кырыытынан көрдөҕүнэ баара-суоҕа отучча саһааннаах сиртэн уота кытыастан олороро. Ити кэмҥэ инники испиттэр ойон туран сырыстылар быһыылааҕа. Пулемет бөтө бэрдэрээт, аны ол диэки хайыһан, өлөр өлүү ардаҕын куппутунан барбыта. Онон туһанан Мэхээлэ үҥкүрүс гынан ытарга тоҕоостоох сири булаат, күн уотугар килэбэчийэн көстөр каска аннын диэки кыҥаан ытан хабылыннарбыта. Өс киирбэх пулемет ах барбыта. Ол кэмҥэ, били, дьэрэлиспит тоһоҕолордоох саппыкылаах киһи ойон туран, пулемет диэки саба сүүрэн киирэн иһэн, ньиэмэстэр уп-уһун уктаах гранаталарын кыыраппыта. Тыас дэлби ыстанарын кытары тыыннаах ордубуттар тыаны былдьаспыттара.
   Мэхээлэ сирэйин-хараҕын быһыта сынньар мас лабааларын илиитинэн хаһыйа-хаһыйа балачча уһуннук сүүрэн баран, тыҥата киһи тулуйбатынан аһыйан маска өйөнөн бөтүөхтүү турдаҕына, Железнова тыын быһаҕаһынан тыынан кэлбитэ. Иккиэн утарыта көрсөн, саҥарар да кыаҕа суох бөтүөхтэһэ турбуттара. Мэхээлэ түөһүн иһэ уотунан умайарын уҕарытаары силин быһа ыйыста сатаабыта да, тамаҕа адьас хатан хаалбыт этэ. Уу иһээри өттүгэр баар билээгэтин ылаары гыммыта, миинэ эмтэркэйэ тэлэ көтөн ааспыт этэ.
   – Оо, ыт буола сыспыппын дии, – диэн сахалыы саҥа аллайбыта.
   – Туох диигин? – дии-дии Железнов эмиэ билээгэтин устаары букунаспыта. Кэмниэ кэнэҕэс анал саппыйатыттан устан ылан Мэхээлэҕэ ууммута. Киһитэ биэстэ-алтата бэрт иҥсэлээхтик омурдан баран:
   – Баһыыба. Хараҕым сырдыырга дылы гынна ээ, – диэн баран төттөрү биэрбитэ. Уу иһэн, тыын ыла түһэн баран, тыа үөһүн диэки сырсыбыттара. Сотору командирдара майор Распутин старшай лейтенант Шаповаловы уонна хас да саллааты кытары баран иһэллэрин сиппиттэрэ. Кыракый ырааһыйа саҕатыгар мустан ааҕынан көрбүттэрэ, бүтүн полкаттан баара-суоҕа 120-чэ киһи ордубут этэ. Мэхээлэлээх взводтарыттан Железновтуун иккиэйэх эрэ тыыннаах хаалбыттар эбит. Бүтэһик атаакаҕа туралларыгар бэһиэ этилэр. Взвод командирын солбуйааччы Тизяев миинэҕэ түбэһэн өлбүтүн Мэхээлэ илэ хараҕынан көрбүтэ. Атыттар ханна-ханна охтубуттарын кыргыһыы будулҕаныгар өйдөөн көрбөтөҕө.
   Хас да бөлөххө арахсан, соҕуруулуу-илин диэки баран иһэн, Кыһыл Армия чаастарын инники кирбиилэригэр тахсан кэлбиттэрэ. Били ойуурдара балачча улахан арыы тыа эбит этэ. Төгүрүктээһинтэн тахсыбыттары инники кирбии кэтэх өттүгэр таһаарбыттара. Ыйтан ордук ойууру, маары кэппит дьон дьэ сылаас аһы аһаабыттара уонна, ким ханна түбэһэринэн охтон түһээт, утуйан хаалбыттара.
   Балаҕан ыйынааҕы түүн тыаһа суох халыйан кэлэн, кинилэри кимнээхтэн эрэ саһыарардыы оргууй саба бүрүйбүтэ. Өстөөх төгүрүктээһинигэр түбэһэн үгүс түрбүөннээх түүннэри аһарбыт саллааттар кэмниэ кэнэҕэс бэйэлэрин дьонноругар төлө көтөн тахсан, дьэ уоскуйан, сылбах курдук охтон утуйа сыппыттара. Сорохтор муннуларын тыаһа баччыгыныыра, ким эрэ ыҥыранан ылара, ол быыһыгар оҕолуу холкутук сурдурҕаччы тыына сытааччылар бааллара. Салгыҥҥа килэриччи сиэппит сирэйдээх, үгүстэригэр кирдээх бэрэбээскилэрдээх саллааттар түлүк ууларыгар утуйа сытаннар араас дьикти түүллэри көрбүттэрэ буолуо. Ол эрээри, кинилэртэн ким даҕаны сарсыҥҥы күнтэн ыла таҥнарыахсыт диэн ыар дьаралыктаныахтааҕын туһунан түһээн да баттаппатаҕа.
   Сарсыарда Мэхээлэ ким эрэ сүр күүскэ санныттан илгиэлиириттэн соһуйан олоро түспүтэ.
   – Тарабукин, тур! Стройдуур үһүбүт, – диэн саҥа хоту өрө көрбүтэ Железнов саатын сүкпүтүнэн саба нөрүйэн турара.
   Аҥаар эҥээрин тэлгэммит, атынынан саптыбыт синиэлин кэтээт, кууһа сыппыт бинтиэпкэтин туппутунан киһитин кэнниттэн батыспыта. Дьонноро бөлөхтөөн үүммүт талахтар кэтэхтэригэр стройдаары үөмэхтэһэн эрэллэрэ. Бары үс кэккэнэн стройдаан кырылаабыттарын кэннэ командирдара майор Распутин хас да офицеры кытары тиийэн кэлбиттэрэ.
   – Табаарыстар! Сааҕытын-сэпкитин туттарыҥ, туох эрэ сыыһа бирикээс тахсыбыт. Быһаарсыахпыт.., – диэн баран портупеятын устан ылан оргууй сиргэ уурбута уонна туора тахсан турунан кэбиспитэ. Мэхээлэ онно өйдөөн көрбүтэ уҥа-хаҥас өттүлэригэр сабыс-саҥа формалаах, автоматтаах саллааттар кэккэлээн тураллара. Онтон-мантан «Тоҕо? Хайдах?» диэн саҥалар иһиллэн эрдэхтэринэ, били, бөлөхтөөн турар офицердартан петлицатыгар үс шпалалаах киһи бэстилиэтин сыгынньахтыы туппутунан:
   – Армия главнокомандующайын бирикээһэ. Бары сааҕытын-сэпкитин туттараҕыт. Өрөлөспүт киһини суута, силиэстийэтэ суох ытан кэбиһэр бырааптаахпыт, – диэн хаһыытыы-хаһыытыы, строй иннинэн хааман чиккэҥэлээбитэ.
   Хайыахтарай, сааларын-сэптэрин – ким кыргыһыыга былдьаабыт автоматын, бэстилиэтин, атыттар бинтиэпкэлэрин – биир сиргэ чөмөхтүү быраҕа-быраҕа стройга төттөрү турунан испиттэрэ. Мэхээлэ маһа онон-манан хабырыттыбыт бинтиэпкэтин бэркэ сэрэнэн чөмөх үрдүгэр ууран баран, стройга төннөн иһэн саата нүөмэрин таһынан өссө туох ураты бэлиэлээҕин өйдүү сатаабыта. Саха киһитин сиэринэн саатын бэркэ харыстаан илдьэ сылдьыбыта. Көнөтө, тэбэрэ үчүгэйэ бэрдэ. Адьас кыҥаабыт сиригэр түһэрэрэ. Элбэхтэ үрүҥ тыынын өллөйө буолбута. Ол иһин, төттөрү биэрэр буоллахтарына, бэйэтин эрэ бинтиэпкэтин ылар санаалааҕа.
   Бары сааларын-сэптэрин туттарбыттарын кэннэ аны «Формаҕытын устуҥ!» диэн бирикээстээбиттэрэ. Бу сырыыга улаханнык мөккүспэккэ, киҥинэйэн үөхсэ-үөхсэ тас таҥастарын устан чөмөхтүү бырахпыттара.
   Маҥан сиидэс ис таҥаһынан эрэ хаалбыт дьону икки өттүлэриттэн автоматтаах саллааттар хонбуойдаан чугас соҕус баар землянкаҕа илдьибиттэрэ. Сэрии сэбин уурарга анаан оҥоһуллубут, ортотунан тулааһын баҕаналардаах кэҥэс соҕус землянкаҕа лыык курдук симиллибиттэрин кэннэ ааны олуйан халыгыраппыттара.
   – Тоҕо биһигини хаайдылар? Туох буруйбут иһин? – диэн дьон бэйэ-бэйэлэриттэн ыйыталаспыттара. Өмүрэн, соһуйан хаалан дөйүөрбүт курдук дьон ити ыйытыылартан, дьэ, өрө оргуйа түспүттэрэ. Ханна эрэ, землянка түгэҕин диэки Распутин саҥата иһиллибитигэр айдаан хам барбыта.
   – Ленинград оборонатын быраҕан, гитлеровецтарга таҥнарбыт генерал Власов бирикээһин толорон чугуйбут үһүбүт.
   – Власов таҥнарбыт даа?!
   – Оо, ыт эбит дии…
   – Биһиги бирикээһи эрэ толорбуппут. Таҥнарбатахпыт, – диэн маарыҥҥытааҕар өссө күүстээх күйгүөр буола түспүтэ.
   – Тохтооҥ! Тохтооҥ! Чуумпуруҥ! Биһиэхэ Москваҕа куттал суоһаата диэн төгүрүктээһини тоҕо көтөн Старай Русса туһаайыытынан тахсарга бирикээстээбиттэрэ. Биһиги ону толорбуппут. Сэриигэ быһыы-майгы түргэнник уларыйар. Төгүрүктээһинтэн тоҕо көтөн тахсар кэммитигэр генерал Власов ньиэмэстэргэ таҥнарбыт. Биһигини… Биһигини эмиэ таҥнарыыга буруйдууллар. Быһаарыахтара. Быһаарсаллар ини.., – диэн Распутин кэһиэхтээх саҥата иһиллибитигэр уу чуумпу сатыылаабыта. Хараҥа муннук диэкиттэн ким эрэ ыҥыранар, ынчыктыыр кэриэтэ:
   – Тогда нам хана. Всех расстреляют, – диэбитигэр сатыылаабыт чуумпу өссө ыараабыкка дылы буолбута. Мэхээлэ тулааһын баҕанаҕа өйөнөн туран: «Эс, ама барыбытын таһааран ытан кэбиһэллэр үһүө. Туох буруйбут иһин?! Эмиэ ыар эрииргэ түбэстим ээ, быһыыта», – дии санаабыта. Дойдутугар чуут хаайыыга түбэһэ сыһан сэриигэ барар буолан быыһаммыта. Манна да кэлэн баран, эмиэ туох да буруйа суоҕар саа уоһугар турар куттал суоһаабытыттан сүрэҕэ нүөлүйбэхтээбитэ. Ити туран дойдутун, дьонун, ааспыт олоҕун санаан тулатыгар туох баарын умнан ылбыта.
//-- * * * --//
   Сэрии буолбут сураҕын истэллэригэр кини уон сэттэтин саҥа ааспыт уол этэ. Түөрт кылаас үөрэхтээх буолан холкуос суотчутунан үлэлиирэ. Мэхээлэ ийэ-аҕа таптала диэни билбэккэ улааппыта. Аҕатын эдьиийигэр, аҥаардас дьахтарга иитиллибитэ. Эдьиийэ сэрии буолуо аҕыйах ый иннинэ хотоҥҥо ынах ыы олорон эмискэ нукус гынаат өлөн хаалбыта. Онтон ыла дьукаахтарын кытары буккуһан олорбута. Сэрии саҕаланар сылыгар, кыһайбыт курдук уот кураан сатыылаабыта. Холкуостарын бэрэссэдээтэлэ Сэмэн Харылаампыйабыс бэбиэскэ тутан сэриигэ аттаммыта. Кинини кытары үлэни-хамнаһы кыайар эр дьон бары хомуллубуттара. От ыйын бүтүүтэ Мэхээлэни бэрэссэдээтэлинэн талбыттара. Алаастар кубарыччы кууран, туохха да кыайтарбат аһыҥа түһэн, арыый кыанар дьоннорун өрүскэ оттото киллэрбиттэрэ. Мэхээлэ дьонун кытары өрүскэ киирэн тахсыбытын кэннэ хонуу биригэдьиирэ Сөдүөт оҕонньор:
   – Иэдээн буолла… Сүөһүбүтүн-аспытын хайдах сыл таһаарабыт. Манна бэрт аҕыйах оттоохпут. Маралаайы үрэҕэр дьонно тэрийэн ыытыахха. Салайааччынан Бүөтүрү анаатахха саатар сэттэ-аҕыс оту туруорар инилэр. Үнүр дулҕалаах, уулаах сиригэр киһи тирбэҕэлэһиэх ото баар эбит диэн эрэрэ, – диэбитэ.
   Иккиэн бэрт өр олорон, сыымайдаан сэттэ киһини – икки оҕонньору, үс эдэрчи, оҕото-уруута суох дьахтары уонна Ыстапаан, Дьуонуска диэн чороччу улаатан эрэр уолаттары тэрийэн ыытарга диэн быһаарбыттара. Барааччыларга биир аты, икки оҕуһу биэрэр буолбуттара. Сөдүөт үс-түөрт оҕонньору хомус баайыытыгар туруоруох буолбута.
   Лаҥхаайыкы уонна Элэһин диэн бэрт хойуу хомустаах күөллэри таһынан Улахан Эбэ диэн алта арыылаах, бу эҥээр олорор дьону иитэр-аһатар күөл хомуһун баайарга быһаарыммыттара. Оҕонньотторго көмөҕө олдьот уолаттары анаабыттара.
   Кыһарҕаннаах кыһын ыган кэлбитэ. Күһүн хаар түһүөн эрэ иннинэ субан сүөһүлэри сүүрбэччэ көстөөх сиргэ, өрүскэ кыстата киллэрбиттэрэ. Ол сүөһүлэр кыстыыр хотоннорун, үлэһиттэр олоруохтаах балаҕаннарын тутуу, аһыҥа сиириттэн тоҕус сорунан быыһаабыт дуона суох бурдуктарын быһыы, кыстыкка киирии атын да бытархай, ол эрээри хайдах да уталытыллыбат үлэлэрэ дьон-сэргэ хара көлөһүнүн супту уулаабыта, сыратын-сылбатын быспыта.
   Кыһын кыһалҕанан, тымныынан кыһарыйан тиийэн кэлбитэ. Ас-үөл олус кырыымчык этэ. Туох чорбойорун барытын фроҥҥа диэн туура тутан ылаллара. Олунньу саҥатыгар Мэхээлэ өрүскэ кыстаан олорор дьонугар өйүө сыыһа илдьэ таарыйа, билсэ диэн барбыта. Аара хонон дьонугар тиийбитэ этэҥҥэ олороллор этэ. Төннөрүгэр ата ыран хаалан икки хоммута. «Кыһыл Сулус» холкуоска хонон турбутун кэннэ, сарсыарда дьиэлээх оҕонньор хатыҥ үөстээх чэйи иһэ олорон, төһө да эмээхсининээн үһүөйэх эрэ буоллаллар:
   – Эһиги диэки дьон-сэргэ хайдах олороллор. Биһиэхэ хас да киһи хоргуйан өллө, – диэн сибигинэйэн кэпсээбитэ. Мэхээлэ ити кэпсээни бэркэ дьулайа истибитэ. Кинилэргэ да хоргуйуу ыган иһэрин бүтэйдии сэрэйэрэ. Барарын саҕана оҕонньор:
   – Дьэ, тукаам. Олус эдэргиттэн ыар бурҕалдьыны кэппит оҕо эбиккин. Кытаатан дьоҥҥун-сэргэҕин харыстыы сатаа, – диэбитэ.
   Халлаан өссө да ситэ сырдыы илигэ. Ол эрээри тула өттө бүдүк-бадык соҕус да буоллар син көстөрө. Ата арыый сынньаммыт курдук айаннаан сэксэлдьийэн иһэн, хоммут ыалыттан балтараа биэрэстэ курдук тэйээт, турунан кэбиспитэ. Иччитэ муоһатын хамсатан самыытын таһыйан көрбүтэ да, баҕаналыы тэбинэн, баһын илгистэ-илгистэ турбута. Сыарҕаттан түһэн иннигэр тиийбитэ туох эрэ харааран сытара. Куйахата «дьыр» гына түспүтэ, чугаһаабакка туран ыраахтан ыҥыран көрбүтэ да, саҥа суох буолбута. Хайыай, тиийэн умса түһэ сытар киһини эргитэ тардаары гыммыта номнуо адаарыччы тоҥон хаалбыт этэ.
   Сүрэҕэ айаҕар бүөлүү анньан атыгар нэһиилэ тиийбитэ. Тоҥуу хаарынан эргитэн хоммут ыалыгар төттөрү барбыта. Оҕонньор истээт:
   – Оо, хайа сордоох эбитэ буолла, – диэн уһуутаан кэбиспитэ. Балачча өр дөйбүт курдук олоро түһэн баран: – Тукаам, эн куула суолунан бар. Нөҥүө алааска киирдэххинэ уҥа суолу тутуһаар. Оччоҕо дойдулуур суолгар тахсыаҕыҥ. Мин сэбиэккэ киирэн тыллаатахпына сатанар, – диэбитэ.
   Хоргуйан, тоҥон суолга охтубут киһини көрөн Мэхээлэ улаханнык саллыбыта. Хараҕар адаарыччы тоҥмут, үп-үрүҥүнэн туртаччы көрбүт киһи көстөн кэлэ турара. Уһун суолу быһа дьонун-сэргэтин хоргуйууттан хайдах быыһыыр үүтү-хайаҕаһы тобула сатыы испитэ. Мантан саас улахан быстарыы буоларын көхсүнэн сэрэйэрэ. Сорох ыаллар аҥаардас үөрэ отунан эрэ хонор буолбуттара ыраатта. Тиийэн Сөдүөт, Бүөтүр оҕонньору кытары сүбэлэстэххэ сатаныыһы, кырдьаҕас дьон, баҕар, тугу эмэ тобулуохтара дии санаабыта.
   Борук-сорук буолуута Улахан Эбэ арҕаа баһынааҕы үрдүк сыыры ырбыт ат сыарҕаҕа үтүрүттэрэн сиэлэн сэксэйбитэ буолан түспүтэ. Күөлгэ киирэн омоох суолунан дьиэлэрин диэки үннэрэн иһэн, эбэ киэҥ көхсүгэр тиийэн суолларын сүтэрэн кэбиспиттэрэ. Манан хаһан да, туох да сылдьыбатаҕын курдук тибэн кэбиспит этэ. Уҥуор боруорар дьиэлэр, биир-икки оһох кыыма кытыастар сирин диэки тоҥуу хаарынан мочоохтотон испиттэрэ. Ата бэйэтэ да ыран иһэр буолан, уол сыарҕаттан түһэн кэнниттэн хааман батыччахтаабыта.
   Сэдэгэр арыытын соҕуруу баһынан үнүөхтэтэн истэхтэринэ эмискэ ата умса баран түспүтэ. Мэхээлэ көрдөҕүнэ хаар өрүкүс гынаатын кытары, муҥха таһаарар чардаат саҕа хап-хара уу дэбидис гына түспүтэ. Ол хара ортотугар ата, кутуруга бурал гынаат, муус анныгар барбыта. Сыарҕата сыҥааҕыттан иҥнэн таҥнары хойуостан хаалбыта.
   Соһуйуу бөҕөнү соһуйан, атын муус анныттан хостуу тардан таһаарыахтыы муоһатын мэтэйэ-мэтэйэ тардыбытыгар – «пис» гынар тыас иһиллибитэ да, тиэрэ таһылла түспүтэ…
   Тоҥуу хаары оймоон, ийэ-хара көлөһүнэ сарт түһэн дьиэтигэр нэһиилэ сыһыллан тиийбитэ. Тиэргэҥҥэ киирэн иһэн эргиллэ түһээт, Сөдүөт оҕонньордооххо ааспыта.
   – Айыы таҥарам! – Маарыйа эмээхсин Мэхээлэ кэпсээнин истэн баран кириэстэнэн ылбыта. Сөдүөт, сэҥийэтигэр абына-табына үүммүт бытыгын имэринэ-имэринэ, балачча өр саҥата суох олорбута. Онтон:
   – Өйөмҥө түстэҕэ дии, – диэбитэ уонна сорох дьыл эбэҕэ бытархан тымныыга да тоҥмот сиикэйдэр хаарынан бүрүллэн сытан хаалааччылар диэн кэпсээн соһуппута.
   – Эн эрэ буолбатах. Кыс ортото атын ууга былдьаппыт дьон туһунан хаста да истибитим. Былыр оҕонньоттор итинниги эбэ ылаары ыллаҕа дииллэрэ. Үс хонон баран биирдэ хостууллара үһү. Онон эн да аккын үс хонон баран хостуур инибит.
   Үһүс күнүгэр хаһыа да буолан ууга түспүт аты хостообуттара. Оһолго өлбүтүн туһунан аахталаан баран, этин холкуостаахтарга түҥэппиттэрэ. Ити түбэлтэ Мэхээлэҕэ өй укпута. Ону Сөдүөт оҕонньорго эппитигэр маҥнай саба саҥарбыта. Биир ырыган ат этэ төһө өр бараахтыай?.. Сотору дьон эмиэ хоргуйар куттала суоһаабыта. Мэхээлэ эмиэ Сөдүөккэ тиийбитэ. Сүбэлэһэн баран түүн хотоҥҥо тахсан биир сүөһүнү өлөрбүттэрэ. Сарсыҥҥытыгар аһыы оту сиэн өлбүт диэн аахталаабыттара. Этин дьоҥҥо түҥэппиттэрэ. Ол да өр барбатаҕа.
   Аҕыйах хонугунан Сөдүөт Мэхээлэни дьиэтиттэн ыҥыран таһааран, мас кыска тиийэн дүлүҥҥэ олорбута.Саҥата суох кураанах хамсатын уобан олорбохтуу түһэн баран:
   – Дьэ, тукаам, эмиэ ынырыктаах кураан сайын үүнэр буолла. Күн-дьыл туруга оннук. Киһи сиэмэни буорга түһэрэн туһаммата буолуо оҥоробун. Онон маннык санааҕа кэллим… Ыһыы сиэмэтин үс гыммыт биирин ордоруохха, атынын чып кистэлэҥинэн ыалларынан түҥэтиэххэ. Эн эдэриҥ бэрт… Ити дьаһалы барытын мин оҥоруом. Түбэһэр да буоллахха, буруйа миэхэ, олоруохпун олорбут киһиэхэ буолуоҕа, – диэбитэ.
   Сөдүөт оҕонньор эппитин курдук дьаһаммыттара. Ыһыы сиэмэтин сороҕун маҥхааһай муостатын анныгар кистээбиттэрэ. Ону бадьыылаҕа тартаран сайын окко үлэлиир дьоннорун аһатар санаалаахтара.
   Муус устар ортотун диэки уполминзаг начальнига Дмитриев диэн киһи тиийэн кэлбитэ. Онно Үрүмэччи Өрүүнэ диэн бэрт элбэх саҥалаах ыанньыксыт дьахтар эт, бурдук үллэстибиттэрин туһунан айахтатан кэбиспит этэ. Дьэ, доҕоор, силиэстийэ бөҕө буолбат дуо?! Буруйу барытын Сөдүөт оҕонньор бэйэтигэр ылыммыта. Ол үрдүнэн райком бюротугар Мэхээлэни дьүүллээн баран, дьыала тэрийэргэ диэн быһаарбыттара. Арай, итини НКВД начальнига Яковлев утарбыта. Кини: «Тарабукин эдэр киһи, киниэхэ холкуос бэрэссэдээтэлин быһыытынан бэриллибит боруонньатын устан фроҥҥа ыытыахха диэн этиилээхпин. Дойдуга эдэр дьон наадалар. Илиитигэр саа-саадах тутан дойдутун көмүскээтин.
   Оттон бу дьыалаҕа тустаах буруйдаах Семенов Федот Николаевич буруйун билиммитэ. Дьыала тэриллибитэ. Мин этэрим итинэн бүтэр», – диэбитэ.
   Бюро чилиэннэрэ саҥата суох сөҥөн олорбуттара. Онтон икки хас киһи НКВД начальнигын этиитэ саамай сөптөөҕүн ыйан туран, социалистическай баайы-дуолу ыскайдааччыларга кыр өстөөхтөргө курдук сыһыаннаһыахтаахпыт диэн уоттаах-төлөннөөх тыл эппиттэрэ. Мэхээлэ кинилэр этэллэрин-тыыналларын истэ-истэ иэнэ кэдэҥнииргэ, куйахата бүрүтэ тыытарга дылы гыммыта. Хараҕар Сөдүөт оҕонньор, кураанах хамсатын оборон сообурҕата-сообурҕата, бүк түһэн олороро, кинини тутан баралларыгар дьон соһуйбут, куттаммыт сирэйдэрэ, Үрүмэччи Өрүүнэ күлүгүрбүт мөссүөнэ көстөн ааһыталаабыта.
   Өрүс эстиэн аҕай иннинэ сэриигэ барааччылары Дьокуускайга киллэрбиттэрэ. Манна да өр туппатахтара. Бастакы борохуотунан салгыы айаннаабыттара. Онтон аҕыйах хонукка үөрэтэ түһээт, маршевай ротаҕа холбоон тимир суолунан түүннэри-күннэри түһэрэн Ленинград таһыгар аҕалбыттара. Биир түүн саҥа кэлбиттэри балачча кэтит үрэҕи туоратан инники кирбиигэ киллэрбиттэрэ. Баара эрэ нэдиэлэ курдук сэриилэһээт, төгүрүктээһиҥҥэ түбэспиттэрэ. Онтон төлө көтөн тахсан баран аны бэйэлэрин дьонноруттан ытыллар куттал суоһаатаҕа.
//-- * * * --//
   Төгүрүктээһинтэн тахсыбыт дьону бу землянкаҕа үс күн хаайан сытыарбыттара. «Ийэ дойдубун таҥнарбыппар буруйдаахпын, ону билинэбин» диэн ис хоһоонноох суруктаах кумааҕыга илии баттата сатаабыттара. Ол бэйэни ытылларга уурар бириигэбэр кэриэтэ этэ. Ол иһин бары онно илии баттыыртан кыккыраччы аккаастаммыттара.
   Төрдүс күннэригэр барыларын үүрэн таһааран стройдаппыттара. Майор Распутин строй иннигэр ойон тахсан: «Табаарыстар! Биһиги – Ийэ дойдубут дьиҥнээх патриоттарабыт, таҥнарыахсыттарга түбэстибит», – диэн хаһыытаан эрдэҕинэ, били полковник тутан туран бэстилиэтинэн ыппыта. Командирдара түөһүн харбаммытынан: «Сволочь! Фашист…» – диэн хардьыгыныы-хардьыгыныы, киниэхэ иккитэ-үстэ утары хардыылаан эрдэҕинэ өссө аны атын офицердар иккитэ-үстэ ыппыттара. Распутин уҥа илиитин өлөрүөхсүттэрин диэки ууммутунан умса баран түспүтэ.
   Итинник харса-хабыра суох быһыыттан уонна оһуобай отдел үлэһиттэрэ хас биирдиилэрин самнарар, хам баттыыр тутууларыттан-хабыыларыттан сүрдэрэ тостубут дьоҥҥо «таҥнарыахсыт бирикээһин толорон Ленинград оборонатын бырахпыттарын иһин штрафной ротаҕа ыытарга» диэн бирикээһи иһитиннэрбиттэрэ.
   Ити күн өлбүт дьонтон уһуллубут, буулдьа, оскуолак дьөлүтэ көппүт суола чөҥөрүйэ сылдьар, ситэ да сууллубатах таҥаһы кэтэрдэн баран, икки өттүлэриттэн автоматтаах дьон арыаллаан илин диэки илпиттэрэ. Ыкса киэһэ уруккута ханнык эрэ улахан холкуос көнньүүһүнэтигэр аҕалан олохтообуттара. Манна уонча хонук устата эмиэ кинилэр курдук дьылҕаламмыт дьону мунньан икки сүүс биэс уонча байыастаах штрафной ротаны тэрийбиттэрэ. Мэхээлэ Железновтуун тутуһа сылдьан биир взводка түбэспитэ. Роталарын командира, сааһырбыт лейтенант Мэхээлэлээх Железнов биир взводка барыахтарын баҕаралларын утарбатаҕа. Ас-үөл олус кэмчи этэ. Хаппыыстанан хойуннарыллыбыт уу судураан миин, биир быһыы килиэп сыыһынан күҥҥэ иккитэ аһаталлара.
   Биир күн кинилэр взводтарын түптэ түрүлүөн үрдүгэр түһэрэн, массыыналарга тиэйэн ханна эрэ илдьэ барбыттара. Балачча өр айаннаан тимир суол станциятыгар тиийэн кэлбиттэрэ. Тэйиччиттэн сааһыт харабыллардаах сылдьан вагоннартан таһаҕас сүөкээбиттэрэ. Ыксатыы, ыгыы-түүрүү кытаанаҕа этэ. Дьэс манньыат курдук, кып-кыһыл сирэйдээх капитан биир кэм:
   – Быстрее! Быстрее! Как сонные мухи еле двигаетесь, – дии-дии, төттөрү-таары кэлэрэ-барара. Араас дьааһыктары, кууллары тэлиэгэлээх аттарга, массыыналарга тиэйэ-тиэйэ ыытан иһэллэрэ. Мэхээлэ хараҕар киирэн аһытар көлөһүнүн соттор да бокуойа суох сылдьан, уҥа-хаҥас өттүн көрдөҕүнэ сүүһүнэн киһи сүүрэ-хаама былаастаан үлэлии сылдьаллара.
   Ити сырыттахтарына эмискэ сирена тыаһа улуйа түспүтэ. Зениткэлэр үлэлээн тибийбиттэрэ. Онтон былыт быыһыттан ньиэмэс самолеттара, киһи уйулҕатын көтүтүөх, ыйылаан-уйулаан таҥнары халаахтаһан түспүттэрэ. Өлөр өлүү дүбдүргэнэ биирдэ тоҕо тардыллыбыта. Мэхээлэ туора сүүрэн истэҕинэ, харабылга турбут саллаат сытан эрэ үрдүнэн ытыалаан бирилэппитэ. Сонно умса баран түспүтэ. Тулатыгар буомбалар эстэн, сир мэктиэтигэр өрүтэ эккирээн ылара. Үрдүгэр бытархай таас, буор курулаччы кутуллара. Өйө көтөн, хаһытыы-хаһытыы сирэйин хоту сыыллан иһэн буомба тоҕо тэппит аҥхайыгар төкүнүйбүтэ. Онтон тахсаары тарбачыЇһан иЇһэн көрбүтэ биир самолет адьас кинини эрэ туһаайбытынан ытыалаан, уотунан кытыаста-кытыаста таҥнары сурулаан иһэрэ. Онтон быыһаныахтыы тиэрэ баран түһээт, хоһооно суох хаһытыы-хаһытыы илиитинэн далбаатана, атаҕынан тэбиэлэнэ сатаабыта. Самолета кини туһугар кэлээт өрө мэтэрийэн тахсыбыта. Ол кэнниттэн аны иккис самолет таҥнары халаахтаан эрэрэ. Ыксаан эмиэ үөһэ тарбачыһан истэҕинэ ким эрэ атаҕыттан төттөрү соһон ылбыта. Ап-аһыы хабархай сыттаах сииктээх буорга төбөтүн умса баттаабыта. Онуоха, сири дьөлө хаһан киириэхтии, икки илиитинэн бокуойа суох буору тарбыы сыппыта. Төһө кэм ааспыта буолла, ким эрэ эргитэ тарпытыгар өйдөммүтэ уу-чуумпу буолбут этэ.
   – Вставай! Быстро за работу, – диэн ойутан туруорбуттара. Буомбалааһын улахан иэдээни оҥорбут этэ. Онтон-мантан өһөх хара буруо халлааҥҥа харбаһан эрэрэ. Оһоҕоһо субуллан хаалбыт ат, киһи куйахата күүрүөхтүү ыйылыы-ыйылыы, тура сатаан илин атаҕынан сири табыйара. Бэрт элбэх киһи күөрэ-лаҥкы охтон сыталлара.
   Мэхээлэ, төһө да ууну-уоту ортотунан аастар, бу бастакы буомбалааһыҥҥа түбэһиитэ этэ. Онон уйулҕата улаханнык хамсаабыта. Халлаантан таҥнары сатыылаан түһэр, өлөр өлүүнэн уһуурар күтүрдэртэн ханна да баран быыһаныа суох курдук этэ да, син тыыннаах хаалбыт. Бэл, дьуккуруйан да көрбөтөх этэ. Ол эрээри, уҥуоҕа-иҥиэҕэ босхо баран, салыбырас буолан хаалбыт курдуга.
   Аны онно-манна өрө күүдэпчилэнэр уоту умуруоруу түбүгэр түспүттэрэ. Ити икки ардыгар халлаан хараҥаран барбыта. Уот улахана сөҕүрүйээтин кытары эмиэ таһаҕас сүөкээһинэ саҕаламмыта. Мэхээлэлээх хаһыа да буолан буомбалааһын кэмигэр түөрэ түһэн хаалбыт вагонтан кууллары массыынаҕа тиэйбиттэрэ. Ол сылдьан алдьаммыт куултан тохтубут куруппаны сиэптэригэр хааламмыттара. Сырдыга буоллар харабыл саллааттар ону барытын төттөрү сүөкэтиэхтэрэ эбитэ буолуо. Хата, түүн хойут бүтэннэр массыынаҕа олордоот төттөрү утаарбыттара.
   Железнов эмиэ сиэбигэр балачча куруппаны куттубут этэ. Көнньүүһүнэлэригэр кэлэн баран, синиэл сиэҕин биэтэһин хайа тардан ылан, бобута баайан оҥорбут мөһөөччүктэригэр куппуттара ортотун чуут кыайбат буолбута. Ону кистии сылдьан биирдии ытыһы ылан уу ньамаан мииннэрин хойуннараллара. Бэйэлэрэ хааһы оҥостор кыахтара суоҕа.
   Дьэ, онтон биир киэһэ барыларын стройдатан станция диэки илдьибиттэрэ. Тимир суол станциятыгар кэлэн вагоннарга олорбуттарын кэннэ түүнү быһа, кыратык тохтоон ыла-ыла айаннаан, халлаан суһуктуйуута туга да суох аһаҕас сиригэр тиийэн сүөкэммиттэрэ. Ыксал бөҕөнөн тэйиччи боруорар ойуурга таһааран хорҕоппуттара. Чугас баҕайы сэрии тыаһа ньиргийэн иһиллэрэ. Сороҕор ойуун дүҥүрүн тыаһыныы лүһүгүрүүрэ, ардыгар пулеметтар тыастара хаппыт маһы уот салыырыныы тачыгырыыра. Күнүс тото-хана аһаппыттара, сухой паек диэни биэрбиттэрэ. Аһаан бүтээттэрин кытары саа-сэп үллэрбиттэрэ. Онтон сынньалаҥ биллэрбиттэрэ.
   Халлаан хараҥарыыта стройдатан сэрии тыаһа ньиргийэр сирин диэки илпиттэрэ. Балачча өр хааман, ыас хараҥаҕа харбыалаһан инники кирбиигэ тиийбиттэрэ. Халлааҥҥа сотору-сотору онтон-мантан ракеталар сандааран тахсаллара. Трассирующай буулдьалар, оһох үөлэһиттэн көтөн тахсар кыым курдук, уһаты-туора сыыйыллаллара. Тарҕаһа соҕус сииктээх окко сыппыттара. Сотору офицердар кэлэн стройдаппыттара, сынньана тахсар ротаны солбуйуохтаахтарын иһитиннэрбиттэрэ уонна траншеяларга киллэрбиттэрэ. Оннуларын булааттарын кытары 3-с рота тыылга тахсарыгар хамаанда кэлбитэ. Сотору аттыларынан бөлөх-бөлөх саллааттар кэлэн кэтэх диэки ааспыттара. Киһитэ адьас аҕыйаабыт рота быһыылааҕа. Начаас баҕайы суй гынан хаалбыттара.
   Мэхээлэ Железновтуун траншея түгэҕэр кэккэлэһэ олорон наҕылыччы табахтаабыттара. Билээгэттэн тымныы ууну омурдан ыла-ыла сухой паектарын сиэбиттэрэ. Ньиэмэстэр сотору-сотору ракетанан сырдаталлара, сэрэх хоту пулеметунан ытыалыыллара. Биһиги дьоммут эмиэ хам-дьаа хардарсаллара. Халлаан сырдыыта иннилэригэр улахан куорат тайаан сытара көстүбүтэ. Билэр дьон Новгород диэбиттэрэ. Сотору взводтарын командира кэрийэ сылдьан атаакаҕа киирэргэ бэлэмнэнэргэ эппитэ. Кинилэр роталара сытар сирин туһаайыытынан, биэрэстэ аҥаарыттан ордук сиргэ оройугар абына-табына талахтардаах, уҥа өттө сыыйа намтыыр уһун соҕус үрдэл көстөрө. Онно сытар ньиэмэстэри төттөрү охсорго бирикээстээбиттэр. Мэхээлэ сэрэнэн траншея чанчыгар ыттан, томтор аннынан сааскы уу сүүрүгүрдэр кыракый хотооло кинилэртэн хадьы соҕус ааһарын көрбүтэ. Балтараа сүүсчэкэ миэтэрэни сүүрбүт киһи онно тиийиэ эбит. Остуол ньуурунуу көнө хонууга итинтэн атын хахха суоҕа. Железновун ыҥыран:
   – Онно диэри сүүрэн тиийбит киһи, – диэбитигэр киһитэ атын туох да хахха суоҕун көрөн үөхсэн субуруппахтаан баран, бииргэ тутуһа сылдьыахпыт диэбитэ.
   Сотору соҕус кэтэх өттүлэригэр пушкалар эстэн ньиргиспиттэрэ. Били томторго снарядтар эстэн бурҕаҥнаспыттара. Ол эрээри өр ытыалаабатахтара. Сотору соҕус, туох эрэ алдьархайы кэтэспиттии, уу чуумпу сатыылаабыта. Ол кэмҥэ роталарын командира траншеяттан ойон тахсан сыгынньах бэстилиэтинэн далбаатыы-далбаатыы:
   – Ийэ дойду иһин! Сталин иһин! Атаакаҕа! Ураа! – диэн хаһыытаабыта. Онтон-мантан саллааттар ойон туран «Ураа!» хаһыытыы-хаһыытыы иннилэрин диэки сырсыбыттара. Мэхээлэ эмиэ ойон туран били хотоолугар тиийэр санаалаах иннин диэки түһүнэн кэбиспитэ. Траншеяларыттан отучча саһаан тэйиэхтэригэр диэри ньиэмэстэр ытыалаабатахтара. Сүүһүнэн киһи «Ураа!» хаһыытыыра биир кэлим «Уу-аа-аа-а!» диэн эрэ сатараан иһиллэрэ. Дьэ, онтон томтор сирэйэ уотунан күлүмнүү, автомат, пулемет тыаһынан өрө бирилии түспүтэ. Үрдүлэринэн баһаам үгүс үөрдээх чооруос чыычаах ааһарыныы буулдьа тыаһа чубугуруу түспүтэ. Мэхээлэ иннигэр, ойоҕоһугар сүүрэн иһэр дьон табыллан охтуталаабыттара. «Уу-уу-аа-а!» диэн хаһыы кэхтэрэ түһээт, атын ыһыынан-хаһыынан, ынчыгынан солбуллубута. Рота барыта ыраас хонууга хаптайарга күһэллибитэ.
   Кэтэхтэригэр эмиэ пушкалар тыастара иһиллибитэ. Үрдэлгэ онон-манан буор бугуллар логлоруспуттара. Эмиэ ойон туран сырсыы буолбута. Мэхээлэ били бэлиэтии көрбүт хотоолугар тиийэрэ сүүрбэччэ ойуу хаалбытын кэннэ тулатыгар ынырыктык улуйан-кэлийэн кэлэн миинэлэр эстэн бурҕаҥнаспыттара. Өссө уончата ойоот миинэ боруоҥкатыгар ыстаммыта. Аттыгар Железнова кэлэн умса хоруйа түспүтэ. Миинэ түһэрэ сэллээтин кытары дьоно эмиэ атаакаҕа турбута. Мэхээлэлээх хотооллоругар сүүрэн тиийээт, төҥкөччү туттан баран, ону батыһа сыыйа уҥа диэки хадьы соҕус сүүрбүттэрэ. Буулдьа тыаһа үөһэнэн ыйылыыр буолбута. Онон миинэ эрэ таба түспэтэр дии саныы-саныы харса суох харбыалаһыы буолбута. Сотору үрдэл сыырынньа өттүнэн, адьас тэллэҕэр тиийбиттэрэ. Тыын ылаары умса түһэн сытан кэннин хайыспыта – Железнов тилэх баттаһа кэлэн сытар этэ. Кини кэннигэр хас да киһи көхсө үллэҥниирэ. Кинилэр хотоолу батыһа сүүрэр кэмнэригэр дьоно эмиэ хаптайбыт быһыылааҕа. Сотору сэдэх соҕус «Ураа!» хаһыы иһиллээтин кытары ньиэмэстэр ыталлара күүһүрбүтэ. Железнов Мэхээлэҕэ кэккэлэһэ түһээт:
   – Гранаталарынан! – дии-дии бинтиэпкэтин быатын моонньугар иилбитэ, онтон икки илиитигэр гранаталары ылан чекатын тиистэринэн турута тарпыта. Мэхээлэ эмиэ саатын сүгээт, гранаталарын ылан эр-биир чекаларын хадьырыйталаан баран киһитин диэки хайыспыта. Железнов кинини тонолуппакка көрө сытара. Итииргээн сирэйэ кытарбыт, буор-быыл буолбут сүүһүнэн, сэҥийэтинэн көлөһүнэ араастаан тараанньыктанан түспүт, күп-күөх хараҕа тыйыһыран хаалбыт этэ. Утарыта көрсөн ылаат:
   – Давай! – диэн үөгүлэһээт, ойон туран сыыры өрө сырсыбыттара. Уончата ойоот үрдэл оройуттан аллараа эриллэн түспүт траншея диэки гранаталарын утуу-субуу элиппиттэрэ. Онтон сааларын эһэ охсон ылаат, хабарҕалара хайдарынан хаһыытыы-хаһыытыы, саба сүүрэн киирбиттэрэ. Мэхээлэ траншеяҕа ыстанан киирээт, уҥа диэки күлүҥнэһэр өстөөхтөрү ытыалаан баһырҕаппыта. Онтон саатын туора илгээт, умса түһэ сытар ньиэмэс автоматын хабан ылан ытыалаан татыгыраппыта. Ботуруона бүтээтин кытары эмиэ ыһыктан кэбиһээт, атын өлүктэн автоматын сулбу тардан ылбыта. Ити курдук, хаста да автоматын уларыта-уларыта, ытыалаан тибиирдибитэ. Кинилэр кэннилэриттэн хас да киһи траншеяҕа ыстанан киирэн ньиэмэстэри кытары кэйгэллэһэн барбыттара. Сотору дьонноро тиийэн кэлэн ньиэмэстэр иккис траншеяларыгар үргүлдьү ааспыттара.
   Мэхээлэ брустверга турар пулемету ылаат, кэннилэриттэн ыстаммыта, Железнов ботуруон хааламмыт лиэнтэлэрдээх тимир холбуканы харбаан ылан кэнниттэн батыспыта. Анараа траншеяҕа тиийэн куотан унньулуһан эрэр ньиэмэстэри ытыалаан тибиирдибиттэрэ. Өр-өтөр буолбатаҕа снарядтар, миинэлэр ыйылаһан кэлэн уот будулҕан ортотугар буола түспүттэрэ. Траншея түгэҕэр умса түһэн сыттахтарына сир мэктиэтигэр өрүтэ түллэҥнээн олорбута. Уот аҕырымныырын кытары аны ньиэмэстэр утары атаакаҕа турбуттара. Эмиэ ытыалаһыы өрө күүдэпчилэнэ түспүтэ. Мэхээлэ пулеметун уоһа кытарыар диэри ытыалаан, ботуруонун барытын тэбээн кэбиспитэ. Онтон аттыгар сытар автоматы ылан тибиирдибитэ.
   Ол кэмҥэ Железнов пулемет ботуруона булан аҕалбыта. Ону иитэн хачыгыраспыттара. Ити курдук өстөөх хаста киирэн көрбүтүн төттөрү охсубуттарын кэннэ аны ньиэмэс самолеттара кэлэн буомбалаан лигийбиттэрэ. Эмиэ били тимир суол станциятыгар буолбут алдьархай түбүлээбитэ. Сир ийэ иэнэ мэктиэтигэр өрүтэ кэдэҥэлээн ыларга дылыта. Самолеттар барааттарын кытары уу чуумпу сатыылаабыта. Мэхээлэ саба түспүт буору тоҕо сүгэн оргууй олорбута. Кулгааҕа куп-куугунас, хараҕа ирим-дьирим буолбут этэ. Төбөтүн илгистэ-илгистэ, тарбаҕынан кулгаахтарын хастыбыта. Онтон өндөйөн көрбүтэ ньиэмэстэр эмиэ тура хааман иһэллэрэ. Пулеметун ылан ытыалаан сигийбитинэн барбыта. Аттыгар Железнов автомата тарылыыра. Аны биһиги дьоммут диэкиттэн снарядтар кэлэн ньиэмэстэр сыаптарыгар түһэн тоҕута барбыттара. Анарааҥҥылар эмиэ төттөрү чугуйбуттара. Биһиги дьоммут соторутааҕыта төлө охсон ылбыт траншеяларыттан бэрт сэдэхтик ытыалыыллара. Арааһа, тыыннаах хаалбыт киһи аҕыйаабыт быһыылааҕа.
   Күн буруо, быыл быыһынан кытаран киирэн барбыта. Сотору халлаан хараҥаран кыргыһыы сэллээбитэ. Ону кытары биһиги дьоммутуттан эбии күүс кэлэн Мэхээлэлээҕи төттөрү таһаарбыттара. Маарыын сарсыарда 250 киһилээх ротаттан ахсыа эрэ буолан ордубут этилэр. Үс күн инники кирбии кэтэх өттүгэр сытыаран баран, тыылга таһааран эмиэ штрафной ротаҕа холбообуттара. Уонча хонугунан Старай Руссаттан саҕалаан Демьянскай тоҕойу босхолуур кыргыһыыларга кыттыбыттара. Ити курдук кыһыны быһа кыргыһыы үөһүгэр сылдьыбыттара. Өлбүттэри, бааһырбыттары саҥа дьонунан солбуйан иһэллэрэ.
   Биирдэ саҥа кэлбиттэр ортолоругар уруккута майор чыыннаах, военторг начальнига киһи баара. Ити кэмнэргэ үгүс үрдүкү командирдар сытыы тыллаах саллааттар «ВПЖ» (военно-полевая жена) диэн ааттаабыт дьахтардаах буолаллар эбит этэ. Ол дьахталлар ардыгар атаахтаан да ылаллара ханна барыай? Онон командарм военторг начальнигар хонуутааҕы байыаннай ойоҕор үчүгэй саппыкыны тигэргэ бирикээстээбит. Ол дьахтар саҥа саппыкыланан баран дьүөгэлэригэр киһиргээбэккэ буолуо дуо. Аны военторг начальнигын штаб начальнига ыҥыран ылан бэйэтин ВПЖ-гар өссө үчүгэй саппыкыны сакаастаабыт. Оттон майорга оннук тирии суох буолан биэрбит. Ол түмүгэр сылтах булан майор эрэйдээҕи трибуналга сууттаан, бары чыынын-хаанын быһан туран штрафной ротаҕа ыыппыттар.
   Кыс ортото сэттэ медсестра кыыһы аҕалбыттара. Чугуйуу буолбутугар кыргыттар эрэйдээхтэр эмиэ куоппуттар. Өлүү болдьохтоох дьилэй дууһалаах командирдаах заградотряд туһаайыытынан тахсан кэлбиттэрин тутан ылан штрафной ротаҕа ыыппыттар. Командирдара кыргыттары көрөн:
   – Дьэ, буолуохтаатаҕа! Кыргыттары сэриигэ киллэрэр, өссө штрафной ротаҕа ыытар буоллахпыт үһү. Кинилэр сэриилэһиэ суохтаахтар эбээт, оҕолонуохтаахтар, – диэн баран дириҥник өрө тыынан ылбыта.
   Кыргыттар тыыннаах хаалалларын туһугар тугу барытын оҥорорго сүбэлэспиттэрэ. Ол эрээри, бастакы кыргыһыыга биир кыыс миинэҕэ түбэһээхтээбитэ. Икки атаҕын дэлби тэптэрбит муҥнаах сыыллар да кыаҕа суох буолан сытара. Дьүөгэлэрэ кинини Галя диэн ааттыыллара. Командирдара Мэхээлэҕэ кинини хайаан да тыылга таһаарарга бирикээстээбитэ. Галя, Мэхээлэ сүгэн баран сорох сиргэ сыылан, ардыгар ойон туран сүүрэн истэҕинэ, сотору-сотору: «Аны миигин штрафник диэбэттэр ини», – дии иһээхтээбитэ, онтон өйүн сүтэрбитэ. Кыыс хатыҥыр баҕайы этэ, ону таһынан атаҕын быһа тэптэрэн адьас кыракый оҕо курдуга. Мэхээлэ төһө сатыырынан бааһырбыттар буруйдарын боруостаабыттарынан ааҕыллалларын туһунан быһаара сатаабыта уонна кыаммакка хараҕын уута икки иэдэһинэн халыйа испитэ. Оҕо курдук түөһүгэр көтөҕөн, кутталлаах сири ааһан истэҕинэ, Галя быстах кэмҥэ өйдөнөн кини ытыы иһэрин көрөн:
   – Ытаама. Мин атаҕа суох да буолларбын тыыннаах хааллым дии. Хата, эн бэйэҥ тыыннаах хаала сатаа, – диэн сибигинэйбитэ. Онуоха киһитэ ордук тэптэн ытаабыта.
   Кыргыттар бары даҕаны олус хорсун уонна күүстээх санаалаах этилэр. Кинилэр аттыларыгар куттаҕас саллааттар бааллара кими барытын абардыах курдуга. Кыргыттарга дурда-хахха буоларга анаммыт биир кус сүрэх атаакаҕа киирэн иһэн талах төрдүгэр мээнэ халлааны ытыалыы сытарын көрөн, хайдахтаах да түгэҥҥэ бэйэ бодотун туттунар командирдара уҥуох-уҥуоҕа хамсыар диэри уордайбыта. Чуут ол саллааты ытан кэбиһэ сыспыта. Сотору командирдарын туруорсуутунан кыргыттары штрафной ротаттан босхолообуттара.
   Итирэн баран араас буруйу оҥорон түбэспиттэр кытта бааллара. Мэхээлэ урут арыгыны хаһан испитэ баарай, онон өлүүтүн атын дьоҥҥо биэрээччи. Железнов даҕаны итирэр гына испэтигэр сүбэлиирэ. Итирик киһи сэриигэ буолуохтааҕар, ханна баҕарар алдьархайга түбэһиэн сөп диирэ. Биһиги дьоммут арыгыга түбэстилэр да иннилэрин-кэннилэрин билбэт гына иһэллэрин ньиэмэстэр эмиэ билэллэр эбит этэ. Ол иһин чугуйалларыгар тимир суол станцияларыгар, атын да улахан суолталаах нэһилиэнньэлээх пууннарга соруйан испиирдээх цистернэлэри хаалларан бараллар эбит. Биирдэ итирэн хаалан ньиэмэстэргэ билиэн түбэһэ сыһан баран, күрээбит танкистары аҕалбыттара. Кинилэр тимир суол станциятын өмүтүннэрэн былдьаан ылар бирикээһи ылан баран, чаҕылхайдык толорбуттар. Онтон бүтүн цистернэ испиир турарын көрөн кыайыыларын сууйбуттар. Сотору соҕус ньиэмэстэр туох да утарылаһыыны көрсүбэккэ станцияны төттөрү ылбыттар. Биһиги дьоммут өлөр итирик буолан биэрбиттэр. Таанкалар бары экипажтара суох тураллар үһү.
   Сааһыары миинэ эмтэркэйэ Железнов хаҥас саннын хаптаҕайыгар таппыта. Мэхээлэ ыараханнык бааһырбыт табаарыһын сүгэн санчааска илдьэн биэрбитэ. Арахсалларыгар киһитэ:
   – Мин этэҥҥэ буоллахпына аны штрафнойга төннүбэппин. Эн кытаат, тыыннаах хаала сатаа, – диэн баран өлүөр илиитинэн бүк тардан иэдэһиттэн уураан ылбыта. Мэхээлэ хараҕа туманныран, күөмэйин туох эрэ бүөлүү анньан тугу да булан эппэккэ киһитин түөһүгэр илиитин ууран ылаат таһырдьаны былдьаспыта. Железнова бааһырыаҕыттан ыла улаханнык соҕотохсуйбута. Кинини кытары төгүрүктээһинтэн тахсан штрафнойга түбэспит дьонтон биир да киһи ордубатаҕа. Кыргыһыы саамай кытаанаҕар сылдьан ким өлөн, ким бааһыран туораан испиттэр. Арай, кинини эрэ буулдьа да, оскуолка да таба илигэ.
   Халлаан ылааран барбыта. Сотору уу-хаар тахсыбыта. Траншеялара киһини сототунан уу чаалыйан эрэйдиир буолбута. Бу кэмҥэ сэрии арыый аҕырымнаан ыларга дылы гыммыта. Мэхээлэ саҥа кэлбит дьонтон биир сааһыра барбыт Сухов диэн киһилиин уонна эдэркээн Кузнецовтуун доҕордоспута. Сухов Сибиир олохтооҕо, холкуостаах. Пушканы соһор аттары көрүүгэ-харайыыга сылдьан, дьөһөгөй оҕолорун олус сордуур младшай лейтенаны кытта кыыһырсан баран хараҕын ылан кэбиһэн штрафной ротаҕа түбэспит. Оттон Кузнецов аан бастаан атаакаҕа киирэн иһэн, куттанан снаряд воронкатыгар күн аҥаара олорбут буруйун кыа хаанынан боруостуу кэлбит. Суховы кутурук маһын курдук батыһа сылдьар, адьас аҕа туттан кэбиспит быһыылааҕа. Мэхээлэ маҥнай кинилэри туораттан кэтээн көрө сылдьыбыта, онтон биир түүн үһүөн инники кирбииттэн өссө арыый иһирдьэ киирэн кистэлэҥ харабыллааһыҥҥа сылдьаннар чугаһаспыттара.
   Онно сытан тымныйбыта дуу, Кузнецов сарсыныгар иһэ ыалдьан эрэйдэммитэ. Мэхээлэ иһэ ыарыйдаҕына ииппит эдьиийэ сытыган эрбэһини оргутан иһэрдэрин санаан киһитин оннук эмтээбитэ. Эрбэһин баҕас траншея таһыгар элбэх этэ. Өс киирбэх киһитэ кыырт буолан хаалбыта. Дьэ, онтон ыла аһыылларыгар, утуйалларыгар бары бииргэ суулаһан сылдьаллара.
   Биир түүн кинилэри сибиэһэй дьон кэлэн солбуйбуттара. Штрафниктары тыылга таһааран, поезка олордон Москва диэки илпиттэрэ. Онтон Орел куорат туһаайыытынан тиэрдэн ый курдук сынньаппыттара. Өссө эбии дьону аҕалтаабыттара.
   Дьэ, онтон, от ыйын 5 күнүн сарсыардатыттан, харса суох кимэн киирии саҕаламмыта. Штрафниктар сыһыарыллыбыт чаастара, өстөөх төһө да күүскэ утарсыбытын иһин, хас да күн устата син кыра-кыралаан сыҕарыйан иһэн улахан бөҕөргөтүнүүлээх балаһаҕа кэлэн харан хаалбыта. Мэхээлэлээх роталара кимэн киирэн иһэр туһаайыытынан, сыһыы анараа өттүгэр баар дьоҕус үрдэлгэ оҥоһуллубут дзоттан икки пулемет кими да быктарбат гына сабыта тибиирэн иһэллэрэ.
   Дзоту суох оҥорорго бирикээс ылбыт саллаат сирин ортотугар да тиийбэккэ өлбүтэ. Утуу-субуу өссө сэттэ киһи барбытын тэһитэ ытыалаан кэбиспиттэрэ. Дьэ, онтон тохсус киһинэн Мэхээлэ барарыгар бирикээстэммитэ. Уол оҕо уйана-хатана биллэр, күн-хаан туллар кэмэ тирээн кэлбитэ. Мэхээлэ дьонун көмөлөһүннэрэн каскатын тула эрбэһин анньыммыта, ньиэмэс плащпалаткатын бүрүнэ быраҕыммыта. Алталыы гранатаны икки гына холбуу баайбыттара уонна алта диискэлээх ньиэмэс автоматын биэрбиттэрэ.
   Хайыыр да кыаҕа суоҕа. Сибилигин аҕай, хараҕын ортотугар, аҕыс киһини уот тобураҕынан сабыта тибиирдэн өлөрбүт хонууларыгар сыыллан тахсарыгар тиийбитэ. Араастаан күөрэ-лаҥкы түһэн өлө сытар дьону быыһынан, төһө кыалларынан, сиргэ хам сыстан сыылан иһэн, хаан сытыттан аҕынньыта төллөн өҕүйэ сыһа-сыһа, сыҕарыйдар сыҕарыйан испитэ. Дьоно кинини хаххалаан ытыалыылларын күүһүрдүбүттэрэ. Өлбүт дьонунан хаххаланан, сир аппатын-дьаппатын барытын туһана сатаан, бэрт өр сыыллан дзоттан хадьы соҕус тиийэн траншеяҕа үҥкүрүс гыммыта. Кини дьолугар биир да ньиэмэс саллаата суох сирэ түбэспит этэ. Тохтоон тыын ыла түһэр, көлөһүнүн да соттор түгэнэ суоҕа. Автоматын адьас бэлэм туппутунан траншея устун дөрүн-дөрүн пулемет ытыалаан күпсүйэр сирин диэки үөмпүтэ. Ол иһэн хаҥас диэки муҥур траншеяҕа түөрт-биэс саллаат аһыы олороругар түбэһэ түспүтэ. Анарааҥҥылар кинини көрөн, соһуйан, харахтарын тиэрэ көрөн кэбиспиттэрэ. Тутан туран уһун уочаратынан барыларын хаптаппыта. Арааһа, аһыыр кэмнэригэр түбэһэн маныаха диэри тыыннаах кэлбиппин ээ дии саныы-саныы, салгыы ньохчооройдообута.
   Дзокка тиийэн, ааны тэлэйэ тардан баран биир баайыы гранатаны иһирдьэ элитээт туора ыстаммыта. Сүрдээх улахан, бүтэҥи тыас ньиргийэ түспүтэ. Тутуу баттаһа иккис баайыытын быраҕан баран эмиэ төттөрү ойоот, үөрүүтүттэн даллайан олорон хаалбыта. Ол кэмҥэ, ити үлүгэртэн хайдах тыыннаах хаалбыт күтүр эбитэ буолла, биир ньиэмэс офицера балааскайдаан тахсан иһэн, кини диэки туһаайа-туһаайа, бэстилиэтинэн хаста да ытан баһырҕаппыта. Мэхээлэ уҥа илиитэ «ньир» гына түһээт, былаат курдук буолан хаалбыта. Ойон туран истэҕинэ анарааҥҥыта өссө чугаһаан кэлэн, адьас икки-үс хаамыы сиртэн ытан саайбыта. Мэхээлэ охтон иһэн түөһүгэр иилинэ сылдьан автоматын элбэрээгин хаҥас илиитинэн төлө тардан, ааһа бакылдьыйан эрэр офицеры сууллары ытан түһэрбитэ. Хабарҕатыттан хаан тыгыалыырын өлүөр илиитинэн саба туттан сыттаҕына, дьоно ыһыы-хаһыы бөҕөнү түһэрэн саба сырсан кэлэн бөҕөргөтүнүү иккис балаһатыгар ааспыттара. Мэхээлэ таһыгар ротатын командира кэлэн сөһүргэстии түспүтэ. Онтон:
   – Живой! Живой! Ай, да молодец! Санита-аар! Санитар! – дии-дии тула холоруктаабыта. Санитар кэлэн хабарҕатын халыҥ гына бэрэбээскилээн, уҥа илиитин эмиэ ыга кэлгийэн баран:
   – В рубашке родился. Пули навылет прошли, – диэн баран өйөөн туруорбута. Рота командира санчааска тиэрдэ охсорго бирикээстээт дьонун эккирэтэ ыстаммыта.
   Кырдьык, бааһырыылара халымыр соҕус буолан биэрбиттэрэ. Били, ньиэмэс офицера бастакы ытыалааһыныгар биир буулдьа уҥа илиитин быччыҥын тобулу көтөн ааспыт этэ. Иккиһин, тутан туран сыыһа ытан, хаҥас сыҥааҕын аннынан көп этин дьөлө ыппыт. Онон ый иһинэн үтүөрэн госпитальтан тахсар буолбута. Үтүөрэн тахсааччылары анал хамыыһыйа көрөн хайа чааска баралларын быһаарара. Ону таһынан, штрафниктар оһуобай отдел үлэһиттэрин чыыскалааһынын ааһаллара. Мэхээлэни сиэстэрэ кыргыттарга киэргэнэн ып-ыраастык таҥнар, одеколон сытынан дыргыйар оһуобай отдел капитана атаҕын төбөтүттэн саҕалаан өрө көрөн таһааран баран, олоппоһугар тиэрэ түһэн чочумча, бу туох киһитэ киирдэ диэбиттии, сыныйан көрбүтэ. Онтон дьыалатын арыйталаан ааҕа түһэн баран:
   – Гитлеровецтарга таҥнарбыт Власов бирикээһин толорон Ленинград оборонатын көҥүл өттүнэн бырахпыт ыар буруйгун сууйдум дии саныыгын дуо? – диэн баран супту көрөн олорбута. Мэхээлэ итинник эрэ ыйытыа диэн күүппэтэх, бааһырбытын быһыытынан штрафнойтан босхолонор бигэ санаалаах буолан тугу да булан хардарбакка хаалбыта.
   – Молчишь… Ол аата Ийэ дойдугун таҥнарбыт буруйбун боруостуу иликпин дии саныыр буоллаҕыҥ. Мин да инньэ дии саныыбын. Онон төттөрү штрафной ротаҕа бараҕын, – диэн баран туох эрэ кумааҕыга илии баттаан баран, хаҥас илиитинэн туора хаһыйан уунан биэрбитэ. Мэхээлэ олус кыһыйан-абаран уонна тоҕо эрэ өсөһүөх санаата киирэн, ону харбаан ылаат тахсан барбыта. Дьиҥэр, бэйэтин кырдьыгын таһаарынан мөккүһэн көрүөҕүн нууччалыы мөлтөхтүк билэрэ мэһэйдиирэ. Туох дииллэрин син барытын өйдүүр курдук эрээри, бэйэтэ тугу эмэ этээри, саҥараары гыннаҕына тыла чороччу тардан хаалбыт курдук буолара. Арай, Железновтуун эрэ түҥ-таҥ балкыйан да буоллар, ис санаатын барытын тоҕо тэбээн кэпсэтэр-ипсэтэр буолара.
   Ротатыгар тиийбитигэр Суховтаах Кузнецов соһуйуу бөҕө буолбуттара. Командира эмиэ сүрдээҕин соһуйбута эрээри, Мэхээлэ төннөн кэлбитин сирбэт быһыылааҕа. Туох буолбутун истэн баран, үһүөн нуучча норуотун үөхсүүгэ аналлаах баай тылын барытын оһуобай отдел капитаныгар анаабыттара.
   Киһиэхэ кыра да наада эбит этэ. Мэхээлэ онтон хайдах эрэ эгди буолбута, тиһэҕэр штрафной ротаҕа эргиллэн кэлбитин сирбэт да курдук санаалар кииртэлээбиттэрэ. Манна кинини бары билэллэрэ, бэл, харыстыы сатыыр курдуктара.
   Смоленскай уобалаһы босхолуур кыргыһыылар бара тураллара. Биирдэ кыракый дэриэбинэни, дэриэбинэни да буолуо дуо, күл-көмөр буолбут оннун эрэ, ылыы иһин Мэхээлэлээх сыһыарыллыбыт чаастара кырыктаах кыргыһыыга киирбитэ. Икки күн иһигэр ньиэмэстэри кытары хаста да дэриэбинэни хардары-таары ылсыы кэнниттэн дьоно эстибит батальону солбуйан ити туһаайыынан штрафниктары киллэрбиттэрэ. Мэхээлэ халлаан сырдыыта оннун булунан, окуопа хайыҥар станковой пулемету туруораары буору булбатаҕа. Бэйэтин да, ньиэмэс саллааттарын да өлүгэ холкуос сонуогун кытыытынааҕы сылбах курдук дьаргыллана сытара. Сэттэ өлүгү сыҕарытан пулеметун туруорарга нэһиилэ миэстэ таһаарыммыта уонна манна өлөр буолбуппун быһыылаах дии санаабыта. Нөҥүө күнүгэр ньиэмэстэр хардары атаакалаабатахтара. Арааһа, күүстэрэ эстибит быһыылааҕа. Сотору Смоленскай куорат босхоломмута.
   1944 сыл, муус устар 3 күнэ үүммүтэ. Бу күнү Мэхээлэ үйэтин тухары умнубат гына өйдөөн хаалбыта. Ротаны барытын стройдаппыттара. Дивизия командира полковник Лаверов бэйэтинэн баара. Кини рядовой Тарабукин үс хаамыы инники тахсарыгар бирикээстээбитэ уонна:
   – Рядовой Тарабукин, таҥнарыахсыт Власов сыыһа бирикээһин толорон Ленинград оборонатын хаалларбытын иһин 1942 сыл, алтынньы ыйга штрафной ротаҕа түбэспитэ. Онтон ыла күн бүгүнүгэр диэри Старай Руссанан, Курскай тоҕойунан, Смоленскай уобалаһынан өстөөхтөрү кытары кыргыһыы саамай кытаанаҕар ураты хорсуннук, чиэһинэйдик сэриилэстэ. Онон ураты патриотическай өйдөөҕүн-санаалааҕын көрдөрдө. Бүгүҥҥүттэн киниэхэ сержант званиета иҥэриллэр уонна дьиҥнээх, регулярнай чаастарга көһөрүллэр, – диэн иһитиннэрбитэ.
   Мэхээлэ хараҕа ууланан, иннигэр кэчигирээн турар саллааттар кэккэлэрэ күөгэҥнээн, мэктиэтигэр тыына хаайтарыах курдук буолан барбыта. Ол кэмҥэ дивизия командира кэлэн илиитин ыга туппута, санныттан кууспута уонна:
   – Держись, солдат! – диэн баран чиэс биэрбитэ. Мэхээлэ эмиэ уҥа илиитин чанчыгар тиэрдибитигэр эйэҕэстик мичээрдээн баран, санныттан таптайан ылаат эргиллэ түһэн тэйэ хаампыта. Ити кэмҥэ тарҕаһарга бирикээстээбиттэрэ. Мэхээлэни эҕэрдэлээри саллааттар иилии эргийэн кэбиспиттэрэ, онтон көтөҕөн ылан салгыҥҥа өрүтэ быраҕан хачайдаабыттара. Кинилэр үөрбүт-көппүт сирэйдэрин көрөн Мэхээлэ таҥнарыахсыт диэн сааттаах дьаралык уһуллубутун, дьэ, итэҕэйбитэ.
   Оччолорго Мэхээлэ балтараа сыл устата ити ааты сүгэ сылдьыбыта кэлин кини олоҕор улахан мэһэйдэри үөскэтиэҕин, саллаат, буойун быһыытынан оҥорбут хорсун быһыылара буруйа суоҕар буруйдаммытын сууйуу толуга буолан, туох да наҕараадаҕа түспэккэ хаалбыт кыһыыта-абата үйэтин тухары ааспат-арахпат атаҕастабыл кэриэтэ кэрбии сылдьыаҕын туһунан сэрэйэн да көрбөтөҕө. Эгэ, кэлин сорох дьон кэнниттэн «штрафник», «власовец» диэн хомуруйардыы саҥаралларын, үөҕэллэрин истэр төһөлөөх ыарахан буолуоҕун туһунан санаа киириэ дуо?! Кини бу күн чахчы дьоллоох этэ. Күн аайы өлөр өлүүнү утары көрсөр саллаат доҕотторо хабан ылан өрүтэ быраҕаттыыр кэмнэригэр, кини мэктиэтигэр дьолуттан көтөр кынаттаммыт курдуга.

Ини-биилэр

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кыттыылаахтарыгар – абаҕаларбар Аргунов Иннокентий Ивановичка,
Аргунов Петр Ивановичка уонна аҕабар Макеев Николай Власьевичка аныыбын

Сэриигэ аттаныы

   Тыа саҕатыгар сэлэлии үүммүт хатыҥнар лабаалара онон-манан саһарбыта ыраахтан ала-чуо сырдаан көстөр буолбуттар. Бүөтүр ону көрө-көрө, сайын наһаа түргэнник ааһан эрэр ээ, дии санаата. Хайыай, күн-дьыл да ыраатта. Бүгүн атырдьах ыйын 12 күнэ үүннэ. Сэрии буолбута номнуо иккис ыйыгар баран эрэр. Ньиэмэстэр бэрт киэҥ сиринэн тайаан дойду киинин – Москва, Ленинград диэки дьулуһалларын туһунан суостаах иһитиннэриилэр хаһыакка тахсаллар, нэһилиэк сэбиэтигэр сотору-сотору кэлэллэр. Бүгүн Уус Алдан оройуонун II Байаҕантай нэһилиэгин дьоно ол ыраах ньиргийэр сэриигэ бастакы ыҥырыыга хабыллыбыт уон аҕыс киһини атаардылар. «Пятилетка», «Бөлөхтөһүү», «Тыраҕатталаах» холкуостартан Нуучча алааһыгар түмүллэн баран, бу айаннаан иһэллэр. Төһө да үлэ-хамнас үгэнэ буоллар сэриигэ барааччылары атаара холкуос аайыттан балачча киһи мустубут этэ. Атаарааччылар үгүстэрэ хайдах эрэ дөйөн, талбааран хаалбыт курдуктара. Кистии-саба ытаһааччылар да бааллара.
   Бүөтүр убайынаан Лэгэнтэйдиин биир күн бэбиэскэ туппуттара. Баттахтан ийэлэрэ Мааппа кыра кыыһа Араппыаһы уонна эдьиийдэрэ Алааппыйаны кытары атаарса кэлбиттэрэ. Ийэлэрин иккис кэргэнэ Былаас бэйэтин аннынан суруттарбыт кыра уолун Куоланы кытары, ыраах алааска оттуу сылдьар буоланнар, кыайан кэлбэтэхтэрэ. Атаарааччылар үгүстэрэ сэриигэ барааччылары батыһан Табы сыырыгар диэри кэлсибиттэрэ. Бүөтүр алаас ортотугар тиийэн иһэн эргиллэн көрбүтэ дьахталлар уонна оҕолор халдьаайыга арҕам-тарҕам туран былааттарынан далбаатыы хаалбыттара. Сотору отучча аттаах киһи барыта тыаҕа киирэн көстүбэт буолбуттара.
   Убайа Лэгэнтэй дьон-сэргэ судургутук Бүөтүкэ уола Боотуон диэн ааттыыр, оттон сурулларынан Егоров Николай Петрович дэнэр киһилиин тугу эрэ кэпсэтэ-кэпсэтэ сэргэстэһэ хаамтаран иһэллэрэ. Боотуон ата кэккэлэһэ иһэр акка боотурҕаан, кулгааҕын ньылата-ньылата ытыраары гынарын иһин тэһиинин илгиэлээмэхтээн ылара. Бүөтүкэ оҕолоро бары да ыраастык туттар, уһун сула дьоннор. Боотуон эмиэ мэлдьи ып-ыраас таҥастаах, хайдах эрэ бэйэтигэр сөбө суох уһун илиилээх-атахтаах киһи. Холкуоһугар биригэдьиирдиир этэ. Бүөтүр кини кыыһырбытын хаһан да көрө илик. Хата, саҥарарыгар өрүү мичээрдээн кэбиһэр идэлээх. Билигин даҕаны мүчүйэн ылар быһыылаах. Дьоно Тиилийэ диэн алаас соҕуруу өттүгэр кыстыыллар, Туора үрэххэ киирэн сайылыыллар. Онтон үлэ быыһыгар Нуучча алааһыгар кэлэн элбэхтэ оонньообут-көрүлээбит, тустан, сырсан да көрбүт киһитэ буолан балачча билсэр уола.
   Кинилэр иннилэригэр Готовцев Афанасий Софронович-Хоҥкучах көхсө көстөр. Быйыл сааскыттан холкуос бэрэссэдээтэлинэн быыбарданан үлэлээн испитэ. Аҕыйах хонуктааҕыта Үөһээ үрэххэ олохтоох Сэмэн оҕонньор кыыһын Мотуруонаны кэргэн ылан баран, бу сэриигэ баран эрдэҕэ. Охонооһой оччо элэккэйэ да суох буоллар сүрдээх судургу киһи. Убайынаан Михаил Софроновичтыын-Сиэдэрэйдиин дьүһүннээх үтүөтэ, уҥуохтаах көнөтө дьоннор. Сиэдэрэй билигин хайа эрэ нэһилиэккэ учууталлыыр буолуохтаах, эмиэ сэриигэ ыҥырыллыбыта дуу.
   Саамай инники Заболоцкай Гаврил Михайлович, Тохтотойго олорор Чөнөкө уола Мэхээлэ диэн киһи кыра уола, хаамтаран иһэр. Национальнай байыаннай оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан доруобуйатынан сыыллан дойдутугар тахсыбыта. Билигин бу уон аҕыс киһини баһылыыр-көһүлүүр, хамаандалыыр киһи быһыытынан инники айаннаан иһэр. Сотору-сотору көнтөһүнэн атын самыыга охсон тиэтэтэн биэрэр уонна кэннин хайыһан дьоно хайдах иһэллэрин көрөн ылбахтыыр.
   Бүөтүр кэнниттэн Заболоцкай Константин Алексеевич-Сонтой хаамтаран иһэр. Кини «Тыраҕатталаах» холкуос киһитэ. Туруйалаах соҕуруу өттүгэр олохтоох. Бүөтүртэн балачча аҕа, саастаах киһи. Нэһилиэк сэбиэтигэр кэлэ сылдьарынан эрэ билэр, оччо эн-мин дэспэтэх киһитэ. Кини кэнниттэн Ааныска быраата Заболоцкай Иван Петрович-Хоонох Уйбаан ата сыҥааҕын Сонтой атын самыытыгар ууран ыла-ыла хааман дьигиһитэн иһэр. Ол ахсын Сонтой ата кулгааҕын ньылах гыннара-гыннара илгистимэхтээн ылар. Хоонох Уйбаан аҕыйах саҥалаах, кыра уҥуохтаах эрээри хоп курдук быһыылаах-таһаалаах киһи. Сэттэ кылаас үөрэхтээх буолан холкуоска суоччуттаабыта хас да сыл буолла. Тоҕо эрэ кэргэн ылбакка сылдьар. Биирдэ эмэтэ дьон дьээбэлэнэн хаһан ойох ылаҕын диэтэхтэринэ быһаарыыта суох: «Ээ, бэйэм», – диэн кэбиһээччи.
   Аттаахтар Уһун Күөлтэн чараас тыаны быһа түһэн Суотту үрэҕэр киирбиттэрэ. Үрэххэ киирэн иһэн Колодезников Петр Петрович-Чуппууска уола Бүөтүкэ иҥэһэтигэр туран ыла-ыла илин диэки көрбөхтөөн ылыталаабыта. Кинилэр сайылыктара мантан чугас. Санаатыгар туох эмэ көстөөрөй диир быһыылаах.
   Аттаахтар дулҕанан саба үүммүт от үрэххэ киирээт арҕаа диэки салаллыбыттара. Бу үрэх Суотту диэн ааттаммыта туспа кэпсээн. Былыр кыргыс үйэтин саҕана суоттулар бу үрэҕи батан кэлэн байаҕантайдары сэриилээбиттэрэ үһү. Онтон ыла аат иҥэн хаалбыт. Билигин Бүөтүрдээх сайылыыр Баттах диэн сирдэригэр тиийэн, сэттэ саастаах Кулан диэн уолу батыйанан иһин дьөлө аспыттарыгар иһин үтүлүгүнэн бүөлэнэн баран куоппута үһү. Танда үрэҕи үрдүнэн ойон уҥуоргу киэҥ толооҥҥо тахсан сүүрэн эрэр оҕону атынан эккирэтэн сиппэтэхтэр. Уоллара үрэх үрдүк мыраанын сирэйинэн өрө сүүрэн тахсан куотан хаалбыт. Онтон ыла ити мырааны Кулан хайата диэн ааттаабыттар. Ол иһэн мыраан кэтэҕинээҕи үрүйэҕэ иһин бүөлэммит үтүлүгэ түһэн хаалбыт. Онтон ыла ити үрүйэ күн бүгүнүгэр диэри Үтүлүктээх үрүйэтэ диэн ааттанан турар. Суотту үрэҕэр Батыйа Сурда диэн ааттанар сир эмиэ баар. Онно суоттулар Бөҕө Бэлэс диэн ааттаах киһи суоһурҕанан хаһыытаабытыттан-ыһыытаабытыттан куттанан төннөн иһэн, биир батыйаны хаалларан кэбиспиттэрэ үһү дииллэрэ. Дьиҥэр ол Бөҕө Бэлэстэрэ уончалаах эрэ уол саҕа, туох да күүһэ-уоҕа суох, арай, сүрдээх улахан саҥалаах киһи эбитэ үһү.
   Аттаахтар суһал соҕустук айаннаан Суотту үрэҕин баһыгар тиийбиттэрэ. Онтон Холлоҕостоох үрэҕэр түһэр Атырдьах Сэргэ диэн үрүйэҕэ киириилэригэр күн ортото буола охсубута. Бу үрүйэ аатыгар сыһыаннаах эмиэ биир үһүйээн баар. Былыр кыргыс үйэтин саҕана икки ини-бии дьон иирсэн баран, аны хаһан да көрсүһүө суох буоланнар андаҕайаннар бу үрүйэҕэ икки салаалаах сэргэни туруорбуттара үһү. Үрүйэ саҕатыгар ол сэргэлэрэ билигин даҕаны иҥнэри соҕус түһэн турар. Мантан ыла кинилэр нэһилиэктэрин сирэ бүтэр.
   Чөнөкө уола Мэхээлэ кубарыйа хаппыт сэргэ туһугар тиийэн атыттан ыстанан түспүтэ уонна:
   – Манна чэйдээн барыаҕыҥ, – диэбитигэр бары аттарыттан түһэн тыа саҕатыгар баайталаан кэбиспиттэрэ. Сотору соҕус кутаа буруота унааран тахсан тииттэр бастарынан халыйбыта. Чэйдэрэ оргуйан элбэх кэпсэтиитэ-күүгээнэ суох өйүөлэрин таһааран төгүрүччү олорон аһаабытынан барбыттара. Аһаан бүтэн ким табахтыы, ким көннөрү тиэрэ түһэн сынньана, атыттар ботуоҥкаларыгар баар аҕыйах сээкэйдэрин бэринэ сырыттахтарына Калининскай Семен Гаврильевич-Абыйааскы уола сэргэҕэ тиийэн, этэрбэһин оһуттан быһаҕын ылан аатын оҥо быһан суруйбута. Ону көрөн атыттар бары күө-дьаа буолан эмиэ ааттарын суруйталаабыттара. Ити курдук нэһилиэктэрин сирин-уотун арҕаа баһыгар баар атырдьах маһы санатар дьикти сэргэ таһыгар балачча өр тохтуу түһэн баран, ханна-ханна тиэрдэрэ биллибэт айаннарыгар туруммуттара. Бүөтүр үрүйэ тоҕойугар тиийэн иһэн кэннин хайыһан көрбүтэ атырдьах сэргэ былыр хаһан эрэ ини-биилэр атырдьах салаатыныы арахсыбыттарын туоһута, онтон билигин сэриигэ баран иһэр дьон төрөөбүт нэһилиэктэрин бүтэһик бэлиэтэ буолан иҥнэри түһэн тураахтыыра.
   Киэһэ күн арҕаа саҕахха санньыйыыта II Байаҕантай нэһилиэгиттэн сэриигэ баран иһэр дьон Сиэллээх аартыгын өрө дибдитэн тахсыбыттарыгар иннилэригэр Мүрү эбэ киэҥ иэнэ унааран көстүбүтэ.
   Сарсыҥҥытыгар хоммут ыалларыттан дойдуларыттан ат төннөрөөччүнэн киирбит оҕонньору уонна саҥа чороччу улаатан эрэр уолаттары, биир-икки атаарсааччыны кытары райком дьиэтин таһыгар тиийбиттэрэ киһи бөҕө үллэҥнэс этэ. Тэлиэгэҕэ көлүллүбүт сүүрбэччэ ат уулусса кытыытыгар бааллан тураллара. Кинилэр нэһилиэктэрин холкуостарыттан биирдии аты сиэтэн аҕалбыттарын армияҕа барааччылары дьаһайар дьон эмиэ ол аттары кытары баайталаан кэбиспиттэрэ. Илин, арҕаа диэкиттэн кэлитэлиир бөлөх-бөлөх дьону, испииһэгинэн бэрэбиэркэлии-бэрэбиэркэлии, биир сиргэ түмэллэр эбит этэ. Бүөтүр сэбиэт сэкирэтээринэн, үп ааҕынынан үлэлии сылдьан оройуоҥҥа мунньахтарга киирэ сылдьан билсибит хас да киһитин көрсүбүтэ. Күнү быһа итинник аамыллаһан взводтарга, отделениеларга арааран баран, барааччылары барыларын бу түүн оскуола дьиэтигэр хоноҕут, сарсын сатыы Аллараа Бэстээххэ бараҕыт диэн биллэрбиттэрэ.
   Мальтаҕа
   Хаанымсах фашистартан Ийэ дойдуларын көмүскүү аттаммыт II Байаҕантай нэһилиэгин уолаттара дойдуларыттан туруммуттара ый аҥаарыттан ордон баран, Иркутскай уобалас Мальта диэн тимир суол станциятыгар тиийбиттэрэ. Кэлээттэрин кытары баанньыкка сырытыннарбыттара, байыаннай таҥас кэтэрдибиттэрэ. Бу иннинэ ынах этэрбэһинэн сылдьыбыт дьон куһаат кур курдук субуллубут, бачыыҥка үрдүнэн саппыкы оһун солбуйан сотоҕо эриллэр «обмотка» диэн таҥаһы сатаан эриммэккэ эрэй бөҕө буолбута. Сорохтор хааман истэхтэринэ обмоткалара субуллан хаалан хамандыырдартан мөҕүллүү-этиллии да баара. Сарсыҥҥытыгар сири хаһан землянка оҥостуутугар туруммуттара. Отчут-масчыт саха уолаттара хара үлэҕэ баҕас сирдэрбэтэхтэрэ. Сотору бэйэлэрэ олоруохтаах землянкаларын тутан, үрүт үрдүгэр иккилии наара оронноон бүтэрбиттэрэ. Үлэлииллэригэр нууччалыы билбэттэрэ улаханнык мэһэйдээбитэ. Онтукалара байыаннай үөрэххэ ордук эрэйдээбитэ. Командирдара туох диирин өйдөөбөккө түҥ-таҥ хамсаныы элбэх этэ. Күнү быһа хаамарга, ыстыыгынан киирсэргэ, сыылларга, бинтиэпкэнэн ытарга, гранатанан быраҕарга үөрэтэллэрэ. Ону таһынан сотору-сотору атаакаҕа киллэрэн сүүрүү-көтүү бөҕө буолбута. Аҕыйах хонугунан бары да сэниэлэрэ-сылбалара эстибитэ. Астара быстар мөлтөх буолан иэдэппитэ. Күнүһүн уу судураан хаппыыста миинин иһэрдэллэрэ, биирдии быһыы хара килиэп биэрэллэрэ.
   Бүөтүр убайынаан атын-атын роталарга түбэспиттэрэ. Лэгэнтэй уон алтатын туолаат көмүстээх Алдаҥҥа, Томмокко, тиийэн үлэлээбит, нууччаны-саханы кытары алтыспыт, сытыы-хотуу буолан манна да дьонтон итэҕэһэ суох сылдьара. Бүөтүр кэм түөрт кылаас үөрэхтээх, сэбиэт сэкирэтээринэн эҥин үлэлээбит киһи быһыытынан нууччалыы саҥаны син өйдүүрэ. Онтон алаастарыттан арахпатах, үрэхтэриттэн тэйбэтэх дьон улахан эрэйи көрсүбүтэ.
   Биир түүн ардах курулаччы кута турдаҕына, Лэгэнтэй тимир суол станциятын тас өттүгэр харабылга сылдьан, хараҥаҕа барыйан турар бараак дьиэ түннүгэр уот кыламныырын көрөн иттэ түһэргэ санаммыта. Ааны тоҥсуйбутугар эдэр дьахтар арыйбыта. Уу чоккурас буолбут саллааты аһына көрдө быһыылааҕа. Дьиэҕэ ыҥыран киллэрэн итии чэй кутан биэрбитэ, кэпсэтэ түспүттэрэ. Лэгэнтэй сылаас дьиэҕэ төһө да олоро түһүөн баҕардар, аны хамандыырым түбэһэ кэлиэ диэн дьаарханан, эмиэ таһырдьа тахсарыгар тиийбитэ. Тахсарыгар дьахтар аатым Екатерина диэн диэбитэ, киирэ сылдьарыгар ыҥырбыта. Кэлин быыс булан хаста да Екатеринаҕа киирэн тахсыбыта.
   Балаҕан ыйын бүтүүтэ, Лэгэнтэйдээх роталарын икки нэдиэлэттэн эрэ ордук үөрэтээт, арҕаа атаарбыттара. Биир дойдулаахтара кинилэри тимир суол станциятыгар тиийэн атаарбыттара. Бүөтүр убайын таһыгар турдаҕына:
   – Кеша! Кеша, ты где? – дии-дии биир нуучча дьахтара саллааттары силэйэн дьулуруйан кэлэн Лэгэнтэй таһыгар кэлэн тохтуу түспүтэ. Онтон өрбөххө сууламмыт тугу эрэ туттараат:
   – Ну, дорогой, наверно больше не встретимся. Берегите себя, – диэн баран, кууһан ылан уураат, төттөрү дьулуруйбута. Уолаттар маҥнай соһуйан хаалан саҥата суох турбахтаабыттара. Онтон ким эрэ:
   – Оо, Лэгэнтэй, ол иһин хайаан таах сылдьыай. Обургу манна да кэлэн дьахтардана охсубут, – диэн саҥа аллайбытыгар, киһилэрэ дьахтар аймахха сытыытын билэр буоланнар, бары күлсэн ньиргиһэ түспүттэрэ. Лэгэнтэй кыбыстан мух-мах барыах курдук буолан иһэн дьонун өйдөөн көрбүтэ – баттахтара кырыллан, ыйтан эрэ ордук кэмҥэ ыран-дьүдьэйэн, иэдэстэрин уҥуоҕа лоппоруһан, кулгаахтара даллаһан хаалбыт курдук этилэр. Онно эрэ бу бииргэ үөскээбит дьонун сорохторун арааһа бүтэһигин көрөбүн быһыылаах диэн санаа сытыытык тэһэ кэйбитэ. Ол кэмҥэ вагоннарга олорор хамаанда бэриллибитэ. Сотору паровоз үрүҥ паарынан уһуурбахтаан ылан баран, дьүккүс гыммытыгар вагоннар холбоһуктара лүһүгүрэһэ түспүттэрэ уонна оргууй устубутунан барбыттара.
   Киэһэ Бүөтүр землянкатын таһыгар үүнэн турар бэскэ өйөнөн туран арҕаа барбыт убайын, биир дойдулаахтарын сайыһан кистээн ытаабыта. Мальтаҕа кинилэр нэһилиэктэриттэн бэрт аҕыйах киһи хаалбыта. Олортон Заболоцкай Иван Петрович-Хоонох Уйбаан ыалдьан санчааска сытара. Лэгэнтэйдээх арҕаа аттаммыттара аҕыйах хоммутун кэннэ Хоонох Уйбаан өлбүтүн туһунан истибиттэрэ. Уҥуоҕун тутуһууга биир дойдулаахтарыттан Күммүгэ олохтоох Былдьыгырас уола – Турантаев Пантелеймон Иванович сылдьыспыта. Ол күн үгэ-хоһоон тыллаах Пантелеймон саҥатыттан матан, туох эрэ ыар санааҕа баттаппыттыы соҥуоран сылдьыбыта. Дойдуларыттан бииргэ кэлбит киһилэрэ өлөн бары даҕаны уку-сакы буолбуттара.

Инники кирбиигэ

   Кэмниэ кэнэҕэс маршевай ротаны кытары Бүөтүрдээҕи эмиэ арҕаа ыытар буолбуттара. Вагоннарга олорон тус арҕаа айаннаан лигийии буолбута. Новосибирскайга чугаһаан иһэн биир станцияҕа тохтообуттарыгар Бүөтүр Түүлээхтэн сылдьар Оллонов Прокопийдыын уонна биир дойдулааҕа Заболоцкай Константин Алексеевичтыын-Сонтойдуун оргуйбут уу ыла сырсыбыттара. Бүөтүр котелогар саҥа уу ылан эрдэҕинэ поезтара хоҥнубутунан барбыта. Прокопийдыын тэтимин ылан лиһиргээн-лаһырҕаан эрэр поеһы эккирэтэн кыл мүччү сиппиттэрэ. Саллааттар илиилэриттэн харбаан ылан вагоҥҥа ньылбы соһон ылыталаабыттара. Сонтой өссө да ыраах сүүрэн иһэрэ да поезд түргэтээтэр-түргэтээн хаалан хаалбыта. Новосибирскайга тиийэн икки күн тохтообуттара да киһилэрэ биллибэтэҕэ. Онтон Алтайга тиийбиттэрин кэннэ Прокопийы атын чааска ылан барбыттара. Бүөтүр Мальтаттан арахсыбыт дьонуттан соҕотоҕун хаалан баран, сотору сэрии тыаһа ньиргийэн иһиллэр сиригэр тиийбитэ. Сэрии буолбут сиригэр чугаһаан истэхтэрин аайы тимир суол кытыытыгар умайбыт вагоннар дьардьамалара, күл-көмөр буолбут дьиэлэр оһохторо эрэ хоройон турара, араас алдьаныы-кээһэнии элбээн испитэ. Кэнники икки-үс күн ньиэмэс самолеттара буомбалыылларыттан сэрэнэн түүнүн эрэ айанныыллара. Халлаан тымныйан барбыта.
   Биир түүн ньиэмэс самолеттара үлтү буомбалаабыт станцияларыгар тиийэн бэрт суһаллык сүөкэммиттэрэ. Халлаан сырдыар диэри биирдэ да сынньанан ылбакка арҕаа диэки хаампыттара. Иннилэригэр ыраах сэрии тыаһа ньиргийэн иһиллэр этэ. Ол тыас киһини бүтэйдии саба баттыыр туох эрэ дьулаан күүстээҕэ. Хараҥа саҕахха ырыых-ыраах күһүҥҥү чаҕылҕан кэриэтэ уот күлүмнүүрэ кытары көстөрө. Сарсыарданан киэҥ толоону ортотунан эрийэ-буруйа субуллубут үрэх үрдүгэр кэлэн окуопа хастыбытынан барбыттара. Халлаан былытыран инчэҕэй хаар түһэн тэлимнээбитэ. Бүөтүр сыра-хара бөҕөнөн окуопатын хаһан бүтэрэн баран, сынньана олордоҕуна отделениеларын хамандыыра үрэх кытылыттан от үргүү барарга ыҥырбыта. Бэһиэ буолан үрэх кытылыгар киирэн иһэн кинилэртэн чугас соҕус баар мас муостанан саллааттар холуонналара туораан эрэрин көрбүттэрэ. Хара баттахтаах дьону көрөн Бүөтүр, баҕар, сахалар бааллара буолаарай диэн хамандыырыттан көҥүллэтэн муоста диэки сүүрбүтэ. Арай, саллааттар ортолоругар убайа Лэгэнтэй Боотуоннуун иһэллэр эбит. Бүөтүр соһуйан хаалан маҥнай саҥата суох таалан турбута, онтон:
   – Убаай, Лэгэнтээй! – диэн хаһыытаабыта. Дьоно сахалыы саҥаны истэннэр өрө көрө түспүттэрэ. Бүөтүр холуоннаны кытыытынан халты-мүлтү тэбинэн батыһан истэҕинэ, убайа аах хамандыырдарыттан көҥүллэтэн суол кытыытыгар тахсыбыттара. Петлицатыгар младшай лейтенант бэлиэлээх, куйаабылламмыт уһун киһи:
   – Аргунов – три минуты. Потом догоните, – диэн баран ааһа акылдьыйа турбута.
   Лэгэнтэй Мальтаттан арахсыахтарыттан оччо уларыйбатах этэ, арай ыстыыктаах сааны хороччу сүгэ сылдьара. Оттон Боотуон хайдах эрэ куччаан хаалбыт курдуга. Саҥата суох утарыта көрсөн турбахтаат Лэгэнтэй:
   – Нохоо, табахтааххын дуо? – диэбитигэр Бүөтүр хоонньуттан өлүү мохуоркатын ылан биэрбитэ. Бэйэтэ табахтаабат этэ, ол эрээри өлүү мохуоркатын туохха эмэ атастаһаары ылбытыттан үөрэ санаабыта. Лэгэнтэй быраата ууммутун синиэлин ис сиэбигэр куду анньаат аны:
   – Нохоо, харчылааҕыҥ буолаарай? – диэбитэ. Онуоха Бүөтүр уон солкуобайдааҕын ылан биэрбитэ уонна күлэн ыттайа турар Боотуонтан:
   – Бу аата ханна тиэрдэллэр үһүнүй? – диэн ыйыппыта.
   – Яснай Поляна диэки тиийэбит диэбиттэрэ, – диэн баран киһитэ өндөх гынан дьоно төһө ырааппыттарын көрөн ылбыта. Онтон окуопа хаста сылдьар дьону көрөн ылаат: – Эһигини манна тохтоппуттар эбит дии, – диэбитэ.
   – Чэ, этэҥҥэ сылдьыҥ, – диэн баран Бүөтүр убайын уҥа илиитин икки ытыһынан холбуу харбаан ылан илигирэппэхтээбитэ. Боотуон эмиэ илии тутуһаары үтүлүк оннугар наскыны кэтэ сылдьарын уста-уста:
   – Дьэ, маннык муҥнана сылдьаахтыыбыт, – диэн баран сонньуйан кэбиспитэ.
   Бүөтүр дьоно муостаны туораан сүүрэн хорохолдьуһа турбуттарын сайыспыттыы көрөн турбахтаабыта. Боотуон иккитэ хаста кэннин хайыһан ылбыта. Оттон Лэгэнтэй дьулурҕатык сүүрэн хорохоччуйа турбута. Сотору саллааттар ортолоругар киирэн көстүбэт буолан хаалбыттара…
   Бүөтүрдээх күннэри-түүннэри үлэлээн бэйэ-бэйэлэрин кытары ситимнэһэр, киһини түөһүн тылынан буолар окуопаны, солбуһа сылдьан утуйалларыгар анаан блиндаж хастыбыттара. Аҕыйах хонугунан сэрии тыаһа адьас чугас иһиллэр буолбута. Били, убайа аах туораан арҕаа ааспыт муосталарынан аны малларын-салларын тэлиэгэҕэ соспут, сүкпүт-көтөхпүт оҕо-дьахтар, оҕонньор-эмээхсин, сүөһү-ас, бааһырбыт саллааттар тохтоло суох илин диэки субуллар буолбуттара. Үөһээнэн сотору-сотору ньиэмэс самолеттара ньирилээн ааһаллара. Биир күн ньиэмэс үс самолета кэлэн муостаны буомбалаабыттара. Баара-суоҕа үс-түөрт буомбаны бырахпыттарыгар муоста үрэллэн хаалаахтаабыта. Онтон самолеттар окуопалары үрдүнэн, хара суордуу халаахтыы сылдьан, буомбаларын ордугун Бүөтүрдээх үрдүлэригэр сүөкээбиттэрэ. Сир өрө түллэҥнээн олорор үлүгэрэ буолбута. Ону таһынан пулеметунан ытыалаан буулдьа тыаһа сыыбырҕас этэ. Бүөтүр окуопатын түгэҕэр кумуллуоҕунан кумуллан баран умса түһэн сыппыта. Ол эрээри санаатыгар адьас аһаҕас сиргэ сытар курдук этэ. Хас биирдии буомба, буулдьа кинини эрэ бултаһалларын курдук санаан, сүрэҕэ адьас айаҕар тахсыбыта. Самолеттар бэрт кылгас кэмҥэ буомбалаатылар быһыылаах этэ да, туох да наһаа өр буолбут курдуктара. Кэмниэ кэнэҕэс, дьэ, уу чуумпу буолбутугар өндөйөн дьонун көрбүтэ окуопаларын түгэҕиттэн саҥа үрүөтэһэн туран эрэллэрэ. Бары тыыннаахтарын билэн баран, саҥа уоскуйан эрдэхтэринэ Бүөтүр хаҥас өттүгэр сыппыт Кузьмин диэн уол табаарыһын көхсүн буорун тэбии-тэбии:
   – Дьэ, доҕоор, бомбардировщигы үчүгэйдик тэбиэлээн битиргэттиҥ ээ, – диэбитигэр киһитэ кулук-халык буолбахтаабыта. Кузьмин күлэн тыбыыра-тыбыыра киһитэ тиэрэ сытан хайдах тэбиэлэммитин кэпсээн үллэҥнэппитигэр биирдэһэ:
   – Ээй, эн эмиэ хаалсыбатаҕыҥ. Тэбиэлэнэҥҥин хата ойоҕоспун көҕөртүҥ быһыылаах, – дии-дии табах уурунаары сиэбин хастыбытынан барбыта. Буомбалааһын суоһун-суодалын аан бастаан билбит дьон тыыннаах хаалбыттарыттан үөрэн күлсэр, хаадьылаһар саҥалара күйгүөрэ түспүтэ.
   Ити түүн иннилэригэр баар сэриилэр чугуйан кэлэннэр кинилэргэ холбоспуттара, бааһырбыттары хантан эрэ булбут оҥочолорунан үрэх уҥуор туораталаабыттара. Онон өстөөхтүүн сирэй-сирэйгэ көрсөр түгэннэрэ ыган кэлбитэ. Сарсыныгар өстөөх самолеттара эмиэ кэлэн буомбалаан лигийбиттэрэ. Соҕотохто өлөр өлүү дүбдүргэнэ, сах быһылаана тоҕо тардыллыбыта. Буомбалааһын элбэх өлүүнү-сүтүүнү таһаарбыта. Онно сөп буолбакка аны артиллерия ытыалаан барбыта. Биһиги дьоммут төбөлөрүн да өндөтөр кыахтара суох буола түспүтэ. Бүөтүр окуопатын түгэҕэр кирийиэҕинэн кирийэн баран сыттаҕына, взводун хамандыыра кэлэн саҕатыттан олордьу тардаат:
   – Ньиэмэстэр атаакалаан эрэллэр. Ытыалаһарга бэлэмнэн, – диэн хаһыытаан баран ааһа сүүрбүтэ.
   Саатын хаба тардан ылан былтас гынан көрбүтэ – кинилэр туһаайыыларынан икки биэрэстэттэн ордук сиргэ уонча тааҥка ньирилэһэн иһэллэрэ. Кэннилэриттэн, хара тордох курдук, сатыы сэрии анньан иһэрэ көстөрө. Биһиги өттүбүтүттэн биир да саа тыаһаабат этэ. Бүөтүр дьонум бары өлбүт буоллахтара дуу дии саныырын кытта, уҥа диэкиттэн тааҥканы ытар саа тыаһа иһиллибитэ. Онтон утуу-субуу пушкалар, тааҥканы ытар саалар ытыалаан барбыттара. Сотору хамандыырдарын чуор куолаһа уоту аһарга бирикээстээбитэ. Бүөтүр ыраах унньулуҥнаһар дьону наллаан кыҥыы-кыҥыы ытыалаан барбыта. Ол кэмҥэ хамандыыра кэлэн:
   – Аргунов, тоҕо ытыалаабаккыный? Ытыалаан ис! Ытыалаан ис! – дии-дии өстөөхтөр диэки туһаайа-туһаайа ытыалаан битиргэппитэ. Онон Бүөтүр кинини үтүктэн табарыгар-таппатыгар кыһаллыбакка эмиэ харса суох ытыалаан барбыта. Тула өттүгэр буулдьа тыаһа сүрдэммитэ. Адьас, күһүҥҥү үөр чыычаах курдук, чыбыгыраан олорор буолбута. Ити икки ардыгар өстөөх хас да тааҥката умайан хара буруонан уһуурбуттара. Биир тааҥка инчэҕэй буору өрө ыһыахтаан, өрө ньирилээн чуо кини туһаайыытынан чугаһаатар-чугаһаан испитэ. Бүөтүр ыксаабыта, ойон туран үрэх диэки куотаары гынан эрдэҕинэ ким эрэ бэрт холустук хам баттаабыта. Ол кэмҥэ хаҥас диэкиттэн биир саллаат холбуу баайыллыбыт гранаталары туппутунан окуопаттан тааҥкаҕа утары сыыллан тахсыбыта. Бүөтүр бэйэтин туһугар куттанарын умнан, аны ол саллааты өстөөхтөртөн көмүскээри, автоматынан тибиирдэ-тибиирдэ тааҥка кэнниттэн тэйиччи сырсан иһэр ньиэмэс саллааттарын ытыалаан тибийбитинэн барбыта. Ол быыһыгар хараҕын кырыытынан буомба, снаряд тоҕута күөрэлээбит сиринэн сыыллан иһэр саллааты кэтэспитэ. Биһиги дьоммут ытыалыыллара биллэ күүһүрбүт. Киһилэрэ окуопаттан биэс уонча саһааннаах сиргэ тиийэн буомба тоҕо тэппит оҥхойугар үҥкүрүс гыммыта. Тааҥка дөрүн-дөрүн пулемет уотунан тибиирэ-тибиирэ, иҥнэл-таҥнал түһэн саллаат кирийбит сирин арыый хадьы соҕус ааһан истэҕинэ граната кыырайан тиийэн адьас анныгар түспүтэ. Сүрдээх улахан тыас дэлби бараатын кытары тааҥка, мэктиэтигэр өрө үллэх гынаат, тула холоруктаан иһэн хоп-хойуу хара буруонан унаарбыта.
   – Ураа! Ураа! Һаай-эбэтээ! Эн да буолларгын умайдыҥ, – дии-дии Бүөтүр саатыгар саҥа ботуруоннары уктан хачыгыраспыта. Өйдөөн көрбүтэ ньиэмэстэр төттөрү сырсан унньулуҥнаһан эрэллэрэ. Сыыйа биһиги дьоммут ытыалыыллара сэллээбитэ. Били, тааҥканы умаппыт саллаат, хата, туох да буолбакка төттөрү сүүрэн ньохчооройдоон иһэрэ көстүбүтэ. Бүөтүр кинини адьас бухатыыр кэриэтэ киһи буолуо дии санаабыта, бөөлүүн кэлбит уҥуох сула сирэйдээх саас ортолоох киһи буолан соһуппута. Бөөлүүн маҥнай көрсөөт, Кузьмин киниттэн:
   – Хайа, ньиэмэс кимэр дуу? – диэбитигэр утары көрөн саҥата суох турбахтаат:
   – Прет гад. И нечем его остановить, – диэн баран икки ытыһынан баһын хам туттубутунан окуопа түгэҕэр олорунан кэбиспитэ. Бүөтүр онно кинини улаханнык санаата түспүт киһи курдук көрбүтэ. Онто бүгүн ити тааҥканы уматтаҕа.

Яснай Полянаҕа

   Лэгэнтэй сэттэ сыл Томмокко көмүс хостооһунугар үлэлээбит буолан нууччалыы хоп курдук быһаарсар, ону таһынан сытыы-хотуу, атаҕынан да балачча чэпчэки буолан хамандыыра үксүн сүрүн күүстэриттэн инникилээн иһэр анал бөлөххө аныыр этэ. Өстөөхтөр инники кирбиини ханан баҕарар тоҕо көтүөхтэрин сөп этэ, онон итинник бөлөххө сылдьар улахан кутталлааҕа. Хаһан баҕарар, ханна баҕарар ньиэмэстэри кытары ыы муннуга анньыһа түһүөххэ сөбө.
   Бүөтүрү көрсүбүттэрин үһүс-төрдүс күнүгэр нуучча улуу суруйааччыта Л.Н. Толстой олорбут сиригэр тиийбиттэрэ. Дьиэттэн илиитигэр сэбирдэх табаҕы туппут кырдьаҕас оҕонньор кинилэргэ утары тахсыбыта. Ол табаҕынан саллааттары күндүлээн баран:
   – Эһиги иннигитинэ биэс улахан чаас кэлэн ааспыта. Хара кырыыстаахтары тохтоппотулар быһыылаах. Тыастара улам чугаһаан иһэр, – диэн баран кирилиэскэ хаар маҥан баттахтаах төбөтүн төҥкөтөн сукуйан олорбута.
   Хамандыырдара манна бөҕөргөтүнэр үһүбүт диэн окуопа хастарга бирикээстээбитэ. Лэгэнтэйи илии пулеметугар иккис нүөмэринэн анаабыттара уонна уһаайбаттан чугас биир баараҕай дууб күлүгэр окуопа хасталларыгар соруйбуттара. Боотуон атын взводка барар буолбута. Сарсыҥҥытыгар ньиэмэс самолеттара кэлэн биһиги дьоммут бөҕөргөтүммүт сирдэрин буомбалаан барбыттара. Ол быыһыгар өстөөх артиллерията ытыалаан снарядтар араастаан ыйылаһан-уйулаһан кэлэн эстэн дэлби барыталаабыттара. Буомба, снаряд үксэ Лэгэнтэйдээх сытар сирдэриттэн тэйиччи соҕус, иннилэригэр сытааччылар окуопаларыгар түһүтэлээбиттэр. Онтон ньиэмэстэр хас да тааҥкалаах атаакаҕа киирбиттэрэ. Кэннилэригэр пушкалар ытыалаан тоҕута барар тыастара ньиргийтэлээбитэ, өстөөх тааҥкаларын тула снарядтар эститэлээн хара буору өрүкүппүттэрэ. Кыргыһыы кытаанаҕа биирдэ өрө ытылла түспүтэ. Сотору иннилэригэр сытааччылар тулуйбакка чугуйан эрэллэрэ көстүбүтэ. Лэгэнтэй ыраах хараарыҥныыр өстөөхтөрү кыҥыы-кыҥыы бинтиэпкэнэн ытыалыы сыттаҕына, пулеметтара ах баран хаалбыта. Эргиллэн көрбүтэ киһитэ окуопа хайыҥар умса түһэн сытара, чэчэгэйиттэн ып-ыраас хаан тыгыалаан эрэрэ. Өмүттэн хаалан тугу гыныан билбэккэ таалан сыттаҕына, хамандыыра сүүрэн кэлэн өлбүт киһини туора хаһыйаат: «Огонь! Огонь! К пулемету!», – диэн баран саҕатыттан сулбу тардан ылан пулемекка үҥүлүтээт, ааһа ыстаммыта. Лэгэнтэй пулемету хаба тардан ылан ытыалаан сигийбитинэн барбыта. Сотору өстөөхтөр киһи эрэ буоллар төттөрү сырсан күлүкүчүспүттэрэ. Лэгэнтэй тыын ыла түһэн баран, дуубун көрбүтэ хатырыгын бүтүннүү буулдьа, оскуолак сиритэ-хайыта көппүтэ, сиикэй баастыы, кытаран көстөрө.
   Ньиэмэстэр бу күн тоҕо эрэ кимэн киирбэтэхтэрэ. Арааһа күүс мунньуналлар быһыылааҕа. Онон туһанан Лэгэнтэй окуопатын өссө дириҥэтэн биэрбитэ, дууб нөҥүө өттүгэр эмиэ окуопа хастыбыта уонна онно сыылан киирэр холлороон оҥостубута. Окуопа хасталларыгар бэҕэһээ, били, сэбирдэх табах биэрбит оҕонньортон сүгэ көрдөөн ылбыттара улаханнык туһалаабыта. Баараҕай дууб силиһэ элбэҕэ сүрдээх этэ. Ону сүгэнэн быһыта сынньа-сынньа, хараҥарыан иннинэ, соҕотох киһи холкутук турар окуопатын хаһан бүтэрбитэ.
   Түүн солбуһа сылдьан дьиэҕэ киирэн утуйбуттара. Ньиэмэстэр сарсыҥҥытыгар лоп курдук бэҕэһээҥҥи кэмнэригэр эмиэ атаакалаабыттара. Эмиэ өлөр-тиллэр үлүгэрэ биирдэ тоҕо тардыллыбыта. Ити күн өстөөх хас да атаакатын төттөрү охсубуттара. Түүн дьиэҕэ киирэн солбуһан утуйалларыгар бэҕэһээҥҥитээҕэр киһи аҕыйаабыта биллэр этэ. Ити курдук түөрт күн дуубун кэтэҕэр сытан кыргыспытын кэннэ, биир түүн чугуйарга бирикээстээбиттэрэ. Инньэ гынан нуучча улуу суруйааччытын уһаайбатын хаалларан илин диэки сыҕарыйан биэрбиттэрэ.
   Түүҥҥү хараҥаҕа харбыалаһан халлаан сырдыыта биир дэриэбинэ таһыгар кэлэн бэлэм хаһыллыбыт окуопаларга бөҕөргөтүммүттэрэ. Иннилэригэр тэйиччи ойуур харааран көстөрө. Ити күн өстөөхтөр биллибэтэхтэрэ. Киэһэ хараҥарыыта хамандыырдара 12 киһини сүүмэрдээн, ол иһигэр Лэгэнтэйи эмиэ разведкаҕа ыыппыта. Ньиэмэстэри көрсүөхтэригэр диэри арҕаа диэки барар уонна «тыл» ылан кэлэр сорудахтаах кутталлаах айаҥҥа туруммуттара. Бэрт сэрэхтээхтик айаннаан, били, иннилэригэр хараарар тыаны туораабыттара. Сотору халлаан суһуктуйан барбыта. Ханна эрэ киэһээҥҥэ диэри бүгэр сири булуохха наада диэн сүбэлэспиттэрэ. Ол иһэн тыа саҕатыгар турар быыкаайык дьиэҕэ кэтиллэ түспүттэрэ. Арааһа ойуур үлэһитин дьиэтэ быһыылааҕа, аттыгар атын туох да тутуу суоҕа. Харабыл туруоран баран дьиэҕэ киирэн муостаҕа кэккэлэччи сытан утуйуу буолбута. Лэгэнтэй оһох кэннигэр сыппыта.
   Түһээтэҕинэ дойдутугар Баттахха сылдьар эбит. Ып-ыраас халлааннаах күн үүммүт. Арай, кынаттаммыт кэриэтэ салгыҥҥа өрө дэгдэйэн тахсан үөттэр төбөлөрүн үрдүнэн үрэҕи батыһа көтөн тэлээрэн баран, Ойуун Мэҥэтин бэлэһинээҕи булгунньах оройугар тиийэн түспүтэ. Онтон эмиэ өрө көтөн тахсан арҕаа диэки көтөн истэҕинэ, хап-хара былыт өрө сүүрэн тахсан халлааны бүтүннүү сабардаан кэбиспитэ. Ол икки ардыгар саннын байаатыгар диэри намылыйан түспүт хаар маҥан баттахтаах, үрүҥ түнэ таҥастаах оҕонньор баар буола түспүтэ уонна илиититтэн хаба тардан ылан өһөх хара былыт үөлэс саҕа хайаҕастааҕынан күн уота сырдаан көстөр сирин диэки көтөн куугунаппыттара. Ол истэхтэринэ эмискэ сүллэр этиҥ тыаһа ньиргийэ түспүтэ.
   Соһуйуу бөҕөнү соһуйан олоро түспүтэ ньиэмэстэр түннүгүнэн гранатаны быраҕан баран, ытыалаан түптэлээн эрэллэр эбит. Оһох кэннигэр сыппыт буолан дэлби тэптэриллибэккэ хаалбыт быһыылаах. Түннүгүнэн ытыалыы турбут автоматтаах ньиэмэс ботуруона бүттэҕэ буолуо, ытыалыыра ах бараатын кытары ойон туран үрдүнэн ыстанан кэбиһээт, ыттан бугуйар куобах курдук туора-маары ыстаныталаан буута быстарынан ойуур диэки сүүрэн быыппастыбыта. Кэнниттэн ытыалаан тибиирдибиттэригэр куйахата аһый гыммыта. Дьолго туох эрэ умуһаҕар умса баран түһээт, хамсаабакка кирийэн хаалбыта. Хамсыан, тыыныан да куттанан төһө өр сыппыта буолла. Арай, нууччалыы саҥа баарга дылы буолбутугар сэрэниин-сэрэнэн өндөйөн көрбүтэ, бэйэтин дьонноро кэлэн тураллар эбит. Үөрүүтүттэн ойон турбутугар соһуйан өрө көрө түспүттэрэ. Хата, тыыннаах эбиккин диэн үөрүү бөҕө буолбуттара.
   Кэлин билбитэ кинилэр бөлөхтөрүттэн биир украинец уол ордон хаалбыта эмиэ мүччү туттаран тиийэн дьонугар тыллаабыт эбит. Сонно биир взвод киһини ыыппыттар. Кэлбиттэрэ ньиэмэстэр суоллара сойбута ырааппыт. Арааһа разведчиктар бөлөхтөрө буолуо, эһигини эрдэттэн кэтии сылдьыбыт да буоллахтарына көҥүллэрэ диэбиттэрэ. Харабылга турбут уолаттары быһаҕынан анньан өлөртөөбүттэр этэ.
   Өйүүҥҥүтүгэр ньиэмэстэр кимэн киирэннэр Лэгэнтэйдээх чаастара төгүрүктээһиҥҥэ түбэһэн хаалбыта. Хас эмэ күнү быһа кыргыһан нэһиилэ төлө көтөн тахсыбыттара. Элбэх киһилэрин сүтэрбиттэрэ. Ордон хаалбыт дьону сынньата да түспэккэ атын чааска холбообуттара. Эмиэ хайа эрэ дэриэбинэ таһыгар кэлэн бөҕөргөтүммүттэрэ. Сарсыарда тыҥ хатыыта Лэгэнтэйи разведкаҕа илдьэ барбыттара. Иннилэригэр балачча тэйиччи багдаллан турар миэлиҥсэҕэ бэрт сэрэҕинэн киирэн үөһэ ыттыбыттара. Хамандыырдара халампааһынан көрө туран ньиэмэстэр иһэллэр диэбитэ. Кырдьык, иннилэригэр ыраах, талахтар быыстарыгар балачча элбэх киһи хараарыҥнаһаллар этэ. Эдэр баҕайы младшай лейтенант хас да киһиэхэ төттөрү баран пулемет аҕалалларыгар этэн көрбүтүгэр, ким да буолумматаҕа. Тиһэҕэр Лэгэнтэй барарга тылламмыта. Биэрэстэ аҥаарын кэриҥэ сири төттөрү сүүрэн тиийэн ручной пулемету сүгэн аҕалбыта. Ол икки ардыгар ньиэмэстэр балачча чугаһаабыт этилэр. Лэгэнтэй дэлби сүүрэн эппэҥнэс буолбут этэ. Пулемету аҕалаатын кытары хас да киһи ытаары тардыаласпыттарыгар бэйэм ытабын диэн хам кууһан баран сытынан кэбиспитэ. Хамандыырдара пулемету аҕалыҥ диэбиккэ ким да буолумматаҕа уонна ытаары гынаҕыт дуо, Аргунов бэйэтэ ытыалаатын диэн анараа дьону саба саҥарбыта. Тыын ылан уоскуйарын саҕана ньиэмэстэр өссө чугаһаабыттара. Сэриилэһэ сылдьар дьон курдук буолбакка, холку баҕайытык субуруһан хаамсан иһэллэрэ. Лэгэнтэй үчүгэйдик оҥостон кыҥаан сыттаҕына хамандыырдара «Огонь!» диэн хамаандалаабыта. Бары ытыалаан тиҥийбиттэрэ. Лэгэнтэй хас да уһун уочараты таһааран баран, тохтуу түһэн көрбүтэ дьоно бары таһырдьа тахсаары ааҥҥа ыбылы анньыһан тураллара. Хайдах буоллахтарай диэн соһуйан ойон турбута, биир эрэ ньиэмэс тыыннаах хаалбыт эбит. Дьоно ону билиэн тутаары ааҥҥа симсибиттэр. Итинник бэрт дөбөҥнүк тыл аҕаланнар бары командование махталын ылбыттара.

«Спасибо, брат!»

   Убайын ааҕы көрсүбүт үрэҕин үрдүгэр өстөөхтөрү утары икки күннээх хабыр хапсыһыы кэнниттэн Бүөтүрдээх эмиэ төгүрүктээһиҥҥэ түбэһэ сыһаннар чугуйан биэрбиттэрэ. Бүөтүр дьолго биир да сиринэн бааһа-үүтэ суох этэ. Баһаам үгүс киһи өлөн, бааһыран, кэккэлэрэ биллэ чарааһаабыта. Ол эрээри саҥаттан саҥа дьону аҕалан иһэллэрэ. Үгүстэрэ сааһырбыт, күн бэҕэһээ хайа эрэ собуокка дуу, фабрикаҕа дуу үлэлии сылдьыбыт дьоннор быһыылааҕа. Ол быыһыгар эдэркээн уолаттар эмиэ бааллара. Өстөөх тохтоло суох кимэр буолан, бииртэн биир дэриэбинэни хаалларан иһэллэрэ. Абалаах баҕайы. Сэрии сэбэ да кэмчитэ сүрдээх. Ботуруоннарын ардыгар ааҕан үллэрэллэр. Халлааҥҥа аҥаардас ньиэмэс самолеттара хаһаайынныыллара. Үөр хаас курдук субуһан, сотору-сотору илин диэки ньирилэһэн ааһаллара. Бүөтүр сэрии буола турар сиригэр кэлбитэ ый курдук буолла эрээри, биир да биһиги самолеппутун түбэһэн көрө илик этэ. Арай, бүгүн биһиги үс самолеппут кинилэр сытар окуопаларын үрдүнэн кэлэн аастылар. Аҥаардас ол даҕаны дьон санаатын хайдах эрэ көтөҕөргө дылы гынна.
   Бүгүн сарсыарда эрдэттэн бэлэмнэнэн бэҕэһээ чугуйан биэрбит дэриэбинэлэрин төттөрү ылаары кимэн киириини оҥордулар. Бастаан бэрт кылгастык артиллерия ытыалаабытын кэннэ атаакаҕа турбуттара. Ньиэмэстэри дэриэбинэттэн оччо сүтүгэ суох төттөрү охсон баран, томтор сиргэ турар миэлиҥсэттэн пулемет ытыалаан элбэх киһилэрин сүтэрбиттэрэ. Бүөтүр миэлиҥсэттэн сүүстэн эрэ тахса миэтэрэлээх сиргэ балачча дириҥ суол хайыҥа баар буолан быыһаммыта. Иннилэригэр ыраас хонууга туора-маары түһэн сылбах курдук охтубут дьон быыһыгар бааһырбыт эдэркээн уол: «Помогите! Ой, мамочки… Умираю… Помогите!» – дии-дии, ыһыытыыра-хаһыытыыра, араастаан энэлийэрэ иһиллэрэ. Ол уолу быыһаары снаряд тоҕо тэппит оҥкучаҕыттан сыыллан тахсыбыт киһини ньиэмэс пулеметчига ыраас сиргэ тахсарын кэтэһэ сытан саба тибиирдэн кэбиспитэ. Ону көрөн кэккэлэһэ сытар хамандыыра: «Аргунов, сыыллан киирэн бааһырбыты таһаар. Биһиги уотунан хаххалыахпыт», – диэбитэ уонна суол хайыҥар кирийбит дьоҥҥо хамаандалаатахпына уоту аһаҕыт диэн сыап устун бирикээс биэрбитэ. Бүөтүр хайдах эрэ күүрэн, тыына кылгаан хааларга дылы гыммыта. Оргууй өндөйөн иннин көрбүтэ бааһырбыт киһилэрэ кинилэртэн алта уонча хаамыылаах сиргэ сытар этэ. Илиитэ таймаҥныыра. Киниттэн миэлиҥсэ диэки уонча хаамыылаах сиргэ снаряд тоҕо тэппит оҥкучаҕа харааран көстөрө. Бааһырбыт киһини онно соһон түһэрдэххэ онуоха-маныаха диэри пулемет уотуттан куотуохха сөп курдуга. Ньиэмэс пулеметчига тоҕо эрэ бааһырбыт киһини ытыалаабат этэ. Бадаҕа, өссө ким эрэ быыһыы киирэрин кэтэһэр быһыылааҕа. Бачча кылгас сири эмискэ сүүрэн киирдэххэ быыс булан ыта охсуо дуо? Дьоно харса суох ытыалаатахтарына, баҕар, табыллыа. Төннөрүгэр миэлиҥсэ диэки гранатаны элитээт киһитин сүкпүтүнэн эмиэ дьонун уоттарынан хаххаланан төттөрү ыстаныа. Ити былаанын кылгастык хамандыырыгар быһаараат, сытан эрэ тас таҥаһын устан бэлэмнэммитэ. Хаста да салгыны күүскэ эҕирийэн ылбыта уонна хамандыырын диэки көрөн ылаат, кэҕис гыммыта. Ону кытары: «Огонь!» диэн хамаанда сатараабыта. Бүөтүр саалар тыастара өрө бачыгыраһа түһээттэрин кытары ойон туран иннин диэки түһүнэн кэбиспитэ. Сүүрэн тиийэн тиэрэ түһэн илиитэ таймаҥныы сытар киһини туох баар күүһүн түмэн көтөҕөн мадьалытан таһаараат, өссө уонча хаамыыны түҥ-таҥ үктэнэн тиийэн снаряд оҥкучаҕар ыстанан кэбиспитэ. Хата, оҥкучаҕа балачча дириҥ эбит. Ньиэмэс пулеметчига хойутаан хаалан кыһыытыгар балачча уһун уочараты биэрбитэ буорунан-сыыһынан эрэ саба ыспыта. Бааһырбыт киһитэ ыарыытыттан сирэйин ханньары тутуннар даҕаны ыһыытаабат-хаһыытаабат буолан хаалбыта. Тыын ылан баран, гранататын чекатын төлө тардаат, өндөс гынан миэлиҥсэ диэки көрөн ылыытыгар муннуктан биир ньиэмэс саллаата ойон тахсан уп-уһун уктаах гранатаны быраҕан эрдэҕинэ, хата, бэйэтин дьоно ытан түһэрбиттэрэ. Били баҕайы гранататын төлө тутан кэбиспитэ аттыгар эстэн дэлби ыстаммыта. Ону кытары дьонун сааларын тыаһа өрө тиҥийэ түстэ. Арааһа, киһибит гранататын бырахта диэтэхтэрэ буолуо. Бүөтүр ойон туран миэлиҥсэ аһаҕас аанын диэки гранатаны элитээт, киһитин санныгар биллэҕэн быраҕаат, төттөрү ыстаммыта. Суол хайыҥар кэлэн чохчос гынан киһитин түһэрээт, умса түһэн сытынан кэбиспитэ. Аҕылыырын аһарына сатыы сыттаҕына ким эрэ билээгэлээх ууну биэрбитин бэрт иҥсэлээхтик ыйырбахтаабыта.
   Ол кэмҥэ хамандыыра сыыллан кэлэн: «Молодец, Аргунов! Раненого вынес, еще и мельницу поджег. Обязательно представлю к награде», – диэбитигэр миэлиҥсэ диэки көрбүтэ, били кини бырахпыт гранататыттан умайан кытыастан эрэр этэ. Пулемет ытыалыыра тохтообут. Ньиэмэстэр, арааһа, куотан эрэллэр быһыылааҕа. Сотору атаакаҕа турарбыт буолуо диэн синиэлин булаары туора сыыллан эрдэҕинэ, сибилигин аҕай сүгэн таһаарбыт киһитэ санныттан таарыйан тохтотон баран: «Спасибо, брат!» – диэбитэ уонна хараҕын симэн кэбиспитэ.

Килиэп уонна көһүйэлээх мүөт

   Лэгэнтэй өстөөх тохтоло суох кимэрин тохтото сатыыр кыргыһыыларга күн ахсын өлөр-тиллэр икки ардынан сылдьара. Синиэлин тэллэҕэ буулдьа, оскуолак тэһитэ көтөн адьас сиидэ курдук буолбута. Дьикти, ол тухары биирдэ да бааһыра илигэ. Ардыгар хайа эмэ дэриэбинэни ньиэмэстэри кытары хаста да хардары-таары ылсаллара. Иккилии-үстүү күн аанньа аһаабакка даҕаны сылдьар түгэннэрэ элбэх этэ. Биир күн өстөөхтөр кимиилэрин тулуйбакка бэрт аҕыйах бүтүн дьиэ ордон хаалбыт дэриэбинэтиттэн чугуйан биэрбиттэрэ. Лэгэнтэй автоматынан тибиирдэ-тибиирдэ сырсан унньулуҥнаһар ньиэмэстэри ытыалыы-ытыалыы сүүрэн иһэн, уулусса тоҕойугар төп-төгүрүк килиэп сытарын көрө биэрбитэ. Аанньа аһаабакка сылдьар киһиэхэ бастаан килиэби харбаан ааһар санаа кылам гынан ааспыта эрээри, ньиэмэстэр субу тилэх баттаһа иһэр буоланнар ааһа сүүрэ турбута.
   Ити күн эбии күүс кэлэн аны кинилэр ньиэмэстэри чугуппуттара. Лэгэнтэй: «Ураа!» – хаһыытыы-хаһыытыы сүүрэн иһэн, умайбыт дьиэ таһыгар тобус-толору мүөттээх көһүйэ олорорун көрө түспүтэ. Бу сырыыга эккирэтээччилэр кинилэр буолан, көһүйэни харбаан ааспыта. Дэриэбинэ кытыытыгар урукку окуопаларыгар тиийэн тохтообуттара. Лэгэнтэй саппыкытын оһуттан ньуоскатын таһааран мүөтү баһа-баһа уобалаабыта. Ол эрээри мүөт хааһы буолбатах эбит этэ. Минньигэһэ бэрдиттэн сүрэххэ астаран сотору тохтообута. Ситэ чаас аҥаара буолбатаҕа ньиэмэстэр хас да тааҥкалаах атаакалаан киирбиттэрэ. Эмиэ чугуйуу буолбута. Лэгэнтэй аччык иһигэр мүөтү баһа-баһа сиэбитэ, дьэ, манна иэдээнинэн иэнигийэ сыспыта. Сүүрэн иһэн сүрэҕэ өлөхсүйэн тэлиэс-былаас үктэнитэлээн ылар буолбута. Дьонуттан хааллар хаалан испитэ. Хата, кини дьолугар биир бэрт толуу нуучча уола ситэн кэлэн куруттан харбаан ылан дьонугар диэри ньылбы соһон илпитэ. Ол уол суоҕа буоллар, иҥсэтин кыамматах ыттыы, баҕалыы сыыллан хаалыа эбит.
   Сарсыҥҥытыгар биһиги дьоммут күүстэрин түмүнэн утары кимэн киирэ сылдьыбыттара да дуоннаах сири өппөтөхтөрө. Иккистээн нэмийэн атаакаҕа киирэн истэхтэринэ Лэгэнтэй таһыгар снаряд эстэн ыраах туора эһиллэн хаалбыта. Төһө өр өйө суох сыппыта эбитэ буолла. Биирдэ өйдөнөн кэлбитэ хабыс-хараҥа буолбут, баһа хуу-хаа курдук, сэниэтэ адьас суох буолбут этэ. Уҥа атаҕа ынырыктык ньиргийэн ыалдьара. Илиитин иминэн сирдэтэн сыыллан иһэн, снаряд оҥкучаҕар төкүнүйэн түһэн эмиэ өйүн сүтэрэн кэбиспитэ. Халлаан суһуктуйан эрдэҕинэ өйдөнөн кэлбитэ. Дэлби тоҥон тиистэрэ ыпсыбат буолбут этилэр. Хамсыыр да, саҥарар да кыаҕа суох курдуга. Санаатыгар санитардары кэтэһэ сатаабыта. Ити курдук түлэй-балай бара-бара төһө өр сыппыта буолла. Арай, ханна эрэ дьоннор саҥарсарга дылы гыммыттара. Санитардар истэхтэрэ дии санаан тоҥолохторунан тирэнэн, өйүн сүтэрэ сыһа-сыһа, хара сорунан оҥкучах хайыҥар сыыллан тахсан олорбута. Киниттэн сүүсчэкэ миэтэрэ сиргэ түөрт киһи турарын үдүк-бадык көрбүтэ. Хаһыытыаҕын саҥата тахсыбат, күөмэйэ адьас хатан хаалбыт этэ. Ол иһин көрөөйөллөр диэн оргууй иҥнэҥнии олордоҕуна, дьоно кинини көрөн кэпсэтэн баллыгыраһа-баллыгыраһа, бэттэх диэки хаамсан эрдэхтэринэ өйдөөн көрбүтэ, үрдүк хороҕор фуражкалаах ньиэмэстэр иһэллэр эбит. Ону көрөн таалан олорбохтоот, хараҕын кырыытынан хаҥас диэки үс-түөрт хаамыылаах сиргэ бинтиэпкэтэ сытарын көрбүтэ. Онно сыыллан тиийэн саатын ылан утары иһэр дьону кыҥыы сатаабыта да бинтиэпкэтин уоһа адьас үөһэ-аллара күөрэҥнии сылдьара. Ол да буоллар ытан саайбытыгар дьоно төттөрү сырсыбыттара. Саатын сомуоҕун бэрт эрэйинэн тардыалыы-тардыалыы кэннилэриттэн өссө иккитэ-үстэ ытан хаалбыта. Бүтэһик ытыытыгар кыракый хотоолго киирэн баран өрө сүүрэн тахсан иһэн биир киһилэрэ таҥнары күөдэллэнэн түспүтэ. Атыттара онно эрэ кыһаммакка сүүрэн тэбэ турбуттара.
   Куругар иилинэ сылдьар подсумогыттан ботуруон ылан саатын ииттэн баран, умса түһэн сыппыта. Хамсаабытыгар хаана барара күүһүрдэҕэ буолуо, эмиэ түлэй-балай барбыта. Арай биирдэ өйдөнөн кэлбитэ наһыылкаҕа ууран илдьэ иһэллэр эбит. Тор курдук бытыктаах киһи бэргэһэтигэр кыһыл сулустааҕын көрөн бэйэм дьонум эбит диэн үөрэ санаабыта. Сотору массыынаҕа аҕалан сытыарбыттара. Билээгэттэн уу иһэрпиттэрэ. Тымныы уу иһэн хайдах эрэ чэпчээбит курдук буолбута. Ол эрээри, массыына хоҥнубутугар түҥкэл-таҥхал түһэн иһэн эмиэ ыас хараҥаҕа тимис гынан хаалбыта.
   Санчааска тиийэн эпэрээссийэлиир остуолга ууралларыгар биирдэ өйдөммүтэ. Эдэркээн санитарка кыыс уонна ачыкылаах кырдьаҕас быраас бааһын сирийэн көрбүттэрэ. Онтон Мичурины санатар быраас оҕонньор саа чуумпууругар маарыланы эрийэ-эрийэ: «Билигин бааскын ыраастыахпыт. Оскуолак тамыккын курдары көтөн ааспыт. Тулуй», – диэн баран били чуумпуурун бааһыгар батары биэрбитигэр ыарыытыттан хаһыытыы түһээт, умса нөрүйэн турар сиэстэрэ кыыс халаатын түөһүн бүтүннүү хайа тардан баран уҥан хаалбыта. Төһө өр өйө суох сыппыта буолла… Ким эрэ сүүһүн инчэҕэй тирээпкэнэн соторуттан өйдөнөн кэлбитэ сиргэ сытыарбыттар этэ, били, сиэстэрэ кыыс аттыгар чохчойон олороро.
   – Дьэ, доҕоччуок, таҥаспын хайа тардан улахан саакка киллэрдиҥ ээ, – дии-дии кыыс күлэн мичилийбитэ. – Билигин хааһы сиэхпит, аччык буолуохтааххын, – диэн баран сып-сылаас убаҕас хааһыны айаҕар кутан биэрбитэ. Аһаан, уу иһэн хараҕа быдан сырдаабыта. Хас эмэ хонугу быһа саҥарбатах буолан кэһиэҕирэн хаалбыт куолаһынан баһыыбалаан баран, бырастыы гын диэбитигэр:
   – Да, ничего. У нас всякое бывает. Давай спи, отдохни, – диэн баран туран барбыта.
   Лэгэнтэй атаҕа ньиргийэн ыалдьара. Ол аата быспатахтар дии санаабыта. Төбөтүн өндөтөн көрбүтэ бүтүннүү маарыланан кэлгийэн кэбиспиттэр этэ.

Эргиллии

   «Тыыҥ-тыы-ыы-ы-ыҥ» диэн кулгааҕар быста-быста салҕанар тыас тыҥкыныырыттан Бүөтүр өйдөнөн кэлбитэ. Ыараан хаалбыт халтаһаларын атытан бастаан күп-күөх халлааны көрбүтэ. Онтон муннугар ап-аһыы буорах сыта саба биэрбитигэр дьэ ханна сытарын өйдөөбүтэ. Атаакаҕа киирэн истэхтэринэ уҥа өттүгэр адьас чугас тыас дэлби барарга дылы гыммыта да, ханна барбытын билбэккэ хаалбыта. Арааһа, снаряд дуу, миинэ дуу кэлэн дэлби тэппит быһыылааҕа.
   Тураары өрө үрүөтүү сатаабыта да, кыаллыбатаҕа. Ол иһин ойоҕоһунан эргийээри гыммытыгар ынырыктаах ыарыы этин-сиинин бүтүннүү ньириһитэн эмиэ өйүн сүтэрэ сыспыта. Инньэ гынан хамсаабакка сытарыгар эрэ тиийбитэ. Бэргэһэтэ уһуллан хаалбыт, чэҥнээх буорга сытар буолан төбөтө олус тоҥмут этэ. Хаана баран да буолуо, бүтүннүү дьигиһийэн титирээн киирэн барбыта. Ол сордоно сыттаҕына, хата, санитардар түбэһэ түһэннэр санчааска таһаарбыттара.
   Эпэрээссийэлиир остуолга сытыарбыттарын кэннэ, сааһыра барбыт быраас дьахтар бастаан уҥа эрбэҕин оскуолак быһа көтөн ааспытын бэрэбээскилээбитэ. Онтон кыптыыйынан сэрэнэн таҥаһын быһыта кырыйа-кырыйа бүтүннүү устан быраҕан кэбиспитэ, уонна уҥа буутуттан, ойоҕоһуттан бытархай оскуолактары ылҕаан ылан, сотору-сотору тааска быраҕан талыр гыннарбыта. Бүөтүр ыарыытын тулуйа сатаан сымыһаҕыттан хаан оҕуолуор диэри быһа ытыран баран бүтэйдии ынчыктыы сыппыта. Оскуолагын бүтүннүү ылҕаан баран, ойоҕоһун уонна уҥа буутун хам баайан кэбиспиттэрэ.
   Ити түүн улаханнык бааһырбыттары тыылга госпитальга атаарбыттара. Ый курдук икки хас сиргэ көһөрө сылдьан эмтээн баран Бүөтүрү салгыы сэриилэһэр кыаҕа суох диэн дойдутугар төттөрү ыытар буолбуттара. Ити кэмҥэ биһиги сэриилэрбит өстөөҕү Москва анныгар үлтү сынньан, балачча ыраах төттөрү охсубут кэмнэрэ этэ.
   Дьэ, ити курдук ини-биилэр, мөлүйүөнүнэн киһи тыынын быспыт ынырыктаах сэриигэ кыттан, иккиэн ыараханнык бааһыран 1943 сыл сайыныгар дойдуларыгар эргиллэн кэлбиттэрэ. Ити кэмҥэ кыра бырааттара Куола уон аҕыһын туолан, эмиэ бэбиэскэ тутан, саллаат сиэрэй синиэлин кэтэн армияҕа сылдьар этэ.

Илиҥҥи фроҥҥа

   Сэрии сылларыгар Сэбиэскэй Союз илиҥҥи кыраныыссаҕа 40-ча дивизияны тутан турарыгар тиийбитэ. Куола оннук чааска түбэспитэ. 1945 сыл сааһыары чаастарын Монголияҕа киллэрбиттэрэ. Уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ истиэп устун унньуктаах уһун походка киһи бөҕө бырда быстыбыта. Куола эмиэ атаҕа сүүлэ иһэн нэһиилэ хаамар буолбута. Биирдэ тыал-куус бөҕө өрө ытылла турар кэмигэр хайдах да хаамар кыаҕа суох буолан хаарга охтон хаалбыта. Турар кыаҕа суох сыттаҕына биир дойдулааҕа Васильев Уйбаан кэлэн үрдүгэр өҥөйөн туран уйадыйан ытамньыйа-ытамньыйа:
   – Куолаа, быраһаай! – диэн баран ааһа тураахтаабыта.
   Хата кини дьолугар санитардар кэлэн сыарҕаҕа тиэйэн илдьибиттэрэ. Санчааска сытан арҕаа кыайыы буолбутун истибитэ. Ити үөрүүлээх сонуну истибитэ аҕыйах хоммутун кэннэ үтүөрбүтүнэн ааҕан санчаастан таһаарбыттара. Үөрүөн иһин куукунаҕа асчыт көмөлөһөөччүтүнэн анаабыттара. Саллааттар астарын нуормата быыкаайык этэ. Өрүү аччык аҥаардаах сылдьаллара. Ол да буоллар, куукунаҕа үлэлиир буолан балачча сэниэлэммитэ. Ону ааһан биир дойдулааҕар кытары ас сыыһын булан биэрэр буолбута. Атыыр оҕуһу туруору туппут курдук, бөдөҥ-садаҥ асчыт түүн үлэлээн баран, сарсыарданан аһы уоруохтара диэн полевой оһох таһыгар сытан утуйан ылара. Куола ол кэмҥэ саппыкытын устан, оргууй үөмэн тиийэн хочулуогар миин, хааһы баһан ылара. Онтуттан Уйбааныгар өлүүлээн хаалларара. Киһитэ ити кэмҥэ бу дойду салгынын тулуйбакка дэлби кутургуйа буолан санчааска сытар этэ. Күн аайы куукуна чугаһыгар кэлэн экчэллэн тураахтыыр буолара.
   Бэс ыйыттан саҕалаан арҕааттан баһаам үгүс күүс кэлэн мустубута. Дьэ, онтон атырдьах ыйын саҥатыгар Маньчжурия сиригэр киирбиттэрэ. Куоланы куукунаттан арааран минометчиктарга анаабыттара. Кинилэр чаастара сүрүн күүстэр кэннилэриттэн хоҥнубута. Сотору-сотору өстөөх үрүө-тараа барбыт бөлөхтөрө сабыта түһэрин кытары ытыалаһа-ытыалаһа иннилэрин диэки дьулуһан испиттэрэ. Биир күн кытайдар дэриэбинэлэригэр тохтообуттара. Куола кытайдар хайдах олороллорун көрөөрү биир уоллуун дьиэҕэ киирэ сылдьыбыта. Наһаа дьадаҥытык олороллорун көрөн сөхпүтэ. Уй курдук истээх, кибис-кирдээх кып-кыра оҕолор куттанан муннукка кириһэн олороллоро. Илдьирийбит таҥастаах дьахтар түөһүн хам туттан баран оһох таһыгар турара. Ити кэмҥэ «приготовиться к бою!» диэн хамаанда сатараабыта. Ойон тахсан дэриэбинэ саҕатыгар минометтарын туруоран хачыгыраспыттара. Разведчиктар кинилэр диэки японецтар улахан аттаах бөлөхтөрө иһэрин биллэрбиттэр диэн буолбута. Кырдьык, сотору сүүсчэкэ аттаах киһи иһэрэ көстүбүтэ. Японецтар кинилэри көрөөт тохтообуттара. Онтон биир киһи маҥан былааҕынан далбаатаммыта, бары аттарыттан түһэн сааларын-сэптэрин биир сиргэ чөмөхтүү уурбуттара. Билиэн бэриммит японецтары стройдатан баран өссө биирдэ дьэгдьийбиттэрэ. Икки саллаат сиэбиттэн гранаталары булан ылан офицердарыгар көрдөрбүттэригэр, кыыһыран хайдах эрэ хабарҕатынан саҥара-саҥара, саллааттарын сирэйин эттээбитэ. Анарааҥҥылара муннуларыттан тыккыраабыт хааны сотто да сатаабакка чинэһэн баран туран биэрбиттэрэ.
   Итинтэн икки хонон баран биир куорат таһыгар тохтоон турдахтарына Куола саллааттар туохха эрэ үөмэхтэһэ сылдьалларын көрөн тиийбитэ, ырыган ат көлүллүбүт сүүнэ улахан көлүөһэлээх аарбатыгар сирэйэ-хараҕа күөх баламах буолбут японец олороро. Арааһа, улаханнык кырбаммыт быһыылааҕа. Аарба кэннигэр боробулуохаҕа биэс киһи кулгааҕа иилиллэ сылдьара. Кытай тугу эрэ быһаара сатыыра да ким да өйдөөбөтөҕө. Ол кэмҥэ роталарын хамандыыра кэлэн боробулуохаҕа тиһиллибит кулгаахтары көрөн дэбидис гына түспүтэ. Японец өлөртөөбүт дьонун кулгаахтарын тиһэ сылдьар дии санаата быһыылааҕа. Ол иһин разведчиктар отделениеларын хамандыыра Панкратовка японеһы ытан кэбиһэргэ бирикээстээбитэ. Онуоха кытай эмиэ тугу эрэ быһааран саҥар да саҥар буолбута. Онтон сөмүйэтинэн японеһы ыйан баран аҕыс тарбаҕын көрдөрбүтэ. Ол аата японецтар ахсыа этилэр диир быһыылааҕа. Онтон биэс тарбаҕын көрдөрөн баран: «Бамбук, бамбук», – дии-дии хабарҕатын туора соттуммахтаабыта. Онно биэс японеһы өлөрбүттэр быһыылаах диэн таайбыттара. Кытайдара аны икки тарбаҕын көрдөрөн баран, ытыһыгар сүүрдэ-сүүрдэ: «Ходи-ходи», – диэбитэ. Онуоха эрэ икки японец куоппуттар, оттон бу киһини билиэн ылбыттар быһыылаах диэн сэрэйбиттэрэ. Кытайдар биэс киһини өлөрбүттэрин дакаастаары кулгаахтарын «чик-чик» гыннарбыттар эбит. Саллааттар ону билэн улаханнык соһуйбуттара. Төһө да өстөөхтөр буоллаллар хас киһини өлөрбүттэрин көрдөрөөрү кулгаахтарын бысталыы турар сүрэ бэрт курдуга. Инньэ гынан японеһы ыппакка билиэннэйдэргэ холбообуттара.
   Балаҕан ыйын 2 күнүгэр Япония бэриммитин туһунан иһитиннэрбиттэрэ. Онон саллааттар үксүлэрэ хаһан дойдуларыгар ыыталларын кэтэһэн тахсар буолбуттара. Ол эрээри Куола өссө сыл курдук сулууспалаан, билиэн түбэспит японецтары харабыллааһыҥҥа сылдьан баран дойдутугар эргиллибитэ. Ахтылҕаннаах Баттаҕар күһүн атырдьах ыйын бүтүүтэ, киэһэ хойут кэлбитэ. Дьиэҕэ киирэн кэлбитигэр дьоно бастаан билбэтэхтэрэ. Онтон дьэ үөрүү-көтүү, аймалҕан бөҕө буола түспүттэрэ. Сэриигэ барарыгар уу ньуулдьаҕай уол өһүөҕэ анньыллыах курдук улааппыт, сиппит-хоппут этэ. Дьиэҕэ балтылара Арапыас, Маппыыча, эдьиийэ Алааппыйа, ийэтэ Мааппа, ииппит аҕалара Былаас эрэ бааллара. Убайдара суохтара. Лэгэнтэй Үөһээ Үрэххэ «Пятилетка» холкуоска бэрэссэдээтэллии, оттон Бүөтүр сэбиэккэ сэкирэтээрдии сылдьаллар этэ.
   Дьэ, ити курдук ини-биилэр, бары бүтүн оҥоруулаах буоланнар, сэрииттэн тыыннаах эргиллэн кэлбиттэрэ.

Кэпсээннэр

Халдьаайыга олорон

   Куолуска – билигин Дьокуускай куорат биир бөдөҥ тэрилтэтин эппиэттээх үлэһитэ Николай Николаевич – дурдаҕа хонон баран, үрдүк күүрүүлээх уот ситимэ тардыллыбыт солооһунун устун тыргыллар сүөһү ыллыгын батыһан дэриэбинэ саҕатынааҕы халдьаайыга таҕыста. Дьэ, бу элбэхтэ сүүрбүт-көппүт, салаасканан хатааһылаабыт, хайыһардаабыт халдьаайыта. Мантан төрөөбүт-үөскээбит, борбуйун көтөхпүт кыракый дэриэбинэтин улахан аҥаара ытыска уурбуттуу көстөр. Барыта оҕо эрдэҕиттэн билэр, хайа да бэйэлээх үтүө дойдуларга сырыттар ахтар, өрүү өйдөөн-санаан кэлэр хартыыната. Сүрэҕэр-быарыгар оннук олус күндү көстүүнү көрө түһээри сыыр оройугар, саамай үрдүк быллаарга, үрүсээгин устан олорунан кэбистэ.
   Оол-ол, Дьууркалаах олбуордарын кыйа Лэгэнтэй кугас ата адаҕатын туора быраҕаттаан оргууй хааман алтахтаан эрэр. Аты батыһан, арааһа, Уйбааннаах ынахтара аа-дьуо хотоһон иһэллэр. Бэттэх, номнуо куурбут уулусса буоругар Морууса кууруссалара «суунан» булумахтаһаллара көстөр. Миитэрэйдээх диэки мас эрбиир омук эрбиитин тыаһа быыгыныыр, сүгэ тыаһа куоталаспыттыы тоһургуур. Миитэрэй кыра уола Оруомуска дьиэтигэр иккис этээс тутаары аллара таҥа сылдьар этэ. Оскуола кэннигэр буолан, дьиэ тутааччылар тыастара-уустара эрэ иһиллэр, бэйэлэрэ көстүбэттэр. Үрэҕи туоруур быһыт диэкиттэн икки көлүөһэлээх кыракый тэлиэгэни соспут от күөҕэ дьүһүннээх кытай тыраахтара түтүгүрээн ааһан эрэр. Ким эбитэ буолла? Билигин ыал аайы итинник тыраахтар баар буолбут. Тыа дьоно оттуулларыгар-мастыылларыгар чахчы абыраллаах сэп.
   Киин хочуолунай диэки кимнээх эрэ ордоотоһон кэпсэтэллэрэ, тимири тимиргэ охсон лаҥкынатар тыастара иһиллэр. Хайалара эрэ күлэн лаһыгыратар. Маппыайап Гаанньа эбит. Кини эрэ итинник эрчимнээхтик лаһыгыраччы күлээччи. Оскуола олбуорун таһынааҕы көнө хонууга кыра кылаас оҕолоро аймалаһа сылдьаллара көстөр. Иккилии буола-буола сырсан мэтэйэ-мэтэйэ түһэллэр. Биэтэккэ тахсар сирдэригэр кыһыл былаахтаах киһи турар. Былааҕынан сапсыйдаҕына сүүрээччилэр түһүнэн кэбиһэллэр. Оччоҕо кэннилэригэр «ыалдьааччылара» ыһыы-хаһыы бөҕө буолаллар. Ити, бука, Бүөтүр Ньукулаайабыс физкультура уруогун ыыта сырыттаҕа буолуо.
   Соҕуруу диэки музыка тыаһа иһиллэр. Быһыыта, Бүөккээнэй эмиэ магнитофонун колонкаларын таһырдьа таһааран баран, музыканы «хайа тардан» кэбиспит быһыылаах. Саас, сайын ахсын сотору-сотору ити курдук дэриэбинэ олохтоохторун музыка тыаһынан «саататар» идэлээх.
   Ортоку уулуссанан биир аттаах киһи хаамтаран-сиимтэрэн хорохочутан иһэрэ көстөр. Атын дьүһүнүттэн уонна баһын хантаччы тутта-тутта кырыытынан буолбахтаан ыларыттан сылыктаатахха Витя быһыылаах. Сылгыһыт буолан мэлдьи үчүгэй аттары миинэр, онуоха эбии дьон көрөр сиригэр кыратык тиҥилэхтээн да биэрэр быһыылаах.
   Оскуоланы утары дэриэбинэ саамай улахан тутуута, икки мэндиэмэннээх кулууп дьиэтэ багдаллан турар. Таһыттан тиһиллибит хаптаһыннарын кырааската суураллан, кубарыйан хаалбыттар. Маҥнай тутулларыгар дьэргэйэн дьиэ да дьиэ этэ. Оройуоҥҥа суох үчүгэй оҥоһуулаах кулууп аатырара. Оччолорго Куолуска устудьуоннуу сылдьара. Ол иннинэ урут начаалынай оскуола буола сылдьыбыт дьиэни салҕаан, иккис мэндиэмэннээн кулууп оҥорбуттара биир түүн умайан хаалбыта. Ол кэнниттэн Миитэрэй Миитэрэйэбис сүүрэн-көтөн ити кулуубу туттарбыта.
   Ол умайбыт кулуупка Куолуска элбэх киинэни көрбүт, кэнсиэргэ, араас тэрээһиннэргэ кыттыбыт буолуохтаах. Саҥа киинэ кэллэр эрэ оҕолор өрүкүнэһии бөҕө буолаллара. Биир кэмҥэ кыра кылаас үөрэнээччилэрэ бары кыракый кыһыл былаахтаах буола сылдьыбыттара. Үчүгэй сыананы ылбыт оҕо үөрэҕин кэнниттэн ол былааҕын суумкатыгар хороччу анньан тэлибирэппитинэн дьиэлиирэ. Оттон куһаҕан сыананы ылбыт оҕо былааҕа угунан таҥнары угуллара, киинэҕэ сылдьара бобуллара. Онон уулуссаҕа көрсүбүт дьон бүгүн ким биэһи, ким иккини ылбытын эндэппэккэ билэллэрэ. Билигин киһи ону санаан сонньуйар эрэ.
   Оттон улахан кылаас оҕолоро куһаҕан сыананы ыллахтарына сэрэдэҕэ уонна субуотаҕа буолар киинэҕэ сылдьар бырааптара быһыллара. Кылаас салайааччылара оҕолорго барыларыгар анал жетон түҥэтэллэрэ. Киинэҕэ киирэргэр аан таһыгар учуутал салайааччылаах, илиилэригэр кыһыл бэбээскэлээх дьуһуурунай оҕолорго хайаан да жетоҥҥун көрдөрүөхтээххин. Бэрээдэги кэһэн эбэтэр куһаҕан сыананы ылан жетон бэриллибэтэх үөрэнээччи хайа да албаһынан киинэҕэ киирэр кыаҕа суох буолара. Куолуска үөрэҕэр үчүгэй буолан биирдэ да киинэҕэ сылдьар быраабы биэрэр жетонтан маппатаҕа.
   Итинник халдьаайы үрдүгэр олорон төрөөбүт дэриэбинэтин дуоһуйа көрө, тыаһын-ууһун истэ, ааспыты аттаран саныы олорон Николай Николаевич сотору-сотору санаан кэлэр биир түгэнин эмиэ өйдөөн кэллэ. Оччолорго кини алтыс кылааска үөрэнэр этэ. Үөрэх дьыла бүтэрэ чугаһаабытын кэннэ, биир субуота күн, уһун перемена кэмигэр оскуоланы үөрүүлээх сурах тилийэ көппүтэ. Күнүс 4 чаастан оҕолорго анаан «Корона Российской империи или снова неуловимые» диэн киинэ буолар үһү. Сэттискэ үөрэнэр Колодезников Проня «Неуловимые мстители» диэн киинэ салгыыта диэбитэ. Кини соторутааҕыта оройуон киинигэр күрэхтэһиигэ киирэ сылдьан көрбүт үһү. Гражданскай сэрии.., ытыалаһыы.., атынан эккирэтиһии… Ол туһунан истэ-истэ киинэни көрө охсор баҕаттан уонна үөрүүтүттэн Куолуска мэктиэтигэр уҥуоҕа кыйарга дылы гыммыта.
   Бүтэһик икки уруок наһаа да уһаабыт курдуктара. Бэһис уруок бүтээтин кытары, кылааһын уолаттарынаан киинэ иннинэ эрдэ кэлэн оскуола таһыгар футболлуох буолан болдьоһоот, дьиэ-дьиэлэригэр тарҕаспыттара. Үчүгэй киинэни көрөр буолбутуттан сүргэтэ көтөҕүллүбүт киһи, сүүрэр-хаамар икки ардынан дьиэтигэр тиийбитигэр, ийэтэ күүлэ ааныгар көрсө түһэн: «Ээ, оҕом хата кэллэ. Чэ, аһыы оҕус. Аҕаҥ Тиилийэҕэ тыы ханаппаакылыы, анды мончууга буолар дулҕа быһа барар үһү. Эйигин кэтэһэ сылдьар», – диэбитигэр курус гына түспүтэ. Булан-булан бүгүн барар буолбуттара баар ээ.
   Куолуска уон оҕолоох ыал саамай кыра, атаах оҕото этэ. Ол эрээри, хаһан да таптаабытынан сылдьыбатаҕа. Маннааҕы оскуола аҕыс кылаастаах буолан, убайдара ыаллыы нэһилиэккэ үөрэнэ сылдьаллара. Онон быйыл аҕатыгар илии-атах буолааччы кини соҕотох этэ. Өссө үөрэх бүттэ да андыга сытыһар бүччүм санаалаах сылдьара. Бүгүн сэриилээх киинэ буоларын эттэҕинэ, аҕата илдьэ барбата чахчы. Ол гынан баран, үнүргүттэн Тиилийэҕэ барсаары үлэспитэ баар ээ. Бу кэмҥэ сиргэ сылдьар, сааскы айылҕаны, көтөр-сүүрэр күйгүөрүн истэр, тыллан эрэр мутукча сытынан тыынар үчүгэйэ дэлэлээх буолуо дуо. Эмиэ да киинэ көрөр баҕа баһаам курдук. Хайыах баҕайыта эбитэ буолла?..
   Таҥаһын уларыттан аҕатын кытары барсарын эбэтэр хааларын ситэ быһаарыммакка, икки аҥыы хайа тартаран саараҥныы-саараҥныы остуолга кэлэн олорбута. Ийэтэ ону бэлиэтии көрө охсон: «Хайа, аҕаҕын кытары барсымаары гынныҥ дуу?» – диэбитэ. Ол тыллары истээт, Куолуска тута быһаарыы ылыммыта. Киинэ көрөрдөөҕөр аҕатын кытары барсыбыта, илии-атах буолбута ордук буолсу. Бу иннинэ аҕатын кытары наар оттуу, күрүө тутуһа, мас саһаанныы, муус ылса эрэ барсар этэ. Биирдэ да бултуу барсыбатаҕа. Оттон бүгүн мончууктарын оҥосто, тыыларын сөхсүйэ, ол аата бултуурга бэлэмнэнэ бараллар ээ. Оттон киинэни хаһан баҕарар ситэн көрүөҕэ.
   Сотору Куолуска саа сүгүүлээх аҕатын кытары мэҥэстэн матасыыкылынан ааһан эрэллэрин оскуола олбуорун иһигэр футболлуу сылдьар уолаттар бэркэ дьиибэргээбиттии, хаарыан киинэттэн матан эрэр диэбиттии көрөн хаалбыттара. Киниэхэ эмиэ дэриэбинэттэн тахсыахтарыгар диэри, күлүнэн бүрүллэн эрэр чох кэриэтэ туох эрэ үчүгэйтэн, өргө диэри умнуллубат түгэнтэн матан эрэбин дуу диэх курдук санаа кыламныыра. Онтон билигин, үгүс күн-дьыл ааспытын кэннэ, ол күнү киинэ көрбөккө, аҕатын кытары атаарбытыгар дьылҕатыгар махтана саныыр. Ол саас аҕатын кытары дурдаҕа сытыһан, анды ытыһан дьиҥнээх эр киһи курдук санаммыта, үйэтин тухары ааспат, арахпат булт имэҥэр ылларбыта, айылҕаҕа ураты сыһыаны иҥэриммитэ. Оттон ол барыта «Корона Российской империи или снова неуловимые» диэн киинэни көрөр буолбутуттан уҥуоҕа кыйыар диэри үөрбүт баҕатын хам баттаан, аҕатын кытары барсыбыт ыам ыйын бүтүүтүнээҕи сып-сылаас, чаҕылхай күнүттэн саҕаламмыта.
   Эһиилгитигэр аҕата эмискэ ыалдьан өлбүтэ… Оттон Куолуска ол күнү билиҥҥээҥҥэ диэри ымпыгар-чымпыгар тиийэ өйдүүр уонна билигин даҕаны итиниэхэ майгынныыр түгэн үөскээтэҕинэ сүрэҕэ сэрэйэринэн, кута-сүрэ туох дииринэн салайтарар.

Албан ааты уйбакка

   Сааскы кус ытыыта ааһаатын кытары сотору буолаат, булт диэн баран муннукка ытаабыт дьон аны, андылыы барар айдааныгар түстүлэр. Сааска төлөпүөнэ сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри өрө тырылыы олорор буолла. Кыттыһыан баҕарааччылар уонна уруккуттан сытыһар дьон сарсыарда туруорардыы, киэһэ утуйаары сыппыт киһини оронуттан оруурдуу эрийэн кэргэнэ мөҕүттүбүтэ ыраатта. Икки-үс күн оннук сүпсүгүнэһэн, оҥостон, тэринэн күөллэрин мууһа суллаатын кытары алаастарыгар таҕыстылар.
   Бу Тиилийэ диэн ааттанар Сааска эһэтин төрөөбүт-үөскээбит алааһа. Кэнники сылларга уу балачча киирэн, күөлүн иэнэ син кэҥээтэ эрээри, көс иһинэн-таһынан маннааҕар быдан улахан күөллэр бааллар. Ол да буоллар, анды биллибит сылыгар манна син ыттарааччы. Быйыл, дьэ, хайыыр.
   Күн ортото хатыҥ чараҥ саҕатыгар туппут үүтээннэригэр тиийэн таһаҕастарын сүөкэннилэр. Күөллэрэ мантан баара-суоҕа сүүсчэкэ эрэ хаамыы. Онон тыраахтардарын эргэ өтөх диэки тыаҕа таһааран туруоран кэбистилэр. Алта эр бэрдэ өр гыныахтара дуо, дулҕа мончууктарга төбөлөрү олордо-олордо, кынаттыы анньан бачыгыратан кэбистилэр. Уҥуоргу дурдаҕа Будулус баһылыктаах хамаанда кэлэн, харыалларын анньа охсон, тахсан чэйдии олороллор быһыылаах. Буруолара-тараалара ырааппыт.
   Биһиги дьоммут эмиэ чэй өрүнэн, аал уоттарын арыылаах алаадьынан айах тутан, наҕылыччы соҕус аһаан-сиэн баран, эрэһиинэ тыынан бэрэбиэстэнэн арыыга баар дурдаларыгар таҕыстылар. Бары арыгы иһэллэрин быраҕан, чөл олоҕу тутуһааччылар ахсааннарыгар киирэр буоланнар, урукку курдук анды булда саҕаланарын аһыы уунан бэлиэтииллэрэ тохтоон турар. Атына эбитэ буоллар бастакы түүн баҕас дурдаҕа ахсааннаахтара киирэн хонуо эбитэ буолуо.
   Дурдаҕа киирэн симсэн миэстэлэрин булан баран, арааһы кэпсэтэ-кэпсэтэ олордулар. Ол эрээри хара үлэҕэ сылдьар дьон буолан, сорохтор кэнникинэн сылаарҕаан, утуктаан киирэн бардылар. Күнү быһа төттөрү-таары көтөн тайаарыҥнаспыт, араастаан кыыбырҕаспыт, чаабырҕаспыт тыыраахылар кытары иһийдилэр. Халлаан боруорсуйан барда. Күөл ньууруттан тымныы салгын аргыйарын курдук биллэр биллибэт күдэрик көтөн, уҥуоргу дурда аннынааҕы харыаллар барбах харааран көстөр буоллулар. Сотору илин саҕахтан күн күлүмүрдүү ойон тахсан, быыһа суох гына араҕас ньургуһунунан симэммит халдьаайы быллаардарыгар сыдьаайда. Куула тыаттан кэҕэ чуор саҥата чоргуйан иһиллэр, ханна эрэ тураах дааҕыргыыр. Чээлэй күөх мутукчаны анньынан эрэр ойуур иһэ чыычаах саҥатынан чугдаарыйар. Айылҕа барахсан уһуктан, тиллэн эрэрэ көрүөххэ кэрэтэ сүрдээх.
   Сааска итини барытын сэргии, ис иһиттэн дуоһуйа көрө-көрө эмиэ утуйбакка олорор Киэсэлиин ботур-итир кэпсэтэ олордохторуна андылар кынаттарын тыаһа куһуура түстэ. Иккиэн ньыкыс гына түһээт сааларын хабан ыллылар. Кыыс Уҥуоҕун диэкиттэн уонтан тахса үөрдээх анды киирэн эргийэ хайыы барбакка Будулустаах дурдаларын иннигэр тиийэн түһэн барылаһан кэбистилэр. Биһиги дьоммут утуйа сытааччылары анньыалаан уһугуннардылар. Саҥа уһуктубуттар андылар ханан түспүттэрин өйдөөн-дьүүллээн көрө да иликтэринэ, саа тыаһа тоҕута ыстанна. Биир эмэ анды кэллэҕинэ күөрэтиэхпит дии санаабыттара баара, анарааҥҥы обургулар барыларын хаптаччы биэрэн кэбистилэр.
   Дурдаттан биир киһи тахсан хомус быыһыгар аспыт тыыларын диэки сүүрдэ. Сааска биноклун үрдүгэр түһэн ол киһи ууга киирэн хас андыны хомуйарын ааҕа олордо. Барыта уон түөрт андыны тыыга бырахта. Биири да сатыылаппатахтар эбит. Тыылаах киһи кытыыга тахсан баран дьонун ыҥырбытыгар бары кэһиэхтээх, хаахынас куолаһынан Бааска буоларын сэрэйдилэр. Онуоха биир киһи тахсан икки илиилэригэр андыларын тутан намылыппытынан дурдаларыгар дьылыс гынан хааллылар. Анды сороҕор быыһа суох киирээччи. Онон дурда таһыгар өр ампаалыктаһар сатаммат.
   – Тугун бэрдэй! Биһиэхэ да итинник кэлэн түһэн биэрбэт буоланнар… – диэн ымсыыра олордохторуна эмиэ кынат тыаһа куугунаата. Кыыс Уҥуоҕа диэн ааттанар илиҥҥи бас диэкиттэн түөрт уонча үөрдээх анды көтөн сирилээн кэлэн, бэрт намыһаҕынан күөлү эргийэ көтөөт, биһиги дьоммут майдааннарын ортотугар барылыы түстүлэр. Эрдэттэн кэпсэппиттэрин курдук холбуу түһэн баран, ортоку олорор Артур хамаандатынан ытан тиҥийии буолла. Бастакы ытыыларыгар балаччаны охтордулар, көтөөрү даллаахтаһан, дайан лаһыгырайан эрэр андылары өрүсүһэ-өрүсүһэ ытыалаан битиргэттилэр. Уонча анды көтөн лаһыгырайан тахсан анараа дурда таһыгар тиийиилэригэр саалар тыастара тибиргэстэ, өлөн түспүт андылар ууну күдээриттилэр. Дурда ааныттан чугас олорооччулар атахтарын таҥаһын кэтэр туһунан санаабакка да таһырдьа былдьастылар.
   Номнуо үрдээбит ордон хаалбыт андылары күөрэтэн ытыалаан тибигирэттилэр эрээри, биири да охторботулар. Сорохтор сатыылаабыт андылары сэриилээтилэр. Ол үрдүнэн хас да анды үөскэ киирэн ыраата оҕустулар. Тыы үрдүгэр түһэн өлбүт андылары хомуйан таһаарыы буолла. Биһиги дьоммут сүүрбэ икки андыны өлөрбүттэр. Үс-түөрт сатыылаан үөскэ киирбитэ. Онон бойом бултуйуу буолла. Үөрэн-көтөн дурдаларыгар киирэн табахтаан, термостан итии чэй иһэн бүтэн эрдэхтэринэ, аны сүүрбэччэ анды киирэн эргийэ көтөн иһэннэр харыалларын уҥа кынатын тас өттүгэр түһэн бирилэстилэр. Бу сырыыга биири да ыыппакка барыларын хаптаттылар. Ону хомуйан тахсааттарын кытары биир үөр киирэн анараа дурдаҕа тиийэн түстэ. Ону ытыалаан тиҥийбиттэригэр аҕыйах ордон биһиги дьоммутугар кэлиилэригэр үһү ылан хааллылар.
   Анды быыстала суох киирэн өрүкүнэһии бөҕө буолла. Ити икки ардыгар эмиэ сүүрбэччэ анды кэлэн түспүтүн ытан тиҥийэ олордохторуна өссө биир үөр киирдэ. Дьэ, туттуу-хаптыы бөҕө буолла, ууга сылдьар, түһээри халаахтаһар андылары ытыалаан саа тыаһа адьас тэллэҕи тэбээн эрэр курдук тибиргээтэ. Ол үлүгэргэ андылар икки дурда икки ардыгар төттөрү-таары булкулланнар үөрдэрэ балачча чарааһаан арҕаа диэки тахсан бардылар. Баҕар, эмиэ андылар кэлиэхтэрэ диэн күн ортотугар диэри кэтэһэ түһэн баран сатыылаабыттары эккирэтии буолла. Онтон сүбэлэһэн бараннар, икки дурданан кыттыһар буоллулар. Куула дурдаҕа мустан андыларын ааҕан көрбүттэрэ сэттэ уон тоҕус буолбут. Хаһан да тосхойботох бойом булт буолла.
   Итинтэн салгыы үс хонук устата көтөр эмиэ балачча киирэн барыта сүүс отут сэттэ андыланнылар. Атын күөллэргэ анды атаҕын да укпатах буолан биһиги дьоммут албан ааттара бүтүн улууска билиннэ. Биир күн Сааска өйүө ыла дьиэтигэр киирэ сырыттаҕына куораттан тиийэ төлөпүөннүү сырыттылар. Оттон улуус кииниттэн, атын нэһилиэктэртэн ыйытааччы, сураһааччы баһаам. Бары анды харыыта суох киирбитин сөҕөллөр-махтайаллар.
   Ол эрээри кэнники күннэригэр туох да биллибэтэ. Анды киириитэ бүттэ быһыылаах диэн буолла. Онон бүтэһик түүннэригэр үйэҕэ биирдэ бойомнук бултуйбучча сууйуохха диэн буолла. Били, чөл олохпут төрүт да умнулунна. Аҕалбыт астарын барытын иһэн күө-дьаа бөҕө буоллулар, бытыктара умайда. Хайалара тыл көтөхпүтэ буолла, биир киһи түүн үөһэ ааһыыта матасыыкыл үрдүгэр түһэн бөһүөлэктээтэ. Икки андыга биир бытыылка диэн сыана быһан киһилэрин үрүсээгэр аҕыс андыны уган ыыттылар. Сорукка барбыт киһилэрин матасыыкылын тыаһа сүтэ да илигинэ хаска эргиллэн кэлэрин суоттааччылар да баар буоллулар.
   Инньэ гынан арыгы испэккэ, наһаа бэркэ сылдьыбыт дьон бултаабыт үөрүүлэригэр уонна улууска саамай элбэх андыны өлөрбүт албан ааттарын уйбакка, кэргэттэрэ улаханнык кыыһырбыт сурахтара иһиллибитэ. Онон наһаа бултуйар, албан аатырар туһугар эмиэ кыһалҕалаах буолар эбит.

Сибиэн буолбут кырынаас

   Кэлиҥҥи кэмҥэ хаһыаттарга абааһы, араас сибиэннэр тустарынан суруйуу элбээтэ. Көстүбэт күүстэр адьас аттыбытыгар сарбаҥнаһа, тулабытыгар барыҥнаһа сылдьалларын курдук буолан барда. Бэл, сэбиэскэй кэмнэргэ октябренок, пионер саҕаттан абааһы, таҥара суох диэн иитиини ааспыт дьон даҕаны өйдөрө-санаалара уларыйан, кыраттан да дьих-дьах тутта сылдьар буолан хааллылар. Бэчээт тылын күүһэ, дьэ, итиннэ сытар быһыылаах. Мин бүгүн эһиэхэ уруккута чаҕылхай пионер, төлөннөөх комсомолец, кэлин булгуруйбат хомуньуус киһи, бэрт дуона суохтан куттанан, уйулҕата улаханнык хамсаабыт түбэлтэтин туһунан кэпсиэм.
   Киһибитин Баһылай диэн ааттыаҕыҥ. Кини төһө да сэттэ уонун аастар «тэп» курдук сылдьар оҕонньор. Арай, кэлин истэринэн мөлтөөн дөйүҥү соҕус. Ол эрээри, дьээбэни-дьиибэни истибитэ эрэ баар буолар. Дэлэҕэ, эмээхсинэ Маарыйа: «Бу оҕонньор сымыйанан истибэтэҕэ буолар. Үөннээҕи син истэр ээ», – диэн хомуруйуо дуо?
   Биир күн Баһылайдаахха куораттан сиэннэрэ Коля тахсан үөрүү бөҕө буолбута. Кыра эрдэҕиттэн эһэлээх эбэтигэр сайылыыр, кэлин үөрэххэ киирэн да баран, быыс буллар эрэ тахса турар буолан, кырдьаҕастар саамай куттарын туттарбыт сиэннэрэ. Уоллара сарсыарда тураат, бөһүөлэк анараа уһугар олорор эдьиийин аахха барбыта. Маарыйа килиэп ыла бэкээринэҕэ тахсыбыта. Онно эмээхситтэри кытары ону-маны ыатаран, бөһүөлэк сонунун барытын ырытыһан баран, күн ортото биирдэ киирээччи.
   Баһылай дьыбааҥҥа саҥа кэлбит хаһыаты ааҕа сыппыта. Түбэлтэтигэр былыр биир ыалы буулаабыт сибиэн туһунан суруйуу этэ. Ол ыалларга маҥнай дьиэлэрин иһигэр сур кырынаас көстөр буолбут. Хатан баҕайытык чардыргыы-чардыргыы киһиэхэ боотургуур кырынааһы дьиэлээх дьахтар үөттүрэҕинэн сырбаппытыгар эмискэ сүтэн хаалбыт. Дьэ, онтон ыла абааһы буулаан сордообутун туһунан уустаан-ураннаан аҕай суруллубут. Ону бэркэ умсугуйан ааҕа сыттаҕына, арай, ханна эрэ кырынаас хатан баҕайытык чардыргыырга дылы гынна. Баһылай, дөйүҥү бэйэтэ ону истээт, чөрбөс гына түстэ. Мэктиэтигэр тыыммакка да иһиллээн сыппахтыы түһэн баран, хаһыатын салгыы ааҕан эрдэҕинэ, бу сырыыга адьас илэ бааччы иккитэ субуруччу чардырҕаан ылла. Оҕонньор хорос гына олоро түспүтүн бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Истибитин итэҕэйбэккэ адьас хамсаабакка, харабыл хаас курдук хонойуоҕунан хонойон баран олордо. Кэнникинэн көнчөччү көһүйэн хаалла. Кэмниэ кэнэҕэс кулгааҕым чуҥкунаабыт эбит дии санаан, төттөрү сытаатын кытта кырынааһа эмиэ чардырҕаата. Баһылай онуоха тигээйигэ тиктэрбит киһи курдук өрө татакалыы түстэ да, хаһыатын туора хаһыйаат сулбу ыстанан турда. Хос аанын таһыгар турар улахан сиэркилэ аттыгар ойон тиийбитин бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Тыҥыаҕынан тыҥаан, тугу эрэ чуҥнуур курдук туттан туран, сиэркилэҕэ бэйэтин көрөн баран, куттаммыта өссө улаатта. Хараҕа дьиэгэнийбитэ, сыҥааҕа босхо барбыта, сирэйэ-хараҕа тырыттыбыта сүрдээх эбит. Хаһан да маннык сирэйдэммитин-харахтаммытын көрө илигэ.
   Ити туран сиэркилэ туумбатын үрдүгэр турар чаһыны көрөн эмискэ холкутуу түстэ. «Тууй-сиэ! Бу чаһы будильнига тыаһыыр эбит дии», – диэн сиргэ силлээн баран, чаһыны сулбу тардан ылбыта төрүт да батареята суох эбит. «Бай! Оччоҕо туохпут чардыргыырый?» – дии санаан тулатын эргиччи көрүөлээтэ. Итинник тыаһы таһаарыахха айылаах атын туох да баарын булан көрбөтө. Ол турдаҕына кырынааһа эмиэ чардыргыы түстэ. Онуоха оҕонньор, талах чыпчаххайынан сискэ мииннэриллибит киһилии, өрө чинэккэлии түстэ. Маарыын бакыччы соҕус туттан иһиллии турбут бэйэтэ, аны адьас чыначчы тартаран хаалла. Саҥа хантан кэлэрин истээри төбөтүн кыҥначчы соҕус туттан баран, өөр да өр турда. Кэмниэ кэнэҕэс кырынааһа эмиэ чардырҕаата. Оҕонньор хаҥас диэки эргичис гынаат, бакыччы туттубутунан эмиэ таалан хаалла. Оҕолор «күнүс, күнүс, күнүс – түүн!» диэн оонньууларыгар кыттара буоллар, адьас кими да тулутуо суох быһыылаах. Бэл, сирэйигэр биир да тымыр ибир гымматыныы таалан турда.
   Ити турдаҕына эмээхсинэ киирэн кэллэ. Оҕонньоро дьикти баҕайытык туттан баран, хараҕын эрэ хамсата-хамсата таалан турарын көрөн соһуйуу бөҕөнү соһуйда.
   – Хайа, оҕонньоор! Хайдах буоллуҥ? – диэбитэ уу чуумпу дьиэҕэ наһаа улаханнык сатараан иһилиннэ. Баһылай бакыччы туттан туран ол саҥаттан өссө ньыкыс гына түһээт, уҥа илиитинэн таҥнары сапсыйа-сапсыйа:
   – Аргыый! Аргыый! Кырынаас саҥарар, – диэн хайдах эрэ хабарҕатынан сибигинэйэ былаан саҥарбытыгар Маарыйа эмиэ тыыммакка да ах баран хаалла. Болдьообут курдук ити кэмҥэ кырынаастара сытыы баҕайытык чардыргыы түстэ. Маарыйа кырынаас саҥатын истэн наһаа дьиктиргээтэ, тутан турар килиэбин аһыыр остуолга илдьэн уураат:
   – Кырдьык кырынаас чардыргыыр дии. Хантан кэлэн хаалбыт кыылый? – диэн баран оҕонньорун сирэйин көрөөт тоҕо эрэ наһаа куттанан кэллэ. Баһылайын кытары биэс уонча сыл бииргэ олордулар эрээри, киһитэ маннык уйулҕата хамсаабытын көрө илик этэ. Бэл, биирдэ оттуур сирдэриттэн төннөн иһэн тыатааҕыны кытары утары көрсө түспүттэригэр атырдьахтаах эрэ да сырыттар маннык куттамматаҕа. Хата, сирэйэ-хараҕа тыйыһыран, хараҕа уотунан тымтан, тыытыһар буоллаҕына сүгүнүнэн бэриммэт санаалааҕа биллэр этэ. Оттон билигин… Баара эрэ кырынаас чардыргыырын истэн баран уйулҕата хамсаабыта, сирэйэ-хараҕа холлубута сүрдээх. Онто Маарыйаҕа эмиэ дьайан, тугун-ханныгын ситэ өйдөөбөтөр даҕаны ханнык эрэ дьулаан күүскэ хам баттатан тута салыбырас буолуор диэри куттанна. Ол кэмҥэ кырынаастара эмиэ чардыргыы түстэ. Маарыйа, ыйылыыр, ыҥыранар икки ардынан саҥа таһаара-таһаара, кырыытынан соҕус устан Баһылайын таһыгар илибирэйэн тиийдэ. Мутугунан быраҕар муҥур үйэтигэр эрэллээх эркин, дурда-хахха курдук саныыр киһитин окумалыттан хам тутан баран, хараҕын кырыытынан уҥа-хаҥас көрүөлүү сатыы турда. Ол турдахтарына, таһыттан сааскы чэбдик салгынтан тэтэрэ кыыһан, үөрэн-көтөн сиэннэрэ Коля киирэн кэллэ. Эһэлээх эбэтэ туохтан эрэ уйулҕалара хамсаабытын көрөн:
   – Хайа, эбээ, туох буоллугут? – диэбитигэр Маарыйа титирэстээбит куолаһынан:
   – Ханна эрэ кырынаас саҥарар дии, – диэтэ.
   Коля оҕонньордоох эмээхсин кырынаастан тоҕо итиччэ айылаах куттаммыттарын таайа сатыы турдаҕына, сервант үрдүгэр уурбут сотовай телефона, батареята олорон эрэрин биллэрэн, икки төгүл чыыбырҕаан ылла.
   – Ээ, ити мин сотовайым дии. Батареям бүтэн эрэр диэн биллэрэр, – диэт, ойон тиийэн телефонун арааран кэбиһэн баран эһэлээх эбэтин диэки эргиллибитэ оҕонньор туох эрэ аһыыны сиэбиттии сирэйин сөрүөччү туттан, оттон эмээхсин үөрүөн да, хомойуон да билбэтэхтии алааран хаалан баран тураллар эбит.

Алдьархай дьону хоргуйууттан быыһаабыта

   Cэрии аас-туор сылларыгар Саха сирин киин оройуонун биир кырыы нэһилиэгэр оччотооҕу кэмҥэ ким да түһээн баттаппатах быһылаана тахсыбыта. Бу быһылаан төрүөтүнэн, биллэн турар, сэрии алдьархайа, аас-туор олох иэдээнэ, оччотооҕу аһара хабыр сокуон буолбуттара. 1943 сыл күһүнүгэр нэһилиэк кырыытыгар, Куртуйах Сүүрбүт диэн учаастакка, холкуос субан сүөһүтүн дьиэ кэргэнинэн көрөн олорор дьон хоргуйан иэдэйбиттэрэ. Сир харатыгар дьиэ кэргэн аҕа баһылыга, харса-хабыра суох майгылаах киһи оһоҕостоох кэргэнэ уонна алта саастаах кыыһа аччыктаан иэдэйбиттэригэр холкуос тыһаҕаһын уоран сиир санааны ылыммыта. Өскөтүн холкуос сүөһүтүн уоран сиэбитэ билиннэҕинэ, кытаанах эппиэккэ тардыллыахтааҕын өйдүүрэ чахчы. Оччотооҕу хабыр кэм сокуонунан бэйэлээх бэйэҥ сүөһүгүн да сиириҥ булгуччу бобуллара. Ол эрээри, аччыктыыр муҥа баһыйан маннык быһаарыныыны ылыммыт, ону ааһан үрэх баһа, кыыл-сүөл толору сиригэр сүөһү сүтэрэ кэмнээх буолуо дуо дии санаабыт буолуохтаах.
   Оччолорго холкуос бэрэссэдээтэлинэн сэрииттэн ыараханнык бааһыран, уҥа атаҕа көнтөс буолан кэлбит киһи үлэлиирэ. Тыһаҕас сүппүтүгэр чугаһынан, ырааҕынан көрдүү сатаан кэбиспиттэрэ даҕаны саатар уҥуоҕа-иҥиэҕэ да көстүбэтэҕэ. Онон бэрэссэдээтэл сүөһүнү ким эрэ уоран сиэбит эбит диэн сэрэйбитэ. Сүөһү сураҕа суох сүппүтүгэр кини бэйэтэ сууттанар, хаайыыга барар кутталлааҕа. Оччолорго хаайыыга барбыт киһи эргиллибэт этэ.
   Бэрэссэдээтэл Куртуйах Сүүрбүт ыалын уорбалаан, саҥа хаар түспүтүн кэннэ ити учаастакка тиийэн, дьиэҕэ киирбэккэ эрэ тыа саҕатынан сылдьан суолу-ииһи хайбыт. Арай, ол сылдьан биир дьахтар тыаҕа тахсан барбыт суолун көрбүт. Ону батыһан тахсан арбах анныттан тыһаҕаһын төбөтүн, туйаҕын, этин булан ылбыт. Ити күн үс көстөөх сиргэ киирэн нэһилиэк сэбиэтигэр холкуос сүөһүтүн уоран сиэбиттэрин туһунан тыллаабыт.
   Холкуос сүөһүтүн уоран сиэбит киһини нэһилиэк киинигэр тутан киллэрэн милииссийэ кэлиэр диэри хаайан сытыарбыттар. Ити иннинэ бу нэһилиэктэн икки-үс киһи араас буруйга түбэһэн тутуллан киирэн баран эргиллибэтэхтэрэ үһү. Били киһилэрэ эмиэ оннук дьылҕаланар буолбутуттан кэрээниттэн тахсан, биир түүн күрээн, суола суох сиринэн, наар тоҥуу хаарынан айаннаан дьиэтигэр тиийбит. Кэргэнин, оҕотун кытары быраһаайдаһан баран, тахсан барбыт. Ол тахсан алта уонча сүөһү турар хотонугар түннүгүнэн оту симпит уонна уот анньан кэбиспит. Кыбыыга турар оттору эмиэ уоттаабыт. Онтон чугастааҕы баҕарахха баар кэбиһиилээх окко тиийэн анныттан уот анньыбыт, бэйэтэ үрдүгэр тахсан оту куурдаары ураһалыы туруоруллубут маска кэлгинэн баран, саанан ытынан кэбиспит. От умайарыгар били мастара сууллан түһэн, ытыммыт киһи быһаҕа эрэ умайбыта үһү. Ону кэлин биир кырдьаҕас оҕонньорунан уматтарбыттар. Оҕонньор умайбыт от турбут сиригэр мас чохчолоон баран уоттаабыт уонна сулумах баҕана бэлиэни туруорбут.
   Саах сыбахтаах, сииктээх хотон хайаан умайыай. Хотоҥҥо баар сүөһүлэр бука бары буруоҕа тумнастан өлбүттэр. Ол сүөһү этин хоргуйан иэдэйбит дьоҥҥо үллэрэннэр элбэх киһи үрүҥ тыынын өллөйө буолбута үһү. Буруоҕа тумнастан өлбүт сүөһү сыата күп-күөх буолар эбит. Этэ эмиэ ап-аһыы, ыыһаммыт курдук амтаннаах да буоллар аччык дьон сирэ-тала барбакка сиэбиттэр. Онон кистии-саба ол киһи баар буолан тыыннаах хаалбыппыт диир киһи элбэх этэ. Итинник кэпсиир кырдьаҕастар күн бүгүнүгэр диэри да бааллар.
   Бу киһи кэргэнэ кэмэ кэлэн балыыһаҕа оҕолоно киирбит. Ол эрээри, итинник алдьархайга түбэспитэ таайан, өлбүт оҕону төрөппүт. Балыыһа үлэһиттэрэ аана суох алдьархайы, иинэ суох иэдээни оҥорбут киһи кэргэнин аһыныахтара дуо? Оҕоҕун бэйэҥ харай диэбиттэр. Дьахтар эрэйдээх кыс ортото оҕотун салааскаҕа соһон киһи уҥуоҕар тахсаахтаабыт. Тоҥ сири хаһар кыаҕа суох буолан оҕотун хаарынан көмпүт. Ол сылдьан тымныйан балыыһаҕа киирэн аҕыйах хоноот анараа дойдуга аттанаахтаабыт. Бу ыалтан ордон хаалбыт алта саастаах кыыһы оҕо дьиэтигэр ылан барбыттар. Онон кини ханна тиийбитин-түгэммитин билэр киһи суох.
   Киһи дууһата, суобаһа таайыллыбат таабырын. Күн-дьыл аастаҕын, олох олорон истэхпит аайы ааспыты, ол иһигэр тус бэйэбит дьайыыларбытын араастаан сыаналыыбыт. Оччолорго холкуос бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит киһи уола кэлин аҕам ити ыал эстэригэр бэйэтин буруйдааҕынан ааҕынара диэбитэ. Сэрии уот холоругун ортотунан ааспыт, хомуньуус, холкуос бэрэссэдээтэлэ киһи оччотооҕуга сүөһүнү уоран сиэбит киһини тыллаабата эмиэ табыллыбат. Ол эрээри, кэлин санаан көрдөҕүнэ, ол тыһаҕаһы кыыл тарпыт, ууга түспүт диэххэ эмиэ сөбө буолуо. Олох уустуга, араас эриирэ-мускуура, оо, олус да элбэх ээ.
   Кэлин бу эргин оттуур дьон, били бэлиэ баҕананы ырааҕынан арыылаан ааһар буолбуттар. Арай биир улахан кураан дьыл, атын сиртэн кэлэн оттуу сылдьар звено от оҕустарааччыта ходуһа ортотугар турар баҕананы туура тардан ылан туора быраҕан кэбиспит. Ол түүн биир киһи түүлүгэр киирэн: «Орто дойдуга олорон ааспытым туһунан баар суох биир бэлиэлээхпин туура тардан бырахтыҥ. Күн сарсын оннугар туруор!» диэн сордообут. Онон сарсыҥҥытыгар ол баҕананы оннугар туруоран кэбиспиттэр. Дьэ, сэрии ыар сылларыгар биһиги нэһилиэкпитигэр биир итинник алдьархайдаах быһылаан буолан турар.

Тыатааҕылыын көрсүһүү

   Күөл мэндээркэй иэнин хайа тыыран андаатар устан дьулуруйан кэлэн, дурда иннигэр көппөйө сытар дьоҕус боллох үрдүгэр таҕыста. Тугу эрэ тиҥсирийэн эрэрдии тоҥхооройдоото, эргичиҥнээтэ, онтон икки илин атахтарынан түүтүн-өҥүн оҥостон өрөҕөтүн, ойоҕоһун тарбаммытынан барда. Сотору соҕус хомус саҕатынан өссө биир андаатар устан тиийэн кэллэ. Бастакы андаатартан дьаархаммыттыы боллоҕу эргийэ устумахтаан баран, мөлбөрүс гына тахсан кэллэ. Балачча өр бэйэ-бэйэлэрин чинчилэһэрдии кыараҕас боллох үрдүгэр төттөрү-таары эргичиҥнээмэхтээтилэр. Онтон иккиэн тарбанан киирэн бардылар. Тиһэҕэр, баанньыкка сууна сылдьар дьоннуу, хардары-таары көхсүлэрин тарбастылар. Уйбаан ону көрө олорон саҥа таһааран күлэн ылбытыгар чолос гынан ылаат, ууга умсан «бүллүгүр» гынан хааллылар.
   Өр-өтөр буолбатылар сотору эмиэ төттөрү устан кэллилэр. Бу сырыыга дурда хаҥас өттүгэр, хомус быыһыгар тиийэн ууну сэмсиир тыастара чалыгыраамахтаата. Уйбаан күөл ньуурун, уҥуоргу тыаны, арҕаа диэки кытара кыыһар былыттары одуулаһан олорбохтоото. Быйыл кус тоҕо эрэ аҕыйах. Хам-хаадьаа «кыып-хаап» диэн хаһыытаһан хоптолор кэлэн ааһыталыыллар. Ханна эрэ атыыр чыркымай «чурус-чурус» диирэ иһиллэр. Сылгы чыычааҕа умсан ыла-ыла күөрэйэн тахсардыы күөрэҥэлээн кэлэн, маарыын андаатардар сууммут-тарааммыт боллохторугар олоро түһэн кутуругун биэрэҥнэппэхтээн баран, «тырып» гына көтөн хаалла. Чөкчөҥөлөр бэйэ-бэйэлэрин эккирэтиһэн адьас ууну кырсынан айманан кэлэн ааһыталыыллар. Ол быыһыгар хомус саҕатыгар түһэннэр салгыбакка «куллуруут-иллириит, куллуруут-иллириит» диэн тохтоло суох куталлар-симэллэр.
   Уйбаан ону истэ-истэ, иллэрээ сыллааҕыта үс күн бултуулларыгар өрүү кур итирик сылдьыбыт Дьөгүөрү чөкчөҥөлөр «Кур итирии-и-к, кур итирии-и-к. Куруук итирии-и-к, куруук итирии-и-к» диэн күлүү гыннылар ээ дииллэрин санаан, эмиэ мүчүк гынан ылла. Ити курдук сааскы айылҕа көстүүлэрин дуоһуйа көрөн олорбохтоон баран, ааҕан испит кинигэтин ылан, тулатыгар туох баарын умнан, умса түһэн олордо. Сотору халлаан боруорсуйан барда. Сырдыгы батыһан кырыытынан буола-буола кинигэ ааҕа олордоҕуна, аны дурдатын уҥа өттүнэн уу чалымныыр тыаһа иһилиннэ. Төбөтүн өндөтөн иһиллээмэхтээн баран, андаатардар сылдьаллар эбит диэн эмиэ кинигэтигэр умса түстэ. Уу тыаһа чалымнаамахтаан иһэн, хайдах эрэ кэһэн эрэр курдук тыаһаата.
   Уйбаан кинигэтин туора ууран кэбиһээт, дурдатын иннинээҕи бириһиэни арыйа тардан туран кэллэ. Арай, сүүрбэччэ хаамыылаах сиргэ, хомус быыһыгар туох эрэ хараарыҥныыр. Кыттыгаһа, сэттэ уон бэһис хаарыгар сылдьар Бүөтүр оҕонньор ыта Север кэллэҕэ дуу дии санаан ылла. Бүөтүрэ бүгүн аһааҕыран дурдаҕа киирсибэтэҕэ. Ыта моойторугун хомуут курдук уһулу тардан босхо барааччы. Сатана ыта миигин батыһан кэллэҕэ, үүрэн кэбиһиэххэ баара дии санаан:
   – Север! Север! – диэн дьорҕойо соҕус ыҥырбытыгар, доҕоор, хомус быыһыттан тыатааҕы кырдьаҕас сымарыттан туран кэллэ эбээт. Уйбаан этэ муустаах уунан ыспыттыы «дьар» гына түстэ. Мэктиэтигэр куйахата бүрүтэ туппахтаата. Кырдьаҕаһа киһини көрөөт хараҕа уотунан сирэлийэ, көхсүн тыаһа кырылыы түстэ. Уйбаан илиитэ-атаҕа хамсаабат курдук куҥ буолан хааллылар. Хара сорунан хаҥас өттүгэр ууруммут «Сайга» диэн саатын сыыйа тардан ылла. Кус кэтии олорор киһи быһыытынан доруобунньук иитиилээх саатын илиитигэр ылан да баран, эрдийбэтэ. Онтон батарантааһыгар икки сүнньүөхтээҕин өйдөөн, оргууй аҕай оруу тардыталаан ылла. Эһэтэ субу ыстанан кэбиһиэх курдук туттан турар буолан, кыылыттан хараҕын адьас араарбат. Дурдаттан быһаҕаһа эрэ быган турар. Онон эһэ илиитэ хамсыырын көрбөт быһыылаах. Ол эрээри хараҕын уота сирэлийэн, көхсүн тыаһа кырылаан олорор. Дьэ, дьулаан суол.
   Сүнньүөхтэрин ылаат, аны саатын маҕаһыынын төлөрүттэ. Тоҕо эрэ үс ботуруону төлүтэ анньан баран, сүнньүөхтэрин батарыта баттаталаата. Онтон батарантааһыттан биир ботуруону ылан угаат, маҕаһыынын оннугар олордо оҕуста. Дьэ, арыый «һуу» гынан, саатын оргууй аҕай эһэтин диэки туһаайан иһэн маҕаһыынын хатыыр чорооҕун маска таарыйда быһыылаах, атаҕар туох эрэ ыарахан охсуллаат уу тыаһа «чолк» гына түстэ. Хараҕын кырыытынан көрбүтэ… саатыгар маҕаһыына суох эбит. Сүрэҕэ, өрө биллигирии түһээт, төрүт да тохтоон хааларга дылы гынна. Эмискэ уу ньалык буолуор диэри тириттэ. Арааһа маннык өлөр оҥоруулаах, ыйаахтаах буоллаҕым диэн санаа күлүм гынан ааста.
   Сэрэниин-сэрэнэн куска аналлаах биир иитиилээх саатын эһэ диэки туһаайан баран, маҕаһыына түспүт сирин харбыаласта. Дьолго таба харбаата. Сулбу тардан ылаат, уутун саккыраппытынан олордо оҕуста. Иккитэ үөһэ ытабын, онтон… Салгыы тугу гыныахтааҕын саныан да куттанна. Хаһыытыы түһээт үөһэ ытан хабылыннарда. Эһэтэ соһуйан тиэрэ барыах курдук гынан иһэн, өрүһүнэн, сүр түргэнник тыа диэки ойуолаан бырдаҥалаата. Тыа саҕатыгар, сүүсчэкэ хаамыылаах сиргэ тиийэн кэннин хайыспытынан хорус гына тохтуу түстэ. Уйбаан бу сырыыга ньирэйи үргүтэр киһилии «бээх!» дии түһэн баран, эмиэ үрдүнэн ытан саайда. Эһэтэ онуоха, дьэ, тыа үөһүн диэки эһиллэҥнии турда.
   Кыыл көстүбэт буолаатын кытары Уйбаан саатын туппутунан дурдатыттан ойон тахсан хомус быыһыгар тардыбыт тыытыгар ыстанна. Уҥуох-уҥуоҕа халыр босхо баран тыытын түөрэ үктээн кэбиһэ сыста. Санаатыгар кыыла субу саба сүүрэн кэлиэх курдук. Харса суох эрдэн кулупаайдаан үөскэ киирэн баран, дьэ, арыый уоскуйда. Ынах тылын курдук уһун синньигэс күөлү эһэ эргийиэр диэри үүтээммэр тиийэр инибин диэн биллэ бөҕөхсүйдэ. Кытыыга тахсаат тыытын умса тарта да, үүтээнин диэки сүүрэн быыппаһынна. Ол иһэн, аны хаһан да соҕотоҕун бултуу барыам суоҕа дии санаата. Онтон эһэттэн куттаммыт аатыран төрүт да тыаҕа тахсыа суохпун дии сонньуйа санаан кэбистэ. Үйэтигэр аан бастаан адьырҕа кыыллыын ыы муннуга анньыһа түспүт киһи тугу санаабат буолуоҕай? Ол эрээри, өлө куттаммыта ааһыыта син биир бултуу баран эрэр буолуоҕа.

Бастакы куһум

   Оччолорго мин алтыс кылааска үөрэнэрим. Эдьиийбинээн уонна тастыҥ бырааппынаан үөрэхпит кэнниттэн күн аайы сүүрбэ аҕыстаах саа сүгүүлээх чугастааҕы алаастары кэрийэрбит. Баара-суоҕа түөрт ботуруоннаахпытын бэйэбит ииттэн уочаратынан ытабыт.
   Биир күн Алаас Эбэҕэ киирбиппит күөл кытыытыгар бэрт халыҥ үөрдээх бараахтар сылдьаллар эбит. Ыраахтан көрдөххө атыыр бараахтар үүт-үкчү бөтүүктэр курдук охсуһан дьохсооттоһоллор. Оччону көрбүт дьон адьас тыа саҕатыттан быарбытынан сыыллан киирдибит. Сыыллан истэхпитинэ алаас уҥуоргутуттан биир матасыыкыллаах киһи киирэн тохтоото уонна матасыыкылын күлүгэр чохчойон олорунан кэбистэ. Биһиги бараахтарбыт үргэн көтөн хаалыахтара диэн харса суох сыыллан адьас ыга киирдибит. Эдьиийим кыҥаан-кыҥаан баран ытан саайда. Дьэ, доҕоор, халлаан хараҥарар барааҕа уонна арыый уҥа диэкиттэн алта хаас көтөн таҕыстылар.
   – Оо, хаастар, хаастар! – диэн эрэ хааллыбыт. Сүүрэн киирэн онно-манна сабыта баттаһан аҕыс барааҕы ыллыбыт. Ол кэмҥэ киһибит биһиги диэки сүүрдэн дьөдьөрүттэ. Аҕабыт эбит.
   – Хаастарга үөмэн эрэллэр диэбитим, төрүт да бараахтары ыттыгыт дии, – диэн күлэ-күлэ тиийэн кэллэ. Биһиги хаастары төрүт да көрбөтөхпүт. Хас эмэ сүүс бараах үөмэхтэһэ сырыттаҕына, ол алта хааһы таба көрүөхпүт дуо? Аҕыс бараахтаахпыт, онон оччо хомойбоппут. Бараахтарбытын аҕабыт үрүсээгэр уган баран салгыы бара турдубут.
   Киэһэ ахчаччы ыран Алаас Эбэ үрдүк сыырын дабайан иһэн икки кус биһигини көрбүтүнэн көтөн иһэллэрин көрдүм. Сааны мин сүгэн иһэбин. «Ытабын дуо?» – диэн дьоммуттан ыйыппыппар: «Ыт! Ыт!» дэстилэр. Оччолорго саа сомуоҕун тойон эрбэхпинэн баттаан иитэр кыаҕа суох киһибин. Ол иһин саам маһын сиргэ тирээн туран ытыһым тилэҕинэн сомуоҕу баттаан «лыс» гыннардым. Кустарым ити икки ардыгар адьас үрдүбүтүгэр тиийэн кэллилэр. Бастакы куһу аһаран кэбиһэн баран иккис куһу ытан бытарыттым. Куһум тута төбөтүн оройунан барда. Адьас аттыбар талахачыйан кэлэн түстэ. Үөрүүбүттэн саабын илгэн кэбиһээт булпар ыстанным. Күп-күөх баттахтаах, кып-кыһыл атахтаах атыыр көҕөн эбит. Куспун ылаат дьонум көрөөрү тарапачыһалларыттан куоттара тута-тута үҥкүүлээн бэдьэйии буолла.
   Дьэ, бастакы куспун, буолаары буолан көҕөнү ити курдук күөрэтэн түһэрэн турабын. Билигин хас саас аайы ол түгэни санаан манньыйан, долгуйан ылабын.

Аҥаалык

   Самаан сайын ааһан от-мас сарт кутуругунуу саһарбыта. Сотору көтөҕө түһэн ойуур иһэ ыыс араҕас көбүөрүнэн тэлгэммитэ. Быйыл саас атыыр көҕөнү күөрэтэн түһэрбит, номнуо сэттис кылаас буолбут киһи быһыытынан, биир күн аҕабыттан көҥүллэтэн уруоктарым кэнниттэн соҕотоҕун куобахтыы барар буолбутум. Убайдарым аҕыс кылаас кэнниттэн атын бөһүөлэккэ баран үөрэнэ сылдьаллара. Онтон атын кинилэри кытары сылдьыһыам этэ буоллаҕа дии.
   Оскуолаттан кэлэн сиирэ-халты аһыы охсоот, били, түөрт ботуруоннаах сүүрбэ аҕыстаах саабын ылан, дьоҥҥо көрдөрүмээри кистии тутан, дьиэбит таһынааҕы паарканан эргийэн тыаҕа тахсыбытым. Ойуурга киирээт саабар ботуруон уктан хороччу сүгэн кэбиспитим. Сэндэҥэ мастаах үрдүк сыыры тахсан иһэн кэннибин хайыһан көрбүтүм, бөһүөлэк дьиэлэрин кырыыһалара мастар быыстарынан абына-табына тунааран көстөллөрө. Манан сиһи көнөтүк быһа түһэн, Алаас Эбэ уҥуорунааҕы куруҥҥа тахсар санаалаах этим. Сыыр үрдүгэр тахсаат, арай, охто сытар суп-суон тиит кэнниттэн туох эрэ хааман хоноҥноон тахсан эрэрин хараҕым кырыытынан көрө түспүтүм.
   Аттыбынааҕы тииккэ сөрүөстэ түһээт, оргууй быган көрбүтүм аарыма улахан улар эбит. Үүт-үкчү кинигэҕэ ойууланарын курдук кып-кыһыл хаастаах көтөр, баара-суоҕа сүүрбэччэ хаамыылаах сиргэ тугу эрэ сибиэркээн уҥа-хаҥас олоотуу олорорун көрөн, мэктиэтигэр тыыммат да буолан хаалбытым. Оргууй аҕай санныбыттан саабын ылан, маһын сиргэ тирээн туран ытыһым тилэҕинэн баттаан сомуоҕун туруорбутум. Онтон кэннинэн олорор улар көхсүн кыҥаан баран, ытан саайбытым. Уларым умса баран түһээт, кынаттарынан сапсынан өрүтэ даллаахтыы түспүтэ. Онуоха ыксал бөҕөнөн иккис ботуруоммун уган эмиэ ытан ньиргиппитим. Уларым, онно эрэ хамсаабат буолбута. Тиитим кэнниттэн быган балачча турбахтаан баран, өлбүтүн билэн охто сытар маһы үрдүнэн түһэн тиийэн моонньуттан ылан өрө тарпытым, адьас бэйэм саҕа эбит. Үрүсээгим суох буолан, саа быата оҥосто сылдьар боробулуохабын сүөрэн уларбын моонньун төрдүттэн уонна икки атаҕыттан баайан сүгэрдии оҥостубутум. Саабын, били, суон тиит анныгар кистии анньан баран, уларбын сүгэн мастар быыстарынан кырыыһата элэҥ-сэлэҥ тунааран көстөр дьиэм диэки дьулуспутум.
   Тэлгэһэҕэ киирээт, саарыы түһэн баран, эр хааммын ылынан эдьиийим аах саҥа туттубут дьиэлэригэр ааспытым. Аҕам, күтүөтүм уонна… таайым онно оһох тута сылдьаллар этэ. Таайбыт биһигини өрүү мөҥө-этэ да сылдьыбатар бары сүрдээҕин толлорбут. Оскуола оҕото сааланарын сөбүлээбэтэ, мөҥөрө биллэр этэ. Ол да буоллар булпун көрдөрө охсор баҕаттан ааны аһан дьиэҕэ киирэн кэлбитим. Аҕам үөһэ тахсан оһох турбатын уура турара.
   – Хайа, бу уол куобахтыы бардым диэн баран, барбатах эбит дуу, – диэбитэ. Остуол үрдүгэр тахсан кирпииччэ биэрэ турар таайым:
   – Ол бачча кыратыттан сааланаары гынар дуо? – диэн баран мин диэки кырыктаахтык көрөн кэбиспитэ. Оттон күтүөтүм бадараан мэһийэ туран мүчүк эрэ гыммыта. Мин тугу да саҥарбакка кинилэргэ көхсүбүнэн эргиллэн уларбын санныбыттан түһэрэн истэхпинэ, бары соһуйан саҥа аллайа түспүттэрэ. Аҕам, таайым үөһэттэн ыстанан түһэн күтүөтүм өрө тутан турар уларын көрүү-истии бөҕө буолбуттара.
   – Аҥаалык улар. Сып-сылаас дии. Хантан өлөрдүҥ? – дии-дии аҕам улары ыараҥнатан көрбүтэ.
   – Онтон, паарка үрдүттэн. Оол онтон, – диэн баран түннүгүнэн паарка диэки ыйан кэбиспитим. Уларым көхсүгэр баар бааһын көрө-көрө аҕам:
   – Иккитэ ыппыккын дии. Оччоҕо икки эрэ ботуруоннаах хааллыҥ дуо? – диэбитигэр саҥата суох кэҕис гыммытым. Ону истээт улары моонньуттан туппутунан дьиэтигэр тахсыбыта. Миигин окумалбыттан сиэппитинэн киирэн иһэн:
   – Көрүҥ эрэ, уолгут тугу бултаан киллэрбитин, – диэн баран улары куукуна остуолугар нараччы ууран кэбиспитэ. Ийэм, эдьиийдэрим соһуйан:
   – Хайаа! Ити икки ардыгар дуо? – диэн аймалаһа түспүттэрэ. Аҕам үргүлдьү хоһугар ааһан икки уостаах саатын уонна сүүрбэ түөрт ботуруон киирэр батарантааһын тутан таһаарбыта.
   – Мэ! Улар курдук бойом булду бултаабыт киһи икки эрэ ботуруоннаах сылдьыаҥ дуо? Маны ыл, – диэбитэ. Мин үөрүүнү кытары сааны харбаан ылбытым.
   – Хайдах иитэри билэҕин буолбат дуо? Чэ, сэрэнэн сылдьаар, – диэн баран аҕам үлэтигэр тахсыбыта.
   Уон иккилээх икки уостаах сааламмыт, бүтүн батарантаас ботуруоннаммыт киһи тута өссө тугу эрэ бултуур бигэ эрэллээх Алаас Эбэ диэки тэбиммитим. Ол эрээри киэһэ тугу да ыппакка үлтү сылайан, аараттан быата суох саабын ылан нэһиилэ сыккыраан кэлбитим. Аҕам ону көрөн:
   – Хомойума, доҕор. Урут кырдьаҕастар улары өлөрбүт киһи ол күн атын тугу да бултуйбат диэччилэр. Улар диэн Баай Байанай бастыҥ бэлэҕэ буоллаҕа дии. Эйиэхэ бүгүн онтун бэлэх ууммут эбит, – диэбитэ.

Матаа оҕонньор

   Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ Уус Алдан оройуонун II Байаҕантай нэһилиэгиттэн алта уонча киһи ыҥырыллыбытыттан аҕыс эрэ киһи тыыннаах эргиллэн кэлбиттэрэ. Кинилэр ортолоругар Неустроев Иннокентий Федорович-Матаа баара. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан алтыс, сэттис кылаас уолаттара күһүҥҥү практика кэмигэр маҥхааһайга бааһыналартан массыынанан тиэйэн таһаарбыт сиэмэни кууллааһыҥҥа үлэлээбиппит. Сиэмэни кууллааһын үлэтин оччолорго сэттэ уончатыгар сылдьар Неустроев Иннокентий Федорович-Матаа иилээбитэ-саҕалаабыта. Далламыкыга, Мыаннарыкка бурдук быһар хамбаайыннар хомуйбут сиэмэлэрин биир ГАЗ-53 массыына таһара. Сиэмэ сүөкэнээтин кытары бары саба түһэн кууллуу-кууллуу сарайга таһан кэбиһэрбит.
   Ардыгар массыынабыт кыратык тардыллара. Ол кэмҥэ биһиги төбүрүөннээн олорон арааһы кэпсэтэрбит. Биирдэ оҕонньорбутуттан сэриигэ хайдах сылдьыбытын туһунан кэпсииригэр көрдөһөн ынньаҕалаттыбыт. Саха сирин түҥкэтэх нэһилиэгиттэн сэриигэ ыҥырыллыбыт киһи, биллэн турар, ханан-ханан сылдьан кыргыспытын чопчу билбэт этэ. Арай байыаннай үөрэх ыараханын туһунан балачча кэпсээбитэ.
   Кини кавалерийскай чааска түбэспит эбит. Аттаах сэрииһит буоларга үөрэнии сүрдээх ыарахан этэ диэн кэпсээбитэ. Аҕыс аты кэккэлэһиннэрэ баайан баран, сүүрэн кэлэн сэттэ аты үрдүнэн ыстанан тиийэн ахсыс аты миинэ түһэргэ үөрэтэллэр эбит. Мин үксүгэр биэс-алта аты үрдүнэн түһэн баран быстан хааларым диэбитэ. Аспыт да мөлтөх буолан сэниэбит суоҕа уонна ол дойду сылгыта үрдүгэ, төрөлкөйө сүрдээх буолара диэн сэһэргээбитэ. Саабыланан туттарга эмиэ сүрдээҕин дьаныһан туран үөрэппиттэрэ үһү. Муҥунан көтөн иһэр акка сыста түһээт, сүүрэр күүһүгэр тэптэрэн ыҥыырга олоро түһэргэ, сиртэн сааны-сэби ылан ааһарга барытыгар үөрэтэллэр эбит. Ити курдук үөрэтэн баран фроҥҥа атаарбыттар.
   Өстөөх пушка, пулемет, автомат уотунан кута сыттаҕына икки төгүл уун-утары атаакаҕа киирэ сылдьыбыттар. Иккис атаака кэмигэр кинини буулдьа түөһүн дьөлө сүүрэн ааспыт. Госпитальга сыттаҕына быраастар буулдьа өссө түөрт илии алларанан түспүтэ буоллар сүрэххэ таптаран тута өлүөҥ этэ диэбиттэр. Маҥнай буулдьа көхсүбүн дьөлө көтөн тахсыбыт сиригэр биэс тарбахпын холбуу тутан баран уктахпына батар этэ диэбитэ. Биһиги ол баас оннун көрөөрү өрүкүнэспиппит. Онуоха оҕонньорбут сонун устан, ырбаахытын аҥаар эҥээрин арыйа тардан биэрбитэ. Сүрэҕин үрдүнэн үтэһэнэн тэһэ аспыттыы буулдьа дьөлө түспүт суола бүүрэ тардан оспут чэрэ көстөрө. Онтон көхсүгэр чааскы айаҕын саҕа баас чэрэ килэрийэ сылдьара. Ону көрөн сөҕөн чыпчырынан кэбиспиппит. Госпитальтан тахсыбытын кэннэ кавалерияҕа сулууспалыыр кыаҕа суох буолан сатыы сэриилэргэ ыыппыттар. Биир кыргыһыы кэмигэр минометунан ытыалааһыҥҥа түбэһэн уҥа тарбахтарын иҥиирин миинэ үлтүркэйэ быһа көтөн ааспыт. Онон эмиэ санчааска киирбит. Тарбахтара онтон сылтаан такырыччы оһон хаалбыттар. Онон сэриилэһэр кыаҕа суох буолан дойдутугар төннүбүт.
   Биһиги кини кэпсээнин истэн баран ынырыктаах сэрии будулҕаныттан тыыннаах эргиллэн кэлбит, күн аайы уулуссаҕа көрсөр, ынах хомуйа эбэтэр уулата сылдьарын көрөр оҕонньорбутун олус ытыктыы санаабыппыт.

Хараҕа суох куоска

   – Рота, подъем! – диэн дьуһуурунай сержант күөмэйин муҥунан хаһыытаан дэлби бараатын кытары бэрт минньигэстик утуйа сытар саллааттар өрө тилигирэһэ түстүлэр. Арай, иккис сылын сулууспалыыр «кырдьаҕастар» утуйар муннуктарын диэки биир да киһи ойон туран таҥнан хачымахтаһара көстүбэтэ. Сержант онно эрэ кыһаммакка таҥнан булумахтанар «эдэрдэри» көрөн турбахтаат:
   – Форма одежды номер два. Строиться на улицу! – диэт тахсан барда.
   «Эдэрдэр» маайканан эрэ сырсан тахсан стройдааттарын кытары «Бего-оом!» диэн хамаанда сатараата да алта уонча киһи саппыкытын тыаһа өрө лаһыгырыы түстэ. Сотору соҕус саллааттар күөх маайкалара хаһаарыма утары турар үрдүк сыыр оройугар тиийэн көстүбэт буолла. Дьэ, итинник строительнай батальон кирпииччэ собуотугар үлэлиир иккис ротатын биир күнэ саҕаланна. «Эдэрдэр» үс биэрэстэ курдук сири сүүрэн, зарядкалаан бүтэн сууна-тараана сырыттахтарына «кырдьаҕастар» сорохторо дьэ туруталаатылар. Кинилэр итинник аа-дьуо сылдьалларыгар офицердар да кыһамматтар. Күнүскү сменаҕа үлэлээччилэртэн атыттар төһө баҕарар таалалыахтарын сөп.
   Бүгүн иккис взвод күнүскү сменаҕа үлэлиир. Онон сарсыардааҥҥы зарядка кэнниттэн остолобуойга аһаан баран Бааска стройга туран собуокка үлэлии барда. Кини транспортнай сыахха испиэскэ сүөкээһинигэр сылдьар. Анал вагоҥҥа тиэллэн кэлбит испиэскэни бункерга сүөкээн баран, салгынынан үрдэрэн элеватор диэн ааттанар сиргэ хачайдыыллар. Собуот үгүс массыыната салгын күүһүнэн үлэлиир. Испиэскэ сүөкүүр сирдэрин таһыгар компрессорнай сыах түүннэри-күннэри бүтүн собуот туһанар салгынын хачайдаан куугунуу, ньирилии турар. Сотору-сотору, салгын ыгыллыыта олус үрдээтэҕинэ, резервуардар клапаннара аһыллан күүстээх ыгыныылаах салгын тахсар тыаһа туох-баар тыаһы-ууһу баһыйан өрө сирилии түһэр.
   Испиэскэ сүөкээччилэр смена бүтүүтүгэр бүтүннүү быылы бүрүнэллэр. Үлэлииллэригэр, хата, уларыттар таҥас биэрэр буолан абырыыллар. КиэЇһэ сирэйдиин-харахтыын муус маҥан буолбут дьон тахсан салгын мунньуллар резервуарыгар синньигэс шланга холбоммут кыраанын арыйан таҥастара ып-ыраас буолуор диэри тоҕо үрдэрэллэр. Салгын үрэрэ сүрдээх күүстээх, эргэ таҥаһы адьас ибили тэбэн кэбиһэр. Ол иһин, кырааны сэрэнэ соҕус арыйаҕын. Күүскэ арыйдахха күп-күөх төлөн кэриэтэ уһуурар салгын шланганы таба туттарымаары хаайар.
   Бүгүн күн ортотугар диэри испиэскэ кэлбэтэ. Онон ыйан-кэрдэн үлэлэтэр киһитэ Андрей Иванович наадатыгар бөһүөлэккэ барда. Бааска үлэлиир сирин хомуйа түһэн баран таһырдьа тахсан табахтыы олордоҕуна талах быыһыттан куоска оҕото тахсан кэллэ. Табахтыы олорор киһини өрө мыҥаан сип-синньигэстик ньааҕынаан ньырылаата. Үүт-үкчү эбэтин Кугасчаанын кыра эрдэҕинээҕитин курдук дьүһүннээх-бодолоох. Ол иһин «кыс-кыс-кыс» диэн ыҥырбытыгар били эрэйдээх сүүрэн кэлээхтээтэ. Тутан ылбыта адьас уҥуох да тирии эбит. Ойон туран куоскатын көтөхпүтүнэн иһирдьэ киирэн ас уурар ыскааптарын хасыһан көрдө да, килиэптэн уратыны булбата. Хатан эрэр бухааҥкаттан тосту тутан маргарин сыбаан баран куоскатыгар биэрбитин хара сыһа-сыһа сиэн кэбистэ. Кыраантан кэнсиэрбэ бааҥкатыгар уу сүүрдэн уурбутуттан чалымната түһээт топпут-хаммыт курдук оҥостон олорон суунан барда.
   Бааска күнүс собуот остолобуойугар аһаан баран биир кэтилиэт кэһиилээх кэллэ. Дьэ, ити күнтэн ыла куоска оҕото испиэскэ сүөкүүр сир олохтооҕо буолла. Түөрт сменанан солбуһа сылдьан үлэлиир испиэскэ сүөкээччилэр бары аһатан-сиэтэн түүтэ-өҥө тупсан, улаатан истэ.
   Ол сылдьан алдьархайга түбэстэ. Таһырдьа тахсан мэниктээн ыстаҥалыы сырыттаҕына, вагон люгун арыйалларыгар өрө будулуйа түспүт испиэскэ хараҕар киирдэ. Бааска кэннинэн чохчоохойдуу-чохчоохойдуу илин атахтарынан сирэйин-хараҕын сотто сатыыр куоска оҕотун тутан ылан кыраантан уу сүүрдэн хараҕын сууйа сатаата да, улаханнык туһалаабыта биллибэтэ. Куоска курдук бөҕө кыыл суох дииллэрин иһин туох да буолбат ини дии саныы-саныы, утуйар муннугар тэлгэммит таҥаска сытыараат, үлэлии таҕыста. Ол эрээри, өлбөт үөстээҕинэн биллибит куоска көрөрүттэн маттаҕына адьас иэдэйэр эбит. Аһаабат-сиэбэт, биир сиргэ эргичийэ олорон тохтоло суох ньааҕынаан эрэ тахсар буолла. Тулуйбакка чугас баар водокачкаҕа таһааран сытыардылар. Аһын күҥҥэ иккитэ уларытан көрөллөр да адьас тыытыллыбатах буолар.
   Биир күн Бааска үлэлии кэлээт, водокачкаҕа быһа ааспыта куоска сыппыт таҥаһа да суох буолбут этэ. Дьиэтин-уотун, эбэтэ Матырыаһы санатар куоска суох буолбутуттан наһаа харааһынна. Испиэскэ хараҕар киирбитигэр итинник буолбута дьикти. Оттон кинилэргэ харахтарыгар төһөлөөх киирэрин ким да билбэт. Сороҕор, ордук түүҥҥү сменаҕа утуктуу олорон, бункер задвижкатын сабары умнан кэбиһэн баран салгыны ыыттахха үөһэттэн испиэскэ кутуллан киһи тыыныа да суох үлүгэрэ буолааччы. Респиратордаах буолан абыраналлар. Харахтарыгар толору испиэскэ киирэн мэктиэтигэр оргуйан сырылыырга дылы гыннаҕына нэһиилэ тубус-туруору кирилиэскэ балааскайдаан тиийэн үөһэ тарбачыһааччылар. Илиилэрин иминэн кырааны булан суунан харахтара сырдааччы. Оттон куоска эрэйдээх ону тулуйаахтаабата. Киһини хааннаах хабахха холууллар эрээри туһугар эмиэ бөҕө буолар эбит.
   Ахсыһы бүтэрбит дьылыгар Бааска ньирэй көрөөччүнэн үлэлии сылдьыбыта. Онно төрүөҕүттэн хараҕа суох ньирэйдээх этилэр. Аһынан ахсааҥҥа суруйтарбакка эрэ ииппиттэрэ. Сайыны быһа наһаа үчүгэйдик сылдьыбыта. Иччилэрин матасыыкылларын тыаһын эндэппэккэ билэрэ. Төбөтүн чолоччу туттан баран аһыыр сирин диэки түһүнэн кэбиһэрэ. Атын матасыыкыллар тыастарыгар төрүт наадыйбат этэ. Күһүөрү ньирэйдэриттэн барыларыттан төрөлкөй буолбута. Этэҥҥэ кыстыах этэ да, биир күн тиэрбэстэн тахсан баран хаалан көҥүскэ түһэн өлөөхтөөбүтэ.
   Хараҕа суох ат туһунан кэпсээни аахпытын өйдүүр. Оттон хараҕа суох ыт, куоска туһунан тугу да аахпыта да, истибитэ да суох эбит. Төрүүллэригэр төһө да хараҕа суох буоллаллар, ити кыылларга харахтара тыыннаах сылдьалларыгар, арааһа, улахан суолталаах быһыылаах.

Чөчүөккэ бөҕү хаалаатаҕына…

   Оччолорго мин арааһа ахсыс кылааска үөрэнэ сырыттаҕым буолуо. Биир күн оройуоннааҕы үөрэх салаатын сэбиэдиссэйэ И.С. Портнягин лекция ааҕа кэлбит диэн буолла. Лекциятын темата да дьикти – абааһы туһунан үһү. Киэһэ кулуупка тиийбитим оҕолортон мин эрэ баарбын быһыылаах. Киһи син балачча элбэх. Лектор тугу кэпсээбитин билигин этэр кыаҕым суох. Онтон кэпсэтиигэ киирбиттэригэр Ньукулай Тэрэнтэйэбис диэн биэс уончатыгар чугаһаабыт, үйэтигэр кэргэннэммэтэх сылгыһыт киһи туран, Чэчиҥэҕэ сылгы аһатан үүтээҥҥэ хоно сыттахтарына кини бэргэһэтигэр түүн аайы туох эрэ килиэп хоруоскатын, табах төрдүгэһин, онтон да арааһы барытын хаалыырын кэпсээтэ уонна ону эн хайдах быһаараҕын диэн ыйытта.
   Уоһук Сэмэнэбис кутуйах дуу, атын туох эрэ кыыл дуу мунньара буолуо диэбитин адьас ылыммата. Оһох үрдүнээҕи адарай маска ыйанар бэргэһэҕэ кутуйах бэйэтэ да ыттан киирэрэ уустук. Ону таһынан өссө төһө эмэ улахан хоруоска ытырыылаах буолуон наада эбээт диэн буолла. Оччоҕо бииргэ сылдьар киһиҥ дьээбэлиирэ буолаарай диэбитигэр өлүү түбэлтэлээх Тэрэнтэйэбиһи кытары кэккэлэһэ олорор Тарабыыкын Мэхээчэ: «Эс, доҕор! Ол мин эмиэ тоҕо дьээбэлэннэхпиний», – диэн олус соһумардык өрө дьабдьыгырыы түспүтүгэр баар дьон бары күлсэн ньиргиһэ түстүлэр. Мэхээчэ туран итинтэн салгыы ити түбэлтэ туһунан эбии кэпсээтэ. Кутуйах буоллаҕына тоҕо Ньукулай эрэ бэргэһэтигэр ону-маны хаалыырын дьиибэргиирин эмиэ эттэ. Иккиэннэрин бэргэһэтэ бииргэ ыйаналлар эбит. Ардыгар миэстэлэрин да атастаһыннараллара ханна барыай? Ол үрдүнэн кини бэргэһэтигэр туох да суох буолар үһү.
   Салгыы туох туһунан кэпсэппиттэрин төрүт умнан кэбиспиппин. Арай эһиилгитигэр Ньукулай Тэрэнтэйэбис утуйар таҥаһын кыбыммытынан кыбыыларынан быһа түһэн тэллэх баттаһа олорор Ньуута диэн улааппыт оҕолордоох дьахтарга көспүт үһү диэн сурах кэллэ. Сотору Тэрэнтэй диэн уолланнылар. Онуоха улахан дьон ол иһин даҕаны чөчүөккэ кинини дьээбэлээбит эбит диэн кэпсэтэллэрин иһиттим. Улаатан, бэйэбит ыал аҕалара буолан баран, оҕо эрдэҕинээҕи табаарыһым Сэмэн кэпсээнин эмиэ дьиибэргии истибитим. Кинилэр улахан уолларын оҕолоноллоругар анаан-минээн Москваҕа баран кэлбиттэрэ. Онтон өссө кыыс иитэ ылбыттара.
   Итинтэн сотору соҕус буолан баран, бултуу сылдьан эмиэ ол үүтээҥҥэ хоно сыттахтарына утуйа сытар оронун баһынан үөһэ туох эрэ хачыгыраа да хачыгыраа буолбут. Маҥнай долбуурга турар кумааҕы кууллаах лапсаны кутуйах хачыгыратар дии санаабыт. Ол иһин илиитигэр туох түбэспитинэн быраҕан көрбүт. Тыас ньим барбыт эрээри, аны тимир оһох холумтаныгар куурдаары сытыары уурбут саппыкытын кэлэн сурдурҕаппыт. Кутуйах буолбатаҕын билэн эргиллэн көрүөн тардынан балачча өр иһийэн сыппыт. Ол тухары тыаһа уурайбатах. Табаарыһа буоллаҕына утуйан муннун тыаһа сыыгынаан олорор үһү. Ити сытан утуйан хаалбыт. Сарсыарда туран саппыкытын кэтээри гыммыта оһун улахан аҥаарынан лапса симиллэн хаалбыт үһү. Кутуйах үөһэ долбуурга турар куултан түүн иһигэр итиччэ элбэх лапсаны хайдах да таспат. Бэркэ дьиибэргээбиттэр. Онтон сыл кэриҥэ буолан баран уолламмыттара. Дьэ итинник дьиктилэр буолаллар.

Мин учууталым

   Оскуола боруогун атыллыахпыттан син элбэх учууталга үөрэннэҕим буолуо. Кинилэри үксүлэрин билигин да умнубаппын. Бастакы учууталым Устинья Яковлевна Аргунова этэ. Кини биһигини үһүс кылааска диэри үөрэппитэ. Төрдүс кылаастан предмет аайы атын-атын учууталлар үөрэтэр буолбуттара. Ити дьыл биһиги оскуолабытыгар Иван Петрович Матвеев кэргэнинээн Галина Семеновналыын үлэлии кэлбиттэрэ. Галина Семеновна нуучча тылын уонна литературатын үөрэппитэ, биһиги кылааспытын салайбыта. Тыа сирин оҕолоро нуучча тылын ыарырҕатарбыт ханна барыай? Ол эрээри, Галина Семеновна үөрэтэрин наһаа сөбүлээбиппит. Онон кэпсэтэр тылбыт улаханнык сайдыбатар да, биир бэйэм нуучча тылын грамматикатыгар куһаҕана суох этим. Армияҕа сулууспалыы сылдьан нууччалыы уу сүүрүгүнүү саҥаран суккуйар казах уолаттара биир да тылы таба суруйбаттарын сөҕө саныырым. Кыыска сурук суруйаары гыннахтарына миэхэ этэн биэрэн суруйтаран баран, хаттаан устан сордоноллоро. Үрдүк үөрэххэ киирээри сочинение суруйарбар улуу нуучча тылын үөрэппит учууталым үөрэппитэ-такайбыта өйбөр тиллэн, кулгаахпар, бэл, саҥата кытары иһиллэн кэлэргэ дылы буолбута.
   Төрдүс, бэһис кылааска үөрэнэ сылдьан нуучча литературатын уруогун уонна бээтинсэ ахсын ыытыллар факультативы тулуйбакка-тэһийбэккэ кэтэһэрим. Учууталбыт уруоктан бириэмэ ордорунан ити кэмнэргэ саҥа тахсыбыт Владислав Крапивин «Мальчик со шпагой» диэн оҕолорго аналлаах романын дорҕоонноохтук ааҕар этэ. Галина Семеновна нууччалыы олус ыраастык саҥарара. Кини кинигэ ааҕар кэмигэр бары наһаа көссүөрэн тыыммакка да олорон истэрбит.
   Айымньыга алтыс кылаас үөрэнээччитэ Сережа Каховскай уонна «Эспада» пионерскай этэрээт оҕолорун туһунан кэпсэнэр этэ. Сережа киһи быһыытынан сайдыытыгар, бэйэтэ туспа өйдөөх-санаалаах, ыарахаттартан чаҕыйбат, хорсун буола улаатарыгар лааҕыртан күрээн иһэн тимир суол станциятыгар көрсөн билсибит киһитэ, кырдьаҕас суруналыыс, тугунан эрэ Дон Кихотка майгынныыр Алексей Борисович Иванов улахан оруолу ылар. Мин өрүү Сережа Каховскай эбэтэр Алексей Борисович курдук буолуохпун баҕарар этим. Суруналыыстары мэлдьи кырдьык эрэ иһин турунар, ураты муударай дьон курдук санаабытым. Ол иһин сайын оттуу сырыттахпытына биирдэ сопхуос, отделение салайааччыларын кытары хаһыат үлэһитэ кэлсибитигэр толлон, кэпсэтиэхтээҕэр, чугаһаабатаҕым даҕаны.
   Галина Семеновна ити кинигэнэн биһиги куппутун улаханнык туппута. Билигин даҕаны сотору-сотору оҕо буолан ылыахпын, кини кинигэ ааҕарын сыҥаах баттанан таалан олорон умсугуйа истиэхпин, айымньы геройун кытары тэбис-тэҥҥэ сылдьардыы ыра санаа абылаҥар куустарыахпын баҕарабын. Оччоҕо кулгаахпар Галина Семеновна куолаһа илэ бааччы иһиллэн кэлэргэ дылы буолар.
   Оҕо буолан баран мэниктээбэт буолуохпут дуо? Ол эрээри Галина Семеновна уруогар уу чуумпутук олорооччубут. Биирдэ саас оонньууртан ордон уруокпун үөрэппэккэ кэлэммин Галина Семеновна: «Кэнникинэн үөрэххэр адьас кыһаммат буолан эрэҕин. Күн аайы таҥнары баран иһэҕин», – диэн сэмэлээтэ. Онуоха мин хап-сабар: «Оттон дьиэбэр ийэм күн аайы өрө баран иһэҕин диир дии», – диэн чап гыннараммын өссө эбии мөҕүлүннүм. Ити күн оскуолаттан кэлэн, ийэм алаадьы буһардаҕына сылаастыы сии охсоору куукунаҕа кэтэһэн олордохпуна, арай, учууталым киирэн кэллэ. Хоспор куотуох киһи барар-кэлэр сирбин былдьатаммын оһох кэннигэр түһэн хааллым. Онно олорон тугу кэпсэтэллэрин барытын иһиттим. Учууталым барбытын кэннэ ийэм бэйэтэ этэринэн «сэттэлээх биэспин ылла, ноһуорабын көннөрдө» эрээри, баҕалаах алаадьыбын син биир сиэттэ.
   Галина Семеновна үлэлиир кэмигэр оскуолаҕа «Нуучча тылын нэдиэлэтэ» диэн ыытыллар этэ. Ол күннэргэ үөрэх кэмигэр нууччалыы эрэ кэпсэтиэхтээххин. Ону үтүктэн сайын звеноҕа оттуу сылдьан оҕолор сорох күн «Нуучча тылын күнүн» биллэрэн баран, биирдии-иккилии тылынан бырахса-бырахса күнү быһа ууну омурпут курдук сылдьааччыбыт. Алҕас сахалыы саҥарбыт киһи өлүү кэмпиэтиттэн көрбүтүнэн матар. Онон хатыһыы бөҕө буолар этэ. Галина Семеновна үөрэтиитин, көр, оннук иҥэринэ сатыыр эбиппит. Хомойуох иһин учууталбыт билигин биһиги ортобутугар суох. Бу тыллары аахтаҕына, бука, үөрүө, учуутал буолбутугар дьылҕатыгар махтана саныа эбитэ буолуо. Кини оннугар бу суруйуубун чугас дьоно, ыччаттара ааҕыахтара. Учуутал ийэлэрэ, эбэлэрэ үөрэппит үтүмэн элбэх үөрэнээччилэрин махталларын курдук ылыныахтара дии саныыбын.

Нуучча тылын күнэ

   Көлө-илии звенотугар оттуу сылдьар олдьот уолаттар оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэрин санаан сөп-сөп нуучча тылын күнүн биллэрэргэ сүбэлэстилэр. Нуучча тылын күнэ биллэриллибит кэмигэр сахалыы саҥарар табыллыбат. Биир эмэ тылы быктаран кэбиспит киһи декадатааҕы куоталаһыыга бастаабыттарын иһин бэриллэр өлүү кэмпиэтиттэн көрбүтүнэн матар. Ол иһин хатыһыы кытаанах. Нууччалыы мөлтөхтүк саҥарар буоланнар ити күн уолаттар быһыта-орута эрэ кэпсэтэллэр. Онон нуучча тылын күнүн улахан дьон да эндэппэккэ билэллэр – уолаттар мээнэ халаараллара тохтуур, тугу эмэ ыйыттахтарына, «да», «нет» диэн бэрт кылгастык хоруйдуур, нууччалыы этээри санаан баран саҥарар, толкуйдаан баран хардарар буолан хаалаллар.
   Нуучча тылын күнүнэн биллэриллибит биир үтүө күн уолаттары Хаптаҕай диэн алаас уолан хаалбыт күөлүн арыытыгар охсуллубут оту мунньуҥ диэн соруйдулар. Илиинэн мунньуоҕу син киэҥ сир. Онон: «Давай, конные грабли переправим», – диэн буолла. Маах диэн ааттаах, дэдэйбит истээх аты көлүйэн мунньары арыыга таһааран истэхтэринэ, аттара сиһин оруутугар диэри бадарааҥҥа батыллан хаалла. Адьас өлөр кутталланна. Ыксал буолла. Сатахха нууччалыы саҥарар күннэрэ буолан моһуогурдулар. Ыксаан хаалан ким тугу этиэн билбэт үлүгэрэ кэллэ. Биир уоллара аты сыгынньахтаатахха эрэ быыһыахха сөбүн өйдөөн үрүт-үөһэ: «Запрегай!» – дии-дии, хомуут түөһүн быатын сүөрээри ат күөнүн аннынан былыыгы булкуйбахтаата. Иккис киһилэрэ: «Нет! Нет! Распрегай!» – дии-дии сис быатын сүөрэ сатаан буллугунайда. Атыттар эмиэ, быстах-остох нууччалыы тыллары төлүтэ биэрэ-биэрэ, уулаах былыыкка булкулла сырыттылар. Сирэйдэрэ-харахтара бүтүннүү бадараан, ньамах буолла. Үрүт-үөһэ «Распрегай!» дии-дии бадарааны булкуйааччы уол өйүгэр күрүө маһын таһан далаһа оҥордоххо эрэ сатаныыһы диэн санаа киирдэ эрээри, ону нууччалыы хайдах этиэн билбэтэ.
   Ыксаан: «Давайте, по-якутски! По-якутски-и-ии! У нас же ЧП», – диэбитигэр уолаттар бука бары тута сөбүлэстилэр. Онуоха дьэ: «Күрүө маһын аҕалан далаһата оҥостуоҕуҥ», – диэн дьаһал биэрдэ. Сүүрүүнэн сылдьан далаһа оҥостон илиинэн мунньуохтарын сүрэҕэлдьээн уонна нууччалыы мөлтөхтүк билэллэриттэн өлө сыспыт аттарын бадараантан хостоотулар. Онон нуучча тылын күнэ бастакы да омурҕан буола илигинэ түмүктэнэн хаалла.

Остуол атаҕа уонна алдьаммыт түннүк

   – Оҕолоор, хата, ыал буолуоххут иннинэ аан маҥнай хайдах билсибиккит туһунан кэпсээҥ эрэ, – диэн Аида күлэ-сала, кэпсэтэ-ипсэтэ олорбут дьон ах баран чуумпура түспүттэригэр тыл көтөхтө. Билигин бары түс-бас дьон буолбут, саас ортолоох «оҕолор» ол этиини сөбүлээн күйгүөрэ түстүлэр. Бииргэ үөрэммит икки кыыстара учуутал күнүгэр президент гранын ылаары араас-араас улуустан кэлбиттэрин истэн уонна биир дьүөгэлэрэ төрөөбүт күнүн бэлиэтээри бүгүн эмискэ мустубут дьон бары даҕаны эдэр саастарын, устудьуоннаабыт кэмнэрин санаан, кырдьык, адьас оҕолоругар түспүт кэриэтэ буолан олороллор.
   – Уо-аа-ай! Наһаа үчүгэй дии. Ностальжи, – диэн баран Аанчык үүт-үкчү устудьуоннуу сылдьар кэмнэрин курдук үөрүүтүттэн ытыһын таһыммахтаан ылла. Ону көрөн билигин адьас толуу-мааны хотуттар буолбут Лизалаах Лида, туттуна сатыы-сатыы күлэн, бычыгырастылар. Дьэ, ити, кинилэр эдэр эрдэхтэриттэн «ыарыылара». Күлэр ыарыылара киирдэҕинэ кинилэри тохтоппоккун. Бэл, биирдэ устудьуоннар бары наһаа толлор преподавателлара Николай Демьянович Лиданы дуоска иннигэр таһааран хайа эрэ дорҕоон туһунан быһаарыыны аахтарбытыгар сыыһа саҥаран кэбиһэн баран, туттуна сатыы-сатыы саҥа таһаарбакка күлэн иэрийэ сыспыта. Николай Демьянович иккитэ хаста эргиллэн: «Бэйи, бу уоскуй эрэ!» – диэн көрөн баран ыксаан олордон кэбиспитэ.
   – Оо, бу күндү күлүүктэр эмиэ «ыарыылара» киирдэ дии. Какое ребячество! Ыл, хата, чэйдэ кут, – дии-дии остуол нөҥүө олорор Борис чааскытын Лида диэки уунна.
   – Лизалаах Андрей билсиһиилэрэ саамай оригинальнай. Чэ, эрэ, Лиза, күлэн бүт. Андрейдыын хайдах билсибиккитин кэпсээ, – Марианна икки илиитин сутуруктуу туттан баран, сыҥаах баттанан олорон истэргэ бэлэмнэнэн, мылаллан кэбистэ. Ону көрөн Лизата төрүт да аттыгар олорор Ира кэннигэр бүк түһэ-түһэ күлэн санна титирэстээтэ.
   – Ии-и. Кини хаһан уоскуйан кэпсиэр диэри… Андрей, эн кэпсээ эрэ, – Лида күлэрин быыһыгар остуол баһыгар гитара тутан баран, мичээрдээн күлүм аллайа олорор киһиэхэ хайыста. Онуоха остуолга олорооччулар бары Андрей диэки эргилиннилэр. Бэл, Лиза күлэрин быыһыгар Ира кэнниттэн быган, аҥаар хараҕынан кэргэнин диэки кылап гыннаран ылла.
   – Аа, это. Так, мин кэпсиим. Кинилэр буоллаҕына остуолларын алдьаппыттар этэ. Онтон Ася, – диэн Андрей кэпсээн эрдэҕинэ Лиза уоскуйа охсон:
   – Мин кэпсиим, мин кэпсиим, – диэн кэргэнин быһа түһэн кэбистэ. – Эһиги бары билэргит курдук Саргы, Ася уонна мин бастакы куурустан ыла бары биир хоско олорбуппут. Үһүс кууруска үөрэнэрбитигэр күһүн уопсайбытыгар кэлбиппит, арай, 14-с корпуска педфак уолаттара, НВО-лар, олорор буолбуттар эбит. Биир күн Асябыт туохтан эрэ наһаа долгуйан, кытара кыыһан киирэн кэллэ уонна: «Кыргыттаар! 216-с хоско наһаа үчүгэй уолаттар олороллор эбит. Биир уһун уҥуохтаах красавчик баар. Билсиэххэ. Хайдах гынабыт. Толкуйдааҥ!», – диэн турда.
   Дьэ, биһиги кыыспытыгар ыалдьан күн аҥаара уолаттары кытары хайдах билсиэхпитин сөбүн толкуйдаатыбыт. Кэлин тиһэҕэр, өйдөөҕүн өйдөөх Саргы, билсэргэ төрүөт буолар албаһы толкуйдаата. Инньэ гынан аһыыр остуолбутун тиэрэ ууран баран биир атаҕын тосту тардан кэбистибит.
   – Оо, ол иһин даҕаны 14-с корпус хосторун ыскааптарын ааннара, остуолларын атахтара барыта алдьаммыт буолаллар этэ ээ. Ону барытын кыргыттар уолаттары кытары билсээри алдьаппыттара буолуо дуо? – диэн, кэпсээни төрүт да сэргээбэккэ ханнык эрэ кинигэни көрөр курдук олорбут, Денис үөннээх баҕайытык саҥарбытыгар көхтөөх күлсүү ньиргийэ түстэ.
   – Дьэ, ону билбэтим. Биһиги биирдэ эрэ остуолбутун соруйан алдьаппыппыт. Асябытын маҕаһыыҥҥа ыытан ас-үөл ыллардыбыт. Саргыбыт туох баар сатабылын ууран туран ас астаата. Мин быыл соттум, муоста сууйдум. Асябыт оҥостуу-туттуу бөҕө буолла. Бастаан соторутааҕыта атыыласпыт халаатын кэтэн көрдө, онтун сөбүлээбэтэ быһыылаах, футболка уонна спортивнай бүрүүкэ кэтииһибин диэтэ. Онтон аны былаачыйа кэтэн баран эргичиҥнээмэхтээтэ. Итинник үстэ-түөртэ таҥаһын уларытынна. Биһиги даҕаны хаалсыбатыбыт, бэлэмнэнии бөҕө буоллубут. Аны уолаттары ким ыҥыра барарый диэн боппуруос турда. Миигин күлэн былааммытын барытын тоҕуоҥ диэн, тута чыыскалаатылар. Саргы туох диэхтээҕин эрдэттэн бэлэмнэнэн, адьас спектакльга кыттар артыыска курдук тылыттан тылыгар тиийэ үөрэтэн баран наһаа долгуйан хаалан тохтоото. Ол быыһыгар биир-биир уолаттарга тиийэн туох диэхтээхпитин үтүктэн көрө-көрө күлэн уҥа сытабыт. Оттон остуолбут эрэйдээх үс атахтаах ханньайан баран турар. Остуолбутун оҥотторботохпутуна тобукпутугар ууран олорон аһыыр, уруок ааҕар кыһалҕаҕа киирэр буоллубут. Тиһэҕэр Асябыт эмискэ эр-хаанын ылынан тахсан барда. Өр буолбата маарыҥҥытынааҕар өссө ордук кытаран киирэн кэллэ. Уолаттарга тиийэн туох эрэ туттар тэриллээххит дуо диэн сахалыы ыйыппытыгар нууччалыы хардарбыттар. Онуоха долгуйан хаалан тугу-тугу саҥарбыппын өйдөөбөппүн, ол эрээри син наадабын быһаардым быһыылаах, билигин кэлиэх буоллулар диэтэ. Дьэ, үөһэ-аллара туруу буолла. Ол икки ардыгар ааммытын тоҥсуйдулар. Аан бастакынан сырдык хааннаах уол киирдэ, онтон хара бараан кыра уҥуохтаах уол көһүннэ, тиһэҕэр хойуу хара хаастаах, будьурхай соҕус кылгас баттахтаах өтүйэ туппут уол баар буолла. Арай, били, Асябыт сөбүлүү көрбүт уола киирбэтэ. Кыыспыт наһаа хомойдо быһыылаах, сирэйэ-хараҕа адьас албыннаппыт оҕо курдук буолан хаалла. Кэлин билбиппит кини сөбүлүү көрбүт уола ол кэмҥэ төрүт да хоһугар суох эбит. Биһиги киһибит уолаттары ыҥыра киирэригэр долгуйан хаалан ону да өйдөөн көрөөхтөөбөтөх.
   – Тохтоо, тохтоо. Аны мин кэпсиим. Остуолларын капитально алдьаппыттар этэ. Атаҕын адьас с мясом туура тардан ылбыттар. Дьэ, ону оҥорон киирэн бардыбыт. Аны Володялыын атын кыргыттарга барыахтаах этибит. Онон Кешаҕа эн ситэри оҥор, биһиги атын сиргэ барыахтаахпыт диэн сибис гынан баран бардахпыт дии, – диэн Андрей эбэн биэрдэ.
   – Уолаттарбыт тахсан баран хааллылар. Арай Кеша эрэ уһана хаалла. Онон чэйдэтиэх, ол олорон үчүгэйдик билсиэх буолбуппут хаалла. Кешаны интэриэһиргиир киһи суох буолан биэрдэ. Онон, имнэнсэн баран, оҥорон бүтэрбитин кэннэ баһыыбалаан, махтанан атааран кэбистибит. Онтон уолаттарбыт тугу эрэ уларсыбыта, телевизор көрбүтэ буолан сотору-сотору киирэр буолан бардылар. Киинэҕэ ыҥырдылар, хайаатылар. Онон остуолбут атаҕын мээнэ сиэртибэлээбэтибит ээ.
   – Погоди, погоди. Ол киирэ сылдьан кыргыттары көрдөхпүт дии. Хосторо ып-ыраас, бэл, телевизор, холодильник баар. Мин Лизаны онно тута бэлиэтии көрбүтүм ээ, – диэн Андрей эмиэ тыл кыбытааччы буолла.
   Инньэ диирин кытары остуолга олорооччулар бары:
   – Оо, любовь с первого взгляда эбит дии, – диэн аймана түстүлэр.
   – Конечно, ол иннинэ көрүдүөргэ хаста да көрбүтүм. Онтон хосторугар киирэ сылдьан баран, кырдьык, сөбүлээн кэбиспитим.
   – Дьылҕа хаан ыйааҕа диэн баар. Үс уол төрүүр оҥоһуута буоллаҕа дии, – диэн түгэххэ олорор Аанчык бөлүһүөктээн кэбистэ. Кини итинник түмүктэри оҥорорун уруккуттан сөбүлүүр. Өссө тарбаҕын чочос гыннарыахтаах этэ. Бу сырыыга ол суох буолла.
   – Чэ, аны Лидалаах Вася хайдах билсибиккитин кэпсээҥ, – Аида кэпсэтиини салайыыны адьас бэйэтигэр ылыммыт киһи курдук, утары этиппэттии соруйан кэбистэ.
   – Айуу, чэ. Бу кыыс былааһы ылла дии, – диэн Лида суолтатыгар төттөрү эппитэ буолла эрээри, аттыгар олорор кэргэнин диэки көрөн ылаат, ааспыт кэми санаан манньыйан олорон кэпсээн барда.
   – Мин оччолорго оскуолаҕа саҥа тиийэн үлэлээн эрэр этим. Бу барахсаным алын кылаас учууталынан үлэлиир эбит этэ. Кыра кылаастар бары бастакы этээскэ үөрэнэллэрэ. Мин кинини адьас да аахайбаппын, ол эрээри миигин сөбүлүү көрөрүн сэрэйэбин.
   – Айыккабыы-ыы-ы-н. Оччолорго төрүт маннык буоллаҕыҥ дии, – диэн баран Денис олоппоһугар олорон эрэ үтүөмсүйбүттүү саннын хамсаппахтаан ылла. Онуоха бука бары күлсэн тоҕо бардылар.
   – Саатар маннык ээ, – диэн баран Ира Дениһы үтүктэн саннынан хайысхаланан ылбытыгар Лиза эмиэ, кини кэннигэр түһэ-түһэ, күлэн быара суох барда.
   Лида киһи нөҥүө олорор Дениһи охсоору гыммыт киһилии дугдуруйан баран күлэ-күлэ кэпсээнин салҕаата:
   – Арай, кыһын университеттан Василий Никитич методист быһыытынан биһиэхэ командировкаҕа тиийэн кэллэ. Ол сылдьан манна «Хатыҥнар» диэн ырыа мелодиятын суруйбут уол баар үһү, ону кытары билиһиннэр диэн хаайда. Мин буоллаҕына, ол кимин билбэппин. Дьонтон ыйыппытым, арай, бу киһи эбит.
   – Хайа-аа! Ол ырыа мелодиятын Вася суруйбута дуо? – диэн Андрей өрө көрө түстэ.
   Лида кэпсээнин истэн чуумпуран олорбут дьон бары соһуйбуттуу кини диэки хайыһа түстүлэр.
   – Тыый, баччааҥҥа диэри ону билбэккэ сылдьыбытыҥ дуо? – диэн барыларын оннугар Борис ыйытааччы буолла.
   – Суох. Наһаа үчүгэй ырыа дии. Но, правда мелодиятын ким суруйбутун билбэт этим. Лида, эн кэпсээ. Кэпсээ. Онтон бары ити ырыаны ыллыахпыт. Мин гитараҕа таһаарыам.
   – Васяҕа фонограммата баар ээ.
   – Оо, оччоҕо еще лучше.
   – Ыллыахпыт, ыллыахпыт. Кэпсиим. Дьэ, Василий Никитиһи батыһыннаран аллара түспүтүм киһибит уруок ыыта турар эбит. Ааны тоҥсуйан баран сэгэппиппэр миигин көрөн үөрэн хаалла. Тахсан кэлээтин кытары оҕонньорбун утары анньан баран элэс гынан хааллым.
   Василий Никитиһи эдьиийим аахха түһэрбитим. Арай, киһим киэһэ аһыы олорон: «Лида, ити Вася диэн наһаа үчүгэй уол сылдьар эбит. Киниэхэ кэргэн таҕыс», – диэн турда. Наһаа соһуйдум. «Аньыы даҕаны!» диэбиппин кулгааҕым эрэ истэн хаалла. Киһибит ол киэһэни быһа Васяны хайҕаан таҕыста. Ити итинэн ааста.
   Халлаан тымныйан барда. Миэхэ уопсай дьиэҕэ хос биэрдилэр. Онтум түннүгэ алдьаммыт этэ. Түннүкпүн оҥотторон көһүөхпүн баҕарабын да, оҥорор киһим суох. Трудовик учууталтан көрдөһүөх буолбутум ыалдьан хаалбыт. Биир күн учительскайга олорон чүөчэлэргэ ол туһунан кэпсээбиппэр, арай, Вася мин оҥоруум диэн тылланна. Оччо тылланар киһи баар буолтун кэннэ сөбүлэстэҕим дии. Дьэ, киһим уруоктар кэннилэриттэн инструменнаах дьааһыгын туппутунан тиийэн кэллэ. Түннүкпүтүн оҥордубут. Онтон аны аан, ыскаап оҥоһулунна. Киһим арахпат буолан барда. Сааһыары сыбаайбалаатыбыт. Василий Никитиһи ыҥырдыбыт. Оҕонньорбут кыайан кэлбэт буолан эҕэрдэлээн телеграмма ыыппыта. Сыбаайбабыт күн сибэкки ыытаары аэропорка киирэн баран, самолетун куоттаран кэбиспит этэ.
   – Тыый! Адьас Василий Никитич ыал оҥорбут дьонноро эбиккит дии, – Ира сөҕөн кэбистэ.
   – Оннук курдук.
   – Оннук эбит эрээри, бүтэһик туочуканы алдьаммыт түннүк туруорбут.
   – Оттон Лизалаах Андрейы тостубут остуол атаҕа холбооттообут, – диэн эмиэ күө-дьаа буолан, күлсэн-салсан эрдэхтэринэ Андрей:
   – Чэ, оҕолоор, «Хатыҥнарбытын» ыллыаҕыҥ, – диэн баран гитара струналарын тарбахтарынан олбу-солбу тардыалаабытынан барбытыгар дьикти кэрэ дорҕооннор кутулла түстүлэр. Онтон Вася музыкальнай киини холбообутугар сайыны, эҥинэ бэйэлээх сибэккинэн симэммит алааһы, көй салгыҥҥа уйдара сылдьан ыллаан дьырылыыр-дьурулуур күөрэгэйи, кэриини кэрийэ кылбаһан турар хатыҥнары санатар намыын музыка дьүрүһүйбүтүнэн барда. Онно доҕуһуоллатан «оҕолор» бары ырыа алыптаах тылларын дьиэрэһиппитинэн бардылар.

Саамай кыраһыабай «гол»!

   Мин спордунан хаһан да утумнаахтык дьарыктамматаҕым. Онон оннук ситиһиилээх, маннык көрдөрүүлээх этим диир кыаҕым суох. Ол эрээри, оҕо сылдьан оҕо-оҕо курдук сүүрэрбин-көтөрбүн, хайыһардыырбын, салааскалыырбын, бэлисипиэтинэн хатааһылыырбын сүрдээҕин сөбүлүүрүм. Физкультура учуутала Петр Николаевич Саввин хайыһарга уһуйбута, бэл, туһуннара да сатаабыта кэлин олохпор сүрдээҕин туһалаабыта. Холобур, дойдубар миигин ким да үчүгэй хайыһардьыт этэ диэ суоҕа эрээри, университекка үөрэнэр кэммэр история, нуучча, саха тылын салаатыгар үөрэнэр уолаттар бөлөхтөрүгэр хайыһарга үчүгэйдэр ахсааннарыгар киирсэрим.
   Ити кэмҥэ «Юность» стадиоҥҥа саас эрдэттэн футболлуур этибит. Киһини тобугунан буолар тоҥуу хаарга мээчиги эккирэтэн сотору тигинэс чигдигэ кубулутарбыт. Атахпытыгар кроссовканы таһынан халтарыйбатын уонна хаар киирбэтин диэн наскы кэтэн баран сүүрүү-көтүү бөҕө буоларбыт. Биирдэ физкультура уруогар эмиэ футболлуу сырыттыбыт. Били тоҥуу хаарбыт былыр үйэҕэ чиҥээн чигди буолбут кэмэ этэ. Анараа хамаандалыын очукуобут тэҥнэһэн, адьас эрбии биитинии тардыалаһа иһэрбит. Ол кэмҥэ преподавательбыт оонньуу бүтэрэ биир мүнүүтэ хаалбытын туһунан иһитиннэрдэ. Өлүү түбэлтэлээх ити түгэҥҥэ мээчик биһиги хамаандабытыгар баар буолла. Чукров Ваня мээчиги ылаат, футболлуур хонуубут уҥа өттүнэн анараа хамаанда боруотатын диэки тэбиннэ. Мин хаҥас кырыынан эмиэ боруота диэки сүүрэн маҕыйдым. Анараа хамаанда үс-түөрт киһитэ Ванябытын күөйэ ыстаннылар. Сирэйим киһим диэки буолан:
   – Ванька-аа! Ванька-аа, паастаа! – диэн айаҕым муҥунан хаһыытыы-хаһыытыы сүүрэн иһэн халтарыйан атахпын хатыйа тэптим да, сүүрбүт уохпар инним диэки эһилинним. Ол кэмҥэ киһим мээчиги мин диэки тэппит эбит. Хараҕым кырыытынан мээчиги көрөммүн кыратык чонох гынным быһыылааҕа. Мээчик оройбор охсулларга дылы гыммыта да, иһим-үөһүм ньиргийиэр диэри сиргэ саалла түспүтүм. Ону кытары тэҥҥэ «Ураа!» диэн хаһыы иһилиннэ. Доргуйаммын тыыммын нэһиилэ ылан бөтүөхтээн эрдэхпинэ, уолаттарым сырсан кэлэн хаба тардан ылаат, өрө быраҕа-быраҕа хачайдаабытынан барбыттара. Били атахпын хатыйа тэбэн сирэйбинэн барарбар сиртэн баара-суоҕа икки-үс харыс үрдүгүнэн көтөн иһэр мээчик төбөбөр охсуллан «гол» киирэн хаалбыт. Көрбүт эрэ киһи барыта миигин мээчиги куоттарымаары төбөтүнэн түстэ дии санаабыттар этэ. Бэйэм уонна анараа да хамаанда уолаттара бары, аан дойду да чемпионатыгар даҕаны итинник кыраһыабай «голу» сэдэхтик көрөҕүн диэн өрүкүнэһии бөҕө буолбуттара. Атахпын хатыйа тэбэн охтубутум туһунан, биллэн турар, онно кимиэхэ да эппэтэҕим. Тустан да, сырсан да хаһан даҕаны итинник чиэскэ-бочуокка тиксибэтэх киһи сүрдээҕин үөрбүтүм.
   Билигин олоҕум саамай кэрэ кэмин, устудьуоннаабыт сылларбын санаан кэллим даҕаны ити түгэн харахпар тиллэн кэлэн сонньуйабын. Спорка саамай улахан ситиһиим ити эбит ээ диэн күлэ саныыбын.

Абаҕам тиһэх булда

   Биир күһүн уоппускам ордугун ыламмын кырдьаҕас күтүөтүм Аргунов Баһылай Баһылайабыһы кытары тыаҕа тахсыһа сылдьыбытым. Уонча хонук устата атынан сылдьан аар тайҕаны кэрийэн бэркэ астынан, дуоһуйан эргиллибитим. Бэйэ-бэйэлэриттэн көс курдук тэйиччи турар икки үүтээҥҥэ, бэрт киэҥ сиринэн эргийэн кэлэ-кэлэ, хардары-таары хонобут. Ыттарбыт ардыгар күҥҥэ иккилиитэ тайаҕы туруораллар эрээри, аар тайҕа маанылаах кыыллара өрүү ньылбы түһэн куотан иһэллэр. Оҕонньорбут онуоха сорох дьыл тайах хайдахтаах да ыкка тохтообот буолар диир. Ол эрээри тоҕо оннугун быһа-хото быһааран биэрбэтэ. Кэлин эмиэ ити эргин бултуу сылдьар дьонтон соҕуруу диэки түүн аайы бөрөлөр улуйалларын туһунан истибитим. Онон тайахтар ардай аһыылаахтартан тэһииркээн ыкка тохтообот эбиттэр диэн санааҕа кэлбитим.
   Ити сылдьан биир күн Ээрикээн үрэҕэ диэн ыарҕанан саба үүммүт салаа-салаа үрүйэлэрдээх, аппалардаах, биэс-алта сыллааҕыта ойуур баһаара ньимси салаан ааспыт, туох да сатаан сылдьыа суоҕун курдук лааҥкы буолбут тыалаах үрүйэни өрө батан тахсан баран, сиһи быһан атын үрүйэҕэ түстүбүт. Ойуурбут лааҥкыта сүрдээх эбит. Онуоха эбии аарыма тииттэр туора-маары охтон, хоруорбут силистэрэ былыыр үйэҕэ эстибит кыыллары санатан адаарыһан сыталларын тумнарга сырабыт-сылбабыт барда. Харах ыларын тухары биир да мутуга суох куруҥах мастар үөрбэ кэриэтэ хороһон тураллара көрүөххэ хобдоҕо бэрт. Сорох сиргэ суол солоно-солоно, эрийэ-буруйа айаннаан нэһиилэ үрүйэҕэ таҕыстыбыт. Аны үрүйэбит аты уйбат буолан үксүн тыа саҕатынан айаннаатыбыт. Хата, тайах ыллыга баар буолан абыраата. Бу үрүйэни таҥнары батан киирдэхпитинэ, улахан үрэххэ, Топпооло диэн сиргэ баар үүтээммитигэр көрбүтүнэн тиийиэхтээх үһүбүт.
   Ол иһэн Баһылай абаҕаҥ Бүөтүр Уйбаанабыс манна биир тайаҕы бултаабыта, ону киэһэ үүтээҥҥэ сиһилии кэпсиэҕим диэтэ. Үрэхпитигэр киирэн иһэн саҥа түспүт хаарга үс тайах кэлэн ааспытыгар түбэһэн ыттарбыт ыстана турбут суолларын көрдүбүт. Тохтуу-тохтуу кулгаахпыт чуҥкунуор диэри иһиллии сатаан кэбистибит да, ыт саҥата иһиллибэтэ. Арааһа тайахтар илин диэки тохтоло суох ааһа турбуттар быһыылаах диэн үүтээммит диэки салалынныбыт. Ол иһэн бөөлүүн биир тайах уу баһар сирбитинэн кэлэн үрэхпитин туораан ааспыт суолун көрөн кыһыйыы бөҕө буоллубут. Тайахтар ити курдук дьиэбит таһыгар сырытталлар да, Байанай биэрбэтэҕинэ биэрбэт буолар эбит.
   Киэһэ аһаан-сиэн баран Баһылайга абаҕам Бүөтүр Уйбаанабыс тайах өлөрбүтүн туһунан кэпсиэх буолбутуҥ диэн санаппыппар оҕонньорбут куруускатыгар чэй куттан баран, оргууй сыпсырыйан иһэ-иһэ оҥостон олорон кэпсээнин саҕалаата.
   – Ити Бүөтүр Уйбаанабыс өлүөн икки сыл иннинэ, 1983 сыллаахха быһыылааҕа. Оччолорго мин бу билиҥҥи эһиги сааскытыгар сылдьар эдэр киһибин. Биир күһүн төрдүө буолан манна бултуу таҕыстыбыт. Икки оҕонньордоохпут – Аргунов Уйбаан Баһылайабыс уонна эн абаҕаҥ Аргунов Бүөтүр Уйбаанабыс. Сүөдэр Ньыыканабыс Хотуоһап, мин уонна Бүөтүр Уйбаанабыс буолан күн аайы атынан кэрийэбит да биир да кыылы бултаабатыбыт. Уйбааммыт күннэтэ сатыы сылдьан мантан алта биэрэстэлээх сиргэ баар быһыппытын көрөр. Биирдиилээн, иккилиилээн хара улары аҕала турар. Ону ити эргэ үүтээҥҥэ киллэрэн ыйаан иһэр. Ол күһүн барыта уон аҕыс улары бултаабыта. Куобах сэдэх. Биир эмэ түбэстэҕинэ тута күөстэнэн сиэн иһэбит. Ол сылдьан өйүөбүт баранан барда. Ыттыын-бэйэлиин аччыктыыр кыһалҕаҕа ыллардыбыт. Улардарбытын сиэн кэбиһиэҕи, кыыл түбэспэтэҕинэ дьиэбитигэр төрүт да кураанах киирэрбитигэр тиийэбит. Онон адьас тыытар санаабыт суох.
   Биир киэһэ дьэ хайдах буолабыт диэн сүбэлэһии буолла. Инньэ гынан сарсыҥҥытыгар Бүөтүр Уйбаанабыс мантан икки көс кэриҥэ сиргэ, Ээрикээн күөлүн үрдүгэр баар үүтээммититтэн бурдук ыла, таарыйа мундуга укпут туубутун көрө барар буолла. Мундуну ыттарбытыгар буһаран, бурдугунан хойуннаран биэрэн сиэтэр этибит. Оттон Сүөдэр Ньыыканабыс биһикки эмиэ тыаҕа тахсыахтаахпыт, Уйбааммыт быһытын көрө барыахтаах. Сарсыарда биһиги Бүөтүрбүтүгэр доҕор буоллун диэн ат кутуругуттан арахсыбат Бойбох диэн иккитэ буолан эрэр ыты хаалларан баран, атын ыттарбытын батыһыннаран тыаҕа таҕыстыбыт. Бойбох эрэйдээх ыттар тайаҕы үрбүттэригэр да барбакка, бэргэһэ буолар бириигэбэрэ ааҕыллан баран сылдьар этэ. Тайҕа сокуона кытаанах, ким күүстээх ол тыыннаах хаалар. Булчуттар туох да туһата суох ыты өр илдьэ сылдьыбаттарын бэйэҕит да билэргит буолуо.
   Биһиги барбыппыт кэннэ Уйбааммыт Бүөтүрүгэр Элэмэчигин мииннэрэн, ытын ыытан, атааран баран быһытыгар тахсыбыт. Оччолорго кини төһө да сааһырдар адьас сүһүөҕүн үрдүгэр сылдьар этэ. Күнүс эрдэ кэлэн киэһээҥҥи аһылыгын бэлэмнии сырыттаҕына, арай, хойутуу кэлиэ диэбит Бүөтүрэ төннөн иһэр үһү. Чугаһаабытын кэннэ көрбүтэ – сирэйэ хааннаах. Ону көрөөт, киһитигэр утары ыстаммыт. Арай киһитэ үөрэн уоһа ыпсыбат буолбут. «Туох буоллуҥ? Сирэйиҥ тоҕо хаанырда?» – диэн атыттан түһэр да бокуой биэрбэккэ үрүт-үөһэ ыйыппытыгар: «Баар! Байанай биэрдэ, биир бууру охтордум», – диэбит уонна быһыта-орута тайах өлөрбүтүн туһунан кэпсээбит. Инньэ гынан аһыы охсоот бултарыгар барбыттар.
   Биһиги киэһэ борук-сорук буолуута эмиэ тугу да бултаабакка үүтээммитигэр чугаһаан иһэн көрдөхпүнэ, арай, оҕонньотторбут кутаа таһыгар олороллор эбит. Саҥалара биир кэм чаҕааран олорор. Биһигини көрөөт:
   – Оо, уолаттарбыт кэллилэр, – диэн өрө көтө түстүлэр. Өссө утары кэлэн аттарбытыттан түһэрбитигэр тэһииммитин тутан биэрдилэр. Мин онуоха: «Тыый! Оҕонньотторбут туох ааттаах айыы санаата киирбитэй», – диэн бэркэ дьиибэргии санаатым. Дьоммут үөрбүттэрэ-көппүттэрэ сүрдээх, мэктиэтигэр харахтарын уота чаҕылыйар. Арааһа, Уйбаан быһытыттан хас да улары, куобаҕы ылбыт ээ дии санаатым. Оллоон диэки көрбүтүм икки биэдэрэҕэ тугу эрэ буһаран ыргыппыттар. Арай, чугаһаан тиийэн көрбүтүм эмис баҕайы эт эбит. Дьэ, соһуйуу-өмүрүү бөҕө буоллубут.
   Аһыы олорон Бүөтүрбүт тайаҕы хайдах өлөрбүтүн сиһилии кэпсээтэ. Арай, оргууй аҕай хаамтаран лобутан истэҕинэ, били, ат кутуругуттан арахсыбат ыта үрүйэ саҕатыгар тугу эрэ үрбүт. Онуоха бастаан, ээ баҕайы моҕотойу үрдэ ини дии санаабыт. Ол эрээри ыта тоҕо эрэ уордаах баҕайытык үрэр үһү. Аны ыт үрэр сирин диэки чугаһаабытыгар Элэмэчигэ өрө хантарыҥныы-хантарыҥныы хаһыҥыраабыт. Онно эрэ, быһыыта, кыылы үрэр эбит ээ дии санаан, атын биир суон тииккэ баайан баран, ыта үрэр сирин диэки ыарҕа быыһынан үөмэн бөкчөрүйбүт. Бүөтүр Уйбаанабыс оччолорго тыына кылгаан, кыратык да хамсаатар көхсүн тыаһа күрдүргээн олорор буолаахтыыра. Саа тэбиитэ курдук сири бараат, аҕылаан бөтүөхтэс буолбут. Онтон талах быыһынан көрбүтэ, ыта биэс уонча хаамыылаах сиргэ аарыма бууру кытары охсуһа сылдьар үһү. Ону көрөөт саатын тайах диэки туһулуу туппут да, аҕылыыра бэрдиттэн сыалыгар таба ылбатах. Ол иһин хадьы соҕус адаарыйан сытар сыгынах диэки үөмпүт.
   «Сыгынах кэннигэр киирэн саабын тайах диэки туһулуу тутан баран, сэриигэ окуопаҕа сыппыппын саныы биэрдим ээ. Бэл, чабырҕайым кэйиэлээн, этим сааһа аһыллан кэлэргэ дылы гынна. Көр, ол курдук күүрбүт, долгуйбут этим», – диэбитэ. Бүөтүр Уйбаанабыһыҥ бастакы ыҥырыыга сэриигэ барбыт, кыргыһыы саамай кытаанаҕыттан тыыннаах ордон, өссө «Албан аат» уордьаннаах кэлбит киһи этэ буоллаҕа дии.
   Дьэ, онтон тыын ыла түһээт, кыҥаан-кыҥаан баран тайаҕын ытан саайбыт. Сүүрбэ аҕыстаах, биир уостаах саалаах этэ. Кыыла саа тыаһыттан соһуйан өрө хонос гына түспүт. Арааһа, адьас да сыыһан кэбиспит быһыылаах үһү. Онтон ыты кытары охсуһа-охсуһа өссө чугаһаан кэлбит. Бүөтүр батарантааһыттан биир ботуруону ылан укта охсон, адьас отучча хаамыылаах сиртэн ытан саайбыт. Кыыла таптаран түрдэс гына түспүт да, аллара атын баайбыт сирин диэки ыстаммыт. Бүөтүр үчүгэйдэппитин сэрэйэн: «Дьэ, ити буоллаҕына война!» – диэбитин билбэккэ да хаалбыт уонна тайаҕын кэнниттэн батыһан сүүрэн бакаалаабыт. Арай, доҕоор, ыттаах тайаҕа атыттан баара-суоҕа сүүрбэччэ хаамыылаах сиргэ тиийэн охсуһан тула холоруктуу сылдьаллар эбит. Элэмэчик, онтон сиргэнэн тиэрэ түһэ-түһэ, бааллан турар тиитин табыйан батыгыратар үһү. Оҕонньор ону көрөн урут атыгар аҕыластаан тиийбит. Иччитэ кэлбитигэр Элэмэчик арыый уоскуйарга дылы гыммыт. Ону хоҥоруутуттан имэрийэн, моонньуттан таптайан өссө уоскутан баран, тэйэ быһыытыйбыт тайаҕар эмиэ сыгынаҕынан күлүктэнэн үөмпүт.
   Онтон батарантааһын устан сыгынах үрдүгэр ууран туран, сүнньүөхтээх ботуруону көрдөөбүт. Саатын ииттэн баран, тула холоруктуу сылдьар кыыл ойоҕоһунан буолуутугар хонноҕун аннын көрөн баран ытан саайбыт. Онуоха тайаҕа иннин диэки уонча хаамыыны ойон баран умса хоруйа түспүт. Ону көрөөт: «Ураа! Победа за нами!» – диэбитинэн кыылын диэки сүүрэн иһэн мастан иҥнэн умса барбыт да, хаппыт талахха сүүһүн хайа түһэн кэбиспит. Ол да буоллар, ойон туран кыылыгар тиийиитигэр тыына хаайтаран, бопторон охто сыспыт. Нэһиилэ тайаҕын үрдүгэр олорон тыын ылбыт. Ити олорон өссө хайдах эрэ нуктуох курдук буолбут. Уоскуйа түһэн баран, хара сорунан кыылын хабарҕатын быспыт уонна атыгар барбыт. Биэс уонча миэтэрэлээх сиргэ, иккитэ тохтоон сынньанан ыла-ыла, нэһиилэ тиийбит. Атын мастан салҕанан миинэн баран, төттөрү айаннаабыт. Үүтээнигэр тиийбитэ, хата, Уйбаана кэлэн турар үһү. Онон төннөн тиийэн кыылларын иһин хайытан, этиттэн сулуйан ылан баран, уолаттар кэлэн астыахтара диэн маһынан, талаҕынан сабыта бырахпыттар. Ыттара онно хаалбыт. Бойбох ол тайаҕы үрэн биэрэн бэргэһэ буолар бириигэбэрэ сотуллубута. Ол эрээри кэлин син биир булка барбатаҕа, арай Бүөтүр Уйбаанабыһы бултаппыт үтүөтүгэр дьиэ харабыла буолбута.
   Онон ити киэһэ ас-үөл, сэһэн-тэппэн бөҕө буола түстүбүт. Бүөтүр Уйбаанабыспыт ол үөрэ-көтө, кэпсии-ипсии олорон: «Дьэ, бу тиһэх булдум буолуохтаах», – диэбитигэр бары хайдах эрэ курус гына түһэргэ дылы буолбуппут. Кырдьык, нөҥүө күһүнүгэр оҕонньорбут кыайан тыаҕа тахсыспатаҕа. Тайаҕы бултаатаҕын иккис сылыгар баччаларга эмиэ манна бултуу сырыттахпытына бараахтаабыт этэ. Биһиги ол кэмҥэ Ээрикээҥҥэ баар үүтээммитигэр хоно баран хаалбыппыт. Тыраахтардаах уолаттары ыыппыттара манна кэлэн хонон баран, биһигини булбакка төннүбүттэр этэ. Ол түүн түһээтэхпинэ, арай биир киһи кэлэн миэхэ эйигин ыҥыттараллар диэтэ. Сарсыарда тураат, арааһа оҕонньорбут быһынна быһыылаах диэн атынан күнү быһа айаннаан бөһүөлэккэ киирэммин тиһэх суолугар атаарсыбытым. Дьэ, абаҕаҥ тиһэх бултааһына итинник этэ, – диэн Баһылайбыт кэпсээнин түмүктээбитэ.

Өй уонна сүрэх мөккүөрэ

   Сахабыт сирин киэн нэлэмэн иэнигэр – аата-ахсаана биллибэт алаастарыгар, үтүмэн үгүс үрэхтэрин баһыгар, эҥсиллэр өрүстэрин кирбиилэригэр, туундара улаҕата көстүбэт улуу дуолугар – үрүччэлэр чурулас тыастара доҕуһуоллаах, эрдэһит көтөрдөр ахтылҕаннаах саҥалара аргыстаах, хара сир сүрэҕи-быары ортотунан сайан киирэр дьикти ураты сыта дыргыллаах саас барахсан сандааран, салаллан кэллэ.
   Маннык кэмҥэ хайа эр киһи дьиэҕэ хаайтаран сытыаҕай! Бөһүөлэк эр дьоно эдэрдиин-эмэнниин кустуу диэн ааттаан алаастарынан, үрэхтэринэн тарҕаспыттара ыраатта. Бэл, биһиги, күн аайы уруок биэрэр, учуутал идэлээх дьон, сарсыардааҥҥы чуумпуга ыаллар ыттарын саҥата, бөтүүк хаһыыта уонна саамай уһук дьиэлээх Ньукулай оҕонньор ытырдан тоҕо барара иһиллэ турар Туруйалаах диэн икки обургу күөллээх, ортотугар сааскы уу халыйан тахсар хотооллоох алааһыгар дурда туттан сытаары түбүгүрэ сылдьабыт. Кыттыгаһым, былырыыҥҥаттан биһиги оскуолабытыгар история учууталынан үлэлээн эрэр, төһө да кылгас кэмҥэ билистэрбит, олус истиҥник санаһар буолбут киһим – Михаил Николаевич Алексеев.
   Кинилэр быйыл үөрэх дьыла саҕаланыан эрэ иннинэ атын улуустан көһөн кэлбиттэрэ. Кэргэнэ Наталья Егоровна оскуолаҕа библиотекарынан үлэлээн эрэр. Олус сайаҕас, киһи кутун-сүрүн тутар майгылаах бэртээхэй киһи. Улахан уоллара мин салайар сэттис кылааспар үөрэнэр. Кыыстара быйыл оскуола боруогун саҥа атыллаабыта. Михаил Николаевичтыын араас боппуруоска аһаҕастык кэпсэтэбит, ардыгар мөккүһэбит даҕаны. Мөккүһүүбүтүгэр кини миигиттэн уонча сыл аҕа, олоҕу билбит-көрбүт киһи быһыытынан үксүгэр ханнык да саарбахтааһына суох быһаарыылары аҕалан хотуулааҕынан тахсааччы. Билигин даҕаны кини баһылаан-көһүлээн дурдабытын тутта сылдьабыт.
   Бастаан онтон-мантан мас хомуйан дурдабыт дьардьаматын оҥордубут. Эргэ бириһиэнинэн бүрүйэн баран отунан сабыахтаахпыт. Дьэ манна кэлэн элбэх бириэмэбитин ыыттыбыт. Бөһүөлэк чугаһа, мэччирэҥ сир буолан от адьас суох эбит. «Ынах салаабытын курдук» диэн этии онно оруобуна сөп түбэһэр. Дурда туттубут уубутуттан тэйиччи баар арҕаа күөл кытыытынааҕы кыламан оту үргээн аҕалар санаалаах тиийбиппит убаҕаһа бэрт эбит. Ол да буоллар, хайыахпытый, илиибитинэн түсүһэн, быһаҕынан быһан үлэлээбитинэн бардыбыт. Ийэ-хара көлөһүммүт сарт түһэн биир кыра чөмөҕү оҥордубут. Онтубутун куулга хаалаан илдьэн дурдабытын сабан, тыал үргэҥнэппэтин диэн мотуок сабынан ииччэх-бааччах гына эрийэн кэбистибит.
   Ити икки ардыгар сааскы халлаан боруорсуйан барда. Сып-сап соҕус сүүрбэччэ мончууктаахпытын олордо охсоот дурдабытыгар киирдибит. Аһыырдыы оҥостон өйүөбүтүн хостуу олордохпутуна, Михаил Николаевич биир иһит арыгыны кылабачытан таһаарда.
   – Арыгыны оччо ахсарбаппын эрээри, сиэр быһыытынан сирбитин аһатар инибит, – диэн баран ортобутугар олордон кэбистэ.
   – Мин эйигин испэт диэммин ылбатаҕым ээ, – диэн хардардым.
   – Эмтэммит киһиэхэ дылы, адьас испэт буолбатахпын. Аһы ас курдук аһыахха сөп. Бу урут сылдьыбатах сирим-уотум диэн киллэрдим. Кыратык уот оттон аһаппыт киһи дии санаабытым да, олус тардылынныбыт дии.
   – Кырдьык даҕаны, уотта оттуохха ээ. Кутаа таһыгар аһаан баран киириэхпит, – диэн киһим баҕатын өйөөччү буоллум.
   – Чэ, оччоҕо тахсыах.
   Аспытын-үөлбүтүн суулуу тутан таһырдьа таҕыстыбыт. Мин чугас соҕус бөлөхтөөн үүнэн турар үөттэртэн хаппыт лабаалары тоһуталаан аҕаллым. Киһим бэрт үөрүйэхтик уот отто оҕуста. Баҕар, кус кэлиэ диэн дурдаттан саабын ылан тахсыыбар ас-үөл тардыллан бэлэм буола оҕуста. Михаил Николаевич ас арааһыттан кыра-кыратык ылан, куруускаҕа арыгы кутан баран иһиллэр-иһиллибэттик ботугуруу-ботугуруу уотун аһатта. Онтон миэхэ туһаайан:
   – Чэ, доҕоор, саха тыла үөрэхтээх киһи уоккун бары сиэрин-туомун ситэрэн аһат эрэ, – диэн баран куруускатыгар арыгы кутан миэхэ уунна. Арыылаах килиэп үрдүгэр халбаһы тоорохойун ууран илдьэн уокка бырахтым уонна:

     Кыһыл саһыл кыалыктаах,
     Хара саарба хаппардаах,
     Быалаах кэрэмэс кымньыылаах,
     Ойдоох буурай оонньуулаах
     Бардам тутуу, Барылы кэскил,
     Баай барыылаах Байанай тойон эһэм
     Көрө сэргэҕэлээ, истэ бүдүүлээ!
     Аал уотунан айахтаан аһатан эрэбит,
     Күөх уотунан күөмэйдээн күндүлээн эрэбит.
     Уурбуттаах буоллаххына уларытыма,
     Анаабыттаах буоллаххына аралдьытыма!
     Мурун анныттан булта булан кулу,
     Атах анныттан алта айан кулу!
     Үөр-көт, күлүм-чаҕыл аллай!

   – диэн Өксөкүлээх Өлөксөй «Байанай алгыһыттан» төбөбөр тугу тутан хаалбыппын ааҕан добдугуратаат арыгыбын уокка куттум. Күөх төлөн өрө күлүбүрүү түстэ, сытыы кыымнар кытыастан тахсаат симэлийдилэр.
   – Дьэ, доҕор! Бэртээхэй алгыс буолла. Эһэбит, арааһа, үөрдэ быһыылаах, – диэн киһим бэркэ биһирээбит көрүҥнэннэ.
   Хойутаабыт дьон сиэринэн оччо наҕылыйбакка аһыы охсоот дурдабытыгар киирдибит. Халлаан дьыбарсыйан барда. Араастаан кыыбырҕаһа-кыыбырҕаһа төттөрү-таары көтөн кынаттарын тыаһа хообурҕаһар чыыбыстар дьэ уоскуйан, уу чуумпу налыйда. Ол эрээри, болҕойон иһиттэххэ, кыһыҥҥы уутуттан уһуктубут айылҕаҕа чыпчылҕан да түгэнэ чуумпу буолбат эбит. Биһиги айылҕа уһуктуутун ити иһиллэр-иһиллибэт тыаһыгар-ууһугар, саҥатыгар-иҥэтигэр куустаран балачча уһуннук ылы-чып олордубут. Эмискэ хоту диэки саалар тыастара бөтүгүрэстилэр. Онтон тохтуу-тохтуу үстэ-түөртэ ытан доргуттулар.
   – Кыыс Уҥуоҕар ыталлар. Киппирийээннээх быһыылаах, – диэн мин дойдулаах киһи быһыытынан ханна ытыалаабыттарын быһаарааччы буоллум.
   – Куһу кыайдылар быһыылаах. Бэркэ тибиргэттилэр.
   Эмиэ чочумча саҥата суох олордубут.
   – Кыыс Уҥуоҕа диэн дьикти ааттаах сир эбит. Тоҕо оннук ааттаммытын билэҕин дуо? – киһим саҥата суох олорортон чуҥкуйбуттуу ыйытта. Табах уматтан испиискэтин уота сандаарыс гынна.
   – Былыр чугас эргин суох үтүө дьүһүннээх, майгылаах кыыс оҕо дьоно күүстэринэн баай оҕонньорго эргэ биэрээри гыммыттарыгар ити алаас хоту баһыгар баар чүөмпэҕэ түһэн өлбүт диэн кэпсииллэрэ. Ону аҕата алаас куулатын сиһик ойууругар иин хаһан умса көмпүтэ үһү. Кыыс эрэйдээх оҕо эрдэҕиттэн бииргэ үөскээбит таптыыр уола ол күһүн ууга тааһы бырахпыттыы сүтэн хаалбыт. Кэлин кырдьан баран төннөн кэлэн ити алааска кыракый балаҕан туттан олорон өлбүт. Ол кэмҥэ алаас урукку аата умнуллан Кыыс Уҥуоҕа дэнэрэ эбитэ үһү.
   Михаил Николаевич кэпсээммин сэргээбитэ да, сэргээбэтэҕэ да биллибэккэ табаҕын уота кыламныы олордо. Онтон дириҥник өрө тыынан баран:
   – Таптал аҥаардас үөрүүнү-көтүүнү, дьолу-соргуну эрэ аҕалбат, ардыгар үйэҥ тухары эрэйи, кыһалҕаны, сүрэххин-быаргын эмэр санааны-оноону эҥээрдиир иэйии ээ, – диэтэ.
   Мин тугу да хардарбаккабын өссө тугу этэрин күүтэн олордум.
   – Эн кэргэннэнэр сааһыҥ ситэ илик дуу, доҕоор? Тоҕо баччааҥҥа диэри соҕотох сылдьаҕын? Эбэтэр биир да сөбүлүү көрөр кыыһыҥ суох дуу? – диэн баран табаҕын төрдүгэһин таһырдьа тыган кэбистэ уонна мин диэки харда эрэйбиттии эргилиннэ.
   Дьэ, ити үгүс киһи ыйыппыт ыйытыыта, үгүстэр күлүү-оонньуу, хаадьы былаастаах этээччилэр. Оттон Михаил Николаевич сирэйигэр-хараҕар уонна тылыгар-өһүгэр ханнык да хаадьылааһын сибикитэ суох, арай булгуччу харда эрэйэр хабааннаах. Ол иһин өрүү ити ыйытыыга күлэн-оонньоон хардарар бэйэм кыратык олуттара түһэн баран:
   – Тоҕо суох буолуой? Баар… Баар этэ. Ол гынан баран дьылҕабыт тус-туһунан суоллаабыта. Кини билигин ыал ийэтэ. Оттон мин бэйэбэр сөптөөҕү көрсүбэккэ бу сырыттаҕым, – диэн баран, аны мин табах уматтаары сиэппин хаһыстым.
   – Аҥаардастыы таптаабытыҥ дуу, хардарыта сөбүлэһэн баран табыллыбатаххыт дуу? – киһим хайаан да төрдүн-төбөтүн билэр санаалаах буолла.
   – Бастаан сыһыаммыт олус үчүгэй этэ. Бииргэ үөрэнэр оҕолорум, бэл, хаһан сыбаайбалыыгыт дии сылдьыбыттара. Оттон… Онтон кулун тутар 8 күнүгэр фойеҕа үҥкүүлүү түһээрибин хосторугар киирэ сылдьыбытым, бииргэ олорор дьүөгэ кыргыттарыгар кэлбит уолаттардыын бырааһынньыктаан күөллүү олороллоро. Кыыһым остуол түгэҕэр олорор буолан тахсыбатаҕа. Ол киэһэ миигиттэн куота сылдьар курдук этэ. Мин олус кыһыйбытым-абарбытым… Кэлин истибитим арыгы испитин биллэримээри, кыбыстан чугаһаабатах эбит. Оттон мин бэлэхтээбит хаартыскатын төттөрү ыытааччы буоллаҕым үһү. Араҕыстахпыт ол.
   – Даа… Таптал диэн оннук. Киниэхэ олус харыстабыллаахтык, уйаҕастык сыһыаннаһыахтааххын. Мин эмиэ олус таптыыр кыыстаах этим. Рита диэн. Харыстаабатаҕым, былаҕайга былдьаппытым… – Михаил Николаевич балачча уһуннук соҥуоран олордо. – Иһэн-аһаан киһи аатыттан ааһа сыспытым. Натальям көрсүбэтэҕэ буоллар… Мин киниэхэ тугунан да төлөммөт иэстээхпин. Ол эрээри олох диэн уустук даҕаны. Оҕолорум, Натальям туһугар бу бэйэм бэйэбиттэн күрүү сатаабыт курдук дойдубуттан тэлэһийэн кэлэн олордоҕум, – диэн баран киһим өссө табах уматынна.
   Онтон муннукка уурбут бытыылкатыттан ылан куруускаҕа куттан истэ.
   – Чэ, эн, эдэр киһи, иһит. Мин олус муунту буоллум. Баҕар, кэпсээтэхпинэ чэпчиэм. Эппитим курдук, иһэ-аһыы сырыттахпына Наталья көрсөн киһи-хара оҥорбута. Уонтан тахса сыл олус үчүгэйдик олорбуппут. Онтон… Онтон иллэрээ сыл биһиги оскуолабытыгар саҥа учуутал кэлбитэ. Кинини көрөөт Ритаҕа олус майгыннаппытым. Ити күнтэн ыла үлэбэр бырааһынньык кэриэтэ барар буолбутум. Өрөбүлгэ, каникулларга кинини көрүөхпүн баҕаран курдаттыы тартара сылдьарым. Мария Васильевна бэйэтэ да олус үчүгэй киһи. Били, ырыаҕа ылланарыныы, киһи эрэ таптыах киһитэ. Иккис сылын үлэлиирбитигэр учууталлар Саҥа дьыл бырааһынньыгын үгэспитинэн туспа, бүөмнээн ылбыппыт. Ол киэһэ Мария Васильевналыын олус үчүгэйдик үҥкүүлээбиппит. Тарҕаһарбытыгар кинини атаарбытым. Былыттаах, ити кэмҥэ олус ичигэс түүн буолбут этэ. Мария Васильевна тоҥолохпуттан тутуһан оргууй аҕай хааман испитэ. Мин төрүт эдэрбэр түспүт курдугум, дьолбуттан өйбүн сүтэрбит быһыылааҕым. Сотору дьиэтигэр тиийэн кэлбиппит эрээри, тоҕо эрэ киирбэккэ ааһа барса турбута. Ити курдук бөһүөлэги эргийэ сыһан баран төннүбүппүт. Оччолорго тугу кэпсэппиппитин билигин үксүн өйдөөбөппүн. Кинини Ритабар майгынната саныырбын, бастакы тапталым туһунан кэпсээбитим быһыылааҕа. Дьиэтигэр кэлэн киирээри турдаҕына күүлэйдээбиппититтэн, истиҥник кэпсэппиппититтэн эр ыллаҕым буолуо ыга кууһан ылан уһуннук, имэҥнээхтик уураабытым. Утарыласпатаҕа.
   Итинтэн ыла тууһу салаабыт ынах кэриэтэ, наар кинини кууһа, ууруу сылдьыахпын эрэ баҕарар буолан хаалбытым. Бэл диэтэр, уруок биэрэ туран тахсаммын кинини аан быыһынан көрөн киирэр буолбутум. Мария Васильевна ону билбэт буолуо дуо, сэрэйэр эбит этэ. Учительскайга бастакы иккиэйэҕин түбэһиибитигэр өйдүүр киһи өйдүүр, ылынар киһи ылынар гына кэпсэппитэ. Кэргэним Наталья Егоровна миигин киһи-хара гыммытын кимтэн эрэ истибит этэ. «Эрдэ көрсүбүппүт буоллар адьас атын быһыы-майгы буолуо этэ… Онтон билигин сатаммат. Эн үчүгэй киһигин. Онон кэргэҥҥин, оҕолоргун хаһан да таҥнаран биэриэҥ суоҕа диэн эрэнэбин. Быстах санааҕа баһыйтарыма», – диэбитэ.
   Онтон мин кинини санаабакка, киниэхэ тардыспакка олорор кыаҕым суох буолбут этэ. Кэргэммэр барытын кэпсээбитим уонна атын сиргэ көһүөххэ диэн ааттаһаммын бу дойдуга кэлбиппит. Баҕар, умнуом дии санаабытым да, «от себя не убежишь» дииллэринии, кыайтарбат суол быһыылаах. Арааһа маны этэн эрдэхтэрэ буолуо «өй уонна сүрэх мөккүөрэ» диэн. Эт мэйиибинэн биһиги хаһан да бииргэ буолбаппытын өйдүүбүн. Онтон сүрэҕим ону ылыммат, – диэн сибигинэйэ былаан кэпсээнин түмүктээтэ.
   Иккиэн эмиэ балачча уһуннук саҥата суох олордубут. Халлаан ити икки ардыгар суһуктуйа быһыытыйан барда. Эмискэ кынат тыаһа суһугураата. Кирис гына түһээппитин кытта уу тыаһа барылаата, атыыр моонньоҕон саҥаран чоргуйда. Сэрэниин-сэрэнэн мончууктарым диэки көрбүтүм алта моонньоҕон түһэн күөкэһэн олороллор эбит.
   – Мин хамаандалаатахпына ытыахпыт. Эн бэйэҥ диэкилэри кыҥаар, – диэн киһим сибигинэйэр саҥатын иһиттим. Икки кус холбостулар, үһүстэрэ чугаһыах курдук гынан эрдэҕинэ киһим: «Чэ!» – диэтэ. Чыыбыспын хам тутан кэбистим. Сааларбыт тыаһа утуу-субуу төлүтэ биэрдилэр. Икки кус көтөн тахсан истэхтэринэ эр-биир сууллардыбыт.
   – Дьэ, алгыһыҥ баһа сыаланна ээ, – диэн киһим үөрэн саҥа аллайда.
   Бултуйбут үөрүү киһим ааспат-арахпат санаатын, муунтуйуутун быстах кэмҥэ аралдьытан ылбытын күлүм аллайбыт сирэйигэр көрөн аһардым. Иккиэн хардарыта мичээрдэһээт таһырдьа былдьастыбыт.

Эбэм ытарҕата

   Аан аһыллыбытыгар сааскы ылааҥы күн күлүмүттэн хараҕа саатан симириктии түспүт эдэр киһини, сэрэниин-сэрэнэн, икки өттүттэн өйөөн, үрдүк кирилиэстэн сиргэ үктэннэрдилэр. Бэрт номоҕон дьүһүннээх уол сырдыкка хараҕа үөрэнэн тулатын саҥа көрбүттүү одууласта. Чаҕылхай күн уотуттан, хойуу чэбдик салгынтан мэйиитэ эргийэн, өйөөн иһэр дьонуттан ыга тутуспутунан таалан турда. Дьоно киһилэрин сирэйин-хараҕын кэтэһэн тура түһэн баран, аан айаҕар ыга астарыллыбыт массыынаҕа олортулар. Массыына хоҥноругар бетон тротуары мүччү үктээн иҥнэс гыммытыгар уол соһуйан илин олох сиһиттэн тутуһа түстэ уонна бэркэ муодарҕаабыттыы кэннин диэки сырсан барбыт палисадник мастарын батыһа көрдө. Түннүгүнэн элэҥниир дьиэлэри, массыыналары, сатыы дьону барытын тугу эрэ өйдүү сатыырдыы одуулаһар даҕаны сирэйигэр биир да тымыр тардыбыта, хараҕар туох эмэ толбон оонньообута биллибэтэ. Арай бу күн сиригэр саҥа үктэммиттии соһуйуу, сэрэнии, дьиксинии бэлиэтэ эрэ баар курдук.
   Сотору дьиэлэригэр тиийэн киһи кута-сүрэ тохтуур, хоп курдук хомуллубут хоско киллэрбиттэригэр даҕаны дьиксиммиттии туттара ааспата. Хараҕын уута быыстала суох сүүрэр эдэрчи дьахтар кэлэн кууһа түһэн баран сыллаабытыгар-уураабытыгар, үрүт-үөһэ тугу эрэ саҥарбытыгар даҕаны минин тартаран көрбөтө.
   – Хайа, тоойуом, миигин билбэтиҥ дуо? Бу дьиэҕэр кэллиҥ дии. Тоҕо саҥарбаккын? – дии-дии баттаҕын имэрийэр, сыллыыр-ууруур дьахтар сирэйигэр хараҕын хатаата эрээри тугу эмэ өйдөөн кэлбит сибикитэ биллибэтэ. Аны бары саба түһэн саҥаран, ону-маны ыйытан барбыттарыгар төрүт да ээл-дээл буолбут курдук көрүҥнэннэ.
   – Сылайбыт быһыылаах. Сытыарыахха, – диэн баран биир эдэр кыыс уол бачыыҥкатын устубутунан барда. Орону оҥорон сытыаран баран ааны оргууй сабан тахсан бардылар.
   – Төрүт тугу да өйдөөбөт. Бэл аатын да билбэт, – дии-дии ийэтэ эрэйдээх ытаан санна титирэстээбитинэн барда.
   – Ийээ, олус айманымарыый! Бэйэҕин харыстан. Биһиэхэ эмиэ наһаа ыарахан ээ, – эдэр кыыс эмиэ ытамньыйан ылла. Дьахтардаах кыыс куустуһа түһэн балачча ытастылар. Баар дьон бары умса көрөн соҥуоран олорбохтообуттарын кэннэ чанчыктара астыйан эрэр эр киһи сөҥ куолаһа:
   – Быраастар, баҕар, сыыйа өйдөнүө, уруккутун саната сатааҥ дииллэр дии. Маайа, эһиги наһаа аймаммакка ону тутуһа сатааҥ. Харах уута тугу да көмөлөһүө суоҕа, – диэбитигэр бары сэҥээрэн күйгүөрэ түстүлэр.
   – Кырдьык, оннук. Хата сүбэлэһиэҕиҥ, туохтан саҕалыыбытый? Ньургун кыра эрдэҕиттэн бэрт сытыы өйдөөх, киэҥ билиилээх оҕо этэ дии. Хайа үлүгэрэй, тугу эмэ өйдөөн кэлэр ини, – диэн түннүк таһыгар олорор сааһырбыт дьахтар тыл кыбытта.
   – Хата, ити сөп. Мин санаабар, ким тугу өйдүүрүнэн, сатыырынан Ньургуҥҥа көмөлөһө сатыахха, уруккуну-хойуккуну кэпсиэххэ, хаартыскалары, видеоҕа устуулары көрдөрүөххэ сөп этэ, – диэн маарыҥҥы сөҥ куолас иһиллибитигэр бары сөбүлэһэн ким тугу оҥоруон сөбүн туһунан сүбэлэспитинэн бардылар. Балачча уһуннук кэпсэтэн баран тарҕаһалларын саҕана Маайа:
   – Туох да буруйа суох киһини уулуссаҕа көрсө түһээт ити айылаах буолуор диэри кырбыыллара диэн, – диэн иһэн эмиэ ытаан барда.
   Итинтэн ыла ый кэриҥэ ааста да Ньургун биир да тылы саҥарбата. Дьиэ иһигэр тура сылдьар, бэйэтэ аһыыр, таҥнар эрээри саҥарбат, аатынан ыҥырдахха кыһаллыбат. Доҕотторо, аймахтара кэлэн арааһы кэпсэтэ, ыйыта сатыыллар даҕаны тугу да өйдөөн кэлбитэ биллибэт. Ийэтэ ону көрө-көрө ытыырыгар адьас буорайда. Бэйэтин кыана тутта сатыыр да, баар эрэ соҕотох уолун итирик ыччаттар кырбааннар киһи аатыттан аһарбыттарын санаан кэллэр эрэ көмүскэтин уута сүүрбүтүнэн бараахтыыр. Аатын билбэт, уруккутун тамты умнубут, саҥатыттан маппыт уолун туһугар тугу гыныан билбэт буолан олорор ийэ эрэйдээх айманара кэмнээх буолуо дуо? Аҕалара эмиэ эрэнэрэ аҕыйаан улаханнык санааргыыр буолла. Саатар уолун кырбаабыт улахан дуоһунастаах дьон оҕолоро туох да буруйга-сэмэҕэ тардыллыбатахтара абардар. Арыт түүн ааттаахха хараҕын тымныппакка килэччи көрөн сытар, эмискэ ойон туран хаамыталыыр, куукунаҕа тиийэн соҥуоран олорор буолар. Маайаны аны кэргэним абарбычча туох эрэ уолҕамчы быһыыны оҥорон кэбиһиэ диэн санаа кэрбиир буолла.
   Биир күн Маайа уолугар урукку туох эмэ малы-салы булан көрдөрөөрү ыскаабы хасыһа сылдьан быыкайкаан туос ыаҕайачааны сиргэ түһэрбитигэр ол-бу бытархай мал ыһылла түстэ. Дьыбааҥҥа олорор Ньургун атаҕын анныгар саха ууһа кутан оҥорбут үрүҥ көмүс ытарҕата халтарыйан тиийдэ. Уол ытарҕаны оргууй аҕай ытыһыгар ылан көрөн олорбохтоон баран:
   – Э-э-эбэм ытарҕата, – диэн тардыалата-тардыалата саҥа таһаарда. Ийэтэ соһуйан даллайан турбахтаан баран үргүтэн кэбиһиэм диэн сэрэммиттии:
   – Ньургун, туох диэтиҥ? – диэн титирэстээбит куолаһынан сибигинэйэ былаан ыйытта. Уола кини диэки көрөн олорон өссө биирдэ:
   – Э-э-эбэм ытарҕата, – диэн хардарбытыгар хараҕын уута халыс гына түһээт, кууһан ылан уйа-хайа суох ытаан барда. Уола урут кини кууһарыгар, сыллыырыгар кыһаммат бэйэтэ ийэтэ кэмин иннинэ маҥхайбыт баттаҕын имэрийэ-имэрийэ:
   – Ы-ы-ытаама, – диэбитигэр өссө тэптэн бөтө-бөтө ытаата. Нэһиилэ уоскуйан уолун утары көрбүтэ уунан толору бычалыйбыт харахтарыгар аһыныы, таптал, үөрүү кыыма тырымныы умайарга дылы буолбут. Оннук өр утарыта көрсөн олорон баран, Ньургун ытыһын нэлэтэн бобо тутан олорор ытарҕатын көрдөрдө уонна маарыҥҥытынааҕар эрэллээхтик:
   – Эбэм ытарҕата, – диэтэ.

Суолга

   Сааскы күн сырдык күлүмэ маҥан хаартан тэйэн, киһи хараҕын саатырдар. Киэҥ алаас иэнин тухары үрүҥ таҥаһы тэнитэ тарпыттыы, маҥан хаар туналыйар. Киһи хараҕа иҥниэх, бэрт кыратык да буоллар болҕомтотун тардыах туох да баара көстүбэт. Арай, онно-манна сылгылар хаһан аһаабыт сирдэрэ хаар көнө ньууругар барбах оҥхоһоллор. Ону кытары аҕыйах от күрүөтүн мастара атыгыраһан көстөллөр. Салгын хойдон, ыраах уҥуоргу тыа күөх күдэрик быыһынан аата эрэ кылдьыыланан көстөр буолбут. Хайдах эрэ үөрүөх-көтүөх, бу киэҥ дуолга сыыдам хайыһарынан халыһыта сүүрүөх санаа киирэр.
   Алаас арҕаа саҕатынан улахан айан суолунан сотору-сотору хоту-соҕуруу массыыналар куугунаһан ааһаллар. Кинилэр өрүкүппүт быылларыттан хаар үрдэ суолтан балачча ыраахха диэри болоорон көстөр буолбутун күн уота номнуо быһыта сиэбит. Бу суолунан ааһар дьон бары даҕаны тус-туһунан дьылҕалаах, араас-араас кыһалҕалаах буолан эрдэхтэрэ. Ол быыһыгар дьол көтөллөнөн, үөрүү үктэллэнэн иһээччилэр эмиэ бааллар эбит. «Москвич» массыынаҕа бастакы оҕолорун илдьэ иһэр эдэр ыаллар уолларыгар ким аатын биэрэллэрин мөккүһэллэр. Аҕата оҕо сааһын доҕорун, билигин ыраах хоту олорор, Уйбаан аатын биэриэн баҕарарын ийэтэ туох иһин буолуммат. Эһэтин аатын биэрэр ордук диир.
   – Көрбөккүн дуо, мунна-хараҕа, хааһа үкчү эһэтин курдук дии, – эдэр ийэ суорҕан сабыытын сэгэтэн оҕотун көрдөрөр.
   Аҕата хараҕын кырыытынан оҕотун көрөн ылаат эмиэ суолун одуулаһар. Кини көрдөҕүнэ сутурук саҕа кып-кыра сирэйдээх оҕо эһэтигэр майгынныахтааҕар уола да, кыыһа да биллибэт.
   – Чэ, дьиэбитигэр тиийдэхпитинэ сүбэлэһиэхпит, онно даҕаны араас ааты биэрэ сатааччылар бааллара буолуо, – диэн баран, магнитофону холбообутугар массыына биир күдьүс тыаһын баһыйан киэҥник биллэр ырыаһыт куолаһа кутулла түстэ:

     Эрдэ туран, мичик үөрэн
     Эмсэх курдук бииргэ сылдьар,
     Оҥой-соҥой тэһэ көрөн
     Оҕо буолан оонньуу сылдьар —
     Биһи дьиэҕэ ким баарый?
     Кини аата ким этэй?
     Оокколойдоон ооккоолой,
     Оокколойдоон ооккоолой.

   Ийэ оҕотугар төҥкөйөн, эмиэ ырыа матыыбын үтүктэн киҥинэйэн ыллыы истэ. Алаастан тахсар аартык үрдүк сыырыгар кэлэн өрө сүүрдэн тахсан истэхтэринэ утары «КамАЗ» массыына күлтэс гына түһээт, көрдө көрбүтүнэн саба барыйан кэллэ.
   Уол, кэргэнэ киһи куйахата күүрэр хаһыытын кытары массыынатын уҥа диэки эрийэ баттаат, күүстээх охсууттан ханна да барбытын билбэккэ хаалла. «Москвич» улахан массыына сааллыытын күүһүттэн сыыры таҥнары хаста да эргийэн кулахачыйан тиийэн, суол кытыытыгар тиэрэ түһэн хаалла. «КамАЗ» эрийэ-буруйа сүүрэн сыыр анныгар тиийэн тохтообутугар бэркэ ыксаабыт көрүҥнээх орто холуочук уол ыстанан түһэн, бүдүрүйэ-бүдүрүйэ, охто сытар массыынаҕа сүүрдэ. Тиийэн иһэн хаан-билик буолбут, суорҕан суулаах оҕотун икки илиитигэр ыбылы кууспутунан суол хайыһар эһиллибит дьахтары көрөөт кэннинэн чинэриҥнээтэ, онтон хоһооно суох хаһыытаат төттөрү ыстанна. Бэрт сотору «КамАЗ» хара буруону уһуурбутунан трассаттан туоруур ойоҕос суолунан тыаҕа киирэн көстүбэт буолан хаалла.
   Алдьархай буолбут сиригэр тыынар-тыыннаах баара биллибэккэ иһийдэ. Арай, тиэрэ түһэн сытар массыынаттан ити үлүгэргэ алдьаммакка хаалбыт магнитофон ыллаан эйээрэрэ иһиллэр:

     Биһи дьиэҕэ ким баарый?
     Кини аата ким этэй?
     Оокколойдоон ооккоолой,
     Оокколойдоон ооккоолой…

Кырдьаҕастар

   Дьыл оҕуһун иккис муоһа тостубут буолуохтаах этэ да халлаан тымныыта сүрдээх. Сарсыарда киһи тыына сырылыыр дьыбардаах. Ол эрээри кэлэн иһэр, кэлэн иһэр курдук. Күн биллэрдик уһаата, сырдаата. Күнүһүн, бэл, ылаарыах да курдук гынар.
   Ити да буоллар Ньукулай оҕонньор кыһын быйылгы курдук уһаабытын өйдөөбөт. Ол арааһа саас кэлэрин, дойдутугар тахсарын кэтэһэрэ бэрдиттэн эбитэ дуу. Тугу да гыммакка дьиэҕэ олорортон атын таҥара накааһа суох быһыылаах. Саатар оһох оттуон, тиэргэн хаарын күрдьүөҥ дуу. Суох. Толору хааччыллыылаах таас дьиэҕэ олороллор. Үлэтэ диэн уулусса уҥуор турар маҕаһыынтан килиэп атыылаһыы, биирдэ эмэ бөхтөөх мөһөөччүгү таһаарыы. Уонна күнү быһа сыта, олоро сатыыртан хал буолла, ханнык да күүстээх үлэттэн сылайбытынааҕар сындалыйда. Кыыһа, күтүөтэ аҕабыт баар буолан абыраата, бэлэм аска кэлэбит дииллэр. Кинилэргэ – үлэһит, күн бокуойа суох дьоҥҥо, кырдьык, бэрт буолуо. Онтон оҕонньор тэһийбэтэ, тулуйбата. Этэргэ дылы, сыапка олорор ыттыы улуйара эрэ хаалла. Халлаан арыый сымныыра буоллар били Сэргэй уолга илдьиттээн дьиэтин отуннарар, дойдутугар тахсар бигэ санааны ылыммыта ыраатта. Оҕолоро соҕотоҕун хайаан олоруоххунуй диэн ыытымаары дьирээлэһэллэрэ чахчы. Ону санаатар эрэ эрдэттэн суоһурҕанан, кыыһыран киирэн бараары гынар.
   Соҕотоҕун олорор, кырдьык, чуҥкук соҕус да манна тэҥнээх буолуо дуо? Хайа мууһуҥ, маһыҥ, сүөһүҥ-аһыҥ. Киһи аралдьыйара элбэх. Ньукулай билигин да «тэп» курдук сананар. От оҕустаҕына, мас мастаатаҕына үлэлии үөрүйэҕэ суох эдэр уолаттардааҕар баҕас таһыччы кыайыылаах-хотуулаах. Сааһа да оччо ыраата илик. Быйыл алта уон сэттэтин туолбута. Аҕата тоҕус уонуттан тахсан, эһэтэ сүүс үһүгэр тиийэн өлбүттэрэ. Онон кинилэргэ холуйдахха оҕо буоллаҕа дии.
   Эмээхсининээн, Өрүүнэлиин, түөрт уонтан тахса сыл бэрт эйэ дэмнээхтик олорон, биэс оҕону улаатыннаран кэлбиттэрэ. Өрүүнэтэ өссө да олоруох киһи куртах рагыттан өлбүтэ үһүс сыла буолла. Оҕолор улаатан, үлэһит буолан куоратынан, тыанан тарҕаспыттара ыраатта. Быйыл, бу, кыра кыыһа хаайан куоракка кыстаата. Маҥнай өссө сүөһүтүн-аһын эһэн букатын көһөрөн киллэрээри гыммыттарын ыыра ылымматаҕа. Сүөһүтэ, сылгыта суох хайдах олоруон өйө хоппотоҕо. Онон сыл тахсар отторун хааччыйан, хамнаһын төлөөн туран икки төрүүр ынаҕы кытары тыһаҕастаах борооскуну дьоҥҥо көрдөрөргө кэпсэппитэ.
   Сэргэйдээх сүөһүгэ сыстаҕас, үлэһит бөҕө дьон. Онон оҕонньор сүөһүлэрин чааһыгар баҕас бөҕөх. Тэллэх баттаһа олорор буолан сүөһүлэрэ бэйэлэрин хотонноругар тураллар. Оҕонньор бэйэтэ таҕыстаҕына түөрт сүөһү көрүүтүн тулуппат. Биэтэ уонна көлүнэр ата сылгыһыт Дьөгүөр көрүүтүгэр хаалбыттара. Быйыл дьыла үчүгэй, онон дьөһөгөй оҕолоро барахсаттар этэҥҥэ сыл тахсаллар ини.
   Ньукулай Саҥа дьыл иннинэ сэргэхсийэ таарыйа, үһүс сылын уолугар киирэн кыстаан олорор Маайа эмээхсиҥҥэ баран кэлбитэ. Маайа эдэригэр иирэ талах курдук имигэс быһыылаах-таһаалаах, бэрт намыын, ис киирбэх кыысчаан этэ. Билигин даҕаны төһө да үгүс дьыл хаара баттаатар сааһынааҕар быдан эдэр көрүҥнээх. Сэрии ыар сылларыгар Ньукулайдыын биир кылааска үөрэммиттэрэ, интернакка бииргэ олорбуттара. Төрөппүттэрэ сүөһү көрөн Мэччиргэлээх диэн алааска кыстыыллара. Онон өрөбүллэргэ өрүү аргыстаһан дьиэлэригэр баран кэлэллэрэ. Наһаа тапсар, сөбүлэһэр этилэр. Сэрии бүттэҕин дьыл Маайа дьоно атын холкуоска көспүттэрэ. Ньукулай ол дьыл ыалдьан үөрэммэккэ хаалбыта. Икки сыл буолан баран Маайаны сайын ыһыахха көрсүбүтэ да кэпсэппэтэҕэ. Онтон күн бүгүнүгэр диэри кэмсинэр. Кыыс эт туппут, сиппит-хоппут этэ. Сиитэс ырбаахытын тиирэ тэбэн томтойон тахсыбыт түөһүн көрөөт, Ньукулай тоҕо эрэ сүрэҕэ мөҕүл гына түспүтэ уонна кыбыстан Маайаттан тэйиччи сылдьыбыта. Итинтэн икки сыл кэриҥэ буолан баран Маайа кэргэн тахсыбытын истибитэ. Тоҕо эрэ эмиэ сүрэҕэ мөҕүл гына түспүтэ. Тула өртө олус курус, санньыар буолан көстүбүтэ.
   Онтон ыла атах тэпсэн олорон ирэ-хоро кэпсэтэ иликтэр. Биирдэ эмэ көрүстэхтэринэ үлэ-хамнас, сүөһү-ас туругун туһунан быһыта-орута кэпсэтээччилэр. Маайа кэргэнэ Түмэппий, бэрт ыһыы, үлэһит киһи сахалыы эттэххэ охсор охсон сылтан ордук суорҕан-тэллэх киһитэ буолан ыалдьан өлөөхтөөбүтэ. Ийэтэ соҕотох хаалбытын уола куоракка көһөрөн киллэрбитэ.
   Икки кырдьаҕас бэрт өр чэй иһэ-иһэ сэлэспиттэрэ. Маайа наар оҕо саастарын ахтан тахсыбыта. Бэл, били ыһыахха көрсөн баран кэпсэппэккэ хомоппутуҥ диэбитэ. Ньукулай онно эмиэ сүрэҕэ ньүөлүйэн ылбыта. Иккиэн да дойдуларын ахталлара, курдаттыы таттара сылдьаллара өтө көстөрө. Эдэр дьон дойдуларыгар тохтооботторун туһунан муҥатыспыттара. Сопхуостар ыһыллыахтарын иннинэ бөһүөлэктэр син кыралаан улаатан, дьоно-сэргэтэ эбиллэн испитэ ээ. Билигин дьиэ-уот улахан аҥаара кураанах хаалла. Бары ойон тура-тура киин сири былдьаһаллар. Үлэ суох, оскуолаҕа анал үөрэхтээх учуутал тиийбэт буолбут кэмигэр ол эмиэ да сөп курдук эрээри, кырдьаҕас дьон санааларыгар ыарахан. Оннооҕор бу кинилэр дойдуларыттан тэйэн кэлэн олордохторо дии.
   Итинтэн ыла Ньукулай нэдиэлэҕэ биирдэ, сороҕор иккитэ даҕаны Маайаҕа баран кэлэр буолбута. Оттон телефонунан күн аайы кэпсэтэллэр этэ. Өссө Маайа биирдэ сиэнинээн кинилэргэ кэлэ сылдьыбыта. Онно Ньукулай халлаан сылыйдар эрэ дойдутугар тахсарын туһунан эппитигэр, Маайа чочумча саҥата суох олоро түһэн баран:
   – Соҕотоҕун хайдах олоруоҥуй? Биир эмэ чэй өрөн биэрэр эмээхсини булуннаргын.., – диэбитэ. Ньукулай урут санаан да көрбөтөҕүн этитэн, мах бэрдэрэн, саҥата суох хаалбыта. Итинтэн салгыы кэпсэтии оччо тахсыбатаҕа. Онтон ыла бэрт элбэҕи ырыта санаан баран, үнүрүүн Маайалаахха тиийэн олордоҕуна кэпсэтии эмиэ Ньукулай дойдутугар тахсарыгар иэҕиллибитигэр оҕонньор өр кэмҥэ иитиэхтээбит санаатын:
   – Арай эн миигин кытары тахсыстаргын.., – диэн киһи истэр гына этэн кэбиһээт кыбыстан бэргэһэтин, үтүлүгүн үрдүгэр түспүтэ. Хараҕын кырыытынан көрдөҕүнэ Маайа бүлүүһэлээх чэйигэр туох эрэ олус дьиктини, сонурҕатары көрбүт курдук тарбахтарын төбөтүнэн эргитэ-эргитэ супту көрөн хаалбыта. Итинник айахтатан кэбиспититтэн ыла ый аҥаарын кэриҥэ телефонунан да кэпсэтэ, бара да сылдьа илик. Туох эрэ буруйу, сааттааҕы оҥорбут курдук бу дойдуттан куотар эрэ баҕа санаалаах. Ону баара халлааммыт сылыйан биэримээри гынна дии.
   «Чэ, күн сарсын Сэргэйгэ дьиэни отун диэн илдьиттиэм», – дии саныы-саныы Ньукулай килиэбигэр тахсаары сонун кэтэ турдаҕына телефон тыаһа тырылыы түстэ. Хап-сабар туруупканы сулбу тардан ылан:
   – Аллуо, – диэбитигэр чочумча саҥа суох буолла. Онтон Маайа намыын куолаһа олус уйаҕастык:
   – Ньукулаай, эн хаһан дойдугар тахсаҕын? Мин эмиэ тахсыһар санааланным, – диэбитигэр аттыгар турар кириэһилэҕэ «лах» гына олоро түстэ. Балачча дөйөн олоро түһээт:
   – Маайаа… Маайаа.. Онтон оҕолорбут… – диэн нэһиилэ ыган таһаарда. Маайа эрдэттэн быһаарыммыт уонна итинник ыйытыыны күүппүт киһи быһыытынан эрдээхтик:
   – Оҕолор өйдүөхтэрэ… Эн биһикки оҕо эрдэхпититтэн үчүгэйдик санаһабыт. Өйөһөн-өйдөһөн олоруохпут, – диэбитигэр Ньукулай үөрбүттүү хап-сабар:
   – Олорон. Олорон буолумуна, – диирин кытары туруупкаҕа Маайа өрө сыҥара уонна биир тэҥ «тыып-тыып-тыып» диэн тыас иһилиннэ. Ньукулай ол тыаһы дьиибэргээбиттии туруупкалаах илиитин ньилбэгэр ууран балачча өр көрөн олордо. Онтон хараҕа үөрүү кыымынан сырдаан, уоһа ыртайан киирэн барда. Туруупкатын оннугар уураат:
   – Оҕолор өйдүөхтэрэ… үчүгэйдик санаһабыт… Олорон, олорон бөҕө буоллаҕа дии, – диэн ботугуруу-ботугуруу суунан эрэр киһилии икки ытыһынан сирэйин сууралаамахтаата.

Атырдьах сэргэ

   Аар тайҕабыт, аҥааттар-муҥааттар алаастарбыт аҕыс ый устата хам баттаан сыппыт халыҥ хаары туура илгистибиттэрэ. Сир-дойду сааскы чаҕылхай күн суоһуттан күн-түүн ахсын тыллан, уһуктан барбыта. Итинник үтүөкэн кэм сатыылаан турдаҕына биһиги кыракый бөһүөлэкпититтэн төрдүө буолан Ийэ дойдубутугар ытык иэспитин төлүү армияҕа аттаммыппыт.
   Сааскы сырдык күн үрэх илиҥҥи мыраанын кэтэҕиттэн мүччү көтөн тахсан эрдэҕинэ, тыраахтар сыарҕатыгар олорсон оройуон киинигэр быһалыы барар суолунан тус арҕаа диэки айаннаан ньиргиппиппит. Түүн устата чарчыйа тоҥмут чалбахтардаах, бөһүйэ быһыытыйбыт бадарааннаах суолунан тимир тиһиликтэрэ араастаан биллигирээн-баллыгыраан тоҕо дьулуруйан иһэр трактор сыарҕатыгар биһигиттэн ураты оройуон киинигэр киирэн иһэр хас да киһи баара. Биһиги дойдубутуттан уһуннук арахсан эрэр дьон, кыһыҥҥы уһун уутуттан уһуктан эрэр, оттообут-мастаабыт, бастакы булт үөрүүтүн билбит алаастарбытын, үрүйэлэрбитин кэрэхсии, сайыһа көрө испиппит.
   Холлоҕостоох үрэҕэр чугаһаан иһэн, биир кыракый салаа үрүйэҕэ саамай кырдьаҕаспыт Быһыйыын Миитэрэй тыраахтары тохтоппута. Кутаа оттон уоппутун аһаппыппыт, ким туох өйүөлээҕинэн аһаабыппыт.
   – 1941 сыллаахха, ол аата түөрт уон ордугуна икки сыл анараа өттүгэр буоллаҕа дии, бастакы хомуурга бу суолунан уон сэттэ саамай чулуу дьоммут сэриигэ барбыттара, – диэн Миитэрэй аһыы олорон кэпсээбитэ. – Ол дьонтон дойдуларыгар икки эрэ киһи баас-үүт бөҕөнү ылан эргиллээхтээбиттэрэ. Оччолорго мин, уончалаах уол, сэриигэ барааччылар миинэн киирбит аттарын төннөрөр дьон ахсааннарыгар киирсэн Бороҕоҥҥо диэри барсыбытым. Барааччылар өлөр-тиллэр кыргыһыыга киирэллэрин өйдүүр, сорохторо эргиллэн кэлбэттэрин сэрэйэр буолуохтаахтар этэ да, ону тастарыгар биллэрбэт, дьиппиэнник туттар этилэр.
   Манна кэлэн дойдубут сиригэр-уотугар бүтэһигин аһыыбыт диэн уот оттон чэй өрөн аһаабыттара. Дьоммут-сэргэбит көрө сырыттыннар диэн тыаттан мас кэрдэн киллэрэн үрүйэ саҕатыгар сэргэ туруорбуттара. Сэргэлэрэ дьикти көстүүлээх, икки салаалаах мас этэ. Ол төрөөбүт-үөскээбит сирдэриттэн атырдьах салаатыныы арахсан, өлөр өлүү үөһүгэр баран эрэллэрин туоһута буоллаҕа буолуо. Сэргэ ол турар, – диэн баран хаҥас диэки ыйбытыгар өйдөөн көрбүппүт кубарыйа куурбут икки салаалаах мас иҥнэри соҕус түһэн турара.
   Мин ити маһы кэлээт да өйдөөн көрбүтүм эрээри, хаппыт тиит умнаһа турар дии санаабытым. Аһаан баран чугастан тиийэн көрбүтүм: синньигэс соҕус маһы хатырыгын суллуу анньан баран икки төбөтүн үҥүүгэ майгынныырдыы уһуктуу суорбуттар этэ. Ону көрөн төһө да эргиллэллэрэ-эргиллибэттэрэ биллибэт сирдэригэр баран истэллэр өстөөхтүүн өһөрсөр, саастаахтыын самнарсар кытаанах санаалаах эбиттэр дии санаабытым.
   Хомунан бараары турдахпытына Миитэрэйбит:
   – Дьэ, оҕолоор, онон бу биһиги бөһүөлэкпититтэн аан бастаан армияҕа ыҥырыллыбыт дьоннор суолларынан иһэҕит. Ити иннинэ биһиги дьоммутун сулууспаҕа ыҥырбат этилэр. Сэрии сылларыгар барыта алта уонтан тахса киһи барбытыттан аҕыс эрэ киһи ордон кэлбитэ. Бу сэргэни туруорсубут, бастакы хомуурга барбыт Тулламыкы оҕонньор уола Ньукулай диэн киһи түөрт сылы быһа сэриилэһэн, Москва анныттан Берлиҥҥэ тиийэн баран, муус устар бүтэһик күннэригэр искэ бааһыран ыам ыйын 8 күнүгэр өлбүт этэ. Саатар Кыайыы буолбутун истибэккэ үрүҥ тыына быстыбыта абалаах.
   Онон дьоҥҥутун-сэргэҕитин, дойдугут аатын түһэн биэрбэт курдук сулууспалааҥ, – диэн алгыс курдук эппитэ.
   Тыраахтар өрө бирилээн үрүйэ тоҕойугар тиийэн эргийиэр диэри атырдьах сэргэ кубарыйан турарын көрө испитим. Оччотооҕу дьонтон ким эмэ эмиэ мин курдук саһара кылбайар сэргэни бу тоҕойго диэри көрө испитэ буолуо. Онно тугу санаабытын билигин сэрэйэр уустук. Онтон мин кинилэр тыыннарын толук ууран туран турууласпыт Ийэ дойдуларын туһугар сулууспалыы, эр киһи буоларым быһыытынан ытык иэспин төлүү баран иһэрбинэн киэн тутта санаабытым.

Үүтээҥҥэ

   Хотугу кылгас күн барбах үдүк-бадык сырдаан иһэн, эмиэ сири-дойдуну хараҥа түүн оргууй саба кууста. Ый быыһа буолан халлааҥҥа бачымах курдук сулустар өссө ордук сытыытык чаҕылыһан көстөр буолбуттар. Ол, бу хаар-муус кыраай саамай күндү баайын – алмааһы, сүүнэ улахан иэннээх хара таҥаска ыһан кэбиспити санатар. Ити эрээри дьыл үгүс өттүгэр халыҥ хаары бүрүнэр, өрүстэрэ-күөллэрэ сүүнэ муус сүгэһэрдэнэр дойду тугунан да сыаналаммат баайа, бу уһук Хоту сири сылаас тыыннаабыт, манна олох уостубат уотун оттубут киһи барахсан буоллаҕа эбээт.
   Туундара улаҕата көстүбэт улуу дуолун саҕатыгар, хаартан барбах быгар талахтардаах, абына-табына бэрт иинэҕэс мастаах хотоол хоонньугар билигин эмиэ манна олох баарын туоһулаан кыым ыһыахтана оонньуур. Кыстык угун саҕа быыкайкаан үүтээҥҥэ тимир оһох куугуначчы умайан ип-итиинэн суоһуу турар. Остуолга хас да чүмэчи уота эйэҥэлиир. Ол сырдыгар көрдөххө уҥуох сула сирэйдээх, бөдөҥ-садаҥ аҕамсыйбыт киһи ороҥҥо ынчыктыы сытар эбит. Бу, манна ааттыылларынан, Сэмэнньэ уола Баһылайкаан бэҕэһээ паастарын кэрийэ сылдьан, ыалдьан, кэлэн охтубута. Үйэтин тухары балыыһа куойкатыгар сыппатах киһи уҥа өттүнэн иһин бобута туппахтыыр ыарыыттан дириҥник ынчыктаан ылаттыыр.
   Арааһа, муҥурдааҕа ыарыйда быһыылаах. Онон тута бөһүөлэги былдьаһыахха баар этэ да, маннык күүскэ ыалдьыбыт киһи аара быстарара чахчы. Баҕар, ааһыа диэн кэтэһэн көрдө да, ыарыыта хайыта тыытара, уотунан салыыра өссө күүһүрэн иһэр. Баара эрэ эрбэх саҕа муҥур оһоҕостон бачча чэгиэн-чэбдик киһи суорума суолланара дьэ иэдээн.
   Баһылайкаан бэйэтэ айылҕаттан бэрт мындыр өйдөөх, киһини өйдүүр буолуоҕуттан бултуур буолан көтөр-сүүрэр, кыыл-сүөл иһин-үөһүн, уҥуоҕун-иҥиэҕин бэркэ билэр. Табаны, тайаҕы аҥаардас быһаҕынан көрүөх бэтэрээ өттүгэр астаан кэбиһэр. Онтон уҥуох тостуутун тутууга чугаһынан кини курдук сатабыллаах суох. Бэл, бэрт ыраахтан аат ааттаан кэлээччилэр кытары баар буолааччылар. Ол бэйэтэ бу буолан хаалла.
   Бөһүөлэккэ диэри ортотугар хонон тиийиэн наада. Аны «Бурана» оччо эрэлэ суох. Дьиэтигэр-уотугар тиийдэҕинэ даҕаны хаһан улуус кииниттэн хирург тахсан, эбэтэр самолет кэлэн үрүҥ тыынын өрүһүйэллэрэ биллибэт. Сибээс да баара саарбах. Онон барар сирэ баҕана үүтэ, кэлэр сирэ кэлии үүтэ буолан бу сыттаҕа.
   Санаан көрдөххө, тараһатын кыратык хайа баттаан хара сордоох муҥуру быһан ылан быраҕан кэбиспит киһи, бааһа-үүтэ оһуута олох кыырт буолан хаалыан сөп эбээт. Ону ким оҥоруой? Арай бэйэтэ… Айакката бэрт буолуо ээ. Ол эрээри үрүҥ күн сырдыгыттан матар эмиэ хобдоҕо бэрт. Туох кыалларынан олох туһугар кытаахтаһа сатыахха баар этэ.
   Итинник санааттан Баһылайкаан бүгүн халлаан үдүк-бадык сырдаан ылар кэмигэр тоҕус сорунан оттук маһын бэлэмнээн кэбиспитэ. Билигин лаахтаах нэлэгэр миискэҕэ уу кутан илим абырахтыыр сабын оргута туруорар. Бэйэтин кытары өрүү араарбакка илдьэ сылдьар удьурҕай уктаах быһыччатын уокка кытардан баран иһин түгэҕинэн ыалдьар сиринэн хайа быһыныахтаах. Онтон муҥурун булан төрдүнэн бобо баайан баран быһан ылан быраҕыахтаах. Саамай саллара хаана тоҕо түспэтин диэн тараһатын кытарбыт быһаҕынан хайытыы уонна ити оргута турар сабынан тигии буолар. Өйүн сүтэрэн өлүөн иннинэ өлөрө буолуо да, аны онтон мүлчү түспэт киһи буолла быһыылаах.
   Баһылайкаан оргуйа турар ууттан сабын ылан чүмэчигэ кытардан баран токуруппут иннэтигэр укта, куруускаҕа испиир куттан хараҕын быһа симэн баран дьүккүйэн кэбистэ. Өрүтэ уһуутаан ылла уонна эрдэттэн бэлэмнээбит дьуотунан иһин түгэҕин сотунна. Чүмэчилэрин чугаһата тардан, оһох айаҕыттан кытарбыт быһаҕын ылла, сотторун чугаһатына уурда уонна күөс булкуйар мас лаппаахытын угун хам ытырда…
   Сарсыҥҥытыгар кыһыҥҥы кылгас күн устата бу эргин туох да тыынар тыыннаах баара биллибэтэ. Сири-дойдуну хабараан тымныы хам кууһан, уу чуумпу бүрүүкээн турда. Онтон өйүүҥҥүтүгэр халлаан эмиэ бүдүк-бадык сырдаан эрдэҕинэ, үүтээн турбатыттан үрүҥ буруо тыргыллан тахсан, манна эмиэ олох баарын туоһулуурдуу, өһө быһыытыйбыт сулустарга таласта.

Идэһэ

   Хас да күн быстах-быстах хаардаан баран, халлаан тымныйан бытарытта. Ыаллар бары, саха дьонун үгэһинэн, күһүҥҥү идэһэлэрин өлөртөөн бардылар. Уйбаан эмиэ идэһэтин өлөрөөрү, өрөбүл күн эрдэ туран, дьиэ ис-тас үлэтин бүтэрэ оҕуста. Идэһэ өлөрүүтэ былыр-былыргыттан сахаларга биир үөрүүлээх-көтүүлээх түгэн, дьоро киэһэ үүнэр күнэ буоллаҕа эбээт. Ол иһин Уйбаан бэҕэһээ биир испиири ылан кэргэниттэн кистии, ыраах ууран кэбиспитэ.
   «Биир эмэ киһини көмөлөһүннэрбит киһи бэрт буолуо эбит. Хайаларын ыҥырыах баҕайым эбитэ буолла», – диэн чугастааҕы ыалларыттан кими көмөлөһүннэрэрин сыымайдыы сатыы-сатыы, мас көтөҕөөрү олбуорун таһыгар тахсыбыта, аллар атаһа Өлүөскэ хааман-сиимэн мөтөрүйэн иһэр эбит.
   – Хайа, бу Уйбаан хайыы-үйэ үлэтэ-хамнаһа ырааппыт дии, – диэн көбдьүөрбүтүнэн утары тиийэн кэллэ.
   – Ээ, бүгүн идэһэбин өлөрөөрү сылдьабын. Хата, бокуойдаах буоллаххына көмөлөс эрэ, – диэн Уйбаан утары бааҕыныы көрүстэ.
   – Тыый, доҕор, бокуой бөҕө буоллаҕым дии. Сыа сииртэн баҕас аккаастаммаппын.
   – Дьэ, хата бэрт эбит. Кими көмөлөһүннэриэх баҕайым эбитэ буолла дии саныы сылдьыбытым. Эн бүгүн ханна эрэ барардаахпын диэбитиҥ дии.
   – Муус ыла киириэм дии санаабытым да, дьон ылбыттара чарааһа бэрт эбит. Уһун кыһыны быһа иһэр муускун ылаары күөл мууһун барытын хостууһугун. Онон халыҥыырын кэтэһэ түһүөм.
   – Чэ, ыл, оччоҕо таарыйа маста көтөҕөн киир, – диэн хаһаайын үлэһитин соруйбутунан барда.
   Иккиэн мас көтөҕөн мадьалыһан киирэн баран, бэлэм тардыллан турар остуолга олордулар. Уйбаан иккитэ-үстэ чэйиттэн сыпсырыйан иһээт, тэһийбэтэх-тулуйбатах киһи курдук кэргэнин көрөн ылла, онтон көхсүн этитэн баран, туран хоско киирэн хаалла. Өлүөскэ Маайалыын тыл бырахсан кэпсэтэ олордохторуна, киһилэрэ биир испиири кылабачыппытынан тахсан кэллэ.
   – Бу күтүр аны сарсыардаттан арыгы иһэн бараары гынна дуу, – диэн Маайа өрө умайыктана түспүтүн:
   – Бээ-бээ, айдаарыма. Бу үлүгэр тымныыга таһырдьа үлэлиир дьон кыратык истэхпитинэ да туох буолуой. Хата, баран үрүүмкэлэрдэ аҕал, – диэн саба саҥараат, бытыылкатын аспытынан барда.
   Маайа: «Баҕайы, сылтах эрэ буллар, арыгы иһэр буоллаҕа үһү», – диэн мөҕүттэ-мөҕүттэ, иннилэригэр үрүүмкэ аҕалан биэрдэ.
   – Икки үрүүмкэттэн ордугу испэккит. Сүөһүгүтүн астаан баран иһээриҥ, – диэн баран, хаҥас диэки сэппэрээтэрин сууйа барда.
   – Ээ, сөп-сөп. Сороҕун киирэн баран иһиллиэ, – дии-дии Уйбаан испиирин икки бытыылкаҕа уулаан кулдьугуратта. Кыратык кэтэһэ түһэн баран, маҥнайгы үрүүмкэлэрин «чэ» диэн охсуһуннараат, хантас гыннаран кэбистилэр.
   Маайа сэппэрээтэрин сууйан, сүөһү өлөрөрүгэр иһитин-хомуоһун бэлэмнээн баран кэлбитэ, дьоно номнуо иккис бытыылкаларын саҕалаан эрэллэр эбит.
   – Хара сордоохтор, маны барытын иһэн баран, хайдах сүөһү өлөрөөрү гынаҕыт? – диэн Маайа туох да бокуойа суох бытыылкаларын эһэ тардан ылан барда.
   Уйбаан холуочуйан мэндээриччи көрбүт хараҕынан кэргэнин батыһыннара көрөн олорон:
   – Аата, бачча дьон биир тыһаҕас сыыһын өлөрөр инибит,– диэбитин, атаһа Өлүөскэ хабан ылан:
   – Өлөрөн буолумуна. Чэ, тахсан астыы охсуохха. Онтон киирэн эт сии-сии ити аспытын тобоҕолуохпут, – диэтэ.
   Иккиэн үрүүмкэҕэ кутуллубут арыгыларын «сэп» гыннараат, ойон тураннар сүһүөхтэрин була сатаан дайаҥнаһан тиийэн таҥнан тахсан бардылар. Кэннилэригэр Маайа иһитин хомуйа-хомуйа мөҕүттэ хаалла.
   Уйбаан сүгэтин ылан киһитин иннинэ дайаҥнаан тиийэн хотоҥҥо киирдэ. Хотон иһигэр балачча өр үөхсэн буллугунайар саҥата иһиллимэхтээн баран, биир кугас эриэн тыһаҕаһы сиэтэн таһааран киһитигэр туттаран кэбистэ.
   Өлүөскэ тэйиччи турар уот остоолботугар баайаары тыһаҕаһы сосуһан истэҕинэ, сүгэ тыаһа «тас» гына түстэ. Эргийэ түһэн көрбүтэ – тыһаҕаһа тиэрэ таралыйан тэбиэлэнэ сытар эбит.
   – Һа, бу киһи хайыы-үйэ охторо охсубут эбит дуу. Ону сосуһан сордонор эбиппин дии, – диэн киһитин хайгыы турдаҕына, иһит-хомуос туппут Маайа дьиэттэн тахсан иһэн:
   – Бу хара сордоох оҕус тыһаҕаһы өлөрбөккө, аны уулаах тыһаҕаһын сиэбит буолбаат, – диэн сарылаабытынан сүүрэн батыччахтаан кэлэн оҕонньорун кулаабытынан барда. Уйбаан, киһи эрэ буоллар, ыксаан өлөөрү өрө мөхсө сытар тыһаҕаһы эргийэ сүүрдэ. Маайа кыһыытыттан быраҕан кууһуннарбыт хомуоһуттан нэһиилэ аһаран биэрэн баран, тыһаҕаһын өҥөйөн туран:
   – Ээ, хараҕын көрө сытар дии. Өлүө суоҕа. Оҕус тыһаҕаһы таһаарыахха, – диэн, дьэ эбии уокка арыыны кутан биэрдэ.
   – Иһэ аһыйбыт, мэйиитэ эргийбит тойон бүгүн аны сүөһүтүн барытын кэрдэрэ буолуо, – диэн Маайа өрө хабылла түһээт, аны биэдэрэнэн быраҕан кууһуннарда. Биэдэрэ өйдөөбөккө турар киһиэхэ сааллаат, тэйэн кэлэн Өлүөскэни муос хоҥурууга саайда. Маннык быһыы тахсыбытыттан бэйэтэ да соһуйан турар киһи:
   – Чэ, онтон алҕас буолбут быһыылаах. Мин туохтуум… Сатамматыбыт, – диэн буллугунайаат, олбуор аанын былдьаста. Дьоно, кини барбытыгар төрүт да кыһаммакка, тыһаҕастарын тула сырса хааллылар.

Телеграмма

   Маайа хотонуттан киирэн оһоҕун сабан баран телевизорын холбоото. Саҥа дьыл бырааһынньыга чугаһаан биэриилэрэ үксүн, ити, киһи эрэ барыта кэтэһэр кэмигэр аналлаах буолбут. Оҕолоох-уруулаах дьон манна эмиэ мааска оҥостуутун сүпсүлгэнигэр, харыйа туруорар түбүккэ түһэ сырыттахтара. Арай кини эрэ үһүс сылын харыйа туруорбат. Оҕото баарына иккиэн көмөлөөн, хайаан да туруорар буолаллара. Кэлин соҕотох хаалан баран тоҕо эрэ харыйаланан дьэргэйэн олоруон баҕарбат. Саҥа дьылы таһынааҕы ыалларыгар көрсөн, телевизорынан биэрэр концертарын көрө түһээт киирэн утуйар.
   Уола куоракка үөрэнэ барбыта үһүс сыла буолла. Каникулугар, саатар сайын биирдэ да кэлэн барбата. Хам-түм аҕыйах тыллаах суруктара кэлэллэр, үксүн харчы көрдөөбүт буолар. Хайыай, оҕолоох киһи пенсиятын сыыһыттан мунньан ыыта олорор. Сайын тутар этэрээккэ үлэлээн, харчы өлөрөн, таҥас-сап атыыласпытын туһунан суруйбутун ааҕан баран үөрэ санаабыта. Эдэр киһи мээнэ улдьаара сылдьыаҕынааҕар үлэлээбитэ ордук. Соҕотох үөскээбит, эрдэ аҕата суох хаалбыт буолан үлэни баҕас кыайар, сатыыр буолуохтаах. Өссө хамандыырбын диэбит этэ. Быйылгы Саҥа дьылга кэлэрэ дуу? Сылын аайы сэмээр кэтэһэр да кэлбэт. Эчи, билиэт да сыаната ыарахана бэрт. Күн-түүн аайы үрдээн иһэр. Аҥаардас стипендияҕа уонна ийэтэ пенсиятыттан кырыйан ыытар харчытыгар олорор студент кэлэрэ да кыаллыбат буоллаҕа буолуо. Ол эрээри… Син массыыналар эҥин сылдьаллар дии. Ити таһынааҕы Дьөгүөссэ кыһын устата хаста да баран кэлэр. Хата, онон эт, арыы сыыһа ыытан ийэ киһи оҕотугар кыһалла сатаахтыыр. Элбэҕи ыытыаҕын дьоно ыарыыллар. Таһаҕаспыт элбэх, киһибит толору диэн иһэллэр. Өссө үнүрүүн Дьөгүөссэ ийэтэ Аана:
   – Ол, саатар биирдэ кэлэн барбат оҕоҕо эмиэ тоҕо ас ыытаҕын. Иһэ сипсийдэҕинэ начаас ийэлээҕин өйдүө этэ. «Ийэ сүрэҕэ – оҕоҕо, оҕо сүрэҕэ – тааска» диэн итини этэн эрдэхтэрэ, – диэн чаҕааран кыһыттаҕа үһү. Кэлэр кыахтааҕа буоллар, оҕом сыыһа кэлиэ эбитэ ини. Ийэтэ ахтарын, суохтуурун ама сэрэйбэт үһүө. Саас, күн уһаатаҕына, арааһа бэйэтэ баран көрсөн-билсэн кэлииһи. Аҕаларынан аймахтара ыалга түстэҕинэ ол Сэргэлээхтэрин булларан биэрэллэр ини. Сүөһүлэрин Кээтиискэ көрдөрөр гына кэпсэтиэ этэ буоллаҕа дии.
   Экраҥҥа элэҥниир дьону көрө-көрө итинник адьас атыны саныы олордоҕуна, түннүк аннынан атах тыаһа хоочугураата, кыһыл саһыл бэргэһэ элэс гынан ааста. Хайалара кэллэҕэй диэн кэтэһэн олордоҕуна аан туманы бүрүнэн, кырыарбыт кыламаннарын быыһынан тырыбыначчы көрөн, үөрэн ыртайбытынан Ксения кыыс киирэн кэллэ. Көнньүөрбүтэ, үөрбүтэ сүрдээх, хаһыаттардаах, суруктаах суумканы ноторуускалыы сүгэн кэбиспит. Маайа тоҕо эрэ сүрэҕэ өрүкүйэ түстэ. Сурук эбэтэр открытка кэллэҕэ диэн санаа күлүм гынан ааста. Ксения:
   – Дорообо, Маайаа! Хайа, олороҕун дуу? Эйиэхэ телеграмма баар, – диэн чубугураат суумкатын хаспытынан барда.
   – Дорообо, дорообо! Телеграмма даа! Бэйи, ол хантан? – диэн кэһиэҕирэн хаалбыт куолаһынан ыйытта. Саҥатын бэйэтэ да атыҥыраата. Сүүһүнэн киһилээх бөһүөлэккэ олорон, сороҕор күнү быһа кимниин да кэпсэппэккэ баатыгыран, саҥата хайдах иһиллэрин да умнубут быһыылаах.
   – Коля ыыппыт. Мэ, манна илиитэ баттаа. Уолуҥ кэргэн ылбыт быһыылаах. Иккиэ буолан кэлэллэр үһү, – диэт, кыыс таһырдьа элэс гынан хаалла.
   Маайа телеграмманы арыйа баттаан аахпыта: «Поздравляем с наступающим праздником. Ждите тридцатого. Коля, Настя» диэн буолан хаалла. Тыый, кырдьык кэргэн ылбыта буолуо дуо? Ол эрээри сүүрбэ биирин туоллаҕа дии. Ылыан да сөп. Бээрэ, хайдах гынабын? Харыйа туруоруохха баар этэ. Маннык лүҥкүрэн олоруом дуо? Хайа, уонна ас астааһына. Бүгүн хаһыс чыыһыланый? Ээ, сүүрбэ ахсыс. Тыый, кэлэллэрэ икки эрэ хонук хаалбыт дии…
   Маайа мааҕыын бырааһынньык сүпсүлгэнигэр сылдьар дьону туораттан көрөн олорор курдук бэйэтэ эмискэ тиэтэйэн, туох эрэ дьиктини-кэрэни кэтэһэрдии өрүкүйэн турда.

Күммүгэ

   Муус устар эргэтигэр диэри бүтүн турбут хаар ууллан, уу-хаар бөҕө халыс гына түстэ. Аны аҕыйах хонугунан Кыайыы күнэ буолуоҕа. Дьөгүөр бу күнү тоҕо эрэ куруутун долгуйа, өрүкүйэ көрсөр идэлээх. Ол эрээри кэнники сылларга урукку курдук ньиргиччи бырааһынньыктаабакка, уу чуумпутук ааһарын астыммат. Соторутааҥҥа диэри нэһилиэк дьоно кулуупка мунньустан миитиннээн, кэнсиэр дуу, испэктээкил дуу туруоран көрсөллөрө. Өссө оскуола оҕолоругар «Зарница» диэн байыаннай оонньууну ыытан, сэриигэ баран өлбүт буойуттар обелисктарыгар венок ууран, салют ытан бэрт дорҕоонноохтук бырааһынньыктыыллара. Билигин ол барыта умнулунна.
   Дьэ, ол иһин Дьөгүөр быйыл кустуу бара таарыйа Кыайыы күнүн Күммүгэ көрсөр санаалаах. Ити кини төрөөбүт, борбуйун көтөхпүт алааһа. Бэҕэһээҥҥиттэн мончуугун, эрэһиинэ тыытын бэрийэ сылдьар. Аны таҥаһын-сабын, саатын-сэбин, атын ыҥыырын бэлэмниэхтээх. Сарсын аттаннаҕына сатанар. Эмээхсинэ алааһыгар тахсарын истэн сөбүлээбэтэҕэ:
   – Эмиэ тоҕо онно тиийдиҥ, ол! Хайа, былырыын сайын Охонооһойу тыатааҕы моһуоктаабытын истибэтэҕиҥ дуо? Ханна ырааппыт үһү. Чугас кыстаата ини, – диэбитэ. Дьөгүөр ону истибэтэх бэйэлээх буолуо дуо? Истибитэ. Ол эрээри барарга бигэтик быһаарынан сылдьар. Арҕахтан саҥа тахсыбыт эһэ кутталлааҕын билэр даҕаны ыта баар дии. Бэйэтэ уонча сүнньүөҕү иитиммитэ. Сүгүннээмээри гыннаҕына көмүскэнэн көрүө этэ буоллаҕа.
   Охонооһой күһүөрү сайын отун кэбиһэ сырыттаҕына ол кыыл кэннигэр кэлэн сүүрбэччэ хаамыылаах сиргэ олорор үһү. Атырдьаҕын туппутунан кэннинэн тэйэн күөлгэ киирбитин батыһан тиийбит этэ. Онуоха тыыга киирэн үөскэ куотан биэрбит сурахтааҕа. Барбакка хаайан сыппытын саата тыыга сытар буолан үрдүнэн ытан соһутан ыыппыт диэн кэпсээбиттэрэ. Ол кыыл баар буоллаҕына да көҥүлэ. Ити эрээри сир үрдэ киэҥ, атын да сиргэ кыстаата ини.
   Дьөгүөр Кыайыы күнүн тоҕо Күммүгэ көрсөөрү гынарын кимиэхэ да эппэтэҕэ. Күлүү гыналлара чахчы. Түөһэйээри да гыммыт диэтэхтэринэ көҥүллэрэ. Ат ырбыт сиригэр күрүүр дииллэринии кини эмиэ сэрии ыар сылларын атаарбыт, өрөгөйдөөх үөрүүгэ, Кыайыы сырдык дьаралыгар куустарбыт сиригэр тардыһан эрдэҕэ. Дьоно-сэргэтэ Дьөгүөр киһи буолан баран сүрэҕи эппэҥнэтэр, уҥуоҕу кычыгылатар, харах уутун ыган таһаарар үлүскэн үөрүүнү ол күн, төрөөбүт алааһыгар эрэ билбитин хантан өйдүөхтэрэй. Аас-туор, унньуктаах уһун түөрт сыл тухары эрэйи-муҥу көрбүт уолчаан ити күнү тыыннааҕын тухары умнубаттыы өйдөөн хаалбыта. Төһө да хара сурук тутталлар, баҕар, аҕам кэлиэ диэн эрэл кыыма кылам гынан ааспыта. Ити күн бэйэтэ да ураты чаҕылхайа, хобордообут күөл мууһа көҕөрө толбоннуран көстөр этэ. Ырбыыга күн сардаҥалара көмүс аалыытын ыһан кэбиспиттии күлүмүрдүүллэрэ. Дьөгүөр, оччотооҕуга Дьөгүөссэ, онно укпут туутун көрө киирэн истэҕинэ фермаларын сэбиэдиссэйэ, аҥаар атаҕын сүһүөх ыарыыта сиэн кэлтэҥнээн хаамар Киппирийээн диэн киһи баар-суох аттарын миинэн муҥ көтүтүүнэн сүүрдэн кэлбитэ. Ат күөнэ бүтүннүү уу, бадараан буолбут этэ. Кинини көрөөт:
   – Дьөгүөссээ! Кыайыы!!! Кыайыы буолбут! Биһиэннэрэ кыайбыттар! – дии-дии ааһа көтүппүтэ. Дьөгүөссэ дөйбүт курдук тура түһээт, төһө сэниэтэ баарынан кэнниттэн ыстаммыта. Дьиэҕэ көтөн түспүтэ үөрүү-көтүү, ытаһыы аймалҕана номнуо тоҕо тардыллыбыт этэ. Бары куустуһа-куустуһа: «Кыайыы! Кыайыы! Ураа! Ураа!», – диэн хаһыытаһаллара. Оннук үлүскэн үөрүүнү бары даҕаны оҕо төрөөн баран билэ илик быһыылаахтара. Ол киэһэ баардарын-суохтарын тоҕо тэбээн туран ас астаан малааһыннаабыттара.
   Дьэ, онтон ыла Дьөгүөр бу күнү сүргэтэ олус көтөҕүллэн күүтэр. Биир үксүн ити иһин даҕаны быйыл алааһыгар тахсар, ол үлүскэн үөрүүнү билбит сиригэр Кыайыы күнүн көрсөр баҕалаах. Санаатыгар оччотооҕу үөрүү, дьол, эрэл санаа кыыма билигин да онно күлүмнүү оонньуур, күөл дьирибинэс ырбыытыгар чаҕылла тыгар курдук.

«Теfаl, ты всегда думаешь о нас»

   Ахсынньы аам-даам тымныыта үгэннээн турдаҕына дьиэбит тэрилин уларытан туруорар түбүгэр түстүбүт. Биир ыскаабы истиэнэҕэ сыһыары тардаары гыммыппыт, балтараа харыстаах тоһоҕо хоройон турар эбит. Ону туураары чыскы көрдүү сатаан баран массыынаҕа болоскобуусса баарын өйдөөн, соммун бүрүнэн таһырдьа ойдум.
   Массыынам халлаан күөҕэ өҥнөөх, эргии-эргэ «Жигули». Сотору-сотору алдьанан сордооччу. Абаккаран сороҕор: «Уу, баҕайы, «шестерка» буолуо ини, өссө эбиитин «голубой» ээ!» – дии-дии тэбиэлээччибин. Күһүн эмиэ бэрт сорунан бөтүөхтэтэн кэлэн дьиэм ойоҕоһугар астарбыппынан турар. Багажник хатааһынын арыйаары күлүүһү уҥа-хаҥас эрийэ сатаан кэбистим да, хам тоҥон хаалбыт эбит. «Ириэрбит киһи» диэн өй көтөн түһээтин кытта, тыыммынан ириэрээри үгүһү саныы барбакка сомуокка уоспун даҕайдым. Дьэ, эбээт доҕоор! Ыбылы тоҥон турар тимир уоспун хам ылбат дуо!.. Хамсыыр да, саҥарар да кыаҕа суох буола түстүм.
   Онон «шестерка», өссө «голубой» диэн үөхсэр массыынам кэннигэр, били, остуоруйаҕа кэпсэнэр Лыыбырда курдук хам сыстан хаалаахтаатым. Халлаан буоллаҕына тымныыкката сүрдээх. Сотору буолаат кулгааҕым тыһырҕаабытынан барда. Хайыахпыный, илиибинэн кулгаахпын саба туттан баран «Г» буукуба курдук буолан турдаҕым дии. Дьиэҕэ ким да суоҕа буоллар оннук тоҥон өлөр эбиппин. Хата, олус уһаабыппар кэргэним түннүгүнэн көрөн сүүрэн тахсаахтаата. Тугу гыныан билбэккэ тула көппөхтөөн баран дьиэҕэ сүүрэн киирэн «Теfаl» чаанньыгы холбуу охсон сылаас ууну кутан араарда. Үөрүүбүттэн чыычаахпын (эмиэ тугун чыычааҕай, урут хаһан да инньэ диэбэт этим ээ) уураан ылыа эбиппин да, уоһум иһэлийэн дьолтойон хаалбыт буолан тохтоотум.
   Дьэ, итинник быһылааҥҥа түбэһэн турардаахпын. Онтон ыла телевизорга «Теfаl» фирма оҥоһуктарын рекламатын сүрдээҕин сэҥээрэн көрөбүн. Аһыы, эбэтэр тугу эмэ оҥоро, суруйа, ааҕа да олорор буоллахпына ол реклама кэмигэр барытын хаалларан телевизоры өрө мыҥыыбын. Оттон реклама бүттэҕинэ өрө тыынан баран, дьэ, били дьарыкпар төннөбүн. Ол олорон «Теfаl, ты всегда думаешь о нас» дииллэрэ кырдьык ээ дии саныыбын. Кырдьык, онно баҕас туох да мөккүөр суох. Ону бэйэлээх бэйэм эппинэн-хааммынан уонна уоспунан билэн турабын.

Үс мүнүүтэ

   Былытынан саба бүрүллэн лүҥкүрэн турар халлаантан инчэҕэй хаар кус түүтүн курдук бөдөҥ, сэдэх сарбынньахтара саараабыттыы, оргууй аҕай тэлимнэһэн түһэллэр. Сиргэ, эбэтэр итииргээн, оргуйа турар хочулуоктан паар бургучуйарыныы үрүҥ күдэригинэн тыынар саллааттар көхсүлэригэр түһээт, ууллан хаалаллар.
   Хотуттан соҕуруулуу-арҕаа эрийэ-буруйа субуллар кыракый үрэх кытылыгар харах ыларын тухары окуопа хаһар саллааттар көхсүлэрэ бүгүллэҥнэһэр. Бүөтүр эмиэ кылгас сапернай күрдьэҕинэн хайыр таастаах буору хаһан тибилийэр да дуоннааҕы хоруппат курдук. Кэмниэ кэнэҕэс балачча киэҥ, бэйэтин түөһүн тылынан буолар оҥкучаҕын хаһан баран харытынан сүүһүн көлөһүнүн сотто турдаҕына взводун хамандыыра, лейтенант Воробьев:
   – Аргунов, маладьыас! Өссө дириҥэтэ түһэн баран отто үргээн аҕалан тэлгээ, – диэн ааста.
   Бүөтүр өссө хаспахтыы түһээт, сынньанаары окуопатын хайыҥар тахсан олордо. Тула өттүн эргиччи көрбүтэ, сорохтор окуопаларын хаһан бүтэрэн эмиэ сынньана, табахтыы олороллор эбит. Сорохтор адьас да тобуктарыгар эрэ диэри хаспыттар. Итинник тугу да сатаабат, кыайбат дьон баалларын Бүөтүр аармыйаҕа кэлэн баран көрөн бэркэ дьиибэргээбитэ. Үлэлии үөрүйэҕэ суох бэйэлэрэ буоллаҕа дуу?
   Арҕаа диэки тиһигин быспакка этиҥ этэринии тыас ньирилиир, ардыгар ойуун дүҥүрүн охсорунуу лүһүгүрүүр. Ол тыас киһини хам баттыыр, дьиксиннэрэр туох эрэ дьулаан күүстээх. Бөөлүүн манна кэлэллэригэр өссө ол диэки уот күлүмнүүрэ саҕаҕы сырдаппахтаан ылара.
   Сынньана түһэн баран, Бүөтүр хас да киһини кытары окуопатын түгэҕэр өттүккэ уурунар уонна хаһан таһаарбыт буорун сабар от үргүү баран иһэн, хаҥас диэки баар мас муостанан арҕаа эҥээргэ саллааттар колонналара туораан эрэрин көрдө. Хара баттахтаахтар баалларын иһин: «Баҕар, сахалар бааллара буолаарай?» дии санаан, сержаныттан көҥүллэтэн ол диэки сүүрдэ.
   Арай, синиэллэрин тэллэҕэ, саппыкылара бүтүннүү бадараан буолбут, өр хааман сылайбыт саллааттар ортолоругар убайа Лэгэнтэй иһэр эбит. Аттыгар ыаллыы холкуос киһитэ, Мэндиэрэҕэ олохтоох, Уйбаан Колодезников көстөр.
   – Убаай, Лэгэнтээй! – диэбитинэн Бүөтүр утары дьулуруйда. Дьоно сахалыы саҥаны истэн өрө көрө түстүлэр. Колонна саҕатыгар иһэр эдэркээн нуучча уола:
   – Вот тебе на! Земляков встретил да? – диэт туораан биэрдэ. Убайа аах хамандыырдарыттан үс мүнүүтэни көҥүллэтэн колоннаттан туораан таҕыстылар.
   Лэгэнтэй быраатын кытары аҕыйах хонуктааҕыта атын алааска оттуу барарыгар арахсыбыт киһилии судургутук дорооболосто. Хата, Уйбаан бэркэ уйадыйан, хараҕыттан уу-хаар баһа-баһа кууһан ылла. Лэгэнтэй, төрүкүттэн кытаанах соҕус майгылаах киһи, ону оччо сөбүлээбэтэ быһыылаах.
   – Нохоо, табахтааххын дуо? – диэтэ.
   Бүөтүр табахтаабат да буоллар өлүү мохуоркатын ис сиэбигэр укта сылдьарын ылан биэрдэ. Убайа ону ылан сиэбигэр куду анньаат, аны:
   – Нохоо, харчылааҕыҥ буолаарай? – диэтэ. Быраата эмиэ сиэбин хастан уон сүүһү таһааран биэрдэ. Икки улуу күүс хабырыйсар сэриитин инники кирбиитигэр көрсө түспүт убайдыы-бырааттыы саха уолаттарын кэпсэтиитэ итинник судургу буолла. Уйбаан үтүлүк оннугар илиитигэр наскы кэтэ сылдьарын нэлэс гыннаран көрдөрөн баран күлбүтэ буола-буола:
   – Дьэ, маннык муҥнана сылдьаахтыыбыт, – диэн уйадыйан титирэстээбит куолаһынан эттэ. Бүөтүр ону аралдьытаары убайын диэки кылап гына көрөн ылаат:
   – Бу аата ханна тиэрдэрдии илдьэн иһэллэрий? – диэн хайаларыгар да туһаайбакка ыйытта.
   – Яснай Полянаҕа тиийэбит диэбиттэрэ, – диэн баран Лэгэнтэй бүтэҥи тыаһынан ньирилии олорор арҕаа саҕах диэки көрөн турбахтаата. Онтон:
   – Чэ, Уйбаан, барыах, – диэтэ уонна санныгар саатын көннөрүммэхтээтэ.
   – Чэ, этэҥҥэ сылдьыҥ! – дии-дии Бүөтүр биир-биир илии тутуһан баран убайа аах, муостаны туораан, дьоннорун ситиэхтэригэр диэри батыһа көрөн хаалла. Уйбаан тиэтэйэн халты-мүлтү үктэнэн иһэн хаста да кэннин хайыһан көрдө. Оттон Лэгэнтэй бинтиэпкэтин сүкпүтүнэн дьулуруччу сүүрэн хорохоччуйа турда.
   Бүөтүр сэрии тыаһынан ньирилиир сир диэки субуллар колоннаны кытары арҕаа ааспыт убайын туһугар тоҕо эрэ бөҕөҕүн дьиктиргии санаата. Онтон Уйбаан уу-хаар баспыт хараҕа, уйадыйан титирэстээбит куолаһа өйүттэн өргө диэри тахсыбата.
//-- * * * --//
   Кини оччолорго хантан билээхтиэй, убайа улуу Толстой уһаайбатын чугаһыгар ыараханнык бааһыран чуут ньиэмэстэргэ билиэн түбэһэ сыһыаҕын. Уйбаан Колодезников ол кыргыһыыга охтуоҕун. Бэйэтэ эһиилгитигэр ыараханнык бааһыран, Ийэ дойдутугар ытык иэһин чиэстээхтик толорбутун туоһулуур «Албан аат» орденнаах дойдутугар этэҥҥэ эргиллэн тиийиэҕин. Кини кэнниттэн сыл аҥаара буолан баран убайа Лэгэнтэй уҥа атаҕын соһо тардан, түөһүгэр «Аҕа дойду сэриитэ» II степеннээх орденнаах дьиэтигэр киирэн кэлиэҕин. Онтон кыра бырааттара Куола эмиэ саллаат синиэлин кэтэн илиҥҥи кыраныыссаҕа сулууспалыаҕын, Квантунскай армияны үлтүрүтүһүүгэ кыттыаҕын.
   Үс ини-биилэр, дьэ, ити курдук хас эмэ мөлүйүөнүнэн киһи тыынын быспыт ынырыктаах сэриигэ тыыннаах ордон хаалбыттара. Оннук буоларыгар Бүөтүр Лэгэнтэйдиин 1941 сыллаахха фронт инники кирбиитигэр көрсө түһэн кэпсэппит үс мүнүүтэлэрин кэнниттэн тоҕо эрэ итэҕэйэ санаабыта.

Тыыраахылар

   Бэс ыйын саҥатыгар, төрөөбүт-үөскээбит, биһикпин ыйаабыт дойдубар, эһэм алааһыгар Тиилийэҕэ, андыга сытабыт. Бу бэрт минньигэс балыктаах, анды сөбүлээн түһэр дьоҕус күөлэ. Хоту эҥээргэ баар обургу арыыга дурдалаахпыт. Эһэбит Ньукулай Дьөгүөрэп, сахалыы аата Күлүкүнэй оҕонньор, бу эбэҕэ балыктаан, эргэнэ хара тыатыгар бултаан-алтаан үйэтин моҥообута.
   Биһиги куораттан иккиэ буолан тахсыбыппыт. Убайым аах бэһиэлэр. Онон сэттиэ буолан сиэрдийэ маһынан охсуллубут дурдаҕа симсэн сытабыт. Биһиги кэлиэхпит иннинэ дьоммут алта андыны өлөрбүттэр этэ. Онтон ыла анды биллэ илик дэһэллэр.
   Киэһэ аһаан-сиэн баран дурдабытыгар киирэн арааһы барытын ыатаран кэпсэтэ олордохпутуна убайым:
   – Уолаттаар, көрүҥ эрэ. Ити киһиттэн адьас куттаммат тыыраахы баар эбит ээ, – диэтэ.
   Онно өйдөөн көрбүппүт дурдабыт иннигэр, баара-суоҕа түөрт-биэс хаамыылаах сиргэ, ууттан харыс саҕа хоройон турар маска биир тыыраахы олорор эбит. Биһиэхэ төрүт кыһаллыбат. Үөһээнэн төттөрү-таары көтөн ааһар тыыраахылары төбөтүн эҥин араастаан кыҥнаҥната-кыҥнаҥната көрөр уонна саҥата биир кэм чаабырҕаан олорор. Бары ону көрө олордохпутуна хантан да кэлбитэ биллибэккэ биир тыыраахы баар буола оҕуста уонна, били, олорооччу айаҕар үөһэттэн мунду быраҕан ааста. Биирэ бэрт хапсаҕайдык хабан ылаат дьүккүҥнээн кэбистэ.
   – Тыый, ас таһан аһаталлар эбит дуу, – диэн бары өрүкүнэһэ түстүбүт. Итинтэн ыла кэпсэтэрбит быыһыгар наар тыыраахыбытын манаһан таҕыстыбыт. Өссө, төһө да чугас буоллар, солбуйса сылдьан халампааһынан тартаран көрөбүт. Ол икки ардыгар хас да мундуну аҕалан биэрдилэр. Кэлин өйдөөн көрбүппүт наар биир тыыраахы ас таһар эбит. Аһа диэн мунду, ынах тыла, ол-бу үөн-көйүүр.
   – Ээ, арааһа, инбэлиит эрэйдээх быһыылаах, – диэн дьээбэлээх соҕус түмүгү оҥордубут.
   Инньэ диирбитин кытары тыыраахыбыт көтөн тайаарыҥнаан тиийэн кынат мончууктарбыт уҥа өттүлэригэр ууга түһэн суунан чомполонно. Онтон эмиэ төннөн кэлэн маһыгар олорунан кэбистэ да кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы, кутуругун сарах-ирэх гыннара-гыннара чаабырҕаабытынан, араастаан чолос, хаптас гына хамсаммытынан барда.
   – Төрүт да инбэлиит буолбатах эбит дии. Уонна тоҕо бэйэтэ бултаан аһаабат баҕайыный? – диэн аны мунаарыы буолла. Урут хаһан да манныгы көрбөтөх дьон бэркэ дьиктиргээтибит. Дьэ, ити курдук тыыраахыбытын кэтэһэ-манаһа олорон сорохторбут муннулара тыаһаабытынан барда.
   Бу түүн эмиэ анды биллибэтэ. Сарсыарда туран чэйдээт ким бөһүөлэктээтэ, ким илим көрө киирдэ, сорох халдьаайыга чучунаахтыы таҕыста, атыттар балык хатырыктаан буһарар түбүгэр түстүлэр. Киэһэ дурдабытыгар киирбиппит тыыраахыбыт кэм да олорор эбит. Бу сырыыга кинини оччо аахайбатыбыт. Бөөлүүнү быһа баллыгыраспыт буоламмыт уочаратынан олоруохха диэн сүбэлэһэн баран утуйар аакка бардыбыт. Түүн устата биир да тылбыйар кынаттаах биллибэтэ.
   Киэһэ эмиэ дурдабытыгар түмсэн күө-дьаа кэпсэтэ олордохпутуна миигин кытары куораттан тахсыспыт Уйбаан Бөтүрүөбүс:
   – Дьэ, доҕоттоор! Ити тыыраахыбыт тыһы эбит ээ, – диэтэ.
   – Ону эн хантан биллиҥ? – диэн туоһулаһааччы буоллум.
   – Атыыра балтараа суукканы быһа ас таһан баран маарыын, эһиги киириэххит эрэ иннинэ, били дьыалатын оҥордо.
   – Ээ. Дьэ, дьикти да буолар эбит.
   – Эмиэ «ухаживайдаан» муҥнана сылдьар эбит дии.
   – Дьахталлар диэн итинниктэр ээ. Эр киһини эрэйдээбэккэ буолбаттар, – диэн ким тугу саныырын этэн күйгүөрэ түстүбүт. Сорохтор тыыраахыны өссө үчүгэйдик көрөөрү сыҕарыҥнаһан ыллылар.
   – Ок, атыыра эмиэ иһэр. Мундулаах, – диэн Уйбааммыт саҥа аллайда. Кырдьык, биир тыыраахы уун-утары көтөн кэлэн таҥнары сурулаата да, били, олорооччу айаҕар мунду ыһыктан ааста. Итиэннэ эргийэ көтөн иһэн, тыһы тыыраахы олорор маһыттан үс-түөрт хаамыылаах сиргэ ууга «чолк» гына түһээт, биир мундуну ылыбыратан таһаарда уонна эмиэ тыһытын айаҕар быраҕан ааста.
   – Саатар итиччэ чугас сылдьар балыгы бултаабат, дьэ үчүгэй «сарыысса» буолла доҕор, – диэн сөҕөн эрэ кэбистибит.
   Сотору соҕус саамай улаҕа сытар Өлөксөйбүт дьону кэннинэн ат буолан таһырдьа таҕыста. Биһиги кэпсэтэ-кэпсэтэ күөл мэндээрэр ньуурун, кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы чаабыргыыр тыыраахыны одуулаһа олордубут. Эмискэ тыыраахыбыт таһыгар күүскэ эпчиргэлэммит мас кэлэн түһэн ууну күдээриттэ. «Сарыыссабыт» соһуйан көтөн сарыкынайан таҕыста.
   – Бай, ким быраҕаттыырый? – диэн соһуйан өрө көрө түстүбүт. Онтон Өлөксөйбүт таһырдьа сылдьарын өйдөөн киһибит киирэрин кэтэстибит. Дурдабыт эргэ суорҕан аана силэллэ биэрдэ, Өлөксөй ат буолан миэстэтигэр ааһан иһэн:
   – Сараһын баара… Атын да сиргэ барбат. Бачча элбэх эр киһи көрөн олордоҕуна эҥин араас буолар, – диэн мөҕүттэн боллурҕаата. Көхтөөх күлсүү ньиргийэ түстэ.
   – Ээх, доҕор, киһибит эр дьону көмүскэһэн тамнааттана сылдьар эбит дии, – диэн өргө диэри күлүстүбүт. Тыыраахыбыт чахчы улаханнык өһүргэннэ быһыылаах, икки-үс чаас кэриҥэ биллибэтэ. Онтон эмиэ кэлэн чаабырҕаабытынан, атыырыттан мунду көрдөөн аймаммытынан барда.
   – Баҕайыы! Эмиэ кэллэ дии. Хата, үчүгэй аҕайдык сүрэххин хайытар гына үрдүгүнэн ытан саайыам ээ, – диэн саамай эдэрбит кыйыттыбыт саҥата иһилиннэ.
   – Ээ, ыал олоҕор орооһума, доҕор! Айылҕа итинник айдаҕа дии, – диибин. Дьонум күлсэн ньиргистилэр. Эмиэ ити чааһыгар ким тугу саныырын этэн күйгүөрэ түстүлэр.
   – Дьэ, кырдьык, ыал олоҕор орооһор сатаммат. Айылҕа итинник айан кээстэҕэ дии. Ону сааланан-саадахтанан да уларыппаккын. Ити мин кыһыйбычча маһынан тамнааттанабын. Хайа баҕарар омукка, кыылга-сүөлгэ удьуору ууһатыы диэн саамай тыын боппуруос буоллаҕа эбээт. Ити телевизорга кыыллар тустарынан биэриилэргэ да көрдөрөллөрүнэн онно, ордук атыырдар муҥнанаахтыыллар. Дьэ, тыһыга сөбүлэтэр иһин охсуһан, харсыһан, болҕомтотун тардаары араастаан сордонон биэрээхтииллэр.
   Эр да дьон оннуктар ээ. Бэйэ удьуорун, омугун ууһатыыга кинилэр ордук улахан эппиэтинэһи сүгэллэр дии саныыбын, – диэн Өлөксөйбүт бэрт уһуннук куолулаата. Биһиги онно сөбүлэспит курдук чочумча ах баран олордубут.

Ыт оҕото

   О самом сокровенном рассказывают
   только совершенно чужим людям.
   Гильберт Честертон
   Халлааҥҥа бачымах курдук сулустар дьиримнииллэр. Оттон тулам – ытыс таһынар ыас хараҥа. Арай, үүтээн турбатыттан сотору-сотору кыһыл кыымнар, кыраман үрдүккэ чаҕылыһар сулустарга ыстанан тиийиэхтэрин баҕарбыттыы, өрө кыырайан тахсан иһэн, симэлийэн хаалаллар.
   Оол-ол, спутник ааһан эрэр быһыылаах. Илинтэн арҕаа диэки сырдык сулус оргууй аҕай сыыйыллан эрэр. Оҕо эрдэхпиттэн маннык, күһүҥҥү ытыс таһынар ыас хараҥа киэһэ, сулустары одуулуурбун олус сөбүлүүбүн. Чараас ырбаахынан эрэ тахсыбыт буоламмын сотору дьагдайа быһыытыйан үүтээҥҥэ киирдим.
   Дьиэлээх киһим чүмэчи имик-самык сырдыгар ааҕа сыппыт кинигэтин туора уураат олоро түстэ.
   – Хайа, аһыыбыт дуо? – диэн баран мин диэки хойуу хаастарын аннынан өһөс, хара харахтарынан өрө көрөн таһаарда.
   – Ээ, аһаан, аһаан, – дии-диибин өйүөбүтүн хаалаабыт үрүсээкпин хаһыспытынан бардым.
   Аһаан, наҕылыччы табахтаан баран сыттыбыт. Айахпыт хам буолбакка арааһы ыатаран кэпсэтэ сытан нухарыйыах курдук буолан эрдэхпинэ, таһырдьа ыппыт үрэн тоҕо барда. Ону кытары даҕаспытынан, үргүбүт үөр сылгы туйаҕын тыаһа битигирээтэ. Арааһа, маарыын өтөх арҕаа саҕатыгар сылдьар сылгылар, үүтээммит таһыгар кэлбиттэрин үргүттэ быһыылаах.
   Киһим тыаһа суох олоро түһэн баран, тэтэрээт эрэ лииһиттэн мэнэкэ түннүгүнэн өҥөйөн көрдө.
   – Оо, саҥа ый төрөөбүт ээ, – диэбитигэр көрбүтүм, кырдьык, түннүкпүт барбах тунааран көстөр буолбут эбит.
   – Сатана ыта, хата, киһини соһутта, – дии-дии төттөрү сытта. Балачча өр саҥата суох сыппахтаатыбыт. Онтон киһим:
   – Мин дьылҕабар ыт улаханнык сабыдыаллаабыт кыыл ээ, – диэтэ уонна мин истэрбэр да, истибэппэр да кыһаммакка эрэ оргууй кэпсээн киирэн барда.
   – Оччолорго мин үһүс кылааска үөрэнэрим. Тохсунньу торулуур тымныыта түһэн турдаҕына оройуон кииниттэн күтүөтүм табаарыһа ыалдьыттыы кэлбитэ. Аан туманы бүрүнэн киирэн кэлээт, мин оһох таһыгар тугу эрэ кыччана олорорбун көрөн, мүчүҥнүү-мүчүҥнүү хоонньуттан хап-хара, кутуругун төбөтүгэр маҥан хоболоох ыт оҕотун ылан куустаран кэбиспитэ. Соһуччу үөрүүттэн махтанарбын да умнан, күөхтүҥү толбонноох харахтардаах ыт оҕотун дьоммор көрдөрө охсоору саалаҕа ыстаммытым.
   Ыппыт оҕотун Бойбох диэн ааттаабыппыт. Оскуолаттан кэлээт, кинини кытта бодьуустаһан сороҕор уруокпун да ааҕарбын умнан мөҕүллүтэлээн ылбытым. Өрө эриллэн тахсыбыт кутуруктаах, суп-суон атахтардаах бойборуйбут ыт оҕото биһиги дьиэ кэргэммит биир мааны оҕото буолбута. Сотору соҕус бэйэтин лаппа кыанар буолан уонна халлаан арыый сылыйан иһирдьэнэн-таһырдьанан сырсыы бөҕө буолбуппут. Дьиэ иһигэр мэниктээн орону, дьыбааны үрдүнэн эккирэтиһэн, күөдэл-таһаан оҥорон биирдэ иккиэн эппит аһыйар гына дьарыллыбыппыт.
   Сааскы ылааҥы күннэр буолбуттара. Биирдэ, субуота күн, оскуолаттан кэлэн баран хайыһардыы барарга тэриммитим. Дьиэбит бөһүөлэк кытыытыгар, арыы тыа саҕатыгар турара. Онтон халдьаайынан эргийэн нөҥүө алааска киирэн тахсар суол үктүүргэ санаммытым. Тоҥуу хаары тыыран, суол үктээн оймообутунан барбытым. Ытым оҕото кэннибиттэн батыһан, өссө чиҥии илик суолбун сиирэ-халты үктээн бадьаалаабыта. Үүрэн көрбүтүм да төннүбэтэҕэ. Ити курдук мочоохтоһон, биирбит көлөһүн-балаһын аллан, иккиспит тылын былас түһэрэн, тыаны быыһынан алааспыт үрдүгэр тиийэн кэлбиппит. Халдьаайыттан таҥнары анньынан алаас ортотугар томтойор кыракый булгунньах үрдүнэн суол үктүүр санаалааҕым. Хаара халыҥ буолан хайыһарым бытаан соҕустук сыннаран иһэн, хомурах анныгар сытар маһы аннынан ааспытыгар сирэйбинэн барбытым. Мас тостор хатан тыаһа «хачыр» гына түспүтэ. Олоро түһэн көрбүтүм, аҥаар хайыһарым ортотунан булгу баран, этиҥ түспүт маһын курдук, саркаахтара адаарыһа сылдьаллара. Хайыһарбын аһыйан уонна кыһыыбыттан-абабыттан хараҕым уута халыс гына түспүтэ. Ол кэмҥэ ытым оҕото кэлэн сирэйбэр сыстыбыт хаары харах уулары баҕастары, сып-сылаас сымнаҕас тылынан салаан ньэлибирэппитэ. Саҥа таһааран ытыах киһи, онтон туттунан ытым оҕотун кууспутунан олорбохтообутум. Онтон оргууй орҕостон туран, хайыһарбын устан аллара киирбитим. Өрдөөҕүтэ прицептээх тыраахтар хайа тыыран ааспыт омоох суолунан дьиэм диэки саллаҥнаабытым. Бойбох иннибэр киирэн, суол хайыҥыттан кулгаахтара уонна кутуруга эрэ көстөн сиэлэн эйэҥэлии турбута.
   Эмискэ кэннибэр массыына сигналлаан бээҕинээбитигэр соһуйан туора ыстаммытым. Сабыс-саҥа «УАЗ» массыына хаар күдэригин өрүкүтэн сирилээн кэлбитэ. Уруулга сопхуоспут директорын суоппара, саҥа чороччу улаатан эрэр уол курдук хачаайы, ол эрээри хонноҕун анныгар мээчиктэри укта сылдьар киһи курдук дагдаччы туттан хаамар, Сиэнньэ Афанасьев олороро. Массыына иһигэр өссө хас да киһи баара быһыылааҕа. «Сиэнньэ саҥа массыына ылан чаачахалдьыйыы бөҕө буолбут. Атастарын, доҕотторун кытары ону сууйа сылдьаллар», – диэн маарыын аһыы олорон аҕам эппит тыллара кулгаахпар иһиллэргэ дылы гыммыта.
   Суол кыратык өҕүллүүтүгэр көрдөхпүнэ ытым оҕото кэннин хайыһан олоро түспүтэ, онтон массыынаттан куота сатаан күүһэ баарынан сүүрэн мочоохтообута. Мин иэним тымныйа түспүтэ. Массыына бээҕинии-бээҕинии, айанын тэтимин өссө түргэтэтэн Бойбохпор саба сүүрдэн тиийбитэ. Тутан иһэр хайыһардарбын киэр илгээт таалан туран хаалбытым. Ыт оҕотун ааһаат массыына кыратык бытаарбыта. Кэлин аана аһыллан биир киһи быган, кэннин хайыһан көрбүтэ, онтон үрүҥ буруону бургучутан түргэтээтэр түргэтээн арыы тыа кэтэҕэр түспүтэ.
   – Бойбох… Бойбо-оо-ох! – диэн хаһытыы түһээт инним диэки ыстаммытым. Суолга ытым оҕото кэлин өттүн хаптаччы үктэтэн баран иннин диэки дьүккүҥнүү сатыы сытаахтыыра. Тиийэн сэрэниин-сэрэнэн көтөҕөн ылан истэхпинэ мин диэки көрбүт хараҕын билигин да умнубаппын.
   Дьиэбэр тиэрдэ оҕустахпына быыһыах курдук санаан ытыы-ытыы сүүрэн муҥнаммытым. Аҕам тиэргэҥҥэ мас хайыта сылдьан мин ытыыр саҥабын истэн өрө көрө түспүтэ. Ыстанан кэлэн ыт оҕотун сулбу тардан ылбыта уонна:
   – Барбыт, – диэн бүтэҥи соҕустук саҥараат миигин уоскутар аакка түспүтэ. Ытаан марылыы сылдьар киһини көтөҕөн дьиэҕэ киллэрэн истэҕинэ, аны ийэм ыстанан тахсан эрэрэ. Ким эрэ: «Баҕайылар арыгылыы-арыгылыы чолоһутан бу иэдээни оҥордохторун», – диир саҥатын истибитим. Ол күн ороммуттан турбатаҕым. Ытым оҕотун аҕам ханна эрэ илдьэн харайбыт этэ.
   Аҕыйах хонон баран кулууп таһынан ааһан истэхпинэ Сиэнньэ буолуохсут чаачахыс гынан ойон тахсыбыта:
   – Хайа, нохоо! Ыккын аһыйан нэһиилэ сылдьаҕын дуу? – диэн баран күлэн ардьайбыта. Мин кыһыыбыттан-абабыттан хараҕым туманныра түһээт оскуолам диэки ойбутум. Итинтэн ыла, наар Сиэнньэни хайдах кэһэтэр туһунан толкуйдуур буолан хаалбытым. Улаатан истэҕим аайы ону сыыйа умнубутум эрээри, ити чаачахалдьыйбыт киһини ис-испиттэн абааһы көрөрүм ааспатаҕа.
   Оскуоланы бүтэрэн, биир сыл сопхуоска рабочайдаан баран, армияҕа барбытым. Саас айылҕа уһуктан, ситэн-силигилээн турар кэмигэр дойдубар эргиллибитим. Дембеллэр кэлиилэрэ кыракый дэриэбинэҕэ биллэн турар дарбааннаах соҕус буолааччы. Көрсүспүччэ аһаан-сиэн айбардаабыппыт. Ол сылдьан эмиэ аһаабыт-сиэбит убайдарбытын көрсүбүппүт. Олорго Сиэнньэ эмиэ баара. Маҥнай айхаллаһыы, уруйдаһыы бөҕө этэ. Кэлин киэптэһии буолан барбыта. Ордук Сиэнньэ, били хонноҕун анныгар баар мээчиктэрэ өссө улааппыт курдук, даадахаччыйбыта. Мин бэйэбин лаппа кыанар этим. Билигин даҕаны икки-үс киһиэхэ дэбигис кыаттарыам дии санаабаппын. Наһаа киэптээбиттэриттэн кыратык үөрэтэ түһэр санаа киирбитэ. Ол эрээри, олус туттан кэбиспит этим. Ордук Сиэнньэни улаханнык эчэппитим. Били, урукку абааһы көрөр санаам күөдьүйэн кэллэ быһыылааҕа. Сарсыҥҥытыгар милииссийэлэр кэлэн тараччы тутан ылбыттара. Суут буолбута. Киһини инбэлиит оҥорбут буруйбар алта сылга түбэспитим. Үрдүк үөрэххэ туттарсар баҕам ити курдук үрэллэн хаалбыта. Хаайыыттан тахсан баран үтүөх-батаах сылдьыбытым. Кэлин бу дойдуну сөбүлээн олохсуйан эрэбин. Өссө кэргэннэнэр санаалаахпын. Дьэ, итинник, – диэн киһим кэпсээнин түмүктээтэ, табах уматтан испиискэтэ сандаарыс гынна.
   Мин кыттыгаһым тоҕо соччо-бачча билбэт киһитигэр итинник айаҕа аһыллан кэпсээбитин билбэтим. Арай, бургунас муоһунуу бииргэ үөскээбит тастыҥ быраатым адьас чугас доҕорум, үтүөкэн булчут диэн ыҥыран аҕалан кытыарбытыттан буоллаҕа дуу дии санаабытым. Дьэ, ити, күһүн бултуу сылдьан үүтээҥҥэ истибит кэпсээммин хайдах баарынан эһиэхэ тиэртим. Ону аны бэйэҕит сыаналааҥ.

Кийиит аҕата

   «…Күн-дьыл өрүс сүүрүгүнүү тохтообокко суккуллан ааһан иһэр. Ол сиэринэн урукку кэмнэр, биһиги билиҥҥи да күннэрбит туһунан өйдөбүл дьыл-хонук тоҕойдоругар сүтэн, симэлийэн хаалыах курдуктар. Ол иһин көлүөнэттэн көлүөнэ солбуһан истэҕин аайы ааспыт кэм чахчылара тумарыкка мунан хаалар аналлаах буоллахтара дуу дии саныыгын. Ол эрээри, история тыҥааһыннаах кэмнэригэр норуот оҥорбут хорсун быһыыта хаһан да өлбөөдүйбэт, туман буолан сүппэт аналлаах.
   Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кэмигэр биһиги эһэлэрбит, эбэлэрбит оҥорбут хорсун быһыылара эмиэ оннук өлбөт-сүппэт аналлаахтар…» диэн тыллары ааҕан баран Ирина Васильевна хараҕын сынньатаары сирэйин ытыһынан саба туттан олоро түстэ. Бу тохсус кылаастар «Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ Кыайыы 60 сыла» диэн тиэмэҕэ өйтөн суруйууларын бэрэбиэркэлии олорор.
   Өрүү буоларын курдук араас таһымнаах, ис хоһоонноох суруйуулар бааллар. Уолаттартан Пономарев Саша, Тимофеев Альберт бэркэ суруйбуттар. Оттон Седалищев Ваня бүгүн кинини соһутта да, үөртэ да. Олус үчүгэйдик, киһини соһутардык да, долгутардык да суруйбут. Аҕыйах стилистическэй алҕаһы аахсыбатахха ис хоһоонунан баҕас чахчы «5»-кэ эппиэттэһэр суруйуу. Ити уолга ураты болҕомтону ууран, үтүө өрүттэрин арыйан үлэлэстэххэ сатаныыһы. Бэйи, бу суруйуутун кылааһын салайааччытыгар көрдөрүллүө.
   Кыргыттар эмиэ араас таһымнаахтык суруйбуттар. Бу Катя Барахсанова суруйуутун ааҕа олорор. Өйтөн суруйуу, тэтэрээт бэрэбиэркэтэ буолла да, тоҕо эрэ, Катя үлэтин саамай бүтэһик көрөр үгэстээх. Арааһа, үчүгэй суруйууну, үлэни бүтэһиккэ хааллардаҕына сорох оҕолорго кыыһырбыта, халы-мааргы үлэлэриттэн хомойбута сайҕанар быһыылаах.
   Ити олордоҕуна эмискэ аан хоско төлөпүөн өрө тырылыы түстэ. Ирина Васильевна ойон туран санныттан халтарыйан түһэн эрэр халыҥ түү былаатын көннөрүнэ-көннөрүнэ хабыс-хараҥа саалаҕа таҕыста. Ити икки ардыгар кыһыҥҥы халлаан хараҥара охсон хаалбыт эбит. Илиитин иминэн харбыалаһан уоту холбоот, тулуйбакка өрө тырылыы турар төлөпүөн туруупкатын харбаата.
   – Аллуо! Маама, маама.., – диэн уолун саҥата чоргуйа түстэ.
   – Даа, даа! Истэбин, һыллыый! – диирин кытары төлөпүөнэ быстан хаалла. Туй-сиэ, эмиэ, били, сотовайдарыттан эрийэр быһыылаах. Харчыларын ыытымаары биирдии-иккилии тылы этэ-этэ арааран иһэллэр. Ол сэптэрэ бастакы биэс сөкүүндэтэ босхо үһү. Итинник уһун киэһэни быһа уончата эрийэн быһыта-орута кэпсэтэн ылаллар. Дьэ, накаас диэтэҕиҥ. Хайыаҥый, «голь на выдумки хитра» дииллэринии, устудьуоннар эмиэ төһө кыалларынан харчыларын харыстаан эрдэхтэрэ дии.
   Төлөпүөн эмиэ өрө кыыра түстэ. Быста-быста салҕанар кэпсэтииттэн уола кэргэн ылан эрэрин биллэ. Дьонуҥ, хата, сыбаайбаларын күнүн болдьоспуттар. Каникул кэмигэр кыыс дьонун кытары билсэ кэлэ сырыт диэн буолла. Аныгы оҕолор диэн, дьэ итинниктэр. Төрөппүттэриттэн ыйыта да барбаттар.
   Ирина Васильевна ити соһуччу сонунтан хайдах эрэ уйуһуйан, айманан хаалла. Үөрэнээччилэрин тэтэрээттэрин хомуйан суумкатыгар уктан, оһоҕун сабан баран, телевизорын холбоон дьыбааҥҥа дьылыччы түһэн олордо. Омос көрдөххө, бастакы программаҕа, бэнидиэнньик аайы көрдөрүллэр «Жди меня» биэриини олус болҕойон көрөр курдук да, санаата адьас атын сиргэ, сүүрбэттэн тахса сыллааҕыга сылдьар.
   …Костяны кытары бэһис кууруска сылдьан билсибиттэрэ. Олус да кэрэ кэмнэр этэ. Үрдүк үөрэхтээх үлэһит буолаары сылдьар эдэр кыыс уонна армияттан кэлэн үөрэҕин салҕаан эрэр уол тапталлара наһаа да ыраас этэ. Ону баара… Ону баара, биир сидьиҥ быһыы уонна өһөс, ыгым быһаарыныы туора соппута.
   Костя армияттан кэлэн үһүс кууруска үөрэҕин салгыырыгар саҥа уолу үгүс кыыс сөбүлүү көрбүтэ. Үксэ кыыс аймах үөрэнэр факультетыгар араас бэйэлээх кыргыттар бааллара. Ол эрээри Костя тоҕо эрэ Ираны талан ылбыта. Эдэр дьон бэйэ-бэйэлэригэр анаммыт курдуктара. Ордугурҕааччы да элбэҕэ. Ол да түмүгэр тапталлара сааскы маҥнайгы ньургуһуну муус сүрэхтээх киһи быһа тардыбытыныы эмискэ хагдарыйбыта.
   Эльвира диэн алын куурус кыыһа, Костяҕа ааспакка, арахпакка иилистэн, кэлин тиһэҕэр киниттэн оҕоломмут аатыран, Ира ыраас тапталын кирдээх атаҕынан тэпсибитэ. Кэлин ити барыта сымыйа буоларын билэн баран Ира, оо, хас-хас түүнү сыттыгын илитэн аһарбыта буолла. Онно өйдөөбүтэ, дьиҥнээхтик таптыыр киһигин кытта кыыһырыстаххына, күнүүлээһин ааспат-арахпат санаатыгар эмтэрдэххинэ, ыгым, өһөс быһаарыныыны ылынар сатамматын. Итинник быһаарыныыны ылынарыгар киниэхэ, саҥа киһи, саҥа олох үөскээн эрэрин билбитэ. Ол Костяҕа өсөһөрүн, кыыһырарын өссө күөртээн биэрбитэ.
   Үөрэҕин бүтэрэн дойдутугар анатан кэлбитэ. Ийэлээх аҕата кыыстара кэргэнэ суох оҕолоноору сылдьарын билэн, биллэн турар, олус хомойбуттара. Ол эрээри, хайыахтарай?! Олох уустуктарыгар эриллэн үөскээбит дьон кыыстарын хайа кыалларынан өйүү-убуу сатаабыттара. Сиэннэрэ Кешаны ис сүрэхтэриттэн таптаан, күннэрэ киниттэн тахсан биэбэйдэспиттэрэ. Билигин, бааллара буоллар, Кеша кэргэннэнэрин истэн төһө эрэ үөрээхтииллэр этэ…
//-- * * * --//
   Ирина Васильевна уолун кытары болдьоспут кэмигэр кийиит кыыс дьонун кытары көрсөөрү, сыбаайба туһунан быһаарсаары дьоллоох Дьокуускайга көтөр буолла. Көтөр аал киҥкиниир киэҥ халлаан сиигинэн хомпоруун хотой кыыллыы көтөн күпсүйэн кэлэн аэропорт таас таманнаах ньууругар таҥнары халаахтаан түстэ. Стюардесса пассажирдарга бүгүн Дьокуускайга 46 кыраадыс тымныы диэн биллэрэн баран, барыларыгар үтүөнү баҕара хаалла. Дьэ, халлаан, кырдьык, тымныйбыта сүрдээх эбит. Ирина Васильевна дойдутугар, Саха сирин соҕуруулуу улууһугар, маннык хабараан тымныылар түспэтэхтэрэ быданнаата.
   Суумкаларын туппутунан дьону кытта аалсан тахсан истэҕинэ, аан туман быыһынан, көрсөөччүлэр ортолоруттан уолун саҥата:
   – Маама. Маама, биһиги манна баарбыт, – диирэ иһилиннэ. Саҥа хоту хайыһа түспүтэ Кеша бэйэтин саҕа үрдүктээх, киэҥ арылхай харахтаах кыыстыын үөрэн мичилиһэ тураллар эбит. Кыыс кырыарбыт кыламаннарын быыһынан тэрбэччи көрөн, имэ тэтэрэн олус да кыраһыабай барахсан эбит. Уола кэлэн ийэтин иэдэһиттэн уураан ылаат:
   – Маама, билсэн кэбис. Бу – Лена, – диэн баран кыыһын диэки бэрт эйэҕэстик көрөн кэбистэ.
   – Ирина Васильевна диэммин, – диэт, кийиитин эмиэ кууһан ылан иэдэһиттэн «чоп» гына уураан ылла. Онуоха кыыс симиттэн кырыарбыт кыламаннарынан сапсыммахтаан ылла.
   – Чэ, таксига бара охсуохха, – диэн баран Кеша ийэтин суумкаларын хаба тардан ылла. Ирина Васильевна такси тохтобулугар баран иһэн кийиит кыыс төһө да түүлээх саҕынньахтааҕын иһин, ойоҕоһо кэтирээн көстөрүн бэлиэтии көрө оҕуста. «Тыый! Сотору өссө эбээ буолаары сылдьар эбиппин дии» диэн санаа күлүм гынан ааста. «Ээх, эдэрдэр, эдэрдэр!» диэн санаа кылам гынан эрдэҕинэ: «Оттон эн бэйэҥ хайдах этигиний?» диир этии чаҕылҕанныы күлүм гынан, ити санаалары үтүрүйэ охсон кэбистэ.
   Таксига олорон будулҕан туманы быыһынан айаннаан куоракка таҕыстылар. Тоҕус мэндиэмэннээх, үрүҥ тумарыкка сууланан үөһээ этээстэрэ барбах тунаарар дьиэ таһыгар тохтоотулар. Массыынаҕа олорон, лиибинэн үөһэ тахсан иһэн, Ирина Васильевна уолун кытары үөрэҕин, уопсайга хайдах олорорун туһунан ыйыталаста. Кыыс дьоно кимнээхтэрин ыйыталаһыан баҕарар эрээри, кэккэлэһэ турар Ленаттан тардынна. Кыыстан бэйэтиттэн ыйытыаҕын көрсө түһээт дьонуҥ кимнээхтэрий диэн токкоолоһон турара эмиэ олуонаҕа дылы.
   Минньигэс ас сытынан дыргыйбыт дьиэҕэ киирэн, аан хоско сонун устан, сиэркилэҕэ сирэйин-хараҕын саҥа көрүнэн эрдэҕинэ, Лена саҥата:
   – Ирина Васильевна, билсэн кэбис. Бу мин паапам, Константин Еремеевич, – диэтэ. Эргиллэ түһэн көрбүтэ, саала ааныгар чанчыктара саҥа кыырыктыйан эрэр Костя турар эбит. Ирина Васльевна сүрэҕэ эмискэ өрө бүллүгүрүү түһээт, тохтоон хааларга дылы гынна. Күлэн мичилийэ турар Лена сирэйэ соһуччу күлүгүрэ түһэрин кытары ким эрэ кылгас часкыйыыта иһилиннэ уонна хойуу да хойуу, халыҥ да халыҥ баатаҕа батары түспүттүү хабыс-хараҥа, уу чуумпу бүрүүкээтэ.
//-- * * * --//
   Биирдэ өйдөммүтэ балыыһа куойкатыгар сытыаран эрэ эргичитэ сылдьан укуоллаан тыбырҕатан эрэллэр эбит. Тоҕо манна баар буолан хаалбытын өйдөөбөт, төбөтүн, түөһүн иһэ кубус-кураанах, мэктиэтигэр малын-салын көһөрөн барбыт дьиэлэринии кип-киэҥ буолан хаалбыт курдук. Быраас пульсун тутан көрөн, эргитэ сылдьан иһиллээн, хаста эмэтэ туругун ыйыталаһан баран тахсан барбытын кэннэ сиэстэрэ кыыс арылхай хараҕын көрөн ылаат, дьэ, туох буолбутун өйдүү түстэ. Били, кубус-кураанах курдук буолбут түөһүгэр сүрэҕэ батыа суохтуу өрө тилигирии түстэ. Кулгааҕар: «Бу мин паапам, Константин Еремеевич», – диэн саҥа тимири тимиргэ саайталыырдыы чыбырҕаччы охсубутунан барда. Саҥа улааттар улаатан, кэлин кулгааҕын кулукута хайа барыахтыы ньиргийдэ. Эмиэ бэйэтин дуу, сиэстэрэ кыыс дуу хатан часкыырын истэргэ дылы гынна уонна хабыс-хараҥаҕа тимис гынан хаалла.
//-- * * * --//
   Өйдөнөн кэлбитэ эмиэ куойкатыгар сытар эбит. Сиэстэрэ кыыс аттыгар олорон орон баһыгар өйөммүтүнэн утуйан хаалбыт.
   Бу сырыыга өйө-санаата арыый сааһыламмыкка дылы буолбут. Аан бастакынан: «Оҕону… Оҕону түһэттэриэххэ наада» диэн санаа киирдэ. Онтон түбэспит алдьархайа түгэҕэ көстүбэт хараҥа чүөмпэ курдук дириҥин, кута хараҕыныы уодаһыннааҕын саныы-саныы ытаан санна титирэстээбитинэн барда. Маҥнай саҥа таһаарбакка хараҕын уута бокуойа суох икки чанчыгынан тохто сытан, сыыйа ыйылыыр, ыҥыранар икки ардынан саҥа таһааран барда.
   Сиэстэрэ кыыс ити саҥаттан соһуйан уһуктан кэлээт, тугу эрэ саҥарыах курдук айаҕын атан иһэн, аны туох эрэ дорҕоон тахсан хаалыа диэн өрүһүспүттүү ытыһынан саба туттаат, аан диэки ыстанна. Сотору саҥа уһуктан, салбаҕырбыт сирэйдээх быраас киирэн кэллэ.
   – Уоскуй, уоскуй. Наһаа айманыма, – дии-дии Ирина Васильевна илиитин ылан сүрэҕин тэбиитин билээри тойон эрбэҕинэн бигии туппутугар, адьас да өрө уһуутуу-уһуутуу, ньиккирэччи ытаан барда. Эмиэ эргичитэ сылдьан укуоллаан чыбырҕаттылар, муннугар туох эрэ хабархай сыттааҕы үҥүлүттүлэр. Ытаан-ытаан хайдах эрэ дьэгдьийбиккэ дылы буолла. Ол эрээри билигин да титирэс куолаһынан:
   – Константин Еремеевиһи, Константин Еремеевиһи ыҥырыҥ, – диэн сибигинэйэ сытта. Арааһа, утутар укуолу биэрбиттэр быһыылаах, халтаһалара ыараан сабылла тураллар. Устунан нухарыйан киирэн барда.
   Уһуктан кэлбитэ, аттыгар олоппоско бүк түһэн Костя, Константин Еремеевич олорор эбит. Ирина Васильевна кини кыырыктыйан эрэр баттаҕын көрөн сыта түһэн баран, хатырбыт уостарын тылынан салбанан ылла уонна кэһиэҕирэн хаалбыт куолаһынан:
   – Костя. Константин Еремее.., – диэн истэҕинэ, киһитэ хонос гына түстэ. Хараҕар үөрүү кыымнара уруккутунуу чаҕылыһа түһээт, илиититтэн хабан ылла.
   – Ира. Ирочка! Хайа, хайдаххыный? Киһини олус да куттаатыҥ, – диэн биир тыынынан кутан кэбистэ. – Ира, эн наһаа долгуйума. Мин билигин барытын быһаарыам. Лена мин оҕом буолбатах. Кэргэним бастакы эриттэн кыыһа ээ, – диэн өрүһүспүттүү эппэйэ-эппэйэ этэн баран, Ирина Васильевна сирэйин-хараҕын тонолуппакка көрөн олордо.
   Ити аҕыйах тыл Ирина Васильевнаҕа хайа да укуоллааҕар күүскэ дьайдылар быһыылаах. Түөһүн иһэ эмискэ сылыйан, өйө-санаата ыаһырбыт былытынан бүрүллэн турар халлаан халларыныы дьэҥкэрэн кэлэргэ дылы буолла. Онто сирэйигэр-хараҕыгар эмиэ билиннэ быһыылаах. Костя, Константин Еремеевич эмиэ уҥан хаалыа диэн куттанан, олоппоһун түөрэ олорон аттыгар тобуктуу түһээт, илиитин быыстала суох мускуйа-мускуйа:
   – Лена мин кыыһым буолбатах. Кэргэним кыыһа. Бастакы эриттэн. Миигиттэн оҕоломмотоҕо. Лена миигин кыратыттан паапам диир. Ийэтэ бокуонньук холбоспут күммүтүттэн оннук үөрэппитэ… Ира, Ирочка! Эн уоскуй. Аны киһини куттаама, – диэн ботугуруу олордо.

ӨлбҮт таракаан

   Сырдык нэһиилэ тунааран киирэр буолуор диэри киртийбит, сорох тааһа тоҕута сынньыллыбытын фанеранан уонна салапаан лоскуйдарынан сабыта тутуллубут түннүгүнэн сааскы күн уота сэрэммиттии, дьиксиммиттии тыргыллан киирэн сууллубатаҕа, сотуллубатаҕа ырааппыт остуол сирэйигэр тайанна. Остуол хаба ортотугар, ол-бу иһит дуомун, килиэп хоруоскатын быыһыгар атахтарын өрө тэппитинэн өлө сытар таракаантан сиргэммиттии оргууй аҕай хаҥас диэки халыйда.
   Остуолтан муостаҕа ыстанан түһэн буор-сыыс, бөх-сах, табах төрдүгэстэрэ, бытыылка арааһа ыһыллан сыталларын үрдүлэринэн ааһан хаһааҥҥыта эрэ сырдык обуойдаах истиэнэҕэ ыттан истэҕинэ хос иһигэр киһи ыҥырынара, өрүтэ уһуутуура иһилиннэ. Онтон, сотору соҕус буолаат, арбайбыт баттахтаах, дарбайа испит, онон-манан көҕөрбүт сирэйдээх, мыыланы, өтүүгү өтөрүнэн билбэтэх таҥастаах киһи алтахтаан таҕыста. Муостаҕа олоро түһээт, онно-манна төкүнүһэ сытар бытыылкалары ыла-ыла, иһигэр туох баарын ыйдаҥардан да көрбөккө, айаҕар таҥнары тутуталаан биир-икки таммах кэлэрин салбанан кэбиһэ-кэбиһэ уҥа өттүгэр чөмөхтүү ууран истэ. Онтон төһө туһаммыта биллибэтэ. Арай сирэйин мырдыччы туттан баран, баһын харбаммытынан бэрт өр умса көрөн олордо. Күн уота истиэнэттэн сыҕарыйан бу хайа сордоох олороруй диэн сирэйин өҥөйөн көрүөн баҕарбыттыы, кини арбаҕар баттаҕын имэрийдэ. Били киһибит онно эрэ кыһаммакка нэһиилэ орҕостон туран остуолга тиийэн бүк түһэн кэбистэ.
   Ол олорон өлөн тиэрэ түһэн сытар таракааҥҥа хараҕа хатанна. Кини ити таракаантан туох уратылааҕый?! Хаһан эрэ эмиэ бу курдук тиэрэ түһэн дуу, умса хоруйан дуу өлүөҕэ. Күн сиригэр маннык киһи олоро сылдьыбыта ээ дэтэр гына туох да суолу-ииһи хаалларыа суоҕа. Чэ, баҕар, таракаантан ордубута диэн уҥуоҕар туох эмэ бэлиэ сыыһын туруоруохтара. Уонна… уонна бүттэ.
   Онтон урут син киһи курдук киһи этэ эбээт. Орто оскуоланы үчүгэйдик бүтэрбитэ, үрдүк үөрэхтэммитэ. Кэргэннэммитэ, оҕоломмута, балачча үрдүк дуоһунастаммыта. Кини илии баттааһыннаах кумааҕылара бэрт улахан дьыалалары быһаарар буолбуттара. Ол боппуруостар барыта кабинет түгэҕинээҕи бүччүм хоско бытыылкалаах олорон кэпсэтиллэр буолан испиттэрэ. Сыыйа арыгыга ылларан барбытын билбэккэ да хаалбыта. Кэргэнэ маҥнай сүбэлии, онтон ааттаһа, кыыһыра сатаан баран, эмтэммэтэххинэ арахсабын диэн кытаанах усулуобуйаны туруорбута. Эмтэнэн да диэн… Сыл аҥаара эрэ туттуммута. Улахан кыыһырсыы-адаарыһыы кэнниттэн баҕарбат буола-буола иккистээн эмтэммитэ. Бу сырыыга төрүт да уһаабатаҕа, илиитэ үрүүмкэ диэки барбытын билбэккэ да хаалбыта. Онтон харыыта төлө барбыттыы, дьэ, арыгыга төбөтүн оройунан түспүтэ. Үлэтиттэн уһуллан, арыгыны батыһан уулусса киһитэ буолбута. Кэргэнэ эрэйдээх иккитэ-үстэ тутан ылан дьиэтигэр аҕалан хараанныы сатаабыта да, күрээн иһэрэ.
   Дьэ уонна бу билигин бэйэтин ити өлбүт таракааҥҥа холуу саныы олордоҕо. Кэргэнигэр тиийэрэ, арыгытын эмтэтэрэ буоллар, баҕар, киһитийиэн сөп этэ да, аара син биир иһэн-аһаан халыйан хаалыаҕа. Кытаанах санаа диэн суох буолбут, барытын арыгы быһа сиэбит быһыылаах. Урут син хаста да кэргэнигэр тиийэр, арыгы дьаатыттан эмтэнэр санаалаах дьиэтигэр барар этэ да, тиийбэтэҕэ… Ол эрээри кини да хаһан эрэ бэйэтин кытаанах санаалаах эр киһи быһыытынан ааҕынара. Бүгүн хайаан да кэргэнигэр тиийдэҕинэ сатаныыһы. Булгуччу, хайаан да. Бу күн сиригэр кинини аһынар, харыһыйар соҕотох кини эрэ буолуохтаах. Саатар аҕыйах хонукка олордуоҕа, аһатыаҕа-сиэтиэҕэ, сууйуоҕа-тарыаҕа. Баҕар, эмтэнэн киһи-хара буолуоҕа. Ама, бу таракаан курдук ханна эрэ умса түһэн өлөн хаалар аналлаах үһүө. Барыахха, барыахха.
   Итинник булгуччу санааны ылынан ааҥҥа тиийэн иһэн кэннин хайыһан бытыылкаларын көрдө. Туттарбыт киһи сүүрбэччэ солкуобай буолсу. Кыттыстаҕына… Бэйэтиттэн-бэйэтэ кэлэнэн баһын булкуйбахтаат, остуол диэки көрбүтэ таракаана маарыҥҥытын курдук тиэрэ түһэн сытар эбит. Ону көрөөт, эргиллэн аан тутааҕын харбаан иһэн эмиэ бытыылкаларын диэки хайыһа түстэ. Сүүрбэ үс солкуобай биэс уон харчыга туруо эбиттэр диэн өйүгэр суоттаата.
   Күн уота бу саараҥныы турар киһини сирдиирдии, аны аан тырыттыбыт бүрүөтүгэр сыдьаайда.

Үйэ чиэппэрэ кэм

   Соҕурууттан хоту диэки эрийэ-буруйа субуллан ааһар от үрэх тоҕойугар тумустаан киирбит тиит, хатыҥ былаастаах ойуур саҕатыгар шифер кырыыһалаах, тимир турбалаах ампаар харааран турар. Аттыгар адаарыйбыт тайах муоһа киэргэллээх модьу-таҕа сэргэ кубарыйан көстөр.
   Күһүҥҥү ып-ыраас халлааннаах күн ортото буолан эрэр. Ампаар таһыгар өтөрүнэн киһи сылдьыбыт сибикитэ биллибэт. Саас эрдэ тыатааҕы кырдьаҕас кэлэн ону-маны тиҥсирийэ сылдьан, көлөҕө аналлаах от мунньар массыына истиэнэҕэ өйөннөрүллэн турар көлүөһэтин суулларан, соһуйан туора ыстанаары түҥнэри көтөн кэбиспит хаптаһын долбууруттан ыһыллыбыт кырыыҥкалар, бытыылкалар, кэнсиэрбэ бааҥкалара ампаарга киирэр аан таһыгар төкүнүспүтүнэн сыталлар. Туох да көтөр-сүүрэр баара биллибэт, чуҥкунуур чуумпу дойду.
   Күн ортото ааһыыта тэйиччи соҕус саа тыаһа доргуйталаан ылла. Онтон өр соҕус тыраахтар тыаһа тарылаан иһэн «ньим» барда. Сотору соҕус эмиэ саалар тыастара битиргэстилэр. Чочумча буолаат, тыраахтар эстэн тарылаата, онтон үрэх соҕуруулуу тоҕойуттан быган, тыа саҕатынан бэттэх диэки айаннаан түөрэҥэлээтэ.
   Иһиллээбит курдук чуҥкунуур чуумпу бүрүүкээн турбут сирэ хайдах эрэ сэргэхсийбит, туох эрэ сонуну кэтэспит кэриэтэ буола түстэ. Дьоҕус баҕайы, икки көлүөһэлээх прицеби соспут «Беларусь» тыраахтар кур лаҥханы хайа тыыран ампаар таһыгар кэлэн тохтоото. Тыраахтар иһиттэн икки киһи ыстанан түстүлэр. Уһун эрэһиинэ саппыкылаах, от-мас дьүһүнүн курдук бултуур таҥастаах киһи ампаар айаҕар тиийэн иһэн:
   – Оо, бу дойдуга өтөрүнэн киһи сылдьыбатах эбит дии, – диэн саҥа аллайда.
   – Ээ, ким сылдьыа буоллаҕай. Ырааҕа бэрт буоллаҕа дии, – аргыһа прицептэн үрүсээгин ылаары хасыһа сылдьан хардарда.
   – Хайа, оттон оттооботтор дуо?
   – Оо, бу да киһи… Куоракка киирэн дэриэбинэ олоҕуттан адьас тэйэн хаалбыккын дуу? Сопхуостар ыһыллыахтарыттан маннык дойдулары оттообот буолбуттара.
   – Тоҕо, доҕоор?
   – Бачча ыраах тахсан оттуохха, аны онтугун кыһын тиэйтэриэххэ наада. Билиҥҥи тыа киһитэ ону барытын кыайан уйуммат буолан турар.
   – Оо, өлүү эбит. Оччоҕо бу үлүгэрдээх ходуһалар таах сыталлар дуо?
   – Сыттахтара дии. Хайыаххыный? Хата талаҕынан саба үүнэн эрэллэр. Чэ, сааҕын ылан ити тумус төбөтүгэр баран тоһуй. Дьонуҥ сотору куобах бөҕөнү үүрэн таһаарыахтара. Куобаҕы үрэх уҥуор куоттаран мөҕүллээйэххиний.
   – Итинэн үрэх уҥуоругар диэри биэрэстэ аҥаара баар ини. Ама, ону туораатахтарай.
   – Этэбин ээ, барыта талаҕынан, сөкүнэн саба үүнэн хаалла диэн. Онон куобах ханан баҕарар туоруон сөп. Былырыын сылдьан көрдөхпүнэ итинэн, били, эн кус кэтиир чүөмпэҥ хоту баһынан, талах бөҕө үүммүт этэ. Куобахтарыҥ онуоха диэри аҕыйахта көстөн хаалыахтара.
   – Тыый, оттон урут ходуһа бэрдэ этэ дии. Дьэ, сир-дойду уларыйара түргэн да буолар эбит.
   – Түргэн, түргэн. Ол эрээри, эн бу эргин сылдьыбатаҕыҥ сүүрбэттэн тахса сыл буолла диэбитиҥ дии?
   – Кырдьык да оннук. Сүүрбэ биэс сыл диэн уһун кэм ээ.
   Эмискэ чугас соҕус саа тыаһа «дор» гынна. Кэпсэтэ турбут дьон сааларын хаба тардан ылаат, тумус төбөтүгэр сырыстылар. Саалар тыастара бүтэҥитик «кип» гынара, эмиэ да сатаархайдык тоҕута бараллара хойдо түһээт, хам барда. Онтон тыа саҕатынан илиилэригэр биирдии-иккилии куобаҕы туппут дьон күөрэлэҥнэһэн иһэллэрэ көһүннэ. Кэпсэтэн күйгүөрэ-күйгүөрэ ампаар таһыгар кэлэн куобахтарын биир сиргэ тэлгии бырахтылар. Чуҥкуйан турбут сир дьон саҥатынан, көрдөөх күлсүүнэн, уу баһа киирэн эрэр киһи атаҕа чалымныыр тыаһынан, кутаа унаар буруотунан сэргэхсийэ түстэ.
   Били, маҥнай кэлээт дьон өтөрүнэн сылдьыбатаҕыттан соһуйбут саас ортолоох киһи куобах сүлэ олорон:
   – Дьэ, биһиги ити Сэмэнниин, оҕо сылдьан манна хас да сыл оттообут дьоммут. Ол сэргэни бу ампаары көһөрөн аҕалбыт сайыммытыгар туруорбуппут. Оччолорго хойукка диэри оттуур этибит. Күһүн, балаҕан ыйын саҥатыгар, биир ыт тайаҕы эккирэтэн аҕалбытын бу ампаар кэннигэр ытыалаан бааһырдан баран, мантан арҕаа диэки Үчүгэй Үрэх диэн сир чүөмпэтигэр түһэрэн өлөрбүппүт. Ол тайах муоһа, дьэ, ити сэргэҕэ сааллан турар, – диэн кэпсээн көбдьөөрөр.
   – Адьас аарыма буур эбит дии.
   – Дьэ, адаарыйан үтүө муос, доҕор!
   – Тоҕустаах кыыл быһыылаах.
   – Кырдьык, тоҕустаах буур этэ. Ол күһүн тайах өлөрөн, куобах этэ сиэн оскуолаҕа молооруччу уойан тиийбиппит.
   – Онтон төһө кэм ааста?
   – Лоп курдук сүүрбэ биэс сыл буолбут эбит ээ, бу сылдьан санаатахха… Оччолорго биһиги уон үстээх хастаах уолаттар буоллахпыт дии. Үйэ чиэппэрэ ааһа охсубут. Ол сайын звеноҕа үлэлээбит дьон аатын сэргэҕэ дьөлө быһан суруйбуппут баара буолуо.
   – Ээ, кырдьык, баар эбит, – диэн эдэр уол саҥата чугдаара түстэ. – Петров Иван Петрович диэн кимий, бу?
   – Улахан Уол диэн киһини билбэккин дуо?
   – Ээ, Таайыскалаах аҕалара дуо?
   – Кини, кини. Оччолорго күөгэйэр күнүгэр сылдьар этэ буоллаҕа дии. Звеновод этэ. Оо, дьэ, охсордоох кини баара. Суола-ииһэ ырааһа, киэҥэ. Хаарыан киһи бу күн сириттэн эрдэ күрэммитэ.
   – Ол хайдах буолбутай?
   – Ытынан өлбүтэ. Сопхуостар ыһыллан, коллективнай предприятиелар тэриллэр кэмнэригэр кинини бэрэссэдээтэлинэн талбыттара. Онно үлэлии сылдьан үһүс сылыгар эмискэ бэйэтигэр тиийиммитэ. Тугун-ханныгын Сэмэн үчүгэйдик билэриҥ буолуо.
   – Үүт астыыр дьиэ ампаарыгар киирэн ытыммыт этэ. Ол саас предприятиеҕа сүөһү бөҕө охтон өлбүтэ. Оччотооҕу кэми бэйэҕит билэҕит. Ыһыллыы-тоҕуллуу, дьон туохха да кыһаллыбат ээл-дээл сыһыана, биир тылынан эттэххэ, таҥнары түһүү иэдээнэ этэ буоллаҕа дии. Ону уруккулуу иитиилээх киһи сүрэҕэр олус чугастык ылыннаҕа диэн тойоннууллара. Үлэлии, сүүрэ-көтө сатаан баран, кыайбатаҕар буруйдаах курдук сананаахтаабыта буолуо.
   – Кырдьык, урут Улахан Уол кыайбатаҕа, сатаабатаҕа суох буолара. Үөрэммэккэ хаалбыта. Үөрэммитэ буоллар, бэртээхэй салайааччы, үлэһит тахсыа эбитэ буолуо. Көр, кинини кытары үлэлээтэххэ тугу да тулутуо суох курдук сананар этиҥ ээ. Бээрэ, иккис киһинэн ким суруллубутуй?
   – Семенов Е.Я. диэн.
   – Ээ, Гуоса. Билэр инигит?
   – Билэн-билэн. Оттон бу Васильев С.К. диэн кимий?
   – Сэргэй. Сэмээр Сэргэй диэни истэр инигит? Билигин Орто Халымаҕа тиийэн олорор буолуохтаах.
   – Былырыын сайын кэлэ сылдьыбыта. Төрүт халымалыы эҥээритэн саҥарар буолан хаалбыт этэ. Били, Өлөксөйдөөх күтүөттэрэ Андрей дойдутугар баар диэбиттэрэ.
   – Ээ, кырдьык. Онно олорор буолуохтаах. Ол Андрей маҥнай күтүөт буолан кэлэ сылдьан күһүн муҥха кынатыгар кэлбит мундуну ыстаан кырдырҕата-кырдырҕата: «Бу дойду тугунуога тоҕо кытаанаҕай?» – диэбит дииллэрэ кырдьык дуо?
   – Кырдьык-кырдьык. Мин онно баарым.
   Көрдөөх күлсүү ньиргийэ түстэ. Сэргэҕэ испииһэги ааҕа турар уол испиискэ уматан сандаарыс гыннарда. Ити икки ардыгар борук-сорук буола охсубут эбит.
   – Семенов П.Д. диэн бу кимий?
   – Ээ, хайа эрэ ыаллыы улуустан кэлэн аҕыйах сыл олоро сылдьыбыт киһи. Хаһан эрэ куоракка көрбүтүм. Адьас иһээчччи буолбут быһыылаах этэ. Миигин билэн харчы көрдөөн ылаахтаабыта. Кэргэннээх, оҕолоох этэ да арахсыбытым диэн эрэрэ. Арааһа, өлөөхтөөбүтэ буолуо.
   – Хайдах эрэ дэбдэҥ соҕус киһи этэ, – Сэмэн күөһү булкуйа туран тыл кыбытта. – Арыгы обургу кинитээҕэр буолуохтары бүдүрүттэҕэ буолуо ээ.
   – Бу Атласов С.И. диэн Сиидэр дуо?
   – Сиидэр. Билигин Сиидэр Уйбаанабыс диэн ыҥырбатаххына өһүргэнэр буолуохтаах. Хайа, байыы-тайыы бөҕө. Нэһилиэк сис ыала буоллаҕа дии. Биһиги манна оттуурбутугар саҥа кэргэннэммитэ. Сотору-сотору матасыыкылыгар олорон бөһүөлэккэ тэптэрэн хаалааччы. Дьоммут: «Сиидэр Сиидэрэбистэри, Сиидэрэбинэлэри ситэртии барда», – диэн күлсэр этилэр.
   – Киһиҥ билигин коммерсант бэрдэ. Техника арааһа киниэхэ баар. Улуус киинигэр маҕаһыыннаах, куоракка икки дьиэлээх. Дьэ, чахчы сатаабыт киһи кини баар. Бааһынай хаһаайыстыбанан барыыга кредит ылан кыаҕыран хаалбыта.
   – Сиидэриҥ оҕо эрдэҕиттэн бэрт эргитиилээх өйдөөх, барыстаах өттүн толкуйдуур этэ ээ. Көр, мин убайым оҥорбут икки мас бэстилиэтин 50-нуу харчыга атыылаһан ылан баран, «Зарница» диэн байыаннай оонньуу саҕана солкуобайдыы атыылаабыт этэ. Оччоттон оннук киһи билиҥҥи үйэҕэ адьас мааһа тахсыбыт буолуохтаах.
   – Кырдьык, оннук. Бэл, нэһилиэккэ ыытыллар улахан тэрээһиннэргэ спонсордыыр ээ.
   – Маладьыас эбит дии.
   – Маладьыаһын маладьыас эрээри, аймахтарыттан, бииргэ төрөөбүттэриттэн адьас тэйэн хаалла. Эгэ, биһигини сыһыарыа дуо? Ити спонсордыыра да оҕуруктаах соҕус толкуйтан тахсар. Син хаһан эрэ икки-үс бүк өҕүтэн ыларын билэр.
   – Оннук эбит дуу. Халыҥ харчы, үтүмэн үп киһини тосту уларытар дииллэрэ кырдьык быһыылаах.
   – Онно туох да саарбахтааһын суох. Кырдьык. Уларыйбат-тэлэрийбэт диэн суох буоллаҕа дии. Аҕыйах сыл иһигэр олохпут хайдах курдук уларыйбытын бэйэҕит билэҕит. Туох эрэ хамсааһын баар буолан олох сайдан истэҕэ эбээт.
   – Олох, кырдьык, сайдар. Ол эрээри, таҥнары барыы эмиэ баар. Бэйэҥ көрдүҥ дии, бу ходуһаларга хотуур түспэтэҕэ ыраатта. Үлэ-хамнас эрэ өттүгэр эрэ таҥнары түспэппит эбээт. Сиэр-майгы эмиэ сатарыйан иһэрин курдук көрөбүн.
   – Ким билэр. Киһи аймах үөскүөҕүттэн олохсуйбут киһилии сиэр-майгы билигин да тутуһуллар ээ. Урут иһитиннэрэн-биллэрэн иһии суоҕар куһаҕан барыта дьон кулгааҕар тиийбэккэ, сабыллан испитэ буолуо ээ. Ол эрээри кэлин өлөрсүүнү-өһөрсүүнү, араас ыар буруйдары оҥорууну олус дарбатар буоллулар. Саамай «үтүө» сонуммут ол буолла. Ол быыһыгар буруйу оҥоруу үрдээбитэ эмиэ баар. Дьэ, ити барыта арыгы содула. Арыгыбыт, пиибэбит олус дэлэйдэ.
   – Этимэ даҕаны. Ити телевизорга хас уон мүнүүтэ ахсын пиибэни рекламалыыр буолбуттарын кэннэ, ама, ким иһиэн баҕарбат буолуой? Итини тоҕо бобон кэбиспэттэрин сөҕөбүн.
   – Харчы, харчы буоллаҕа дии.
   – Пиибэ итирдэр утахтар ахсааннарыгар киирбэт эбээт. Мин ону муодаргыыбын.
   – Киллэриэххэ баар этэ. Эмиэ харчы быһааран эрдэҕэ.
   – Оннук, оннук. Наадалаах дьоҥҥо харчы кутан биэрдэхтэринэ арыгыгын да хас уон мүнүүтэ ахсын арбыахтара.
   – Үҥэр таҥарабыт, чиэспит, суобаспыт барыта харчы буолбутун кэннэ онтон атын буолуон сатаммат.
   – Дьэ, доҕор, арай биһиги манна оттуу сылдьарбыт саҕана баар Сэмэн, Харылаампый оҕонньоттору бүгүҥҥү күҥҥэ баар гынан кэбиспит киһи төһө эрэ соһуйаллар этэ.
   – Соһуйумуна. Соһуйарын ааһан улаханнык хараастыахтара этэ. Айылҕа хайдах айбытынан кырдьыбыт, наар үлэни эрэ өрө туппут дьон эрэйдээх билиҥҥи кэмҥэ кэлэн хааллахтарын сүрэхтэрэ хаанынан ытыыр ини. Аҥаардас бу ходуһаларын да көрдөхтөрүнэ иэдэйиэхтэрэ.
   – Ээ, дьэ, иэдэйэллэр. Барахсаттар үлэһиттэрэ, көнөлөрө, наар үчүгэйи эрэ ыраланаллара, үтүө дьон этилэр.
   – Ол иитиилэриттэн төрүттээх этэ дии саныыбын. Кинилэри, биллэн турар, ким да анаан-минээн ииппэтэх буолуохтаах да саха дьонун сиэринэн аламаҕай, сайаҕас санаалаах буоллахтара дии. Билигин дьону, ордук ыччаты өй-санаа өттүнэн иитиигэ ким да кыһаллыбат буолла ээ. Барыта дьаалатынан баран иһэр. Итиннэ дьиҥэр государство ылсыахтаах этэ.
   – Дьэ, ону биһиги бу олорон быһаарбаппыт буолуо. Чөмчөкөлөөхтөрбүт тугу эрэ быһааран олороллор ини.
   – Ити адьас сыыһа этэҕин. Биһиги эмиэ общество олоҕор орооһуохтаахпыт.
   – Ээ, чэ, куолулаан бүтүөҕүҥ. Хата, күөспүт буста быһыылаах, аһыаҕыҥ.
   Бары аһаары үрүсээктэрин көрдүүр, күөс хоторор, кутаа таһыгар аһыыр сири бэлэмниир түбүгэр түстүлэр. Хараҥа өссө хойдубукка, ыаһырбыкка дылы буолла. Арай, кыымынан кытыастар кутаа уонна тыраахтар аккумуляторыгар холбоммут лаампа уота дьиэ оннун саҕа сири чүөччэрдии сырдатар. Ол күөнүгэр барыҥнаһар, кэпсэтэн күйгүөрэр дьон тугу саҥаралларын сыыска түһэрбэттии иһиллээн баараҕай тииттэр, дьылыгырас титириктэр, сэбирдэхтэрэ суйданан эрэр хатыҥнар иһийиэхтэринэн иһийэн турарга дылылар.
   Сотору халыҥ сис тыа кэтэҕиттэн туолан эрэр ый дьэс кыыһан быган кэллэ. Кини бу түҥкэтэх үрэх баһыгар силис тардан силигилээн турар мастар кэриэтэ дьон тугу кэпсэтэригэр кыһаллыбакка бачымах курдук сулустаах халлааҥҥа оргууй устар. Үйэ чиэппэрэ киниэхэ, кырдьык, чыпчылҕан түгэнэ эрэ буолуо ээ. Онон сирдээҕи олох ситимэ, түһүүтэ-тахсыыта долгуппата чахчы. Арай, бу охтон баранар мастаах, уолан бүтэр уулаах орто туруу-бараан дойдуга быстах кэмҥэ кэлэн ааһааччыларга үйэ чиэппэрэ кэм улахан суолталаах буолан эрдэҕэ. Онно иннинэн сирэйдээх, икки атахтаах өйө-санаата хайа диэки хайыһара сүүнэ оруолу ылара чахчы. Ол иһин тыа саҕатыгар турар мастар дьон кэпсэтиитин олус сэргээн истэргэ дылылар.

Алгыстаах олох аартыгынан

   Үп-үрүҥ ыскаатарынан сабыллыбыт, чүмэчи эйэҥэлэс уотунан киэргэтиллибит, ас-үөл тардыллыбыт остуолугар олорон Виссарион киирэр ааны уора-көстө кэтэһэр. Араас бэйэлээхтик таҥныбыт-симэммит кини саастыыта уолаттар, кыргыттар кэмчиэрийэ соҕус туттан киирэн истэхтэрин аайы саала иһэ дьонунан туолан истэ.
   Тэрийээччилэр – «Эдэр саас» хаһыат үлэһиттэрэ хас биирдии киһиэхэ утары ыстанан тиийэн үөрэ-көтө көрсөллөр. Барыларыгар ааттара суруллубут дьоҕус кумааҕыны түөстэригэр иҥиннэрэн иһэллэр. Муус-маҥан куопталаах, буспут моонньоҕон курдугунан чоҕулуччу көрбүт кыыска эмиэ аата суруллубут кумааҕыны иилэн баран, Виссарион остуолугар аҕалан олортулар. Кылап гынан уоран көрбүтэ Лена диэн ааттаах эбит.
   Намыын музыка оонньуура, чүмэчилэр симик уоттара, кэмчиэрийэ туттубут кыргыттар, уолаттар барыта олус долгутуулаах, таайтарыылаах түгэни үөскэтэр эбит. Виссарион бу олорон үнүрүүн «Эдэр саас» хаһыакка «Алгыстаах олох аартыгынан» диэн тэрээһин буоларын аахпытын санаан кэллэ. Сылгыларын туруктарын көрөн, сиргэ хонон кэлэн, үгэһинэн хаһыаттары көрө сытан ааҕан баран оччо аахайбатаҕа. Сарсыныгар куоракка үлэлиир табаарыһа телефоннаан күүлэйдии киирэ сылдьыбаккын ээ диэбитигэр, тоҕо эрэ улгум баҕайытык сөбүлэспитэ. Киһитэ тиийэн кэлбитигэр үөрэн өрө көтө түспүтэ.
   – Эйигин кэлэрэ дуу, суоҕа дуу диэн мунаара сылдьар этим. Дьэ, доҕоор, бу икки билиэти ылан сытыарабын, сарсын барыах, – диэбитэ. Онно көрбүтэ, били, кини «Эдэр сааска» аахпыт билсиһии киэһэтигэр билиэттэр эбит этэ. Иһигэр төһө да сылдьыбыт киһи дии санаатар, бастаан кэтэмэҕэйдээбитэ. Степа ону үөс-батааска биэрбэтэҕэ. Дьэ, онон бу кэлэн олордохторо.
   Ити икки ардыгар ыытааччы кыыс «Алгыстаах олох аартыгынан» диэн доҕордоһуу-билсиһии киэһэтин туһунан билиһиннэрэн, остуолларынан араас оонньуулары тэрийэн киирэн барбыта. Оонньууттан оонньуу саҕаланан истэҕин аайы, били, бастаан бэйэ-бэйэлэриттэн симиттибиттэрэ ааһан, адьас оҕолоругар түһэн оонньоон, кыайар туһугар дьулуһан киирэн барбыттара.
   Онон сотору биир остуолга олорор кыргыттарын, уолаттарын кытары ыкса билсэ охсубуттара. Аны музыкальнай нүөмэри толороҕут диэн буолбута. Виссарион үөрэн имэ тэтэрбит, өссө тупсубут Ленаҕа:
   – Лена, эн арааһа ырыаһыт буолуоҥ. Ыллаа эрэ, – диэбитигэр.
   – Кэбиис, хаһан ыллаабыппын. Хата, бэйэҥ ыллаа, – диэн баран күлэн лыҥкынаппыта. Өлүү түбэлтэлээх ыытааччы кыыс микрофону туппутунан кинилэргэ тиийэн кэлбитэ.
   – Хайа, эһиги остуолтан ким ыллыырый? – диэбитигэр Лена: «Виссарион, Виссарион», – диэн өрүсүһэ соҕус этэ охсубута.
   – Сөөп! Алтыс остуоллар музыкальнай нүөмэри биэриини саҕалыыллар. Эһиэхэ анаан ыллыыр хатыҥнардаах, чараҥнардаах Чурапчы уола Виссарион Седалищев! – диэн ньиргитээт. – Чэ эрэ, Виссарион, кыаххын көрдөр эрэ, – диэн баран микрофону туттаран кэбиспитэ.
   Хайыыр да кыах суох буолбута. Туран иһэн сирэйэ итий-итий гынарын билбитэ. Тугу гыныан билбэккэ мух-мах буолан эрдэҕинэ Лена:
   – Виссарион, чэ, кытаат, – диэн хайдах эрэ ураты сымнаҕастык эппитэ уонна тоҕо эрэ сирэйэ кытаран ылбыта. Ол иһин умса көрөн кэбиспитэ. Баҕар, Виссариону табыгаһа суох балаһыанньаҕа түбэһиннэрбититтэн кыбыстыбыта да буолуо.
   Виссарион сыанаҕа тахсан ыллаан чоргуйбатар да, били, саха оҕуһун, атын мииннэ да ырыаһыт дииллэринии, сылгыларын көрө-истэ сылдьан ким да суоҕар ыллаан доргутарын бэркэ сөбүлээччи. Санаатыгар бэркэ дьиэрэтэр курдуга. Хайа эрэ алаас түгэҕэр, эбэтэр үрэх баһыгар соҕотоҕун сылдьан ыллыырын, биллэн турар, ким да үчүгэй, куһаҕан диэн сыаналаабатаҕа. Арай, Улаанчык сиэлэн-хааман дьэргэйэн иһэн кулгаахтарын чороҥнотон, ньылаҥнатан ылара.
   Билигин долгуйан хаалан иһиттэн саҥата да тахсыа суох курдук. «Уоскуйуохха, уоскуйуохха. Бээрэ, ханнык ырыаны ыллыыбыный? Ээ, сөп «Туйаарыманы». Оо, дьэ хаһан да бачча элбэх киһи иннигэр ыллаабатаҕым ээ. Өссө микрофоннаах. Ити барыта Ленаттан…», – диэн санаалар чыпчылыйыах түгэҥҥэ элэҥнэспиттэрэ. Виссарион көхсүн этиппэхтээт, бастаан симиктик, онтон улам чөллөрүйэн доргуччу ыллаан киирэн барбыта.
   Саалаҕа олорооччулар бары кини диэки хайыһан олороллоруттан кыбыстан сирэйэ уотунан умайан эрэрин иһин дьону үрдүнэн, истиэнэҕэ ыйанан турар араас өҥнөөх эрэһиинэ шариктары тобулу көрөн туран:

     Туйаарыма! Туйаарыма!
     Сахам кыыһа ыраатыма,
     Туйаарыма, ыраатыма,
     Сулустарга талаһыма!

   – диэн ырыа хос ырыатын быдан сэниэлээхтик дьиэрэтэн эрдэҕинэ Лена кини ыллыыр тэтимигэр сөп түбэһиннэрэн ытыһын охсуммутунан барбытыгар саала иһэ хабан ылбыта. Онон ырыатын, этэргэ дылы, дохсун ытыс тыаһынан түмүктээбитэ. Ыытааччы кыыс тиритэн-хорутан платогунан көлөһүнүн сотто турар Виссарионтан микрофону ылан, кини диэки илиитин даллас гыннаран баран:
   – Эһиэхэ анаан ыллаата Чурапчы народнай артыыһа Виссарион Седалищев, – диэн доргуппута. Онтон:
   – Бастакы музыкальнай нүөмэри үрдүк таһымнаахтык толорбутун иһин Виссариоҥҥа «Лена» кинотеатрга ханнык баҕарар талбыт киинэтигэр сылдьарыгар икки киһиэхэ анаммыт ыҥырыы сурук туттарыллар. Эҕэрдэлиэххэйиҥ! – диэн баран кэмбиэри туттаран кэбиспитэ.
   Виссарион кэм да сүүһүттэн бычыгыраан тахсар көлөһүнүн платогунан сотто-сотто олоппоһугар ыһыктынан кэбиһээтин кытары остуолга олорор уолаттар-кыргыттар эҕэрдэлээн аймаммыттара.
   Лена уун-утары арылыччы көрөн олорон:
   – Наһаа үчүгэйдик ыллыыр эбиккин дии! – диэбитигэр «Эс, наһаа да буолбатар…» диэн кэмчиэрийэн умса көрөн эрдэҕинэ Лена таһыгар олорор Степа:
   – Кырдьык, кырдьык. Олус үчүгэй ырыаһыт эбиккин, доҕор! Көр, бу, Бииссэлин детсадтан ыла бииргэ сылдьабыт даҕаны кини ыллыырын адьас истэ иликпин. Кистэлэҥ талаан арылынна дии, – диэн өрөһөлөнөн өссө ордук кыбыһыннарбыта.
   – Эн эмиэ бүгүн саҥа иһиттиҥ дуо?
   – Саҥа, саҥа…
   – Висса, эн наһаа кыбыстар эбиккин. Дьиҥэр куолас баар, – Лена бигэргэтэн кэбиспитэ.
   – Бииссэ, дьиҥэр, сатаабата, билбэтэ диэн суох. На все руки мастер. Оттон өссө ырыаһыт буолуо диэн түһээн да баттаппатаҕым.
   – Чэ, чэ. Киһини наһаа арбаамаҥ. Мин саҕалар бааллар ини. Хата, ол төрдүс остуоллар ыллаан эрэллэр, – диэн Виссарион дьонун болҕомтотун атыҥҥа аралдьытан кэбиспитэ.
   Лена бу хара бараан эрээри бэрт ис киирбэх дьүһүннээх уолу улам атын хараҕынан көрөр буолан барбыта. Бастаан бэйэ-бэйэлэрин кытары билсэллэригэр сылгыһыппын диэбитигэр тоҕо эрэ хомойо санаабыта. Кини санаатыгар бачча үчүгэй уол туох эрэ идэлээх буолуохтааҕа. Онто сылгыһыт… Ол эрээри кэпсэтэн-ипсэтэн истэхтэрин аайы уол кимнээҕэр боччумнаахтык саҥарарын-иҥэрэрин, билиитэ-көрүүтэ да киэҥин бэлиэтии көрбүтэ. Аны ити ыллаатаҕа үчүгэйин.
   – Күндү ыалдьыттарбыт, олорор да сылаалаах. Онон эккитин-сииҥҥитин уһугуннара таарыйа үҥкүүлээҥ. Үҥкүү кэнниттэн көрдөөх оонньуулар буолуохтара. Онно эмиэ бу курдук көхтөөхтүк кыттаарыҥ, – диэн биллэрээттэрин кытта музыка ньиргийэ түспүтэ.
   «Эдэр саастар» Саша диэн уоллара олус имигэстик, киһини эрэ күүрдүөхтүк, көҕүлүөхтүк үҥкүүлээн имиппитинэн барбыта. Кинини көрөөт бу үҥкүүнэн үлүһүйэн туран дьарыктанар киһи эбит диэн сыаналыахха сөп этэ. Ону көрөн дьон бары үҥкүүлээри туруталаабыттара.
   Виссарионнаах Лена үҥкүүлээбэккэ утарыта көрсөн олорон бэрт элбэҕи кэпсэппиттэрэ. Лена аспирантураҕа үөрэнэр эбит. Кини бэйэтин туһунан элбэҕи кэпсээбэккэ, наар Виссарионтан ыйыталаһан тахсыбыта. Виссарион олоҕун кэпсээнэ судургу буоллаҕа дии. Оскуолаҕа үөрэммитэ, аармыйаҕа сулууспалаабыта, билигин сылгыһыт. Аҕатын, оһолго өлбүт убайын батыһан кыра эрдэҕиттэн сылгыга сылдьыбыта. Онон сылгыһыттыырын, сиргэ көҥүл-босхо сылдьарын туохтааҕар да ордорор. Булчут үтүөтэ. Хас үүтээнин ахсын кинигэ долбуура баар. Дьиэтигэр ийэтэ-аҕата муспут сурунаалларыттан, кинигэлэриттэн саҕалаан кэлин бэйэтэ булбут, атыыласпыт кинигэлэриттэн турар бөһүөлэккэ суох баай библиотекалаах. Ийэтэ, аҕата пенсионердар.
   Лена итини барытын хайа эрэ сатабылынан билэ оҕуста. Виссарион олоҕун илгэтин, ис эйгэтин туһунан кэпсии охсубутун бэйэтэ да билбэккэ хаалла быһыылаах.
   – Тоҕо үөрэммэтэххиний? – диэн Лена ыйыппытыгар: «Оннук, үөрэнэр кыах суох буолан хаалбыта», – диэн оччо быһаарыыта суох хоруйдаабыта. Дьиҥэр, аармыйаттан кэлээт хайаан да үөрэнэ барар санаалааҕа. Ону баара убайа соһумардык өлөн хаалан аһыыларыгар баттаппыт ийэлээх аҕатын хаалларан барыан туттуммута. Онтон эһиилгитигэр киирэн бэркэ туттарсан иһэн бүтэһик экзаменыгар бүдүрүйбүтэ. Библиотекаҕа бараары автобус тохтобулугар тахсыбыта. Кини автобуһа хоҥнон эрэрэ. Сүүрэн тиийбитэ эрээри чуут куоттарбыта. Онон атын автобуһу кэтэһэр санаалаах турдаҕына:
   – Вии-ис-саа! – диэн үөрбүт хаһыы иһиллибитэ. Эргиллэ түспүтэ Ганя Парфенов икки уоллуун тураллар эбит. Аармыйаҕа бииргэ сулууспалаабыттара. Библиотекаҕа барыы ити курдук хаалбыта. Ол түмүгэр экзамеҥҥа эстэн түспүтэ. Дьиҥэр, бэлэмнэммитэ буоллар туттарар кыахтаах этэ. Бэйэтэ ону билэрэ. Итинник ээ, киһи дьылҕата бэрт кыраттан тутулуктанар. Арай, онно биир мүнүүтэ эрдэ тахсыбыт, автобуһу куоттарбатах, Ганяны көрсүбэтэх буоллун. Билигин үрдүк үөрэхтээх специалист буолуо этэ. Кэлин ЭГЭ диэни киллэрэннэр төрүт да санамматаҕа. Сүүрбэ үстээх-түөртээх киһи оскуолаҕа тиийэн оҕолору кытары экзамен туттара олороро сүрэ бэрт курдук. Хайа, уонна экзаменнар саҕана анды кэмэ буоллаҕа дии. Дьэ, итинник хааллар хаалан испитэ. Билигин 27-тэ буолла, аны кэлэн үөрэммэтэ буолуо.
   Оттон Лена наар үөрэҕи батыһан баччааҥҥа диэри олоҕун оҥосто илик. Сааһа эмиэ ыраатта. Кэлин бииргэ үөрэммит, ыал буолбут, оҕолоох-уруулаах дьүөгэлэригэр ымсыырар буолан эрэр.
   Саалаҕа намыын музыка кутулла түспүтэ. Лена: «Виссарион, үҥкүүлээбэппит дуо?», – диэбитигэр уол үөрбүт курдук сөбүлэһэ охсубута. Олус үчүгэйдик, бэркэ табыллан үҥкүүлээбиттэрэ. Виссарион эр хаанын киллэрэн сарсын киинэҕэ барыахха диэбитэ. Лена үгүһү саныы барбакка сөбүлэспитигэр, били, ыҥырыытын туттаран кэбиспитэ. Итинтэн салгыы көрдөөх оонньууларга кыттан, Лена олус иэйиилээхтик нууччалыы хоһоон ааҕан, Виссарион өссө биирдэ ыллаан, аны саамай көхтөөх паара аатыран «Тыгын Дархан» рестораҥҥа сылдьар ыҥырыынан бириэмийэлэммиттэрэ.
//-- * * * --//
   Итинтэн биир ый ааһа охсубута. Виссарион сылгыларыгар тахса сылдьан өрүү Ленаны эрэ санаан тахсар буолбута. Саҥа дьылга Дьокуускайга көрсүөхтээхтэр. Онтон Лена Новосибирскайга диссертациятын көмүскүү барыахтаах.
   Виссарион кырдьаҕас ийэтин, аҕатын хаалларан барыан, бу көҥүл-босхо сылдьарыттан арахсыан төрүт баҕарбат. Ол эрээри, Лена кини сүрэҕэр симэлийбэттии иҥмит быһыылаах. Кини манна, тыаҕа, тахсыбата биллэр. Оччоҕо Виссарион куоракка киирэр дуо? Онно тугу үлэлиир.
   Лена эмиэ Виссариону санаабатах күнэ суох. Саҥа дьыл буоларын тулуйбакка-тэһийбэккэ кэтэһэр буолан хаалбыта. Бэл, олоҕун сүрүн сыала буолбут диссертацияны көмүскээһинин ити түгэн адьас үтүрүйэн кэбиспит курдук буолбута. Сороҕор, киһи күлүөх, барытын быраҕан кэбиһэн баран Виссариону көрсө, кэпсэтэ, быһаарса барыан баҕарталыыр санаалар киирэллэр. Дьон таптыыр киһилэрин кытары сир уһугар да бараллар ээ. Ол эрээри олох, ордук билиҥҥи кэмҥэ, аҥаардас тапталтан эрэ тутулуктаммат быһыылаах. Үөрэх, идэ эмиэ наада. Сааһыран, өйү-санааны тутан баран олоҕу оҥосто сатыыр эмиэ уустуктардаах буолар эбит. Барытын ааҕан-суоттаан көрүөх курдуккун. Виссарион үөрэнэрэ буоллар. Үөрэн диэтэххэ ылыныа этэ.
   Икки эдэр дьон, дьэ, итинник – биирдэрэ тыаҕа үүтээҥҥэ, иккиһэ куоракка компьютер иннигэр олорон арааһы эргитэ саныыр буолбуттара.

Күһүҥҥү күннэр

   Балаһа тыал сирилээн ааһарыгар хатыҥ бэйэтэ да аҕыйаабыт, саһарбыт сэбирдэхтэрэ бытархай гына хайыта тыытыллыбыт кумааҕыны ыспыттыы буралла түстүлэр. Бэрт ахсааннаахтара ордон хаалбыттара күһүҥҥү тымныы тыалтан тоҥмуттуу илибирии, титирэстии хаалаахтаатылар.
   Валентина итини түннүгүнэн курус санаа ааспаттык, арахсыбаттык олохсуйбут хараҕынан одуулаһа туран тоҕо эрэ ис-иһиттэн уйадыйан кэллэ. Эмиэ биир сайын аастаҕа. Күһүҥҥү күннэр үгүс киһиэхэ курус, санньыар санаа мэҥэһиктээх, уталытыллыбат түбүктэрдээх кэлэллэрэ буолуо даҕаны, ол сүгэһэр Валентинаҕа хас эмэ төгүл ыарахан курдук. Кини быйыл олоҕун сүүрбэ сэттис күһүнүн көрүстэ. Түөрт сыл анараа өттүгэр күһүҥҥү күннэр маннык санаа баттыктаах буолаллара буолуо диэн сэрэйэн да көрбөт этэ. Оскуолаҕа үөрэнэр, студенныыр сылларыгар күһүн кэлэрин, үөрэх дьыла саҕаланыытын, дьүөгэлэрин, доҕотторун кытары көрсөрүн тулуйбакка-тэһийбэккэ күүтэр буолара.
   …Кинилиин бэһис кууруска сылдьан билсибитэ. Саҥа дьыл бырааһынньыгар дискотекаҕа бииргэ үҥкүүлээбиттэрэ. Онтон хам-түм көрсөр этилэр. Кулун тутар 8 күнүгэр Дима улахыын-улахан сибэкки дьөрбөтө тутуурдаах хосторугар киирэн кэлбитигэр бииргэ олорор кыргыттара, бэл, саҥаларыттан маппыттара. Ити курдук, сотору-сотору сибэккилээх, шоколадтаах ыалдьыттыы кэлэр буолбутугар кыргыттара ордугурҕаан «өлө» сыспыттара.
   Ол саас олус да түргэнник элэс гынан ааспыта. Дипломнай үлэтин көмүскээн үрдүк үөрэҕи бүтэрэр кэмэ тиийэн кэлбитэ. Биир күн кыргыттар киниэхэ усулуобуйа оҥорон куоракка хоно барбыттара. Таптал уоттаах имэҥин, киһи аймаҕы айар, таҕылы таһаарар оонньуутун, кыыс оҕо дьахтар буолар аналын ол түүн билбитэ. Уһун түүнү быһа харахтарын тымныппакка омуннаахтык таптаспыттара. Сарсыныгар кыргыттара кинини хайдах буолбут эбитий диирдии уора-көстө көрөллөрүн көхсүнэн сэрэйбитэ. Итинник көрсүһүүлэр үстэ-түөртэ хатыламмыттара. Валентина киниэхэ саҥа киһи, саҥа олох кыыма үөскээн эрэрин билбитэ. Ол туһунан Димаҕа эппитэ. Онуоха олус үөрбүтэ, күһүн холбоһуохха диэн тыл көтөхпүтэ.
   Үөрэҕин бүтэрэн дойдутугар анаппыта. Ийэтэ ыарытыйар этэ. Дима күһүн уоппуска ылан кэлиэх буолбута. Оо, ол икки ый олус да уһун курдук этэ. Биир күн киниэхэ сурук тиийэн кэлбитэ. Оскуолаҕа баран иһэн арыйан аахпыта. «Мин атын кыыһы таптаатым. Эн биһиги бииргэ буолар аналбыт суох эбит. Эйигин үйэм тухары умнуом суоҕа» диэн тыллары көрөн баран бастаан тугу да өйдөөбөтөҕө. Хаста да хос-хос ааҕан баран албыннаппытын, хара маҥнайгыттан сымыйа тапталга итэҕэйбитин, дьэ, өйдөөбүтэ. Суругу хайыта тыытан киэр бырахпытын тыал хаба тардан ылан бадарааннаах уулуссаҕа ыспыта. Онтон ыла саһарбыт сэбирдэхтэри тыал турута сынньарын кумааҕыны хайыта тыытан ыспыкка холуу көрөр буолбут быһыылаах. Хайдах эрэ ким эрэ эрэлэ, таптала, ыра санаалара хайыта тыытыллан ыһылларын санатар курдук.
   Күүлэҕэ атах тыаһа иһилиннэ. Аан оргууйдук аһыллан ийэтэ эрэйдээх киирэн кэллэ.
   – Хайа, Сырдаанчык утуйа сытар дуу? – диэн сибигинэйэ былаан ыйытта.
   – Утуйа сытар. Сотору турара буолуо. Мин дьаарбайа түһэн кэлиэм.
   – Ээ, сөп, сөп,
   Валентина ичигэстик таҥнан бөһүөлэк соҕуруу уһугар баар арыы тыа диэки оргууй хаама турда. Хас да хонугу быһа былытыран лүҥкүрэн турбут халлаан халлан, билигин да сайыҥҥылыы чаҕылхай күн уота хагдарыйбыт оттоох сыһыылары, сэбирдэхтэрэ суйдаммыт хахыйахтары, көтөҕөлөрө түспүт тииттэри кууспаҕалаата.
   Валентина курус санаалары кыйдыыр ол сырдык сыдьаайы батыһан, сайыҥҥы сайаҕас күннэри сайыспыттыы сыһыыны туораан, чараас арыы тыаны быһа түһэн бардар баран истэ. Арааһа, дьиэтиттэн балачча тэйдэ быһыылаах. Бу диэки урут оҕолору кытары отоннуу кэлэр буолаллара. Санааттан санаа утахтарыгар уйдаран атахтара ханна тиэрдэллэринэн баран иһэр. Сайыҥҥы күннэри, ааспыт кэмнэри ситиэн баҕарбыттыы биир тэҥник иннин диэки барар, барар. Ол иһэн эмискэ, уоһун сыыһын чомурҕата-чомурҕата утуйан буккуруу сытар оҕотун саныы биэрдэ да, эргиллэ түһэн сүр тиэтэлинэн дьиэтин диэки харбыаласта.
   Ыксаан халты-мүлтү үктэнитэлээн иһэн бэйэтиттэн-бэйэтэ кэлэнэ санаата. Сотору-сотору курус, санньыар санааҕа хам куустаран тулатыгар баары аахайбат, ээл-дээл, тоҥуй буолан хааларын ийэтэ, оҕото көрө сылдьан эмиэ чуумпура, соҥуора түһэллэрин билэр ээ. Ол үрдүнэн бэйэтин кыайан туттуммат. Билигин дьиэтигэр тиийэн оҕотугар, ийэтигэр сайыҥҥы сылаас күн сыдьаайын солбуйан, өрүү үөрүүнү эрэ түстүүр үтүө куту-сүрү уһугуннаран мичилийэ үөрбүтүнэн киириэҕэ. Мантан инньэ кини бу сир үрдүгэр саамай таптыыр, саамай күндү дьонноругар күһүҥҥү курас, кыһыҥҥы кыыдааннаах күннэргэ сайыҥҥы сырдык күн сыдьаайын солбуйуо. Тапталын таҥнарбыттарын, сиргэ-буорга тэпсибиттэрин туһунан ыар баттык санаалары дууһатын, сүрэҕин саамай-саамай дириҥ түгэҕэр хам хатыа.
   Ити санааттан сүргэтэ көтөҕүллэн сылаас мичээр тырымнаабыт харахтарынан тулатын көрөн ылла. Тыа саҕатыгар, үс-түөрт баараҕай тиит быыһыгар бүгэн үүнэн дьылыгыраан тахсыбыт, саһарбыт сэбирдэхтэрэ ала-чуо сандааран турар хатыҥҥа хараҕа хатана түстэ. Күһүҥҥү хаҕыс тыал хатыҥ төһө да тииттэр модун күөннэригэр саһардыы үүммүтүн иһин, саһарбыт сэбирдэхтэрин үрэл гыннаран ааста. Валентинаҕа ол кумааҕыны хайыта тыытан ыспыты буолбакка, тоҕо эрэ тырымнас кыымнары санатан ылла. Онтон эбии үөрэн чэпчэки-чэпчэкитик дугуйбахтаан дьиэтин диэки сэгэлдьийэ турда.

Айа

   Сүөдэр от үрэх тумустаах киирбит тоҕойугар баар үүтээнигэр халлаан боруорсуйан эрдэҕинэ тиийдэ. Салаа үрүйэни батыһан сыарҕалаах атынан кыыкырдатан үрэххэ киирэн иһэн, үүтээн турбатыттан хойуу кыым кытыастан олорорун көрөн бэркэ соһуйда. Кимнээх кэллэхтэрэй? Бөһүөлэктэн хайалара эрэ тахсыбыта дуу? Ол эрээри киниттэн ыйыппакка, саатар эппэккэ да эрэ ким да кэлиэ суохтаах этэ ээ. Атын дьон буолуо.
   Бу түбэҕэ бултаабыта уонтан тахса сыл буолла. Ол тухары ким да кини сиригэр, буолаары буолан үүтээнигэр ыйыппакка эрэ хонооччута, өрөөччүтэ суох. Сүөдэр онон бу дойду хаһаайынын курдук сананар. Үрэх саҕатыгар киирэн истэҕинэ үүтээн таһыттан ыт үрэн ньоллурҕаата. Түргэн ат иннигэр сиэлэн тыбыгырыйан иһэн тохтоон хонос гына түстэ. Ат ситэн кэлбитигэр кутуругун куймахыс гыннараат, кэннин хайыһан көрдө. Онтон үүтээн диэки сүүрэн ойуоккалыы турда. Сотору соҕус биир киһи тахсан кини диэки көрөн турбахтаат, төттөрү киирдэ.
   Сүөдэр үүтээн таһыгар тиийэн сыарҕатыттан түһэн хаарын-сиинин тэбэнэ турдаҕына үүтээнтэн икки киһи тахсан кэллилэр.
   – Кырдьаҕас, дорообо! – кыра эрээри эт лахса киһи утары кэлэн илиитин биэрдэ.
   – Дорообо, дорообо! Бу хайа диэкиттэн сылдьар дьоҥҥутуй?
   – Ээ, куораттан сылдьабыт. Уоппускабытыгар бултуу, сынньана диэн кэлбиппит. Бу эн үүтээниҥ дуу? – дии-дии киһитэ кууллаах таһаҕастарын сүөкэнээри букунаһан эрэр Сүөдэргэ көмөлөспүтүнэн барда.
   – Ээ, миэнэ. Сыл аайы бултуур сирим, – Сүөдэр бу дойду хаһаайына буоларын биллэрэрдии сөҥ соҕустук хоруйдаата.
   – Биһиги уонча хонуо этибит, – диэн баран анарааҥҥыта харда эрэйэн киһитин сирэйин өрө көрөн турда. Сүөдэр тугу да хардарбата. Атын сыгынньахтаан далга илдьэн баайан баран, үүтээнин диэки эргиллибитэ дьоно киирбэккэ тураллар эбит.
   Дьиэлээх киһи быһыытынан убаһа тириитэ бүрүөһүннээх ааны аһан урут киирдэ. Үүтээн иһэ быр курдук сылаас эбит. Тимир оһох ойоҕосторо кытарыар диэри оттуллубут. Остуол үрдүнэн кыраһыын лаампата ыйанан турар. Буспут куобах этин сыта муннун кычыгылатта. Онно эрэ аччыктаабытын билиннэ.
   Сыгынньахтанан баран титирик ороҥҥо олорон үүтээнин эргиччи көрдө. Уҥа муннукка икки саа өйөннөрүллэн турар, биирдэрэ эргэ соҕус СКС. Кэтэҕэриин уонна түннүк таһынааҕы ороннорго таба тириитэ тэллэхтэр, утуйар мөһөөччүктэр сыталлар. Остуолга ас-үөл тардыллыбыт, оһох үрдүнэн аҕыйах тииҥ тириитэ ыйаммыт.
   – Уонча хонуохпут диигит дуу? – диэн баран оҕонньор иҥиэттэн кэбистэ.
   – Ээ, саатар нэдиэлэ буолуо этибит.
   – Бу үүтээни ким ыйан ыыппытай?
   – Суох. Өрүһүнэн ааһар теплоходтаах дьонунан бырахтаран баран бу үрэҕи батан кэлбиппит.
   – Харса суох сылдьар дьон эбиккит. Төннөргүтүгэр хайдах бараҕыт?
   – Картаҕа көрдөххө чугас соҕус Бордуолаах диэн бөһүөлэк баар дии. Онно киирэн баран кими эмэ көрдөһөн улуус киинигэр бырахтардахпытына куораты булар инибит дии саныыбыт, – диэн уһуна дьэ саҥа таһаарда. Кыратык тардыалатан саҥарар эбит.
   – Ээ, дьэ буоллаҕа. Оттон булкутун хайдах ол куораты буллараҕыт.
   – Кэлин массыынанан тахсан ылыахпыт.
   – Төһөнү бултаатыгыт?
   – Ээ, онтон, аҕыйах куобахтаахпыт. Тайахха лицензиялаахпыт даҕаны Байанай биэрэ илик. Чэ, хата аһыахха эрэ, – эт лахса киһи дьаһайа үөрэммит быһыылаах, киһитин соруйардыы саҥарда.
   Аһыы олорон кимнээхтэрин-туохтарын кэпсээтилэр. Куоракка аҕыйах сыллааҕыта киирбиттэр эбит. Тутууга үлэлииллэр, оҕо-уруу, кэргэн суох дэһэллэр. Иккиэн биир хоһу куортамнаан олороллор үһү. Эт лахса киһи инньэ Дьааҥы диэкиттэн төрүттээх эбит. Силэпсиэп Сэмэн диэн ааттаах-суоллаах. Уһуна куорат чугаһынааҕы бөһүөлэктэн сылдьар буолла. Онно да Бүлүү диэкиттэн көһөн кэлбит. Уйбаан Хабырыылыйап диэн ааттаахпыт диэтэ.
   Сүөдэр эмиэ бэйэтин билиһиннэрдэ. Бу эргин андаатардыыбын, тииҥниибин, туһахтыыбын, хапкаанныыбын диэн кэпсээтэ. Дьоно дьиэлээх киһини күндүлээннэр бытыылка туруорбуттара. Онон арыый сымныы быһыытыйда. Өссө ханан-ханан сылдьыахтарын сөбүн туһунан сүбэлээтэ.
   Утуйаары сытан, чэ, туох буолуой, кини билигин куобахха туһах иитиэҕэ, андаатарга туу угуоҕа, бу дьон аҕыйах хонугунан бараллар ини дии санаата. Бэйэтэ манна Саҥа дьылга диэри сылдьыахтаах. Ол кэнниттэн аны өссө хоту диэки сыҕарыйан бултуу түһүөҕэ. Онно эмиэ үүтээннээх.
   Дьэ, ити курдук үс-түөрт хоннулар. Сүөдэр кэлин син дьонугар үөрэнэн барда. Ол эрээри билигин даҕаны оччо иһигэр киллэрбэт. Хаһан бара охсоллор дии саныыр. Аҥаардас сүгэһэринэн сылдьар дьон диэтэххэ, кырдьык, харса суох сырыылаахтар эбит. Кини наллаан тэриммэккэ маннык бултуу-алтыы барыа суоҕа эбитэ буолуо ээ. Ээ, суох хантан сылдьыаҕай? Сылдьыбат. Дьоно өйүөлэрин сороҕун өрүскэ хаалларбыттар, нэдиэлэҕэ биирдэ онно баран кэлэллэр эбит. Карталарынан сирдэтэн, хата, бу эргиннээҕи сири эндэппэккэ билэр буолбуттар.
   Оо, эҥин-эҥин да дьоннор бааллар ээ. Аны, сотору бу үүтээнин дьоҥҥо былдьатара буолуо. Чэ, ол эрээри бу дьон курдук булдунан иирбит киһи аҕыйах ини. Чороҥ бэйэлэрэ эрэ буолан көҥүл-босхо сырыттахтара дии. Уоппускалара да уһуна бэрт эбит. Инньэ, күһүн сир харатыттан ыла сырыттахтара.
   Бүгүн дьоно эмиэ өрүскэ киирдилэр. Онно балыксыттар үүтээннэригэр хонон баран сарсын күн ортото кэлиэхтээхтэр.
   Сүөдэр киискэ уурбут хапкааннарын кэрийиэхтээх. Тайах тыһа бүрүөһүннээх туут хайыһарын кэтэн үрэҕин арҕаа эҥэригэр тахсан иһэр. Хаар халыҥаабыт, аны андаатарын тууларын кэрийэригэр ыҥыыр атынан сылдьыыһы быһыылаах. Кулун Өлбүт диэн кылгас үрүйэни өрө батан сис оройугар таҕыста. Мантан Туойдаах диэн алааска түһүөхтээх. Сис оройугар ииппит хапкаанын туох да үктээбэтэх. Алааска түһэр аппаҕа киирэн иһэн сатыы киһи оймообут суолугар кэтиллэ түстэ. Били, кини дьоно сылдьыбыттар быһыылаах. Үнүргү хаар иннинэ кэлэн ааспыттар. Тугу гына сылдьыбыт буоллахтарай?
   Дьон суолун быһа охсон ааһа турда. Бу аппа Туойдаах хоту баһынааҕы дүөдэтигэр түһэр. Урут тайах быһа охсон ааһар буолара. Быйыл ол кыылбыт суола көстүбэт. Сүөдэр күһүн ытынан тайахтааччы. Онно бу эҥэр сылдьыбат. Алааһа мастар быыстарынан элэҥнээн көстөр сиригэр кэлэн аппаны таҥнары түһэн иһэн, икки тиит икки ардыгар кырыаран хаалбыт быа кылыы турарын көрө биэрдэ. Үгүһү өйдүү барбакка тиэрэ баран түстэ. Охторугар даллас гынан тайах маһынан кылыыны таарыйда. Кыһыҥҥы уу чуумпу тыа саа тыаһыттан соһуйан өрө эккирииргэ дылы гынна. Хаҥас диэки турар чаллах тиит хатырыгын сүнньүөх быһа хадьырыйан хаан курдук кытар гына түстэ.
   Сүөдэр олоро түһэн ханан да бааһырбатахпын дуу диирдии түөһүн, ойоҕоһун туппахтанна, өрүтэ уһуутаата. Оттон орҕостон туран хайыһарын уһулу тэбээт сааны баайбыт тииттэригэр тиийэн кылыыны быһаҕынан быһа сотто. Дьэ, ол кэнниттэн эмиэ хаарга олоро түһэн табах уматынна. Чуут ыт буола сыста дии. Туох акаары дьонуй, доҕоор, бу?! Саанан айа ииппиттэр дии. Киһини сии сыстылар буолбат дуо. Суох, хайдах эмэ гынан бу дойдуттан үүрдэххэ сатаныыһы дии саныы олордоҕуна Түргэн саа тыаһын истэн хантан эрэ тылын былас түһэрэн кэллэ. Хаарга батары түһэн олорор иччитин бэркэ дьиктиргээбиттии көрүтэлээн баран саа бааллыбыт маһын баран сытырҕалаата, иккитэ-үстэ эргийэ хаампахтаата, онтон уҥа атаҕын өрө көтөҕөн тура түһээт, иччитин таһыгар кэлэн хаарга күөлэһийбэхтээтэ.
   Сүөдэр өссө биир бөппүрүөскэни уматтан баран умса көрөн олордо. Оттон оргууй туран хайыһарын кэттэ да кэлбит сирин диэки төннө турда. Үүтээнигэр букатын сырдыкка кэллэ. Туһахтан ылбыт сүүрбэччэ куобаҕын куулга хаалаан сыарҕатыгар тиэйдэ, сүлбүт андаатардарын тириитин эмиэ биир куулга симтэ, атын да малын-салын бэриннэ. Уот оттунан, күөс өрүнэн аһаан баран эрдэ оронун булла. Сарсыарда халлаан бүтэй эрдэҕинэ турда, атын көлүнэн таһаҕаһын тиэнэн баран, киирэн чэйдии олорон кумааҕы, харандаас ылан сурук суруйда уонна тахсан барда.
   Күн ортото ааһыыта үрэҕи батан бэркэ тириппит-хоруппут Сэмэн Силэпсиэп уонна Уйбаан Хабырыылыйап тиийэн кэллилэр. Үүтээҥҥэ киирэн оһох оттон буруолара унааран иһэн, иккиэн таһырдьа ойон таҕыстылар. Сылгы далын диэки баран төҥкөҥнөстүлэр, Сүөдэр хайа диэки барбыт суолун хайан көрдүлэр, онтон үүтээҥҥэ киирэн чочумча буолаат сааларын, үрүсээктэрин сүкпүтүнэн тахсан кэлбит суолларынан өрүс диэки түһэ турдулар.
//-- * * * --//
   Сүөдэр ити кэннитэн үс хонон баран бөһүөлэктэн тахсыбыта, дьонун суоллара сойбута ырааппыт этэ. Көҥүлэ суох дьукаахтаспыт дьон барбыттарыттан үөрэ санаабыта. Аны бу диэки үктэммэттэр ини диэн күлүгэр имнэммитэ. Быйыл иккиэ буолан кэлбит дьон, эһиил, баҕар, бэһиэ тиийэн кэлиэхтэрин сөп. Оччоҕо бу дойду булдун аймыыллар.
   Ыҥырыллыбатах ыалдьыттары кытта арахсыбыта иккис сааһыгар, арай, Сүөдэри улуус киинигэр прокуратураҕа ыҥыттарбыттара. Оҕонньор бэркэ мунаарбыта, мунчаарбыта эрээри бэбиэскэ тутан баран олоруо дуо, күн сарсыныгар киирбитэ.
   Прокуратура силиэдэбэтэлэ кини аатын-суолун чуолкайдаһан, пааспарын көрөн баран бултуу сылдьан ханна, хаһан киһи өлүгүн булбутун туоһулаһан турбута. Сүөдэр, аньыы даҕаны, ханна да киһи өлүгүн була иликпин диэн кыккыраччы мэлдьэспитэ. Онуоха кэккэлэһэ хостон бэрт мара-сара таҥастаах, хорумматахтара ырааппыт сирэйдээх икки киһини киллэрбиттэрэ. Ол дьон Сүөдэр ким буоларын туоһулаабыттарыгар биирдэ, били, балтараа сыллааҕыта кини үүтээнигэр кэлэ сылдьыбыт дьон буолалларын билбитэ. Ыран-дьүдэйэн киһи билбэт дьоно буолбуттар.
   Кэлин быһаарбытынан бу сордоохтор кини «Туойдаах аппатыгар ииппит айаҕытыгар биир киһи дэҥнэммит. Хайдах итинник акаарытык айа тардаҕыт. Мин бөһүөлэктээтим» диэн суругун ааҕан баран сууттан-сокуонтан куотар санаалаах атах-балай барбыттар эбит. Балтараа сылы быһа саһа сылдьан, аар тайҕаҕа дугуйданан, иккиэн бэйэ-бэйэлэрин кыыл курдук көрсөр буолан баран суут-сокуон үлэһиттэригэр буруйдарын билинэ киирбиттэр эбит.
   Баччааҥҥа диэри кинилэри ирдэһэр биир да киһи көстөөхтөөбөтөх, оттон Сүөдэр кинилэр оннук эрэ буолуохтара диэн өйүгэр да оҕустарбакка сырыттаҕа дии. Оо, дьэ, сордоох оҕолор диэтэҕиҥ.

Данил Макеев Атырдьах сэргэ