-------
| Библиотека iknigi.net
|-------
| Семен Маисов
|
| Ийэм кэпсиир… (1 чааһа)
-------
Маисов Семен Семенович
Ийэм кэпсиир…
…Киһи төһөнөн сааһырар, кырдьар да, соччонон оҕо сааһын ахтылҕана күүһүрэн, дьэҥкэрэн иһэр буолар эбит. Мин дьадаҥы, мин кэнэн оҕо сааһым, эдэр сааһым быстах, туҥуй күннэрэ күн аайы, түүн аайы, уубун уйгуурдан, мин дууһабын үүйэ туталлар, олус чаҕылхай, олус кэрэмэн буолан көстөллөр…
Семен Данилов,
саха норуодунай поэта
Төрүттэрим Бүлүү Кыргыдайыгар баар Кэҥэрэччи диэн ааттаах дьоһуннаах эбэ үрдүк өтөҕөр олорбуттара. Эһэм Кэнээрэп Өлөксөй Уйбаанабыс-Хара Өлөксөй уонна Лөкүөрүйэ диэн эбэм, саха ыалын сиэринэн, туспа балаҕан туттан, бур-бур буруо таһаарынан, ынах, сылгы сүөһү ииттэн быр бааччы олохтоох ыаллар этилэр.
Эһэм аах сүүрбэ ордугуна түөрт буолан бииргэ төрөөбүттэрэ эбитэ үһү. Дьэ оччолоох дьон ханна-ханна тарҕанан, ускул-тэскил баран быралгытыйан, сир-сир аайы арҕам-тарҕам ыһыллан, симэлийэн сүппүттэрин билбит суох. Кыыс аймах өттө, биллэн турар, кэргэн тахса-тахса төрөөбүт өтөхтөрүттэн тэлэһийэн туспа сиргэ баран оҕолонон-урууланан, силис-мутук тардынан олохсуйбуттара саарбаҕа суох. Аны, эһэм кэпсииринэн, хас да оҕо бэрт кыраларыгар ыалдьан өлбүттэрэ үһү. Мин өйбөр эһэм ол кэпсэлиттэн кинилэр бииргэ төрөөбүттэриттэн аҕыйах киһи аата-суола быстах-остох, ойдом-сойдом ордон хаалбыт: Соппуруон, Уйбаан Оҕо (тоҕо эрэ «оҕо» диэн эбии хос ааттаан этэллэр эбит), Баһылай Оҕо, Отчут Мэхээлэ, Буйаа (хос аата буолуохтаах, хайаан да таҥараҕа сүрэхтэнэн нууччалыы ааты ылыммыта чуолкай), Тэмпэ Уоһук, Даадалай Ыстапаан…
Мантан ордук эһэм бииргэ төрөөбүттэриттэн биир да киһини, кыыс өттүттэн чороҥ соҕотох ааты-суолу да өйдөөбөппүн.
Ийэбинэн эбэм, Лөкүөрүйэ ийэтэ, Сүүс Мотуруун диэн ааттааҕа эбитэ үһү. Мин төрүү иликпинэ, Кэҥэрэччи күөлүгэр олорор эрдэхтэринэ, өлбүт уонна олорбут өтөҕүн кырдалыгар онно хараллыбыт. Сүүс Мотуруун сыылкаҕа, көскө кэлбит бэһиэччик киһиттэн, тоҥ нууччаттан, оҕоломмут. Онон эбэм арыы саһыл, сырдык хааннаах, ыраас сэбэрэлээх, уһун синньигэс муруннаах, ньолбоҕор сирэйдээх бааһынай эмээхсин этэ. Саҥа, омос көрөр, билбэт дьоммут балаҕаммытыгар киирдэхтэринэ мэлдьи нуучча эмээхсинэ дииллэрэ. Хос эбэм Лөкүөрүйэ кэннэ кэлин оҕоломмотох, кэргэн да тахсыбатах.
Эбэм Лөкүөрүйэ үстэ оҕоломмута үһү. Ийэм – бастакы, кини кэнниттэн уол оҕо төрөөбүтэ балчыр сааһыгар ыалдьан төннүбүт. Үһүс оҕото – таайым Бүөтүр. Кини өссө Нуолур диэн ийэлээх аҕата иҥэрбит таптал ааттааҕа, онон дьон-сэргэ хайа Бүөтүрүн араараары гыннахтарына Нуолур Бүөтүр дииллэрэ.
Ийэм, ийэтин батан, үрдүк уҥуохтаах, сырдык хааннаах, эр дьон эрэ сэргии, кэрэхсии көрөр сэбэрэлээҕэ. Эбэм уот кугас баттахтаах эбит буоллаҕына, ийэм, айбыт аҕатын өттүттэн хаана тардан, такымын ааһар ыас хара долгулдьуйар уһун суһуохтааҕа.
Таайым Бүөтүр саха киһитигэр ортону үрдүнэн көнө уҥуохтаах-арҕастаах, сытыы-хотуу тыллаах-өстөөх, киирбит-тахсыбыт, кэлбит-барбыт, эмиэ нуучча төрүттэрин батан, ыраас хааннаах, хайа да хара үлэни кыайа-хото тутар үлэһит бэрдэ киһи этэ.
Эһэм Өлөксөй сааһыгар холооно суох бэрт чэпчэкитик дугуна үктэнэн сэгэлдьийэ хаампыт, сылбырҕа туттуулаах-хаптыылаах хатыҥыр оҕонньоро. Кэнниттэн саппай уопсан иһэн, эдэр киһини кытары аргыстаһан иһэр курдук сананарым. Бэйэтэ буоллаҕына хайыы-сахха, мин өйдүүрбүнэн, аҕыс уончатыгар чугаһаан сылдьара, түөһүн тылыгар тиийэ сэбирийэн түспүт кыытта маҥан хойуу бытыктааҕа, муннун аннынааҕы бытыга эмиэ биир оннуга, саҥардаҕына айаҕа эрэ оҥоҥноон көстөрө. Кыһын мууһурар эбэтэр аһыырбар-сиирбэр мэһэйдиир диэн тор курдук бытыгын ардыгар быһыччатын кичэйэн сытыылаан баран хорунан тордурҕатара. Ону көрөн ийэм: «Ыы, киһи этэ тардыах…» – диэн саллан саҥа аллайара.
Кэлин, саҥа былаас атаҕар туран эрдэҕинэ, эһэм аах бары дьиэнэн Кэҥэрэччиттэн көстөн ордук ыраах сиргэ баар Тээкиччэ диэн эбэҕэ көһөн кэлэн олохсуйбуттар. Саха дьонун сиэринэн, хара тыалара, күөх боллох иччилээх күөллэрэ тугу дук гынан бэрсэллэринэн, сүнньүнэн булдунан дьарыктанан, онон айахтарын ииттинэн олорбуттара. Эһэм уолун Бүөтүрү кыра эрдэҕиттэн булка батыһыннара сылдьан такайан, таайым булчут ааттааҕа этэ, ордук сааһытынан биллэрэ. Олорор эбэбит Тээкиччэ барахсан лап-лаһыгырас, бэрт эмис бөдөҥ соболооҕо. Оҕонньор кыл илиминэн илимниирэ, мундуга туу, быччыкыга ардьа угара. Күөнэҕин туута диэн бэл мин, оҕо киһи, ылгын чыкыйам сүрэҕэ да баппат быыстаах туспа, анал туулааҕа.
Ылдьыын таҥараттан саҕалаан күөлбүт иһэ кус оҕотунан туолан барара. Хас эмэ ийэ ууһа анды киллэрэн биир кэм хараара усталлара. Моточчу уойбут сара куһа сатала суох элбэҕэ. Бэл түүн тохтоон уоскуйбакка аһаан-сиэн ампаалыктанар, саҥа ньуолах аспыт түүлэрин-өҥнөрүн оҥостон, суунан-тараанан чомпойдонор тыастара-уустара, муут-маат саҥарсар аймалҕаннара төрүт уостан көрбөтө, мэктиэтигэр биир кэм күрүс күрүлгэн курдук күрүлээн, суугунаан иһиллэрэ. Кус кынатыгар уйдарбыт кэмигэр, Бөтүрүөп таҥара ааһыыта, күөл кытылыгар киирэн тыас-уус таһааран үргүттэххэ, били эппиккэ дылы, кырдьык да, халлаан хараҥарар куһа, бэйэ-бэйэлэригэр көҕүспүккэ дылы, хастыы да халыҥ үөрүнэн өрө оргуйан тахсан күөлү тула халҕаһалыы анньан эргийэ көтөллөрө. Оччолоох кус кынатын тыаһа мэктиэтигэр этиҥ этэн эрэрин курдук ньириһийэрэ, эбэ үөһүгэр дьэҥкир ууну салбахтаах атахтарынан хайа тыыран түһэр тыастара оннооҕор ордук омуннуран иһиллэрэ. Таайым «сара охтор ардаҕа» дэммит дохсун ардахтар кэннилэриттэн, кус саарбытын кэннэ, кулгаахтарын ортотуттан уһук өттө эрэ харалаах уонна ханан да хара кылаан сыстыбатах хаар маҥан өҥнөөх Маанчык диэн ытын батыһыннара сылдьан, анаан, дьарык оҥостон кустуура. Чап-чараас гына суоран тиит хаптаһынынан дьаптайбыт чэпчэки, аллаах тыытынан угут уулаах эбэтин өргүөт өрө үтэн үүммүт кутаҥнас куталаах кытылын кыйа сэмээр устара. Маанчык, эһэм кыра эрдэҕиттэн куска үөрэппит буолан уонна ис хааныттан да дьоҕурданан эрдэҕэ, бэрт үтүө кусчут ыт этэ. Кута сиэлэ, таппа кулгааҕа, хойуу от быыһынан сылыпыччыйа сылдьан сараны, кус оҕотун субу-субу тутара. Хас туттаҕын аайы кутуругун эйэҥэлэтэн биллэрэрэ. Бүөтүр «сөп буолла» диэтэҕинэ ытын ыҥыран балаҕаннарыгар тахсаллара. Кус оҕотугар, сара сатыылыыр кэмигэр сааны букатын тыаһаппат этилэр. Тээкиччэ эбэбит барахсан ол курдук тылбыйар кынаттааҕынан, көмүс хатырыктааҕынан өлгөм бултааҕа. Ийэбин эбэтэр эбэбин кытары кыра ыаҕайабын тутан уу баһа үөскэ кииристэхпинэ, далаһа маһын кыйа, от быыһынан саҥа көппүт көҕөн, моонньоҕон, мороду, тыйаах, халба, атын да араас чыркымай-иркимэй оҕолоро, кынаттарыгар эрэнэн, тэһииркээн көппөккө, харахтара хараара чоҕулуйан отой субу аҕай иннибитигэр усталлара.
«Балаҕан эмээхсинэ» дэммит эбэм Лөкүөрүйэ хаһан да бүтэн-оһон биэрбэт дьиэ иирбэ-таарба ис-тас түбүгэр күнүн үтүөтэ баранара. Сүөһүтүн-аһын көрөрө-истэрэ. Хотоммут баайа диэн икки ыанар ынах, борооску, тарбыйах бааллара. Бүөтүр миинэр миҥэ оҥостубут атах тардыстар аттааҕа. Сиэр өҥнөөх Чолоһуйа барахсан сытыары сымнаҕас майгылаах Дьөһөгөй оҕото этэ. Иччитин көрдөр, биллэр эрэ, иҥэрсийэ-иҥэрсийэ, бииргэ аһыы сылдьар үөрүттэн быстан, хаһан да сэлэммэтэх хойуу сиэлин, кутуругун ыспахтаан атын аҕайдык сиэлэн ыһыллаҥхайданан кэлэн имэриттэрэн-томоруттаран барара. Киһи дьиктиргиэх, сотору, «чэ сөп буолла» диэбиттии, кэннин хайыһан көҕүлүн быыһынан көрө-көрө, үөрүгэр төннөрө. Сүүрбэтигэр чугаһаабыт Чолоһуйаны эһэм кэлин сыарҕатыгар эрэ туһанара, кырыйдым, кыаммаппын диэн ыҥыырыгар соччо мииммэт буолбута.
Таайым миэхэ көрдөрөөрү Чолоһуйа сиэлигэр бултаабыт куһун моойдоруттан, дабыдалларыттан баайан, тиһэн салыбыратан аҕалара. «Бу көрүүй, Аана, кустаах да күөлгэ сырыттым ээ. Көтөн иһэн мэктиэтигэр атым сиэлигэр иилистэн хаалаллар…» – диирэ уонна, мин туох диирбин истээри, санньыччы туттан мичээрдээн турара. «Ээ, ымыйанан…» – дии-дии, Чолоһуйа барахсаҥҥа кэлэн, сиэлгэ бааллыбыт кустары сүөрэрим. Миигин ордук атыыр кус дьэрэкээн өҥө-түүтэ абылыыра, умсугутара. Киһи эрэ кэрэхсиэх дьикти сөҕүмэр арыынан-сыанан биспиккэ дылы килэпэччийэр, кустук өҥүн бары толбонун түһэриммит эгэлгэ оһуор-бичик ойуулаах таайым бултаабыт кустарын эргитэ сылдьан көрөн уһуннук олорорум. Төһө да оҕо булдунан оонньуура, булду убахтыыра көҥүллэммэт, аньыы диэтэллэр, дьонум бопсубаттара. Онон бэрт кыра сааспар куһу өҥүнэн-түүтүнэн эндэппэккэ арааран ааттарын аахтара билэр буолбутум, кэлин бөдөҥнөрүнэн, тумсуларын моһуонунан бэл күһүҥҥү судургу өҥнөөх көтөрү отой эндэппэккэ чопчу ааттаталыырым.
Ийэм уонна таайым Бүөтүр үөрэх диэҥҥэ үөрэммэтэхтэрэ. Ийэм саҥа тэриллэн сүһүөҕэр туран эрэр холкуос араас үлэтигэр күүһүн харыстаабакка хачыгырайара. Таайым сылдьан эрэн буукуба хараҕын аттаран ааҕа, суруйа үөрэммитэ. Кини курдук дьону «халлаан үөрэхтээхтэрэ» дииллэрэ. Бэйэтин лаппа кыанар, отчут-масчыт бэрдэ буолан төһүү киһибит кини этэ. «Кэнээрэп Бүөтүр дуо?» дэппит эйэҕэс-сайаҕас майгылаах, сүрэхтээх-бэлэстээх, бүтэн биэрбэт дьиибэ-хообо эгэлгэ кэпсээннээх-ипсээннээх сэргэх сэбэрэлээх уолу дьоно-сэргэтэ сүрдээҕин сөбүлүүллэрэ. Маҥнай Модут нэһилиэгэр сэбиэттээбитэ, онтон 1935 сыллаахха саҥа тэриллибит 42 хаһаайыстыбалаах «Чернышевскай» аатынан холкуоска бэрэссэдээтэлинэн талбыттара.
Сурукка сурулларынан, дьон-сэргэ кэпсииринэн, 1771 сыллаахха Кыргыдай кинээһэ Киргиэлэй Барыыһап, Дьооху кинээһэ Өлөксөй Эрэһиэтинньикэп Дьокуускайтан дьаһаах хомуйуутугар алтан бэчээт ылан кэлбиттэр. Ол кэнниттэн 1776 сыллаахха байаарын уола Дьөгүөр Кыычыкын Бүлүү улууһугар кэлэн сир түҥэппит, ити кэмтэн ылата маҥнай аҕа уустара бэйэлэрэ бас билэр анал сирдэммиттэр (дөкүмүөҥҥэ киирбитинэн), онтон устунан ол быһыллыбыт кэлим сирдэр кэлин холкуостар тэриллибиттэригэр сири-уоту үллэстиигэ улахан суолталаммыттар. Кыргыдай нэһилиэгэ 1808 сыллаахтан 1918 сылга диэри Орто Бүлүү улууһугар киирэр эбит, онтон 1918 сылтан 1929 сылга диэри Мастаах улууһугар сылдьыбыт.
«Чернышевскай» аатынан холкуоһу Илин Кыргыдай, оттон 1933 сыллаахха тэриллибит «Социализм суола» холкуоһу Арҕаа Кыргыдай диэн ааттыыллара. Арҕаа Кыргыдай холкуос бастакы бэрэссэдээтэлинэн Абрамов Николай Игнатьевич (Хамай) диэн киһи үлэлээбитэ. Өссө бу холкуостар тэриллиэхтэрин иннинэ 1931 сыллаахха Кыргыдай нэһилиэгин сиригэр Дьоохуга дьадаҥы уонна орто бааһынайдары түмэн «Түмсүү» диэн тыа хаһаайыстыбатын артыала тэриллибит. Бэрэссэдээтэлинэн Николаев Гаврил Иванович (Хабыычаан) диэн киһи үлэлээбит.
1928 сыллаахха хос эбэм аах олорбут күөллэригэр Кэҥэрэччигэ Уйбаныап баай (Иванов Алексей Иванович) түөрт хостоох ампаар дьиэтигэр Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээх Иванов Андрей Иванович диэн учуутал аан маҥнай икки кылаастаах оскуоланы арыйбыт. Түөрт сыл курдугунан ити оскуоланы Туора Күөл диэн сиргэ көһөрбүттэр.
Биһиги олорор күөлбүтүгэр кэлим баҕаналарын туруортаабыттарын үдүк-бадык өйдүүбүн. Өтөхпүт кэннигэр тыаҕа сир хамыыһыйатын дьоно күлсэн-салсан, саҥа-иҥэ бөҕөтө буолан ньамалаһан ааспыттара: маҥан ырбаахылаахтар от-мас быыһынан элэгэлдьиһэллэрэ, сүгэ тыаһа табыргыыра, буруо унаарыйара. Оҕо буолан кыбыстан, барбыттарын кэннэ биирдэ тахсан көрбүппүт, биһиги санаабытыгар, наһаа астык, ыппыт охтуу көбүс-көнө суол соломмут этэ уонна сабыс-саҥа суоруллубут уһуктаах, ойо охсуу олуктаах баҕана кылбайан турара, тимири кытардан сиэрпэ уонна өтүйэ ойуулаах «СССР» диэн суруктаах бэчээт уурбуттара дьэрэлийэрэ.
Тээкиччэ – бэрт улахан эбэ, Адьыҥай диэн атахтаах. Собо хабаҕын курдук бобо тардыбыкка дылы утарыта үтэн киирбит тумус билиилэрдээх. Күөл эргиччи хатыйыы бүтэйинэн иилии-саҕалыы эргитиллибит. Биһиги эбэ хоту эҥээригэр, Дыыкка өтөҕө диэҥҥэ, Дыыкка балаҕаныгар олорбуппут. Сэнэх, үчүгэй тутуулаах дьиэ бэл сүгэнэн суоруу муосталааҕа. Эбэбит барахсантан хараланан, уутун иһэн, отун оттоон, оҥойор айахпытыгар баҕас тото аһаан быр бааччы олохтоох ыал этибит. Эһэм Өлөксөй соччо сааламматах киһи, хата ол оннугар кылы хатан тиргэлээн, кэлин кусчут ыттаныаҕыттан куһу хото бултуура. Кус оҕото сиппит-хоппут кэмигэр наар собо-кус, кус-собо аһылыктаах этибит. Дьэ ол оннугар Бүөтүр, сааһытынан биллибит киһи, саас, күһүн көтөр арааһын, хааһыттан андытыгар, туруйатыгар тиийэ төргүүлэнэн, ырдан кэлэрэ.
Кыһын таайым бултаабата, холкуос бэрэссэдээтэлэ холкуоһун үгүс түбүктээх үлэтиттэн сололоммото. Мэлдьи хараҥаны харахтанан сылдьара, балаҕаныгар хонор хоноһо, сылдьар ыалдьыт кэриэтэ көстөн ааһара. Мин оҕо киһи утуйа сыттахпына ааттаах эрдэ туран онно оҥойбут буолара, ардыгар хастыы эмэ хонукка холкуоһун соругун туруорса куоратынан эҥин тэлэһийэн сүтэрэ. Куораттан миэхэ, хоччоххой кумааҕыга суулаан, араҕас өҥнөөх «сыттык» кэмпиэт диэни таһаарара, ол минньигэһин эриэхсит… Таайым куоракка киирэн баран тахсара күүтүүлээх да этэ. Оҕо киһи санаата судургу, дьоло кыраҕа.
Эһэм кыһыҥҥы өттүгэр холкуоска сээкэйи уһанара, онтутугар көлөһүн күнэ аахсара уонна сүөһүтүн көрөрүн таһынан бултанара. Күһүн кырпай хаар түстэ да, мас көтөрө ырҕаччы уойан халаламмыт кэмигэр, чугаһынааҕы күөллэрин кытыан үүммүт кырдалларыгар хатыйыы тоҥуулаах тэптиргэ туһахтарын сөргүтэн туһахтыыра. Куобахха анаан охсубут буор холумтаннаах сохсолорун баттыга тэптик мастарын сотолоругар эндирдэнэн, сэлиилэрэ сайыннары адыгыраан тураллара. Онтон быстахха атыппыт хаар холумтаннаах сохсолорун сэлиилэрин саас улахан ириэрии иннинэ хомуйан чөкө ууран кэбиһэрэ. Эһэм куруук бэйэтэ эрэ сылдьан ыырданар анал сирдээҕэ. Биир булчут бултуур сиригэр атын булчут мээнэ киирбэтэ. Ордук күһүн, оҕонньоттор этэллэринии, айа кылыыта ооҕуй ситиминии элбээбит кэмигэр билбэт киһиҥ бултуур сиригэр-уотугар хайа түбэһиэх хаамаайылыыр сэрэхтээх. Сорох булчут кыыл-сүөл ороҕор, удьараҕа, тайахха тардыбыт айатын эбиэнин төбөтүгэр хамса чоҕойун биһэр үгэстээх. Ол сүрдээх сүлүһүннээх, оннук эбиэҥҥэ таптарбыт киһиэхэ тута көмө оҥоһуллубатаҕына сүһүрүөн сөп уонна ол ырба тыын сирин, хорук тымырын таарыйдаҕына, доҕоро, аргыһа суох сылдьар булчут өлүөн да сөп.
Эһэм, анаан дьарык оҥостон, талах чааркаанынан бэлиэлээҕи бултуура. Кыһыҥҥы уһун киэһэлэргэ сирэй оһоҕун уотун иннигэр оҥостон олорон эрдэ бэлэмнээбит талаҕынан бэрт кудуххайдык туттан-хаптан, иэҕэн чааркаан оҥосторо. Кэмэ суох элбэх мас чааркаан ампаарга куруук өрө кыстанан сытара.
//-- * * * --//
Ийэм миигин 1930 сыллаахха кулун тутар 15 күнүгэр оҕоломмут. Саҥа төрөөбүт уу кыһыл оҕону сэттэ хонооппун Балаҕаччыга киллэрэн Покровскай таҥаратын дьиэтигэр Дьаакып аҕабыыт диэҥҥэ кистээн сүрэхтэппиттэр. Аана диэн аат иҥэрбиттэр. Сэбиэскэй былаас уутугар-хаарыгар киирэн, күннээн-күөнэхтээн тэриллэн, урукку эргэ олох «хаалынньаҥ» көстүүлэрин суох оҥорор күннэр-дьыллар сири-сибиири сиксигинэн, бэл биһиги курдук дьаҕа баһа дойду, үөдэн түгэҕэ кырыы сирдэри бүтүннүүтүн хабан эрэр кэмнэрэ этэ.
«Таҥара дьиэтэ бүгүн-сарсын сабыллар, эстэр үһү…» Итинник сурах тарҕанан турдаҕына, тутуу былдьаһан, дьонум сүрэхтэтэ охсон хаалбыттар. Ийэм: «Оҕобун хата кыл мүччү сүрэхтэттим ээ…» – диэн улаханнык үөрбүтэ үһү. Бүөтүр Балаҕаччыга сыарҕалаах атынан эдьиийин Маарыйаны киллэрэ охсон тахсыбыт. Илин Кыргыдайтан, олохсуйан олорор өтөхпүтүттэн, Балаҕаччы сэттэ көс кэриҥэ сир. Суол ортотугар, аара, Кэҥэрэччи күөлүгэр Уйбаныап Өлөксөй Уйбаанабыстаах, дьон ааттыырынан, Өлүөскэлэр диэн ыаллар олороллоро. Өлөксөй төрдө Бүлүү өрүһүн уҥуор баар Тааһаҕар киһитэ.
Сүрэхтээбит ийэм Тээкиччэттэн икки аҥаар көс ыраах Оттоох күөлүгэр олорбут Курчугунаан ойоҕо Балбаара диэн эмээхсин. Мин сүрэхтэммитим кэннэ икки дуу, үс дуу сыл буолан баран өлбүт, онон төрүт өйдөөбөппүн, биһиэхэ кэлэн барара эбитэ үһү. Ийэм миэхэ кэлин: «Сүрэхтээбит ийэ, тоом, бэл төрөппүт ийэтээҕэр ордук чугас буолар баҕайыта», – диирэ. Ону мин, кыра киһи, ол биирдэ да көрбөтөх эмээхсиним күннэтэ алтыһар, сыллаһар, таптаһар, атаахтыыр ийэбинээҕэр хайдах ордук күндү буолуоҕун отой өйдөөбөтүм…
Балаҕаччы таҥаратын дьиэтигэр киирэллэригэр да, тахсалларыгар да ийэм аах аара Өлүөскэлэргэ хоммуттар. Төннөн иһэн хоно сыттахтарына: «Дьону кистээн сүрэхтиир Дьаакып аҕабыыты туппуттар үһү», – диэн Балаҕаччыга эмиэ биһиги курдук оҕо сүрэхтэтэ киирэн баран тахсан иһэр дьон кэпсээн ааспыттар. Өссө: «Эн оҕоҥ барахсаны таҥараҕа тиксэрэн хаалбыккын…» – диэн ийэбин ордугурҕаабыттара үһү.
Ийэм Өлүөскэлэргэ урут хамнаска үлэлии сылдьыбыт. Лаппа сэниэ олохтоох ыаллар этилэр. Өлөксөй кэргэнин Бөдүөрэни кытары син уһуннук олорбуттар эрээри, оҕолоро суоҕа. Бөдүөрэ – Орто Бүлүү сис баайа Уйбаныап баай бастакы ойоҕуттан кыыһа.
Кэҥэрэччиттэн чугас Хочот күөлүгэр эһэм бииргэ төрөөбүт убайа Отчут Мэхээлэ олороро. Өлүөскэлэр оҕо ииттиэхтэрин баҕарар сурахтарын истэн, Мэхээлэ ийэбэр, баҕар, кэргэнэ суох сылдьан оҕолонон, араас санаа киирэн аны оҕотун биэриэ диэн эрдэ мас-таас курдук: «Оҕоҕун дьоҥҥо биэрээйэҕин», – диэн эппит. Ийэм, абаҕатын тылын истэн, мэктиэтигэр өһүргэммитэ үһү. Кэргэнэ суох, сулумах сылдьан оҕолонуу сүрдээх кыбыстыылаах, сааттаах быһыы этэ да, ийэм, сорох дьахталлар курдук, санаа баттыга буолбакка, хата оҕоломмутуттан, кыра киһилэммититтэн үөрэн күнэ-ыйа миигиттэн тахсара.
Ийэм сэрэйбитин курдук, Балаҕаччыттан тахсан истэхтэринэ, Өлөксөй кэргэнэ Бөдүөрэ миигин көрдөөн көрбүт да, ийэм хайдах биэриэй, биэрбэтэх. Өлүөскэлэр бэйэлэрэ эдэрчи, өссө да оҕолонуохтарын сөп ыаллар эбит. Ас-таҥас өттүнэн хаһан да татымсыйбатах дьон. Сөбүлэһэр баар буоллар эрэ, хантан баҕарар оҕо ылан иитэр кыахтаахтара. Аны урукку өттүгэр саха киһитэ улаханнык сэҥээрэн дьарыгырбатах үлэтинэн дьарыктаналлара – оҕуруот олордоллоро. Сүнньүнэн хортуоска уонна хаппыыста. Ийэм Бөдүөрэттэн амсайыыга диэн ааттаан мөһөөччүккэ кутан аҕалбыт хортуоскатын мииҥҥэ кутарбыт, оттон хаппыыстаны ордук кырдьаҕастар төрүт сөбүлээбэттэрэ. «Оту да сиэбит, итини да сиэбит син биир ини», – дэһэллэрэ. Арыт күһүн, хортуоска төрүөҕэ тахсыбыт сылыгар, ийэм, урут хамнаска үлэлээбит киһи, үөрүйэҕинэн Өлүөскэлэргэ баран анаан-минээн хортуоска хостоһоро, оччоҕо обургу кыл хааны толору кутан, оҕус сыарҕатыгар быраҕан тиэйэн лиһигирэтэн кэлэрэ.
Ийэм төһө да аккаастаабытын иһин, Бөдүөрэ «тылым өллө» диэн өһүргэммэтэх. Уйбаныаптар бэйэлэрэ да эйэҕэс-сайаҕас майгылаах буолан уонна биир үксүн киирбит-тахсыбыт киһи кэпсэлин-ипсэлин да истэр баҕаттан кими да чэй иһэрдибэккэ, итии киллэрбэккэ эрэ таһаарбат үтүө үгэстээх ыаллар этилэр.
Балаҕаччыга турбут Покровскай таҥаратын дьиэтин тупсаҕай тутуулаах куупалын үрдүк кириэһэ аттаах да, сатыы да айанньыты бэрт ыраахтан угуйа ыҥырбыкка дылы дьэндэйэн көстөрө эбитэ үһү. Ону саҥа былаас кэлбитигэр Былатыанап диэн харса-хабыра суох киһи тахсан сүгэнэн кэрдибит. Түбэлтэтэ эбитэ дуу, биитэр аньыы-хара хаһан баҕарар иэстэбилэ суох хаалбатын туоһута эбитэ дуу, ол кэрдэ олордоҕуна чиргэл тиит мас олуга ойдон өрө кыырайан тахсан баран саннын хараҕар түспүт. Бэрт кыра дэҥтэн сылтаан Былатыанап сиһинэн моһуогуран ыалдьан, устунан уҥуоҕа ууллан босхоҥноон баҕалыы сыыллан хаалбыт уонна сотору өлбүтэ үһү.
Сэттэ сааспар диэри Тээкиччэ өтөҕөр олорбут сылларым оҕо сааһым саамай дьоллоох кэмнэрэ этилэр. Эбэм, эһэм, ийэм, таайым бары бааллара. Мин ыал оҕото этим.
Тээкиччэ күөлүгэр Дыыкка оҕонньор өтөҕөр биэс ыал буолан үс балаҕаҥҥа олорбуппут. Биһиги кэннэ иккис балаҕаҥҥа Мискээйэп Ньукулай (Хахалдьыйа) оҕонньор Огдооччуйа диэн бөкчөҕөр уҥуохтаах эмээхсининээн олорбуттара, улахан уоллара Көстөкүүн, иккис оҕо Элэбэһиэтэ (Кээкээ) диэн кыыс, үһүстэрэ Ыстапаан (Доодоһун) диэн уол. Мискээйэптэр бастакы оҕолорун кэнниттэн Сөдүөрэ (Көйгөөлө) диэн кыыстаммыттарын Огдооччуйа балта Оппуруоһа (Аппаҥалык) диэн дьахтар ииттэ ылбыт, бэйэтэ буоллаҕына Мискээйэптэргэ мэлдьи дьукаах. Онон Сөдүөрэ ийэлээх аҕатыттан, кытта төрөөбүттэриттэн тэйбэтэх кыыс. Ийэтиттэн түһээтин уу кыһыл оҕону Оппуруоһа бүөбэйдээн, көрөн-истэн улаатыннарбыт, ол иһин Сөдүөрэ кинини «ийэм» диирэ.
Өтөхпүтүгэр баар үһүс балаҕаҥҥа эмиэ икки ыал дьукаах олорбуттара. Муттуй Түмэппий диэн оҕонньор элбэх саҥалааҕын иһин Батакаай Өрүүнэ диэн ааттаммыт ойоҕунаан икки кыыстаахтара: Тахтаха уонна Киристиин. Тахтаха миигиттэн биир сыл балыс, Киристиин үс сыл. Дьэкиимэп Ньукулай (Эйэҥ) диэн саас ортолоох киһи Суоппуйа диэн эдэр ойоҕунаан, Маарыйа, Борускуо диэн кыргыттарынаан Муттуйдарга дьукаах этилэр. Маарыйа Муттуй кыыһа Тахтаханы кытары саастыы. Оттон Борускуо (мин түөртээх-биэстээх эрдэхпинэ) отой да саҥа төрөөбүт уу кыһыл оҕо.
Бары сүөһүлээхпит. Биһиги туспа хотонноохпут, оттон ыалларбыт сүөһүлэрэ, иччилэрин курдук, эмиэ икки хотоҥҥо кыттыгас кыстаан кыһыны туорууллара. Биирдии-иккилии эрэ ыанар ынахтаахпыт, үүппүт айахпытыгар син тиийэрэ. Урут бэл уон ыанньыктаах дьиэ кэргэн атах-бытах сүөһү баайдаах ыал ахсааныгар киирсэллэрэ. Кэлин артыаллар тэриллэннэр дьон үксэ сүөһүлэрин холкуоска холбооннор, ордоруммут ынахтарын хас да ыал кыттыһан биир хотоҥҥо кыстатан кыыдааннаах кыһыны туораталлара. Ону да сүөһү ордоруммут өттө. Кэлин ол ынахтара төрөөн, тарбыйахтанан, сорохтор сүөһүлэрэ сыл-хонук аастаҕын аайытын син элбээн, эбиллэн барара.
Ийэбин, ис киирбэх, номоҕон дьүһүннээх дьахтары, хаста да ыйыттаран көрбүттэрин сөбүлэммэтэх. Мин дьүһүммүнэн ийэбэр майгыннаабат этим, арааһата, айбыт аҕабын баппыт быһыылааҕым. Ийэбиттэн аҕам кимий диэн хаһан да ыйытааччым суох. Дьыала-куолу кумааҕытыгар Кэнээрэбэ Аана Бөтүрүөбүнэ диэн сурулларым. Аҕам аатын оннугар ийэм таайым Бүөтүр аатын суруттарбыт.
//-- * * * --//
Биһиги эҥээр сири-дойдуну кэрийэ сылдьар Дьаҕыһыйа диэн улахан мас ууһа киһи баара. Тээкиччэҕэ дөрүн-дөрүн охсуллан, хонон-өрөөн ааһара. Ийэм көрдөспүтүгэр бэрт нарын оҥоһуулаах, чараас бастаах сүөгэй халбыйар хатыҥ хамыйах оҥорон биэрбитэ. Тутааҕа ойо быһыы ойуулааҕа, оһуордааҕа, төбөтүгэр тоһоҕоҕо ыйаан кэбиһэргэ анаан үүттээҕэ эҥин. Туһугар киирбит-тахсыбыт эрэ хараҕа тута хатанар мааны тэрилэ этэ.
Дьаҕыһыйа уус кэллэҕинэ эмээхситтэр: «Дьэ, тоом, аҕаҥ кэллэ», – диэн дьээбэлииллэр. Ону мин отой сөбүлээбэппин. Дьаҕыһыйа кэллэр эрэ сирэй оһох кэнниттэн, уулаах мас уһаат кэтэҕиттэн тахсыбаппын, тоҕо эрэ абааһы көрөбүн. Дьоммун кытары сээкэйи баллыгыраһа-баллыгыраһа чэй иһэн ньалҕаарыта олорор, күн уота быһа сиэн килэриччи хараарбыт сирэйдээх Дьаҕыһыйаны уһаат кэтэҕиттэн, «барбыт дуу, суох дуу» диэбиттии, быган көрөөт төттөрү түһэбин. Таайым миэхэ анаан оҥорбут дьоҕус олоппоһугар чөкө олорон, эһэм кыһан, кыладыйан биэрбит талах кыыһын өрбөх кырадаһынынан хат-хат ботуччу суулаан, эмиэ да сүөрэн, саҥата-иҥэтэ суох сэмээр оонньуубун. Саҥа төрөөбүт оҕолоох ыалбыт Суоппуйаны үтүктэн, «оҕобун» ньилбэкпэр сытыаран, кэтэҕиттэн өйүү тутан утутаары биэтэҥнэтэбин, өссө муннум анныгар киҥинэйэн ыллыыбын, онтон ыалдьыт баарын тэһэ санаан эмискэ хам барабын: аны ырыабын истэн миэхэ кэлиэ диэбиттии, кулгаах-харах иччитэ буолан иһиллэнэн чөрбөйөн олоробун. Ардыгар оннук саһан, кирийэн бэйэм-бэйэбэр оонньуу олордохпуна, Оппуруоһа эмээхсин киирэр уонна, тугун дьээбэтэ-хообото эбитэ буолла, үгэһинэн, сээкэйи өҥөнө, тиҥсиринэ сылдьан, миигин түбэһэ көрдөҕүнэ, туохха эрэ үөмэн эрэр курдук тумустаах сарыы этэрбэһин төбөтүнэн чөм-чөм дугуна үктэнэн кэлэн, умса нөрүйэн кулгаахпар: «Аҕаҥ кэлэн олорор, остуолга баран бииргэ асаһыаххын…» – диир уонна кырдьык да аатыгар сөп түбэһиэхтии күлэн аппаҥалыыр. Бу түгэҥҥэ мин Оппуруоһаны туохтааҕар да ордук абааһы көрөбүн, сир үрдүгэр киниттэн ордук куһаҕан, бүрэ дьүһүннээх эмээхсин суоҕун курдук саныыбын. Оттон Хахалдьыйа оҕонньордооххо таҕыстахпына, Аппаҥалык эмээхсин миигин илиибиттэн сиэтэн аҕалан остуолга олордон, отонноох минньигэс күөрчэҕинэн күндүлээтэҕинэ аны киниттэн ордук эйэҕэс, үтүө майгылаах эмээхсин сир үрдүгэр суоҕун кэриэтэ буолар. Оппуруоһа миигин дьээбэлээн таптыыр майгылааҕын судургу өйдөөх-санаалаах оҕо киһи хантан билиэхпиний? Онон Мискээйэбэ Огдооччуйа балта миэхэ хайдах сыһыаннаһарыттан көрөн ардыгар Оппуруоһа дэнэр, ардыгар Аппаҥалыктан атыннык ааттаммат.
Биирдэ сайын Дьаҕыһыйа уус ат миинэн кэлэн биһиэхэ икки хас хонно, эрдэ бэлэмнээбит маһынан Мискээйэптэргэ тыы суоран оҥордо. Эмээхситтэр куолуларынан: «Аҕаҥ кэллэ дуу, тоом? Аҕаҥ барда дуу, тоом?» – диэн хаадьылыыллар.
Дьаҕыһыйа хайдах кэлбитэй да, ол курдук сиэр атын үөһэ түһэн сиэллэрэн сэксэлдьитэн хаалла. Күнүс ийэлээх эбэм чугас тыаҕа уокка оттор мас сүгэ таҕыстылар. Эһэм күөлүн үрэҕэр туутун көрө барбыт кэмэ, таайым окко. Балаҕаммар бэйэм соҕотохпун. Бу сырыыга баҕас эмээхситтэр наһаалаатылар, мин Дьаҕыһыйаҕа өстүйбүтүм диэн сүр. Арай адарай оронум үөһэ талах кыыспынан оонньуу олорон, Дьаҕыһыйа били ийэбэр оҥорбут дьэрэкээн оһуордаах хатыҥ хамыйаҕа иһит уурар долбуур анныгар, саамай көстүүлээх сиргэ, кини аҕай буолан кылбайан турарыгар хараҕым хатанна. Уус хамыйаҕа, санаабар, миигин күлүү гынан күлэн бэлтэйэргэ дылы… Мин, талах кыыспын сыттык үөһэ сытыаран «утутан» баран, Муттуйдарга сүүрдүм. Ыалым балаҕаннарын иһэ иччитэх, бэл уу кыһыл оҕолоох Суоппуйа суох, ыалга барбыт быһыылаах, уоннааҕылар түөрэ отторугар ходуһаҕа киирбиттэр. Доҕотторум ханна баалларын билэр киһи мэлдьи түмсэн оонньуур сирбитигэр, оол курдук өтөх саҕатыгар турар хотоҥҥо тэбинним. Сэрэйбитим курдук, Маарыйалаах Тахтаха саҥа сиппит кыһыл уонна араҕас өҥнөөх тиит туорааҕын ыаҕайаларыгар толору тоноон аҕалан бүгэн оонньуу олороллор…
Олорор өтөхпүт бэрт киэҥ өтөх. Бурдук бааһыналаах. Нэчимиэн ыһаллар. Маҥнай кылланан баран кэлин ас кутан саһарчы буһан, күһүнүгэр тиийэн сиккиэр тыалга уу долгунун курдук уҥа-хаҥас хоҥкулдьуйа, нуоҕаҥныы турар бурдугу көрөр олус да астыга, кэрэтэ. Бүтэй үөһээ сиэрдийэтигэр ыттан, икки илиибитин быластыы туттан, долгулдьуйа суугунуур бурдуктан харахпытын араарбакка уһуннук одуулаан туран бэйэбитин күөл үөһүнэн көтөн иһэр хопто курдук сананарбыт. Устунан испит кычыгыланан күлэн саһыгыраабытынан, сүһүөхпүтүн былдьаһан сууллумаары дьирээлэспэхтээн баран, бүтэй тас өттүгэр ыстанан кэбиһэрбит.
Өтөх соҕуруу өттүттэн саҕалаан элбэх киһи уҥуоҕа тыа диэки бачыгыраһан бараллара. Маҥнай утаа куттаммакка киһи уҥуохтарыгар оонньуурбут, кэлин дьоммут бобоннор, куттааннар чугаһаабат да буолбуппут.
Мин Тахтахалаах Маарыйаны балаҕаммар ыҥыран аҕалтаатым уонна туох соруктаахпын, санаалаахпын эттим. Кыргыттарым күлүстүлэр… Били Дьаҕыһыйа оҥорбут хамыйаҕын ыламмын, талкы баһыгар ууран, ойо быһыы оһуордаах тутааҕыттан Тахтахалаахха туттаран баран, адарай орон анныттан таайым мас мастыыр маалгы сүгэтин ылан туох да сээбэҥнээһинэ суох нэлэгэр баһын хаба ортотунан хайа охсон кэбистим.
– Дьэ билигин баҕас Дьаҕыһыйа уус баара кэһэйдиҥ ини… – диэн бэркэ астынным.
– Ыарыйда быһыылаах… – диир Маарыйа.
– Хайа барда ээ… – диир Тахтаха.
Икки аҥыы барбыт, хайдыбыт хамыйаҕы ыламмын, кистээтэҕим аатыран, оһох кэннигэр турар уулаах уһаат хаппаҕын сэгэтэн баран уган кэбистим.
Таска куйаас бөҕөтө, санаабытын сиппит дьон быһыытынан, бэркэ астынан, наҕылыйан, утаппычча ымдаан иһэн киллиргэтэн утахпытын ханнардыбыт. Бу олордохпутуна таска дьон саҥата ньамалаһара иһилиннэ, сүүрэн кэлэн, өндөҥнөһө-өндөҥнөһө, туос түннүгүнэн өҥөҥнөстүбүт. Эбэм эмээхсин ийэбинээн ситии быаҕа амынньыар сүгэн тыа саҕатыттан тахсан иһэллэр… Биһиги бөрүкүтэ суох быһыыны оҥорбуппутун син өйдөөтөхпүт, дьоммут чугаһыы иликтэринэ тыас хомунан таска ойдубут, хотон кэннинэн сылыпыччыһан өтөхпүт кэриитигэр кэлэн биир сонос соҕус эмэх тиити тыал силистэри-буордары лөглөччү түөрэн сиҥнэрбитин кэннигэр тыын быһаҕаһа тыынан, аҕылаһа-аҕылаһа, мас силиһин буора көөрөттөн түннүк курдук чөҥөрүйбүтүнэн кыҥастастыбыт… Эбэм аах кэлэн, сүгэн аҕалбыт амынньыардарын оллоон ыксатыгар быраҕан баран, куйааска буһан, балаҕаннарын иннигэр күлүккэ, сиидэс былааттарынан сүүстэрин көлөһүнүн сотто-сотто, сээкэйи кэпсэтэн чочумча олоро түстүлэр. Онтон ийэм тэлгэһэ ортотугар күн уотугар күлэ-үөрэ килэпэччийэ сандааран турар буолускай сылабаарбытын ылан түгэҕэр хаалбыт уутун ыаҕаска сүөкээн баран балаҕаныгар киирдэ. Эбэм олорбутун курдук олорор, кумаартан, күлүмэнтэн көмүскэнэн былаатынан сапсынар. Сотору балаҕан иһиттэн ийэм таҕыста, икки илиитигэр эр-биир били биһиги хайа охсубут хамыйахпытын туппут. Чарапчылана-чарапчылана, эргиччи олоотоомохтуур. Биһиги тиит силиһин кэтэҕэр эбии ньыкыйан хаптас гынабыт.
Хаһан куруук саһа, кирийэ сылдьыахпыный, куртаҕым курулуйан уонна саатар кумаар үгэннээн түһэн турар кэмэ буолан дьиэбэр киирдэҕим дии. Буруйум иһин сэмэлэнним, өссө ийэбиттэн кыратык таһылынным. Хамыйах да хайа охсуллан Дьаҕыһыйа уус кэлэрэ син биир тохтооботоҕо. Ийэм хатыҥ хамыйаҕы күөскэ уган оргутан сымнатан баран самыы тутан тигэн кэбиспитэ, ыыра барбыт сиигэ отой биллибэтэ, арай хам тигиллибит саба киһи хараҕар тута быраҕыллара да, көстүүтүн буортулуохтааҕар хата оһуор курдук эриэ-дэхситик дьэрэкээннэнэрэ. Сотору чөлүгэр түспүт үүт халбыйар улахан хамыйахпыт «оҕоломмута», сэргэстэһэ өссө ордук тупсаҕай оҥоһуулаах кыра хамыйах ыйаммыта.
//-- * * * --//
Сайын холкуос булууһуттан сылгы, ынах этин таһааран, көлөһүн күнүн суотугар отчуттарга хараланныннар диэн кыра-кыралаан түҥэтэллэр. Дьэкиимэп Ньукулай кэргэнэ Суоппуйа быстахха-остоххо ыалга бардаҕына, сээкэй соругар таҕыстаҕына оҕотун Борускуону биһиэхэ көрдөрөр. Эдьиийэ Маарыйа, Тахтаха, мин буолан кыра кыыһы сааратабыт. Сылгы саалын эбэтэр ынах кырдырҕас түөһүн сыатын маһы кыһан үчэһэ курдук оҥорон баран туора анньан кыыспытыгар эмнэрэбит. Тииһэ суох уу кыһыл кыыс сыаны кыайан быһа ыстаабат, онон кэҥсигэр барар куттал суох, ол эрэн эмэрин ооккото диэн, саал сыата туох да амтана суох буолуор, кубарыччы барыар диэри супту оборон кэбиһэр. Оннук сытан утуйар, биһиги ол да үрдүнэн кыыспытын соҕотохтуу хаалларан таска тахсан оонньуу барбаппыт, туос биһик төһө да көлбүүрдээҕин иһин тула олорон кумаары кыйдыыбыт… Суоппуйа уһаабат, сотору кэлэр уонна кырбас-кырбас буспут уҥуохтаах ынах этэ аҕалбытыттан бэрсэр. Биһиги икки хотон ыккардыгар үүнэн турар, төргүү мутуктара ынах кэнэҕэскитинэн иилэ быраҕыллан аллара намылыйан илбиргэстэммит куруҥахтар анныларыгар олорон, астына-дуоһуйа уҥуохпутун көмүллүүбүт. Суоппуйа «быыһаммытын» маҥнай утаата түллэригэр тииһэ «туллаҥнаабытын» саайдын диэннэр уҥуох көмүллэппиттэрэ. Биһиги ону үтүктэбит. Оҕо киһи хаһан баҕарар үтүктээйи майгылаах.
Тээкиччэ өтөҕөр кэлбит-барбыт дьон, ыалдьыт-хоноһо үксүн биһиэхэ түһүүлэнэллэрэ. Ыалларбыт бары дьукаахтаахтар, оттон биһиги дьукаахпыт суох уонна балаҕаммыт да кэҥэс. Аны биир үксүн устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах эһэм Өлөксөй, хааһахтан хостоон эрэр курдук, күн эгэлгэ кэпсээнин, сэһэнин да истээрилэр чугас эргиннээҕи дьон ааммытын саппаттара. Эппиккэ дылы, «киһи атахтаах» ыал этибит. Эһэм барахсан улахан уус тыллаах остуоруйаһытын, сэһэнньитин сураһан истэн, бэл улахан үөрэхтээх дьон анаан-минээн аат ааттаан кэлэн хонон-өрөөн, ардыгар хорохоот ыытан ыҥыртаран, эһэм оҕонньор кэпсэлин тылыттан тылыгар түһэрэн сурунан бараллара.
Биир күһүн сыарҕа хаара түспүтүн кэннэ, улуу добдурҕа саҕана, Андрей Александрович Попов диэн киһи санаатаҕына санаата кыайан тиийбэт кый ыраах сиригэр, инньэ Бөтөрбүүр куоракка улахан үөрэҕи бүтэрбит киһи доҕорунаан эһэбин Арҕаа Кыргыдайга «Социализм суола» холкуос киинигэр Бэтигэ ыҥыртаран ылан туома уонча хонугу быһа күн эгэлгэ араас остуоруйаны, сэһэни бары сурунан бартара үһү. Онтун соболоҥор, манньатыгар харчы биэрбиттэринэн сэлиэһинэй (мэлии) бурдук, «Дорообо» чэй, табаах, миэхэ саахымат ойуулаах кыһыл сиристээҥки ырбаахы таҥаһын, собуот күөс атыыласпытын кэлээччи-барааччы дьонунан хаста да ыыппыта, кэлэригэр бэйэтэ эмиэ бэрт чэпчэки, кыра талах туркуга кэһиим диэн соһон аҕалбыта, эбиитин түүнүк курдук дыргыл сыттаах, хачыгыраабыт сабыс-саҥа кумааҕы харчылааҕа, онтун ийэбэр биэрбитэ.
Эһэм сорохторун бэрт эдэр эрдэҕиттэн атас-доҕор оҥостубут дьоннордооҕо. Биир оннук чугастык билсэр киһитинэн сурахха-садьыкка киирбит аатырбыт олоҥхоһут Сэмэн Харатаайап-Ырыа Дыгыйар этэ. Тээкиччэҕэ Ырыа Дыгыйар кэллэ да улахан сэргэхсийии, сүпсүлгэн бөҕөтө буола түһэрэ. Биһиги балаҕаммытыгар хаста да олоҥхолоон турар. Олоҥхо истээри чугас эргиннээҕи дьон сорох сатыы, сорох атынан, сорох оҕуһунан таҥкыччахтатан, туома кыралыын-кыамматтыын кытары түөрэ кэлэллэрэ. Дьэ оччоҕо биһиги өтөх ыамайдарыгар улахан үөрүү буолара, араа-бараа саастаах оҕолорбутун кытары билсиһэн дуоһуйуохпутугар диэри оонньуурбут. Сороҕор өссө отой да олоҥхону истибэккэ наар аҥаардастыы оонньоон эрэ тахсарбыт.
Ырыа Дыгыйар кэннэ уһун кэмҥэ, сааһын тухары чугастык билсибит доҕор-атас дьоно Кулаанап Бэчиэт (Көһөөх), Сөмүйээн Сэмэн, Мыччыы, Бааһынай, Дьөрбө Дьөгүөр диэн кырдьаҕастар бааллара.
Эһэм Өлөксөй барахсан сытыары сымнаҕас, кыраҕа тымтыбат киэҥ көҕүстээх оҕонньор этэ. Түөһүн тылыгар диэри үүнэн сэбирийэн түспүт хаар маҥан бытыгын хоруммутун, бэл сарбыйан да биэрбитин өйдөөбөппүн. Ньилбэгэр көтөхтөрөн олорон, уһун бытыгын сэлии муоһа тарааҕынан эбэтэр ийэм кырыбыайкатынан ньылҕаарыччы тараан, саас-сааһынан араартаан баран өрөр үгэстээҕим. Эһэм сэҥийэтин энньэтэн, бытыгын өрдөрөөрү олорон биэрэрэ. «Абытай, тай!.. Бытыкпын түөрэ быһа тыытта…» – диэн саҥа аллайа-аллайа, күлэн мыттыйара.
Мин, саҥа чороччу улаатан эрэр оҕо, билэ-көрө сатаан, сүүс араас ыйытыгы биирдэ кутан кэбиһэрим. Онуоха эһэм кыра киһи ыаспайа диэн хаһан да мээнэ истэн, кулгааҕын таһынан аһардан кэбиспэтэ, ыйытарбын барытын лоп бааччы, бэйэтин тэҥнээҕин кытта кэпсэтэрдии, оттомноохтук, дьоһуннаахтык, саас-сааһынан, өйбөр түһэрин курдук быһааран, өйдөтөн биэрэрэ. Салгыбата, сорох дьон курдук, ыаспайыҥ бэрт диэн дьалты туттубата, үүрэн ыыппата.
Мин арыт үөйбэтэх-ахтыбатах өттүттэн бэрт дьиибэни, киһи эрэ сонньуйуон курдугу ыйытан эһэбин улаханнык күллэрэрим. Арыый обургу буолбутум кэннэ эһэм ону саната-саната: «Хор, оннук өйдөөх-санаалаах оҕочоос этиҥ…» – диэн хата бэйэбин күллэрэрэ. Тэлгэһэбит ортотугар, тоҕо эбитэ буолла, ортотунан икки сиринэн дьөлөҕөстөөх үрдүк сэргэ дьэндэйэн турбута, ат баайаллара. Мин, ураҕас тутан баран, ол дьөлөҕөстөрүнэн үктэнэн тахсан аҥаар илиибинэн сэргэттэн тутуһан, аҥаарбынан далбаатанан ураҕаһым төбөтүн былыкка тириэрдэ сатыырым. Ампаар иннигэр кыраабыл тииһии олорор эһэм:
– Хайа, тоом, сэрэн… үлтү түһээйэҕин. Тугу далбаатанаҕын? – диирэ.
Сэргэ ортотугар диэри ыттан тураммын, аллара өҥөйөн көрө-көрө, бэйэбин отой кыырай халлааҥҥа тахсыбыт киһи курдук сананарым. Тиритэн-хорутан, көлөһүн-балаһын алла-алла, аны төлө туттан сууллуом диэн кэчэһэн ынчыктыы-ынчыктыы:
– Эһээ, бу ураҕаспар аны биир бачча ураҕаһы салгыыр киһи ити былыкка тиийиэ дуо? – диэн ыйытарым.
Оҕонньор сонньуйан баран устунан күлэрэ.
– Ээ, тиийэн бөҕө буоллаҕа, аны биир итиччэ ураҕаһы салҕаатаххына баҕас былыты таах үүт үрүмэтин курдук буккуйуоҥ…
Мин өс киирбэх түһэн ураҕаспар сэбэһэ быанан эбии синньигэс хаппыт уһун талаҕы кэлгийэбин уонна төттөрү тахсан илиим улук буолуор диэри хайдах да уунаҥныы сатаабытым үрдүнэн ураҕаһым былыкка тиийиэх эрэ быһыыта суоҕа.
Эһэм миэхэ анаан оҥорбут, илиибэр тутан олорон сырыһыннара оонньуур хас да мас аттааҕым. Олор сүппэт, туллубат бэйэлэриттэн буутайдаахтара, ыҥыырдаахтара, холуннаахтара, үүннээхтэрэ: силиктэрэ барыта сиппит, ыл да «миинэн барар» көлөлөр этилэр. Сорох сылгыбын чоҕунан биһэн хараардарым. Саҥа кыһыллыбыт аттарым маҥнай утаа маҥан өҥнөөхтөрө, онтон илииттэн-илиигэ уларсыкка сылдьан, арыы-сыа иҥэн саһаран хаалаллара, ону көрөн эһэм: «Оок, аппыт хайыы-сахха саарыл өҥнөммүт дуу?» – диирэ. Тарбыйахтаах талах ынахтарым, оҕустарым дэлэйэ, ийэм өссө туоһунан таллаҕар кулгаахтардаах сүөһүлэри кырыйара. Эһэм сохсотуттан, тэптиргэтиттэн ылбыт куобаҕын баһын уҥуоҕар сыҥааҕын уҥуоҕун мииннэрэн аттаах киһи гынан оонньуурум, үксүгэр сыҥаах силлэн икки аҥыы баран хаалара, оччоҕуна сабынан баайан чөлүгэр түһэрэрим. Сирэй оһох холумтаныгар бэрт элбэх «аттаах киһи» мэлдьи тупсаҕайдык кэчигирээн тураллара. Эһэм миэхэ өссө хабылык, мээрикээн, күүгүнүүр, өртүбүөй оҥороро, олорунан доҕотторбун кытта олус диэн дуоһуйа оонньуурбут. Оонньуурдарбын эргэ ыаҕаска хаалаан утуйар оронум анныгар ууран турарым.
Ийэм миигин сөп буола-буола улахан чабычахха сылаас уу кутан, ньылбы сыгынньахтаан сууннарара. Бэйэтэ такымын ааһар ыас хара суһуоҕун дьиэҕэ киһи суох кэмигэр солох уутугар оҥостон олорон кыычыгырыар диэри кичэйэн уһуннук суунара. Биир эмит дьүөгэтэ ийэм хоп-хойуу уһун суһуоҕун абылаппыттыы астына көрөн олорон: «Маарыйа, суһуоҕуҥ эчи астыгын, миэнэ да итинник буолбат ээ…» – диэтэҕинэ, ийэм саба сапсыйан кэбиһэрэ. «Инньэ диэмэ… Аньыы. Кырдьаҕастар такымын ааһар уһун суһуохтаах дьахтары дьоло суох дьахтар диэччилэр, дьоло суһуоҕар барар үһү…» – диэн харыс тылынан күөмчүлэнэрэ.
Ийэм бэйэтин лаппа кыанар тэтиэнэх дьахтар этэ. Ол эрэн мин кини күүһүн-уоҕун көрдөрбүтүн билбэппин. Ыалга оҕолору кытта оонньуу сылдьан, дьон: «Бүөтүр эдьиийэ Маарыйа дьэ кытаанах дьахтар, ордук илиитигэр үчүгэй быһыылаах…» – диэн бэйэлэрин ыккардыларыгар кэпсэтэллэрин истэрим. Урут көрбөтөх, харахтаабатах дьонум миигиттэн: «Ким оҕотоҕунуй?» – диэн ыйыталлара. «Ньууньаала Маарыйа кыыһынабын», – диэтэхпинэ, «Ээ, кини кыыһа эбиккин дии…» – диэн баран устунан ийэм туһунан кэпсэтэн бараллара. Ийэм тарбаҕар чахчы да кыахтаах этэ. Хаппыт ынах тириитин сиигирдэн баран маҥнай үрүөҕүнэн үрэрэ, онтон оҥостон олорон эт илиитинэн отой өрбөх курдук ньып-ньылыбырас буолуор диэри имитэн кэбиһэрэ.
Мин өссө төрүөм иннинэ, дьонум Кэҥэрэччи эбэҕэ олорор эрдэхтэринэ, чахчы буолбут биир дьикти түбэлтэни дьон уос номоҕо гынан, сөҕөн-махтайан кэпсэл оҥостоллоро өйбөр-санаабар хаһан да сүппэттии иҥэн хаалбыт. Ол кэпсэл маннык.
Ийэм Хочот күөлүгэр олорор Үөдэй Дьөгүөр диэн таайдааҕа. Дьөгүөр үгүс табалаах сэниэ киһи эбитэ үһү. Түөртүү мастаах боотулу бүтэйэ хас да дьоһуннаах күөлү эргийэрэ.
Күһүөрү сайын эмискэ күүскэ сылыйан, куйааран, устунан харааннаан, саҥа уҕарыах курдук буолан испит кумаар, бырдах хат үгэннээн түспүтүгэр таайа үгэһинэн табатын үөрүн бүтэйин иһигэр хаайбыт. Кырыһынан, ээй көппөҕүнэн түптэлиир эбит.
Үөрүн соҕотох бөрөҕө ыстарбатах, хайа да атыырдарыттан таһыччы бөдөҥ, адаарыйбыт муостаах Үргэл Харата диэн ыас хара өҥнөөх табалааҕа үһү. Аны бу атыыр кэйиигинэн сурахха киирбит атыыр эбит. Барыҥныыры көрдөр эрэ хойуу салаалаах муостарын утары тоһуйбутунан кэлэрэ эбитэ үһү.
Биир үтүө күн ийэм кытара буспут, ууламмыт хаптаҕаһы ыаҕаһыгар толору тоноон баран өтөҕөр төннөн испит. Оччолорго эдэр, баара-суоҕа сүүрбэччэлээх кыыс оҕо эбит. Олорор күөлүгэр кэлбит. Боотулу бүтэй күөлү бэрт киэҥ сиринэн эргийэ барара үһү, ол иһин быһалаары бүтэй иһигэр киирбит. Хойуу сэппэрээктээх ээй сиринэн хааман, күөлгэ тумустаан киирбит арыы талаҕы эргийэ баран, бүтэйин иһин туоруура чугаһаабытын кэннэ арай кэннигэр от-мас барчаланар тыаһа иһиллибит. Эргиллэн көрө түспүтэ, Үргэл Харата хаппыт талахтары тоҕута үктэтэлээн, адаарыйбыт муостарын тоһуйа туппутунан, таныыларын тыаһа тардыргыы-тардыргыы, кинини көрдө-көрбүтүнэн бу иһэр эбит… Ийэм улаханнык уолуйбатаҕа үһү. Ыаҕастаах хаптаҕаһын сиргэ уурбут, туора халбарыс гынан биэрбит да, супту түһэн иһэр табаны муостарыттан лап гына тутан ылбыт. Ити кэннэ үгүс эрэйэ суох этэрбэстээх атаҕын тилэҕинэн табаны кэтэҕиттэн сиргэ умса баттаабыт. Үктээбит күүһүн омунугар таба уһун тоһуйардара (инники муостара) төрдүлэригэр диэри буорга ньимис гыммыттар. Кэйиигинэн аатырбыт Үргэл Харата ол курдук чиҥ сиргэ батары үктэммит муостарын кыайан ылбакка өрө мөхсө хаалбыт. Ийэм ыаҕастаах хаптаҕаһын ылан баран өтөҕөр барбыт. Үөдэй Дьөгүөрү кытта бэрт киэҥ бурдук бааһыналаах улахан өтөххө тус-туһунан буруо таһаарынан олороллоро үһү. Кэлэн таайыгар:
– Атыырыҥ кэйээри гыммытын муоһунан буорга баттаан кэбистим… Баҕар, кыайан ылыа суоҕа, кумаар, бырдах бүтэриэҕэ, баран көрүнээр… – диэбит.
– Тугу-тугу диигин? – диэн Дьөгүөр дьиктиргээбит.
Ийэм элбэх саҥата-иҥэтэ суох, холку, намыын майгылаах кыыс эбитэ үһү, кини хас эппит тыла ыйааһыннааҕа, ылыннарыылааҕа. Таайа ол иһин, үгүһү-элбэҕи ыаһыйаласпакка, абырахтыы олорбут туутун туора уураат тахсан барбыт. Тиийбитэ, табатын атыыра мөхсө сатаан баран сэниэтэ эстэн умса нөрүйэн, «пуус-пуус» тыынан икки агдата көпсөҥнүү турара үһү. Төһө да күһүөрү сайын буоллар ылааҥытыйан, куйааран, хойуу кумаар, бырдах таба ньылбаа түүтүттэн иҥнибэккэ биир кэм хара тордох курдук хараара түһэн сиэн ырааппыттар эбит. Дьөгүөр табатын муоһун хайдах да оруу, тардыалаһа сатаан баран аккаастаммыт. Муос силистээх-мутуктаах сиргэ ол курдук бэрт дьиктитик, чиҥник батары киирбитэ үһү. Дьөгүөр ыксаан, балаҕаныгар төннөн, эрбии ылан кэлэн атыырын муоһун эрбээн араарбыт. Били сэниэтэ эстэн турбут сүүлүргээн эрэр таба, төлө бараат да, боотурҕаан өҥүргэһинэн эриличчи көрө-көрө, эрбэммит муоһун төрдүттэн хаана ыһыллыбытынан киһини сыыһа-халты түһүөлээбит. Үөдэй Дьөгүөр бүтэйэ чугас буолан ол нөҥүө түһэн куоппут.
Дьөгүөр, өтөҕөр кэлээт, үргүлдьү балтыгар ааспыт. Балаҕаҥҥа киирбитэ, ийэм таайа баарыын сарсыарда илимиттэн ылан таһаарбыт икки куоҕаһын үргүү олороро үһү. Биирин хайыы-сах ньылбы тардан ыксатыгар бырахпыт, биирин ортолуу үргээн тордурҕатан эрэр эбит. Кини куоҕаһы куруук эт тарбаҕынан көрүөх бэтэрээ ыккардыгар үргээн кэбиһэрэ.
– Дьэ, балтым Маарыйа, чахчы сэниэлээх, кыанар кыыс эбиккин, ити бэйэлээх атыыры итинник тутарыҥ… – диэн таайа Үөдэй Дьөгүөр улаханнык саллан сөхпүтэ үһү.
//-- * * * --//
Тээкиччэ эбэ оттонор ходуһата киэҥэ, сорох эҥээрдэринэн хотойон, оҥолох-чоҥолох көрдүгэннэринэн, көлүйэлэринэн ууланан-хаарданан быста-быста, син биир сирэ үрдээн, өлгөм үүнүүлээх күөх сөлөгөй оттоох ходуһалара бэйэ-бэйэлэрин кытары сиэттиһэн күөлү эргийэ бараллара. Чугас эргиннээҕи эбэлэр бары от үрэхтэринэн ситимнэһэллэрэ, саас халаан уута хото киллэрбит кэмигэр хааларыттан тахсан дохсун сүүрүктэнэллэрэ. Уу баҕарахтары бүтүннүүтүн ылара, онтон улам-улам уостан-симэлийэн, ээр-сэмээр тардан, анаан айбыкка, соруйан оҥорбукка дылы, от ыйын ортотун эргин ситэн, бастанан эрэр от, «охсон ылыҥ» диэбиттии, бэйэтэ эрэ олорон хаалара. Сир ийэ барахсан санаатынан, дьаалатынан ол курдук сылын аайы ходуһатын нүөлсүтэн өлгөм үүнүүнү биэрэрэ. Онон кырдьаҕастар Тээкиччэ эбэ бэл былыр хоруллубутун өйдөөбөттөр.
Сылын аайы, үгэс курдук, чопчу Бөтүрүөп таҥара күн холкуос отчуттара ходуһаҕа киирэллэрэ. Ийэм аах балаҕаммыт анныттан саҕалаан уһун манастыыр хайытан охсон бараллара. Аан маҥнай өтөхпүт иһин-таһын, уу баһа киирэр ыллык суолбут икки өттүн, дулҕалаах хордоҕойу эргиччи илэчититтэн кыһыйан хоруйаллара. Оччоҕуна, хадьымал таҕыстаҕына, сүүллээн түспүт хойуу кумаар тарҕанара, тыаллаах, чэлгиэн күн отой да сүтэрэ.
Илин Кыргыдай «Чернышевскай» аатынан холкуоһун бырабылыанньата Тээкиччэттэн икки көстөн ордук ыраах сытар Алаас диэн күөл улахан өтөҕөр баара. Холкуос киинэ сир буолан, ордук элбэх ыал онно түмсэн дьиэ-уот туттан олохтоохтук тэринэн, олохсуйан эрэр кэмнэрэ этэ. Ол эрэн оннооҕор элбэх ыал өссө да алаас-алаас, өтөх-өтөх аайы арҕам-тарҕам ыһыллан, хас эмэ сыл көрөн-истэн, от үрэхтэрин хорон оҥостубут ходуһаларын үрдүттэн оттоноору туспа, чиэски сирдэргэ олороллоро. Алаастан Тээкиччэҕэ кэлэн холкуос отчуттара биир биригээдэ дьон сарсыарда бэрт эрдэттэн үлэлээн, халлааннара туран биэрдэҕинэ сотору бүтэн аны Оччугуй Тээкиччэҕэ көһөллөрө.
Сайыҥҥы өттүгэр таайым Бүөтүр дьиэтигэр көстөрө да ахсааннааҕа, наар Алааска бырабылыанньатыгар, доҕор-атас дьонугар хоноро-өрүүрэ, отчуттарын кэрийэн ыйан-кэрдэн дьаһайан, бэйэтэ эмиэ оттоһон күн солото суоҕа. Холкуос хаһан да бүтэн биэрбэт иирбэ-таарба түбүгэ үгүһэ, ардыгар ыҥыыр атынан сээкэй соругар куоракка (Бүлүүгэ) киирэн тахсара.
Ийэм олорор күөлбүт ходуһата оттонон бүттэҕинэ биригээдэтин дьонунаан Оччугуй Тээкиччэҕэ барсара. Күнүскү өттүгэр дьиэбэр эбэлээх эһэбин кытары хааларым. Кырдьаҕастар хаһан да илии туппайа суох буолбаттара. Мин да балаҕаным иһигэр бүгэн си дьүгээр олорботум, сүрүн үлэм – тыаттан амынньыар сүгүүтэ, уу баһыыта, тарбыйахтары үөскэ сиэтэн киллэрэн туспа кэрчимэргэ хаайан мэччитии, от үргээһинэ, ыаҕаска уу баһан аҕалан атыйахха кутан уулатыы. Ыалым оҕолорун үлэлэрэ эмиэ биир оннук. Оҕолорго бас-көс дьоммут, сааһынан арыый улахаммыт Мискээйэптэр кыыстара Элэбэһиэтэ уонна кини сурдьа Ыстапаан. Элэбэһиэтэлээх убайдара таайбыныын араа-бараа саастаах Көстөкүүн – холкуос суотчута. Бүөтүрү кытта Алааска ардыгар аргыстаһан бараллар-кэлэллэр.
Эһэм отчуттар бүтэн барбыттарын кэннэ, хойут, эбэ уута тартаҕына, күөл кыламанын киирэн охсор. Тарбыйахха бэлэм охсуллубут оту сүгэн үлэбит чэпчиир. Оҕонньор өссө холкуос отчуттарыгар балыктыыр, онтутугар көлөһүн күнүн аахсар. Сыраны-сылбаны быһар күүстээх үлэҕэ сылдьар дьон «харата» суох хайдах да сатамматтар.
Ыалбыт эмээхсин Оппуруоһа эмиэ, чугас эргиннээҕи өтөхтөрү кэрийэн, сыта-тура тыыппалаһан, биирдии-иккилии сыарҕа от оҕотун онно-манна томтотолуур. Онтун күһүн сүөһү хотоҥҥо киирбитин кэннэ, сыарҕа халыйар хаара түһээтин, оҕуһунан тиэйэн аҕалан сиэтэр. Эбии аата эбии, эмээхсин оттообут ото мэнээк барсар.
Мискээйэп Ньукулай сиһинэн ыалдьан оттообот. Хата балыктыыр, ону Харбалаах уонна Күүлэлээх отчуттарыттан күн өрүү-өрүү оҕустаах оҕо кэлэн тиэйэн барар. Мискээйэптэргэ киирдэхпинэ, Хахалдьыйа сирэй оһоҕун иннигэр талах олоппоско аргынньахтаан сиһин угуттуу олорор буолар. Сиһи уокка угуттуур сүрдээх үөрүйэхтээх. Ньукулай оҕонньор көхсө түөрэтэ түөн онно чэринэн чөҥөрүйэ ойууламмытын көрөн салла саныыбын. Эдэригэр бэйэтин харыстаммакка харса суох түһүөлээн эрдэ сорсуйбут киһи диэн кэпсэтэллэрин истэрим.
«Хайа баҕарар үлэни нэмин табан, күүскэр, кыаххар холоон сөбүн көрөн, сатабыллаахтык, судургутутан, ол эрэн туппут илиигин араарбакка үлэлээтэххинэ эрэ үлэҥ үтүө түмүктээх, таһаарыылаах буолар», – диэн эһэм сүбэлиир. Кырдьык да оннук, аҥаардас хара күүһүнэн харса суох хабытайданар көдьүүһэ кыра, эт-сиин алдьанара дөбөҥ, чөлүгэр түһэрэ уустук. Ийэм да, таайым аах да маҥнай окко киирдэхтэринэ, бастакы икки-үс күн олус түһүнэн кэбиспэккэ, эттэрин-сииннэрин үөрэтэн, сөп-сөп тохтоон, сынньанан тыын ыла-ыла охсоллоро. Балаҕаннарыгар тахсан, сойо түһэн баран, биирдии чохоол кыыймыт арыы иһэллэрэ уонна иттэннэри түһэн сыталлара, өссө нуктаан, утуйан ылаллара. Оччоҕуна ол испит арыылара, бэйэлэрэ этэллэринэн, систэрин этин сааһынан бычалыйан тахсан, эттэрэ-сииннэрэ көһүйбэтин курдук сымнатара үһү. Күн аайы эптэр-эбэн үлэлэрин тэтимирдэн, устунан хатан, кииллийэн хаалаллара. Үчүгэй хатарыылаах киһи тыына-быара кылгаабат, тэптиргэ курдук сылдьар. Оннук дьон омурҕантан омурҕан ыккардыгар ууну букатын испэттэр. Омурҕаҥҥа да үчүгэйдик сойон, эттэрин суоһун аһарынан баран биирдэ эрэ утахтаналлара. Оттон тулуура суох киһи сойбут ууну иһиккэ соһо сылдьан харса суох иһэр, устунан сыыстаран уруттуур. Уруттаабыт киһи уҥаайы, ис-иһиттэн сэниэтэ суох, наар тыын ылан сынньаныан, утахтаныан эрэ баҕарар, хара аһы аанньа аһаабат, биир үксүн ол да иһин күүһэ-күдэҕэ эстэр, үлэтин түмүгэ эмиэ ол курдук.
Мин сайын балаҕан ис-тас үлэтигэр түбүгүрэрим, оҕолору кытта оонньуурум таһынан, доҕотторум туохха эмит солото суох буолан тардылыннахтарына, наар эһэбин батыһан саппай уопса сылдьабын. Сээкэй кыраны уһанарын, туу өрөрүн, кыл илим баайарын көрөбүн. Хотоҕоско анаан туос хастыыбыт. Эһэм быһыччатын сытыы төбөтүнэн үөһэ-аллара икки сиринэн иилии суруйан баран, үөһэттэн аллара хайа сотто да, туос бэйэтэ түүрүллэн сиргэ кэлэн түһэр сүрдээх дөбөҥнүк хастанар кэмнээх, ол от ыйын эргэтэ. Тимир күөскэ субу оргуйан тахсыбыт итии ууга хотоҕос буоларынан сөбүн көрөн укпут туоһа хойуостаҥныы-хойуостаҥныы түүрүллэн хаалар, ону ылан икки ытыһынан аҥаардастыы анньан эбии хатайдыыр. Күөлбүт үрэҕин сүүрүгэ саас сир тааһын кыракый күрүлгэннэр анныларыгар, хаһырыаларга мунньан кэбиспитин ыаҕайаҕа хаалаан аҕалан таастыган гынабыт. Киһи сутуругун саҕа, өссө оннооҕор улахан да тааһы үлтү охсон эмиэ туһанабыт. Эһэм, кытыан угун эрийэн, таастыган иитэ оҥорор. Ээйгэ үүммүт мас силиһин хостоон, бысталаан тыырар, онтута ньып-ньылыбырас быа курдук буолар. Ол силиһинэн хомуйан аҕалбыт тааспытын баайан, иитигэр иҥиннэрэн туттаран кэбиһэр.
Эһэм илимин көрөрүгэр сороҕор миигин тыытыгар мэҥэстэр. «Олох хамсаайаҕын, түөрэҥэлээйэҕин…» – диэн сэрэтэр. Кэтит көхсүгэр сиспинэн ыга сыстан чөкөллөн олоробун, оҕонньор өрө эгдэс гына-гына хас эртэҕин аайы чараас тиит эрдии салбахтарын анныттан кыра буруу оҕолоро эргичийэ оонньуу-оонньуу кэннибитигэр хаалалларын одуулаһаммын саатыыбын. Хамсаабакка эрэ сэмээр тарбахтарым төбөтүнэн ууну тыыран чурулатабын… Эһэм чороох маһыгар чуо тиийэн тутан ылан тохтоон, ситим быатын тардан илимнэрин көрбүтүнэн барар. Тээкиччэ эбэбит барахсан өллөөх, эмис, бөдөҥ соболоро кыл илим-ҥэ иилиллэн тахсыбыттарын араартыы-араартыы тыытыгар бырахпыта лаһыгырайа мөхсөллөрүн истэбин. Эһэм эргиллэн эҥил баһын үрдүнэн миигин көрөр, мичээрдээн мыттыйар уонна, үгэһинэн, хас сүүстэ эппитин хатылыыр: «Мөхсөөйөҕүн, түөрэҥэлээйэҕин…» Оҕонньор төһө да сэттэ уонун лаппа аастар тииһэ түөрэтэ баар, ол эрэн букатын элэйэн миилэтин кытары тэҥнэһэн эрэллэрэ. Эһэм сааһыгар тиийбит сорох кырдьаҕастар тиистэрэ барыта түһэн ньамньыһан хаалбыт буолаллар. Лэппиэскэлэрин ууга уган сиигирдэ-сиигирдэ, кыра оҕо курдук эмэн ньомуҥнаталлар.
//-- * * * --//
Түөрпүн туолан биэспэр үктэммит сайыммар, окко киириэх иннинэ, биир сарсыарда кулгааҕым анньан уһугуннум. Уҥа кулгааҕым иһигэр туох эрэ киирбитин курдук хочугуруур, дьэ уонна, санаабар, биир кэм тохтоло суох кэбийэр да кэбийэр. Оҕолор кулгаахтара анньан дэҥ моһуогураллара, ол иһин мин эмиэ оннук ыарыйдаҕым дии санаатым. Ол күн, дьэ эбэтээ, кулгааҕым төрдө, моонньум, сүнньүм кытары сүүлэ иһэн таҕыста. Ыарыыта диэн сүр, туома мэйиим кытта дырылыырга дылы. Ыарыыбын тулуйбакка ытаатым… Эбэм сыт диир да, сытыахтааҕар буолуох олордубат да, туруорбат да, биир кэм өрө эккирии сырыттым. Ардыгар бэрт кылгас кэмҥэ ыарыыта син мүлүрүйэр, суох, өр-өтөр буолбат, уруккутунааҕар ордук амырыын ыарыы кулгааҕым иһигэр чабырҕаччы кэйиэлээн кэлэр. Тугу да аһаабатым, уһун күнү быһа ытаан хараҕым уута иэдэстэрбэр хам хатта. Ыарыым «тыын ылар» кэмигэр уу оҕото эрэ дьоҕойон иһэ түстүм, ону да бэрт кыраны, хас ыйыртаҕым аайы уҥа кулгааҕым иһэ бүргэһинэн кэйиэлээн эрэр курдук анньыалыыр. Түүн көрбүт харахпын симпэтим, төрүт утуйбатым, дьоммун да утуппатым, этим «умайан», атыйан бөҕөтө, ийэ-хара көлөһүнүм барыта таҕыста, сарсыарданан халтаһаларым кытта дьолточчу иһэн букатын нукаай курдук буолан хааллым, дьүһүн-бодо иэдэйдэ. Эбэм ийэбинээн, кулгааҕым иһин көрөөрү, таска күн сырдыгар таһааран эминньэхпин кыратык да таарыйдахтарына, оо, ыарыыта сүр, ол иһин кэлин чугаһаппат да буоллум. Доҕотторум Тахтахалаах Маарыйа, Ыстапаан, Элэбэһиэтэ эҥин кэлэннэр миигин саатата сатаан аттыбар оонньууллар, балаҕаҥҥа киирэ-тахса сылдьаллар.
Иккис күммүн тугу да аһаабатым, ыалбыт дьахталлара Сөдүөрэлээх: «Кулгааҕа, кулгааҕа анньыбыт…» – дэһэллэр. Күнүскү ыам кэннэ эбэм моойдору, эҥил бастары испит кулгаахпын көннөрү таһыттан сыныйан, сылыктаан көрөн баран: «Кулгаах астаҕына маннык испэт баҕайыта, баҕар, утуйа сыттаҕына туох эмэ киирбитэ буолаарай?..» – диэтэ. Онуоха ийэм өс киирбэх уҥучахха киирэн, дьэҥкирдээн баран таас бытыылкаҕа куппут балыгын сыатын таһааран кыра чохоолго кутан сылытта уонна миигин ороҥҥо сытыаран эрэн луосканан баһан кулгаахпын таарыйбакка эрэ сэмээр кутта. Сылаас балык сыата кулгааҕым иһигэр халыйан киирэрэ биллэр, биир түгэҥҥэ туох эрэ бүллүгүрээтэ, онуоха сүр күүскэ эмиэ тэһэ кэйиэлээн эрэргэ дылы анньыалаан ылла… Айакалыы, айакалыы тураары гыммыппын ийэм аах хам баттаан төттөрү сытыаран кэбистилэр. «Балыгыҥ сыата искэ киирэн үчүгэйдик иҥнин, оччоҕуна ыарыыҥ ааһыа…» – дииллэр. Сотору эһэм күөлүттэн илимнэрин тардан, тымтайыгар ахсааннаах эрээри бэрт бөдөҥ соболору сүгэн таҕыста. Балыгын кытахха кутан баран, миэхэ көрдөрөөрү, оронум ыксатыгар талах олоппоско олорон хатырыктаата. Үөрүйэҕэ диэн сүр, туттарын-хаптарын киһи эрэ көрө сытыан курдук астык. Эһэм араас харахтаах элбэх кыл илимнээх. Сороҕо быччыкыга, сороҕо ортоһуор собоҕо аналлаахтар. Уонна өссө хас да улахан, элгээн соботугар диэн, бөдөҥ харахтаах илимнэрдээх. Дьэ оннук илимнэриттэн ылан биирдэ эмит эбэтигэр киирэн үтэр үгэстээх. Ахсааннаах, аҕыйах эрээри, били, эппиккэ дылы, адаҕа саҕа астык соболор бастакы үппүт түүнүгэр «соһуйан» туталлар. Эһэм илимин биирдэ үтэн собо ылла да, эһэн кэбиһэр.
– Дьэ бу собону сиэтэххинэ, ыарыыҥ ааһыаҕа, – диир эһэм уонна күлэн мыттыйар. Кэтит ытыһыгар баппакка ньылбырыйыа диэн хайыытыттан иилэн олорбут соботун, киһи эрэ дьиктиргиэх, тыҥыраҕынан хатырыктыыр, арай үөстүүрүгэр эрэ этэрбэһин оһуттан ылбыт быһыччатынан балыгын уҥа өттүнэн хайыытын аннынан быһа сотон, сөмүйэтин уган очоҕоһун субуйан, чопчу үөһүн ылан баран чабычахха тыган кэбиһэр. Эһэм барахсан эбэтиттэн таһаарбыт адаҕа саҕа эмис соботун тыла, ыыс араҕас өрөҕөлөөх хаһата минньигэһэ сүрдээх… Ыалдьан сыппатаҕым эбитэ буоллар, оҕонньор бачча куйааска дэлэҕэ да соботун дьиэ иһигэр хатырыктыа, астыа суохтааҕа. Миигин аралдьытаары, алы гынаары ыксабар олорон түбүгүрэр эһэбин көрө сытан устунан нухарыйан, нуктаан барабын…
Балык сыата кутуллубутун кэннэ кулгааҕым анньара тохтоото, ол эрэн син биир ыалдьар. Киэһэ били эһэм таһаарбыт бөдөҥ соботун буһарбыттарын сиэтим, үүт курдук өҥнөөх, хоргуннаах минньигэс миини астыныахпар диэри истим уонна уҥуоҕум ууллан хас да күн аанньа утуйбатах киһи, биир үксүн уум да мунньуллан, сурда суох утуйан хааллым.
Сарсыарда күн тэмтэйэ ойбутун кэннэ биирдэ уһугуннум, киэһэ сытарбар өлүөр кулгаахпынан сыппыт бэйэм, түүн мөхсөн, ыалдьар кулгаахтаах өттүбүнэн эргийэн хаалбыппын. Дьиэҕэ ким да суох. Арай өйдөөбүтүм, кулгааҕым ыарыыта ааһан хаалбыт, кыратык нүөлүйэр эрэ.
Мин бэркэ диэн үөрдүм, сүргэм көтөҕүллэ түстэ. Суорҕаммын эрчимнээхтик хаһыйан киэр илгээт, ороммор олоро биэрдим, уҥа-хаҥас иҥнэйбэхтээтим, кулгааҕым эминньэҕин тутан сэмээр тардан көрдүм, уруккутун курдук улахан ыарыы суох. Таҥнан хачыгырайа олордохпуна, тастан ийэм киирдэ.
– Хайа, тоом, уһуннук да утуйдуҥ, кулгааҕыҥ хайдаҕый? – диэн ыйыта оҕуста.
– Отой да ыалдьыбат… – оҕо киһи сиэринэн, төһө да кыратык нүөлүйэн ыарыйдар, омуннуран хардарабын.
– Оо, оннук эрэ буоллун, кулгаах ыарыыта сэрэхтээх ээ, – дии-дии, ийэм ыксабар кэлэн олорон кулгаахпын көрөр.
– Эминньэхпин тардан көрүүй…
– Кырдьык дуо? Оттон бэҕэһээ таарыттарбат да этиҥ дии, – ийэм итэҕэйбэтэхтии туттар. Онтон мин үөрэн-көтөн сэгэччи мичээрдээн олорор дьүһүммүттэн бэйэтэ эмиэ сэргэхсийэн, бэркэ сэрэнэн кулгааҕым иһин көрөн иһэн чинэс гына түһэр: – Олор бу курдук, хамсаама, мин сип-сибилигин… – дии-дии, халадаай ырбаахытын сиэптэрин хастымахтыыр, онтон утуйар оронун үрдүгэр долбуурга турар иистэнэр холбукатыттан искэҕин ылан төттөрү кэлэн сэмээр кулгаахпын даҕайар. – Ыалдьыбат дуо? – диэн ыйытар.
– Суох…
Оргууй сыыйа тардан ийэм тугу эрэ таһаарар.
– Көрүүй бу, тоом…
Мин эргиллэн көрбүтүм, ийэм искэҕин төбөтүгэр уһуу-уһуу дэлби күлтэйэн хаалбыт хап-хара көйүүрү кыбытан олорор.
– Бу киирэн сордообут дии… – сирэйин мырдыччы тутта-тутта, миигин уонна көйүүрү көрбөхтүүр.
– Өлбүт?..
– Өлөн… Балык сыата куппатахпыт буоллар, оо… – ийэм кириэстэнэн ылар. – Мин кулгааҕа анньан ыалдьан эрдэҕэ диибин ээ, иҥэн-хаһан көйүүр киирбитэ буолуо диэм дуо?
– Утуйа сыттахпына киирдэҕэ дии?..
– Утуйа сыттаххына бөҕө буоллаҕа уонна сүүрэ сырыттаххына киириэ дуо? – ийэм иэдээн тахса сыспытыттан саллан, үөн киирэ сылдьыбытын билбэтэхтэрин бэркиһээн бэл чыпчырынан ылар.
Сотору эбэм тыаттан сэбэһэ быанан хаппыт мас сүгэн аҕалар, эһэм үөстэн тахсар, аны Алаастан таайым Көстөкүүннүүн акка мэҥэстэн тиийэн кэлэллэр. Бырабылыанньаҕа кэлии-барыы үгүс сирэ. Бэйэлэрэ да бэрт сэргэх, элбэх саҥалаах-иҥэлээх дьон сонуннара, кэпсэллэрэ дэлэгэй.
Балык сыата кутуллан кулгаахпыттан көйүүр тахсыбытын кэннэ били сордообут ыарыы, харахтан сыыһы ылбыт кэриэтэ, ааһан хаалбыта, ол эрэн ити түгэнтэн ылата мин уҥа кулгаахпынан букатын истибэт буолбутум. Сыттыкпар хаҥас кулгаахпынан сыттахпына, киһи дьиэҕэ киирэрин-тахсарын, кыра тыаһы-ууһу билбэтим.
//-- * * * --//
Күһүн бурдук хомуура бүппүтүн кэннэ, тылбыйар кынаттаах үөрэ халҕаһалыы анньан соҕуруу айанныырын саҕана, балаҕан ыйын ортотун диэки ыалбыт Мискээйэптэр оҕолоро Элэбэһиэтэлээх Ыстапаан Арҕаа Кыргыдайга, Туора Күөл оскуолатыгар үөрэнэ бардахтарына маҥнай утаа чуҥкук курдук буолар. Араа-бараа саастаах, миигиттэн биир сыл балыс Муттуйдар кыыстара Тахтахалыын, Дьэкиимэптэр кыыстара Маарыйалыын хаалабын. Атын оҕолор кыралар, киһи тэҥҥэ оонньообот уу ньамаан дьоно. Ол эрэн сотору орун-оннубутугар түһэн, син нэммитин тапсабыт, балаҕантан балаҕан ыккардыгар сүүрэкэлэһэбит. Эт тоҥор буолбутун кэннэ өтөхпүт ыаллара биир-биир идэһэлэнэллэр. Борооскуну, саас кытараабыт сүөһүнү эҥин тутталлар. Саха киһитин үгэһинэн, дьоммут хардары-таары бэйэ-бэйэлэригэр «амсайыыга» диэн хайаан да бэрсиһэллэр. Сүөһү тиэрэ көппүт күннэригэр биһиги, оҕолор, үтэһэ, тымтык төбөтүгэр итир иилэн уокка саллан сиибит, сыата ууллан кыһыл чоххо таммалаан сырдьыгыныы-сардьыгыныы буспут итир минньигэһэ сүрдээх. Миитэрэйэп таҥара саҕанааҕы күһүҥҥү идэһэ дьоро киэһэлэрэ үтүө да буолаллара. Күн биллэ кылгаан балаҕан иһэ эрдэ хараҥарара. Ийэлээх эбэбин кытта хотоҥҥо тахсыһан, ынах ыылларыгар тымтык тутарым, туһугар сылаалаах үлэ. Биир тымтык умайан бүтүөн иннинэ атыны уматан солбуйуллар. Эһэм тымтыкка диэн тыырбыт маһа кирээдэҕэ өрөһөлүү кыстанан турара. Ол эрэн кэлин ийэм аах ыһыырынньык уматар буолбуттара. Арыгы бытыылкатыгар кыраһыын кутан баран, чаалбааны эрийэн, ол быыһынан өрбөҕү субуйан таһааран битииллээн уматаллара. Буруолаах-тараалаах эрээри, ынах сааҕын бэллэйдээн киирэн тымтык тутан, утуктаан сөллөйөн турар курдук буолуо баара дуо, бэрт албас көстөн оҕолору абыраабыта. Ыһыырынньык тордоҕо сүрдээх – хотонтон таҕыстаххына, муннуҥ үүтэ, кытыыта хап-хара буолар, киһи күлүөн курдук. Туора-маары туур-таар сыыҥтаатаххына хара ньоҕой кэлэн түһэр.
Кыһыҥҥы кылгас күн илин саҕах көппөйбүт көмнөҕүнэн бүрүллүбүт тыатын кэтэҕиттэн дьоҕойон аатыгар эрэ, «бу дьоннор бааллар дуу, суохтар дуу» диэбиттии, быган көрө түһээт, төттөрү мэлис гынан хаалар борук-сорук хараҥа күннэригэр, уһун киэһэлэригэр сирэй оһох иннигэр түмсэн олорон күннээҕи ииспэрэй-тааспарай үлэ түбүгүттэн саҕалаан, ардыгар табылыннаҕына, олоҥхотугар тиийэ онолуйар уус тыллаах хоноһолоннохпутуна, онон саараан күн уһуна биллибэтэ. Ону кытта эһэм барахсан сэһэнэ-сэппэнэ хаһан бүппүтэ баарай. Таайым Алаастан кэллэҕинэ холкуос олоҕун-дьаһаҕын туһунан биир туспа ураты сонун.
Эһэм араас эгэлгэ кэрээбэт кэпсэлин истээри, Илин Кыргыдайтан Мэнээх Миитэрэй диэн икки хараҕа суох киһи кэлэн хас эмэ хонукка хонон-өрөөн ааһар үгэстээҕэ. Түөрт уонун да туола илик эдэр киһи этэ. Биһиэхэ кэллэҕинэ си дьүгээр сыппата, бэйэтиттэн араарбакка илдьэ сылдьар чохороон сүгэтинэн мас мастаан батырҕатара, онтун көтөҕөн киллэрэн, сирэй оһох кэннин толору кыстыыра. Биирдэ сылдьыбыт да сирин сүрдээҕин билэрэ, өйдүүрэ. Билбэт киһи харахтаах киһи диэх курдуга. Мэнээх Миитэрэй өссө оҥостон олорон собо хатырыктыыра, үөһүн тарбаҕын сүрэҕин иминэн булан биири да тэспэккэ ыраастыыра.
Урут дьонум аах Хондуһа диэн көлүйэлээх, Арыы Тиит диэн үрдүк кырдаллаах Хочот күөлүн Кубаҕай Хоспох диэн өтөҕөр олордохторуна, таайым биир сайын чөчүөккэни кытта оонньуу сылдьыбыта үһү. Бүөтүр кэпсииринэн, дьоно үлэлэригэр барбыттарын кэннэ бэйэтин кытта эмдэй-сэмдэй уҥуохтаах, дулҕа сиэлин курдук намылыйбыт чачархай баттахтаах оҕо оһох состуогун анныгар кыра хайаҕас оҕото баарыттан лэкээриҥнээн тахсан кэлэр эбит. Бүөтүр чөчүөккэни үтүктэн ол хайаҕас устун киирэ сатыыра да, этэрбэстээх аҥаар атаҕын төбөтө эрэ батара үһү.
Таайым, урут чөчүөккэни хаһан да көрбөтөх оҕо, дьонноруттан хаалсыбакка эдьиийин кытта ходуһаҕа окко киирсэр эбитэ. Күһүөрү сайын, кус оҕото кынатыгар уйдарбытын кэннэ, биир күн балаҕаныгар соҕотоҕун хаалбыт. Дьоно тахсан мэнээк барбатын диэн дүлүҥ маһынан таһыттан баттатан кэбиспиттэр. Күнүс түннүк анныгар турар остуолга ийэтэ аах бэлэмнээн хаалларбыт астарын аһаан, суорат сиэн мотуйа олордоҕуна кэннигэр оҕо күлэн чачыгырыыр саҥата иһиллибит, онуоха эргиллэн көрбүтэ, оһох холумтанын үөһэ кыыһа да, уола да биллибэт оҕо лаҕыай буола хатырбыт тахтайбыт атахтарынан тэбиэлэнэ олороро үһү… Ити күнтэн ыла Бүөтүр, дьоно отторугар бардаллар эрэ, уһун күнү быһа чөчүөккэлиин бэркэ тапсан оонньуур үгэстэммит. «Дьүһүнэ эмиэ да улахан киһиэхэ, эмиэ да оҕоҕо маарынныыра…» – диэн кэпсиирэ. Тобугун ааһар, киртийэн өҥө көстүбэт буолбут, тырыттыбыт ырбаахылааҕа эрэ үһү. Үтэһэҕэ үөлүллүбүт быччыкы курдук, эмиэ да ойуун эмэгэтигэр майгынныыр оонньуурдардааҕа, онтуларын состуок анныттан куруук бэйэтин кытта илдьэ тахсара, киирэригэр хонноҕун анныгар кыбынан төттөрү илдьэ барара үһү. Чөчүөккэ таайым талах сүөһүлэриттэн сырыы аайы куруук биир оҕуһу талан, ордук сөбүлээн оонньуур эбит.
Бүөтүр дьоно хаалларбыт аһылыктарын холумтан анныттан тахсыбыт оҕоҕо биэрэн аһатара үһү. Бэйэтэ буоллаҕына чөчүөккэ биэрбит лэппиэскэҕэ майгынныыр аһын сиир эбит. Кыра эрдэҕинэ иринньэх, борбуйун көтөҕөн да баран аһаах оҕо эмискэ этэ-сиинэ эбии уостан, ыран-дьүдьэйэн барбыт. Биир күн таайым оонньуу сылдьан адарай орон анныгар турбут, тимир куустарыы курдаах дьааһыгы арыйан чөчүөккэҕэ ийэтин саҥа тиктибит халадаай ырбаахытын тэнитэн көрдөрбүт. Онуоха чөчүөккэ улаханнык сэҥээрбэтэх, хата тоһоҕоҕо тимир кыптыый буутуттан иилиллэн турарын ылан ырбаахы байбарытын түөрэтин салама курдук эргиччи кырыйан кэбиспит. Иккиэн иэрийэ сыһыахтарыгар диэри күлүс да күлүс буолбуттар…
Эбэм Лөкүөрүйэ уола олус хотторбутун көрөн уйатыгар уу киирбит. Киһи дьиктиргиэх, ирээт анаан хаалларбыт астарын барытын аһыыр эбит, бэл диэтэр үгэххэ сойута ууруллубут чабычахтаах үүттэрин үрдүн халбыйан сиир дьарыктаммыт уолларын мөхпөтөхтөр. Эһэм аах Хочот күөлүгэр олороллорун саҕана оччолорго Көтүппэт диэн ыттаахтара эбитэ үһү. Сарсыарда ходуһаҕа киирсэн баран, киэһэ тахсалларыгар иннилэригэр куота кэлэн, балаҕан халҕанын тарбыыр үгэстээх эбит. Көтүппэт ынах тириитэ бүрүөһүннээх хаптаһын халҕаны тарбаатаҕына, чөчүөккэ сиппииртэн биир талаҕы сыыйан ылан, киитэ хоҥнон атыгыраабыт эркин быыһынан анньыалаан ыты дьээбэлиирэ үһү. Оттон дьон саҥата ньамалаһарын иһиттэр, киһи чугаһаабыт сибикитин биллэр эрэ: «Миигин кытта оонньообуккун отой кимиэхэ да кэпсээйэҕин, этээйэҕин, оччоҕуна сарсын эмиэ оонньуохпут…» – диэт, оонньуурдарын хонноҕун анныгар кыбынаат, состуок быыһынан бэрт холкутук киирэн, сүтэн-симэлийэн хаалара. «Көтүппэти тоҕо дьээбэлиигиний?» – диэн таайым ыйытар эбит. Онуоха чөчүөккэ: «Ыт тугу да көрбүтүн иһин кэпсиир тыла суох…» – диирэ үһү.
«Чөчүөккэттэн отой куттамматым, ыалбыт оҕото киирэрин курдук саныырым уонна сүрдээҕин тапсан оонньуурбут. Ардах түһэн эһэм аах отторугар барбакка өрөөтөхтөрүнэ чөчүөккэ тахсыбата, оччоҕо суохтуурум…» – диэн кэпсиирэ таайым. Бүөтүр ардыгар холумтан анныттан тахсар хаһан да көрбөтөх оҕотун кытта оонньуурун дьонугар кэпсиэх санаата кэлэн айаҕын аттар эрэ, тыла булдьуйан, букатын эппэт кэлэҕэй буолан хаалара үһү.
Күһүн, от үлэтэ бүппүтүн кэннэ, хас эмэ хонуктаах иэппэт ынах курдук кэлэ-кэлэ түспүт ардах астыбытыгар, биир күн Лөкүөрүйэ икки көстөн ордук ыраах баар Нарыйачаан күөлүгэр олорор, көрсүспэтэхтэрэ ырааппыт чугас дьүөгэтигэр тымтакаҕа сиикэй арыы оҕото кэһиилэнэн дьаарбайа, бэйэтэ этэринии, «туйаҕын сойутта», сөргүйэ, сэргэхсийэ диэн барбыт. Ол иннинэ өссө, маанымсыйаары, таҥас хаалыыр дьааһыгын арыйан саҥа тиктибит ырбаахытын хостообута байбарыта түөрэтэ биир да бүттэтэ суох гына кыптыыйынан сарыпыай-ирипиэй курдук быһыта кырыллыбытын көрөн уолун сэмэлээбит.
Лөкүөрүйэ киһи этин-сиинин дьагдьатар, курас тыаллаах күн буолан уолугар халыҥ суккун сонун кэтэрдэн, биир үксүн олус хотторо ырбыт-дьүдьэйбит уолун Нарыйачаан күөлүгэр олорор Доҕойко ойууҥҥа көрдөрөөрү бэйэтин кытта илдьэ сиэтэн барбыт. Өлөксөй от үлэтин кэннэ Кэҥэрэччигэ көһөн кыстыахтаах саҥа балаҕаннарын ситэрээри онно үрдүттэн хоно-өрүү сылдьара эбитэ үһү. Таайым хас кэлбит-барбыт киһиэхэ киэн тутта көрдөрөр, икки өттүнэн киэҥ сиэптэрдээх суккун сонугар аҕата кыһан-кыладыйан оҥорбут талах ынахтарын, оҕустарын уктан барбыт. Аара тохтоон сынньанар, үссэнэ түһэн ылар кэмнэригэр сүөһүлэринэн оонньуур эбит.
Өтөхтөрүттэн сарсыарда бэрт эрдэ хоҥнубут дьон күнүс сөпкө соҕус Нарыйачаан эбэҕэ Бөдүөрэлээх диэн ыалга тиийбиттэрэ, түөрэ бары дьиэнэн, сүөһүлүүн-майдыын кыстыктарыгар, көстөн ордуктаах сиргэ, көһөн күккүрээн хаалбыттар. Бөдүөрэлээх биир өтөххө олорбут ыаллара Доҕойко ойуун ойоҕунаан бааллара. Атын ыал курдук ханна да көспөккө, сайыннары-кыһыннары наар Нарыйачааҥҥа сүөһү ииттэн, оттоон-мастаан олороллоро эбитэ үһү. Доҕойко былаайахтанан, дүҥүрдэнэн кыырарын таһынан оту-маһы хомуйан отоһуттуур, өссө уҥуох тутар үтүө дьарыктаах кырдьаҕас эбит. Дьиэлээх эмээхсин үөрэ-көтө көрсөн, ас тардан остуолга ыҥырбытыгар, сээкэйи кэпсэтэн баллыгыраһа-баллыгыраһа күө бааччы чэйдээбиттэр. Доҕойколоох икки кыыстаахтара ситэн-хотон, эргэ тахсан туспа сиргэ, туһунан өтөххө бэйэлэрэ буруо таһаарынан, оҕолонон-урууланан, эмээхсиннээх оҕонньор балаҕаннарыгар бэйэлэрэ эрэ эбиттэрэ.
Бүөтүр аһаан баран били сиэбигэр уктан аҕалбыт талах сүөһүлэринэн состуок аттыгар олорон сэмээр, бэрт көрсүөтүк, ийэтэ аах кэпсэтэллэригэр мэһэйдэспэккэ оонньуу олорбут. Ол ыккардыгар Доҕойко эбэтин үрэҕэр баран ардьатын көрө охсон кэлбит. Тымтайга кутан аҕалбыт соботун чабычахха сүөкээн баран, сирэй оһох ыксатыгар киниэхэ көхсүнэн буолан бэйэтэ-бэйэтигэр тыаһа-сыма суох оонньуу олорор Бүөтүргэ туһаайан:
– Хайа, тоом, тугунан оонньуугунуй? – диэн ыйыппыт.
– Эһэм оҥорбут талах оҕустарынан, ынахтарынан, – диэбит Бүөтүр.
– Оок-сиэ, Өлөксөй эһэҥ, уус муҥутаан, кини диэтэх киһи тутан-хабан кыспыта, кыладыйбыта тупсаҕай ынахтаах, оҕустаах урааҥхай буолуохтааххын, ыл көрдөр эрэ биир бэркин, – Доҕойко уол аттыгар кэлбит.
– Бу баар бастыҥ оҕуһум… – диэт, таайым көхсүн хатырыга оҥо быһыы дьэрэкээн ойуулаах талах оҕуһун ууммут.
Доҕойко өс киирбэх оҕуһу көрөөрү хаба тардан ылбыт да, сонно өмүрэн төлө тутаат, ньилбэгин охсуна-охсуна, атын аҕайдык татыахайдана түспүт.
– Оо, бабат-татат, атын киһи оонньуура!.. Оо, бабат-татат, атын оҕо оонньуура!.. – дии-дии, саннын байаатыгар тиийэр аас маҥан баттахтаах оҕонньор, бэрт чэпчэкитик өрө ыстана-ыстана, бэдьэҥэлээбит, тарбахтарын сараччы тутта-тутта, ыстаҥалаабыт.
Ону көрөн Бүөтүр, иттэннэри кэлэн түһэ-түһэ, буор муостаҕа төкүнүйэ сылдьан, быара кэйэн, тыынын кыайан ылбакка иэрийэ сыһыар диэри күл да күл буолбут… Ийэтэ кэлэн өрө көтөҕөн, илгиэлээн нэһиилэ тыын киллэрбит.
– Бу да киһи эҥин-иктэ буолан, хата оҕону иэритэн бопторо сыста… – диэн дьиэлээх эмээхсин кырдьаҕаһы сэмэлээбит.
Уола уоскуйбутун кэннэ Лөкүөрүйэ:
– Оҕом сайын олох быста ыран, дьүдьэйэн хаалаахтаата, туга ыалдьан моһуоктуура биллибэт… Баҕар, көрүөҥ буолаарай да диэммин аҕаллым ээ… – аат ааттаан кэлбит сүрүн соругун дьэ эппит.
Доҕойко өмүрбүтүн аһара сатаан өрө эппэҥнээн олоро түһэн баран:
– Уу, туома… от охсон тахсыбыт киһитээҕэр ордук илиһинним, бэйэм да кырдьан, мөлтөөн-ахсаан, аны өмүрэр мээрик буолан эрэбин… – диэбит. Онтон туран таайбар кэлэн, төбөтүн имэрийэ-имэрийэ, таптаан ымманыйбыт. – Хата өмүрдэн өлөрө сыстыҥ… – дии-дии, күлбүт.
– Кырдьаҕас, туох дии саныыгыный? Оҕобун көр-иһит эрэ, – Лөкүөрүйэ ойуун иэйбит дьүһүнүттэн эр ылан санаатын хат эппит.
Доҕойко ойуун сибилигин аҕай өрө көтө-көтө мэнэрийэн уйуһуйа сылдьыбыт дьүһүнэ сүтэн, туох да буолбатаҕын курдук дүлүҥ олоппоско олорон соботун хатырыктыы-хатырыктыы:
– Ээ, ити киһи төрүт туга да ыалдьыбат. Дьиэ иччитин кытта мэниктээн аһыырын-сиирин да умнубут. Дьиэ иччитэ бэрт бор буолар баҕайыта, аһын ол тойооскуга аҥаардастыы аһатан «ырдаҕа-быһыннаҕа». Кини аһа диэхтээн таах уу судураан буоллаҕа. Чэ туох да буолуо суоҕа, хата ырааһырдаҕа… – диэн киһи эмиэ да өйдүүр, эмиэ да ылбычча өйдөөбөт тылынан саҥарбыт.
– Тыый!.. Ол иһин даҕаны… – диэн эбэм улаханнык үөрбүтэ үһү.
Үөрэрэ эмиэ төрүөттээҕэ. Чөчүөккэ киһиэхэ хаһан да куһаҕаны аҕалбата, хата төттөрүтүн дьиэҕэ кыра абааһылары киллэрбэтэ үһү, арай итэҕэһэ диэн таҥаһы кырыйан кэбиһэр адьынаттаах эбит. Чөчүөккэ үксүгэр ааһар ыалдьыт, хонор хоноһо кэриэтэ кыра оҕолору кытта хантан да кэлбитэ биллибэккэ эмискэ баар буолан оонньуу-оонньуу, эмиэ хайдах күөрэйбитэй да ол курдук ханна да барбыта биллибэккэ сүтэн хаалара эбитэ үһү.
Ардыгар биир эмит ыалга тохтоон «уйаланар», оччоҕуна ол ыалга дьиэ иччитин быһыытынан дөрүн-дөрүн баарын биллэрэр уонна дьиэлээхтэри быстах-остох кыра ыарыыттан араҥаччылыыр диэн кэпсииллэрэ. Оҕолору кытта оонньууругар чөчүөккэ куруук бас-көс буолара уонна хаһан да кыыһырсыбата, бииргэ оонньуур оҕотун санаатын сүрдээҕин табара үһү. Ол иһин чөчүөккэлиин оонньообут оҕо дьиэтигэр соҕотоҕун хаала сатыыр үгэстээх эбит. Дэлэҕэ да дьиэтиттэн ханна да барыан баҕарбат оҕону: «Чөчүөккэни кытта оонньоору хаалаҕын дуо?» – диэн тыл дэгэтэ оҥостуохтара дуо? «Чөчүөккэни кытта дьоллоох оҕо оонньуур» диэн кэпсэл эмиэ баар. Дьиэ иччититтэн ураты өссө үгэх иччитэ диэн кыра кыыс оҕо буолан көстөр, үүт уурар уҥучахха сүөһү түүтүнэн уйа туттар, улахан дьонтон туох да сүрдээҕин куттанар туспа иччи баара үһү. Үгэх иччитэ хотоҥҥо тарбыйах абааһытын киллэрбэтэ. Сүөһүлэрин төрүөҕэ тахсар, үтүө туруктаах сүөһүлээх ыаллары: «Хотонноро иччилээх ыаллар», – дииллэрэ. Эбэм аах анаан-минээн, аат ааттаан хотон иччитин аһатар үгэстээхтэрэ. Саас ынах төрөөтөҕүнэ ыаҕайаҕа ыабыт уоһахтарыттан хамыйаҕынан баһа-баһа хотон түөрт эркинигэр ыһаллара, аал уоттарын иччитин хайаан да айах тутан аһаталлара, үрүҥ илгэлэриттэн баһан ылан балаҕан өһүөтүгэр эмиэ ибирдэтэ ыһыахтыыллара.
Тарбыйах абааһыта чөчүөккэҕэ, үгэх иччитигэр майгынныыр эрээри, үтүө иччи буолбатах – абааһы. Аһаҕас харахтаах эбэтэр түүллээх-биттээх дьон кэпсииллэринэн, тарбыйах абааһыта уот кугас баттахтаах, кыһыл ырбаахылаах, тыаһа суох саннын титирэстэтэн күлбүт дьүдьэх дьүһүннээх кыыс оҕо буолара эбитэ үһү. Түүн хотонтон сыбдыйан тахсан утуйа сытар дьону бадьыыстыыр кыыбаҕалааҕа, дьиибэлээбит киһитэ улаханнык баттатан, ыһыытаан-хаһыытаан, ийэ хара көлөһүнэ сарт түһэн тиритэн-хорутан, кута көтө сыһан уһуктара, онуоха эбии мөлтөх уйулҕалаах буоллаҕына өссө хас эмэ хонукка тумуу-сөтөл, быстах ыарыы киирбитин курдук ыалдьара. Тарбыйах абааһыта мииммит ньирэйэ кэннин кыаммакка, баҕалыы сынан хаалан, мэҥирээн-мэҥирээн баран өлөрө. Итинник абааһы буулаабыт ыала ойуун ыҥыран аҕалан үүрдэрэллэрэ, үтэйтэрэллэрэ. Сорох ыал атын сиргэ көһөн баралларыгар түөрэ бары балаҕаннарыттан, тэлгэһэлэриттэн кэннилэринэн хааман, суолларын муннаран тахсан бараллара үһү, оччоҕо абааһы батыспата. Тарбыйах абааһыта мииммит ньирэйэ хайаан да өлөрө. Ол эрэн урут Кэҥэрэччигэ олорбут Обуйук Уйбаан диэн оҕонньор этиҥ түһэн тырыыҥкалаабыт маһынан кэннин кыаммакка өлөөрү титирэстии сытар ньирэй сиһин ботугуруу-ботугуруу таһыйдаҕына, тарбыйах ардыгар туран өрүттэн, үтүөрэн хаалара үһү. Онон Обуйук Уйбаан ыҥырыкка сылдьар, туһугар эмиэ дьикти айылгылаах, дьарыктаах оҕонньор этэ диэн кэпсииллэрэ.
Чөчүөккэ төһө да үтүө иччи буоллар, Лөкүөрүйэ уолун Доҕойко ойууҥҥа көрдөрүөҕүттэн балаҕаныгар соҕотохтуу хаалларбакка бэйэтин кытта илдьэ, батыһыннара сылдьар буолбут. Урут бэл сайын ыалдьан сытан хаалар аһаах уола ол чөчүөккэни кытта оонньообут сайыныгар, төһө да ырдар, дьүдьэйдэр, киһи эрэ дьиктиргиэх, муннугар тумуу да киирбэтэҕэ эбитэ үһү. Эдьиийин Маарыйаны кытта хааллаҕына чөчүөккэ состуогун анныттан төрүт тахсыбата.
Ардыгар сорох ыал саҥа дьиэ-уот туттан көһөн бардахтарына, чөчүөккэ көспүт ыал өтөҕөр хаалан хаалара үһү. Ону өтөх иччитэ диэн ааттыыллара. Соҕотоҕун холумтан үөһэ тахсан күлү буккуйа олорор буолара уонна өтөххө кэлбит оҕону кытта эмиэ бэркэ тапсан оонньуура диэн кэпсииллэр. Кырдьаҕастар сэһэннэрин-сэппэннэрин иһиттэххэ, чөчүөккэ отой ураты айылгылаах, төрүөтэх түстэммит куттарын-сүрдэрин кутугунаппатах, аймаабатах, чөл туруктаах ыалга эрэ олохсуйар, тастан киирэр саҥаны, сонуну төрүт сөбүлээбэт уонна оннук ыалтан букатын баран, көһөн хаалар дииллэр.
//-- * * * --//
Тээкиччэҕэ тэлгэһэбитигэр турар ампаар иннигэр сандалы остуол сирэйинээҕэр эрэ арыый дьоҕус маҥан өҥнөөх, дьоһуннаах хаптаҕай таас сытара. Өрдөөҕүтэ Уйбаныап баай мэлииһэ тааһа гынаары Түҥ өрүстэн таһаартарбыт. Ампаар иннигэр ол тааска олорон сэһэргэһэр, кэпсэтэр үгэстээхпит. Улахан дьон дьээбэрэннэр көтөҕөн көрөөччүлэр да, дьоҕойон анныгар салгын эрэ киллэрэллэрэ, ону да кыахтаахтара. Уйбаныап баайы саҥа былаас дьоно кулаак гынан куолаһын быһан, баайын-дуолун уоппустаан ылбыттар, мэлииһэ гыныахтаах тааһа ол курдук биһиги тиэргэммитигэр сыппытынан хаалбыт. Кыһын хаар үрдүнэн саба тибэн кэбиһэрэ, саас хаар уулуннаҕына сэмээр быган тахсара. Сайын өҥүрүк куйааска киһи олорботун курдук итийэрэ. Мискээйэптэр аҕалара Хахалдьыйа Ньукулай сайын эһэм ааҕы кытта тиэргэн кырыс сиригэр олорон сээкэйи ыаһахтаһар кэмнэригэр күн сыралҕаныттан итийбит тааска тиэрэ түһэн сытан, үгэһинэн, сиһин угуттуура. «Аам, тоҕо бэрдэй… аам, тоҕо баҕас астыгай, итиитэй, суоһай…» – дии-дии, иһэ көстөн нанайа сытар оҕонньору көрөн, эбэм Лөкүөрүйэ уоһун үмүрүтэн сонньуйара. «Кыра оҕоҕо дылы бу да оҕонньору…» – диэн күлэрэ.
Биэстээхпэр күһүн күөл мууһа туран күрэх муҥхата саҕаланан ийэм аҕатын инитэ Отчут Мэхээлэ дьону түмэн муҥхалаабытыгар хас эмэ хонукка хоно-өрүү барбытын кэннэ титириир ыарыынан ыалдьыбытым. Дьэ ыарыы да ыарыы… Амырыын ыарыы… Ис-испиттэн тоҥон, силиим кытта бөһүйбүккэ дылы сананан, туох да тохтоло суох дьигиһийэн, бабыгырыы-бабыгырыы, мэктиэтигэр тииһим тыаһа лаһыгырыы-лаһыгырыы, титирээ да титирээ. Эбэлээх эһэм хайдах да үллүйэ, хат-хат хаттыгастаан суулуу сатаабыттарын үрдүнэн, санаабар, тула өттүбүттэн аргыар аргыйарын курдук. Бэрт уһуннук ол курдук титирии сытан баран үллүгүм да халыҥыттан этим-сииним ирэн тиритэбин, баһым ыарыыта диэн, сиигинэн хайа барыах курдук. Уһун күнү быһа тохтоло суох биир кэм титирээн, сыраны-сылбаны быһар улахан илистиилээх үлэни үлэлээбит киһилии, сэниэ, күүс букатын эстэр. Титириир ыарыы, киһи дьиктиргиэх, «өрөбүллээх» буолар. Биир күн титирээ да титирээ, нөҥүө күнүгэр кэм аматыйа, «тыын ыла» түһэҕин, онтон ол нөҥүө күнүгэр эмиэ хат титирээн бараҕын. Эбэлээх эһэм соҕотох сиэннэрин, миигин бүөбэйдээн, солбуһа-солбуһа, аттыбыттан арахсыбаттар. Ыалдьыбытым хаһыс да күнүгэр эмиэ бэргээн титирээн дьигиһитэ сыттахпына, таайым Алаастан кэлэригэр баартыктаах биир иһит тыыннаах испиир аҕалла уонна онтутун иһиккэ кутан уулаан, сылытан баран миигин ньилбэгэр көтөҕөн олорон, икки омурпун хам тутан айахпын атытан иһэртэ. Испиир аһыыта диэн сүр, чачайа-чачайа син ыйыстабын. Өс киирбэх этим-сииним дырылыы-дырылыы сылыйан, сымнаан, титириирбиттэн да сылайбытым бэрдиттэн, улук курдук ууллубукка дылы буолан, устунан сылаам таайан утуйан хаалбытым.
Ити курдук таайым «эминэн» хас да күн эмтэммитим. Эбэм сылыйбыт испиир ордугунан түөспүн, көхсүбүн түөрэтин эргитэ сылдьан биһэн, умунуохтаан дэлби имэрийэрэ, илбийэрэ. Ийэм муҥхаттан кэлиэн иннинэ сотору үтүөрдүм. Таайым испиирэ туһалаата эрэ, бэйэтэ ааһыах кэмэ кэлэн ааста эрэ, билбит суох.
Оҕо киһи буолан, ыалдьарбар уостубут этим-сииним сотору чөлүгэр түһэн, эмиэ ыалым оҕолорун кытта сүүрэкэлээбитинэн бардым. Өссө эһэм көтөрүн туһаҕын, сохсотун көрөрүгэр саппай уопсан батыһа сылдьар үгэстэнним. Оҕонньор олорор эбэтин эргийэ, кытыан үүммүт үрдүк кырдалларыгар, хаптаҕас, моонньоҕон өнөрдөөн өрө анньыбыт сиксиктэрдээх өтөхтөргө бэрт өртөн хатыйыы тоҥуу охсон туһахтыыра. Мин чугас эргин эрэ сылдьарыгар батыһабын. Сохсото, туһаҕа үксэ эбэ уҥуоргу эҥээригэр. Биһиги өтөхпүтүттэн чугас Ньалыбыдах өтөҕө диэн баара, онтон айан суола тахсар, ону Күүлэлээх аартыга диэн ааттыыллара уонна кырдьык да ол сайыҥҥы өттүгэр от саба үүнэн көстөр-көстүбэт орҕочуйан барар айан суола Күүлэлээх диэн көлүйэ күөлгэ тиийэрэ. Күүлэлээх аартыгын ээйигэр сайын окко киирэр саҕана сир аһыттан саамай эрдэ ситэн буһааччылара болбукта саһарчы буһан, уулана ньолҕойон турарын тотуохпутугар диэри сиирбит. Буспут ыыс араҕас болбукта көпсөркөй муохтаах, мэлдьи бырдьыгыныы сытар сииктээх, күлүүкүбэлээх маар иэнин биир гына, араҕас өҥнөөх дьэрэкээн былааты тиирэ тарпыт курдук, мэктиэтигэр тунаҕыран көстөрө. Минньигэс болбуктаҕа топпут оҕолор Ньалыбыдах өтөҕөр үүммүт, киһи эрбэҕин саҕа талах курдук суон умнастаах, кытара буспут, айаҕы аһытар, тииһи кыйырдар хаптаҕаһы сии, ылгыы да соруммаппыт. Арай хотуур ортотун саҕана, Иккис Ыспааһап таҥара эргин, өтөх моонньоҕоно хараара бустаҕына ыаҕайаҕа тоноон аҕаларбыт, ону ийэбит аах күөрчэххэ холбуу ытыйдахтарына кэмигэр онтон ордук минньигэс ас суоҕун кэриэтэ буолара. Ньалыбыдах өтөҕүн тулатыгар моонньоҕон арыт сайын олус да өнөрдөөн үүнэрэ. Хойуу аһа хараара буһан баран угун бүк тардан сиргэ сыста хоҥкуйара, ону сэмээр, оргууйкаан өрө өндөтөн анныгар былааппытын тэлгиирбит уонна угун илигирэччи сахсыйарбыт, оччоҕо буспут моонньоҕон бэйэтэ туллан былааппытыгар тобугураччы түһэрэ. Сир аһыгар үлүһүйэн, салгыы өтөхтөн тахсар ыллык суол устун Күүлэлээх диэки барбахтаһан иһэн төннөрбүт. Ол эмиэ төрүөттээҕэ. Дьоммут биһигини мээнэ баран уччуйан аны мунуохтара диэн сэрэхэдийэллэрэ. «Быйыл Күүлэлээх эһэтэ арҕаҕыттан хас да оҕону батыһыннаран тахсыбыт, бэйдиэ бараайаҕыт эрэ…» – дэһэллэрэ. Уонна, кырдьыга да, Күүлэлээххэ эрэ буолуо дуо, дьиэбит таһыгар ойуурдааҕы оҕонньор мэлдьи суол таһаарара, Тээкиччэ эбэҕэ киирэн хас сай аайы хайа эрэ киһи хараҕын далыгар көстөн баарын биллэрэрэ.
Дыыкка өтөҕүттэн Ньалыбыдах өтөҕө көстүбэтэ, үөскэ үтэн киирбит тумус тыа мэһэйдиирэ. Тумул тыа өттө, урут өрдөөҕүтэ улахан уот тура сылдьыбытын быһыттаабыттарыттан саҕаланан, отой ыраахха диэри тайыыр ыт мунна баппат ычыкыннааҕа. Күөл кэриитэ сыллата эбэ оттонор ходуһатыгар үттэр үтэн, киирдэр киирэн иһэр хойуу үөттэринэн, иирэ талахтарынан биир кэм будьуруйа үүнэн турара. Саас үнүгэстэрэ тыллыбыт кэмигэр кэрии үөттэрэ түптэ буруотун курдук тараадыйа, тунаҕыра сыыйыллан көстөллөрө. Кыһын хаар халыҥаан, талахтар лабааларын көмнөх сабырыччы баттаабытын кэриини кыйа сылдьар куобахтар кэбийэллэрэ. Онтулара кэлин, хаар ууллубутун кэннэ көрдөххө, отой үөһэ кылбайан турар буолаллара.
//-- * * * --//
Эһэм миэхэ анаан Ньалыбыдах өтөҕүн бэтэрээ өттүнээҕи күөл кэриитигэр үүммүт хахыйахтар, талахтар анныларыгар хас да саҥа сохсону охсубутун күннэтэ көрөбүн. Оҕонньор: «Дьэ маны эн куруук көрө сылдьаҕын…» – диэбитин иһин үлэ оҥостон кэрийэбин. Балаҕаммыттан чугас буолан судургу. Маҥнай утаа эһэбиниин өс киирбэх хас да куобах баттаппытын ыллыбыт, онтон кэлин мэлийэн хаалла, суоллуун сүттэ. Куруук, өссө күҥҥэ хаста да баран кэлэбин да, сохсолорум өрө өндөһөн турар буолаллар… Хата хабдьылар сэлии иһинэн-таһынан киирбит-тахсыбыт суоллара дьэрэлийэр, ол эрэн тоҕо эрэ кылыыны таарыйан, элбэрээги төлөрүтэн сохсону эспэт көтөрдөр. Бэйэм соҕотоҕун сылдьан куобах ылыахпын наһаа баҕарабын да, биирдэ да табыллыбаппын, наар кураанаҕы кууһабын. Кэлин дьоммор эппэккэ эрэ эһэм суолун омоонунан Тээкиччэ эбэбин кыйа сохсо көрүтэлии бара сырыттым. Икки-үс сохсону көрөөт төннөбүн, санаабар, сүрдээх ыраах баран кэлбит курдук сананабын.
Биир күн сарсыарда эһэм оҕуһунан от тиэйэ барбытын кэннэ мин ыалбыт оҕолоругар тахсыбыта буолан баран эмиэ сохсо көрө тэбинним. Бу сырыыга баҕас «ыраата түһэр» санаалаахпын. Хаар халыҥаан, эһэм көтөрүн туһаҕын хаардыы сатаан баран кэлин эһэн кэбиһэн, аҥаардас сохсолоро эрэ хаалан тураллар. Күн бэҕэһээ көрөн баран төннүбүт икки сохсобун аастым, син уһуннук хаамтым, өссө хас да сохсону көрдүм. Салгыы бардым, күөл кэриитин быыһынан Тээкиччэ эбэ оол курдук элэгэлдьийэр. Сээкэйи саныы-саныы харбыалаһан иһэн көрбүтүм, арай биир сохсо эстэн, тирээбил маһа кыырайан тиийэн хаарга туруору түспүт. Сүүрэн тэлэмээттэнэн тиийбитим, баттык мас анныгар туох да суох… Сохсом бэйэтэ туран эрэ, тыал-куус хамсатан дуу, хайаан дуу, элбэрээгэ төлөрүйбүт. «Салгыы барбыт киһи дуу, суох дуу…» – дии санаан саараан тура түстүм. Оннооҕор урут эһэбин кытта барсан иһэн, бултуйдахпытына, ботуоҥкабар биир куобаҕы уган сүгэн баран мантан төннөрүм, ол иһин толкуйданным. Күөл соҕуруу эҥээрин үрэҕэ син чугас, онно үрэҕи туоруох иннинэ эһэм быйыл саҥа охсубут үөл баттыктаах сохсото баар. «Чэ ону көрөн баран хайаан да төннүөм», – дии санаат, эмиэ тэбинэн кэбистим. Били эстибит сохсом тирээбил маһын баттык үөһэ чөкө уурдум. Бэйэм сохсону өрө көтөҕөн туруорар кыаҕа суох киһибин.
Өр-өтөр гымматым, үрэх чугаһынааҕы лиҥкинэспит бөдөҥ тииттэрдээх кырдал саалынан өрө мэҥийэн кэлэн үрэҕи өҥөс гынным. Үрдүк кырдал эмискэ намтаан түһэр, үөһэттэн бары-барыта курдат, сэндэҥэрэн көстөргө дылы. Саҥа өрө үтэн үүнэн эрэр хойуу талахтар истэригэр сохсо иитэргэ анаабыт курдук кыра ырааһыйа оҕото баарыгар эһэм ииппит буор холумтаннаах сохсото эстэн бурҕайбыт. Тирээбил маһа көстүбэт, ханна эрэ хаар иһигэр чөм түспүт быһыылаах. Оччону көрбүт киһи кырдал үөһэттэн аллара сүүрүүнэн түстүм. Дьэ эбэтээ, биир туус маҥан куобах сохсоҕо баттатан, хайыы-сахха тоҥон тортойон сытар. Бастакы омуммар куобаҕым кэлин аҥаар атаҕа быга сытарыттан тутан тардыалаан көрдүм. Онтон өй ылан, туорай маһы өрө тардан, икки баттык маһы өндөтө сатаатым. Эһэм баттыктарын төбөлөрүн сүгэнэн хайа охсон баран туорайын онно кыбытар үгэстээх. Көтөҕөн мадьыктаһа сатаатым да, кыаллыбата. Булпуттан көрө матар киһи буолаары гынным. Били дьиэбэр куобах сүгэн тиийэн дьоммун үөрдэр санаалааҕым туолбатыгар тиийдэ. Куобаҕым таска быкпыт атаҕын имэрийэ-имэрийэ, хайдах ылбыт киһиний диэн, чохчойон олорон толкуйдаатым. Онтон сохсо үөһэ тахсан өрө көтө-көтө эккирээтим, ити кэннэ түһэн эмиэ туорайбыттан көтөхтүм. Бу сырыыга баттык мастар хоҥноннор, ханнык эмэ дьоҕойон өрө өндөттүм. Баара-суоҕа биэс саастаах кыыс оҕо итинтэн ордук күүс-уох да суох киһитэбин. Саатар субу аҕай титириир ыарыынан ыалдьа сылдьыбыт буоламмын, сыра-сылба, сэниэ диэн мэлигир.
Эһэм ардыгар, дэҥ сохсотуттан саһыл, кырса ылара. Кырса мэнээктээбит дьылыгар үрэҕи бата төттөрү-таары сыбыытыыр үгэстээх, ол тиҥсиринэ сылдьан сохсоҕо түбэстэҕинэ, иһигэр өссө мэҥиэлээх буоллаҕына, хайаан да киирэр. Саһыл курдук сэрэхэдийэн, үксүгэр тула чээччэйэн, ииктээн-саахтаан баран баран хаалбат. Ол иһин эһэм Өлөксөй бу үрэх үрдүнээҕи, бэйэтэ этэринии, «байанайдаах сохсотун» баттык маһын өрүү үөл маһынан саҥардан, солбуйан биэрэн иһэрэ.
Баттык маспын син өндөтөбүн, оттон куобахпын ылар кыаҕым суох. Аҥаар илиибинэн көтөҕөн туран, биир илиибинэн булпун ылаары ууннум да, кыайбаппын. Дьэ аба, кыһыы сүрдээх. Эмиэ тыын ылан сынньана түстүм. Онтон ити курдук эмэх чоҥочох хаартан чоройон турарын түөрэ тэбэн аҕалан сохсом айаҕын тиҥсиритэ уурдум. Туох баар күүспүнэн баттык маспын өрө көтөҕөн өндөтөн баран били чоҥочохпун сохсо айаҕын иһигэр тэптим. Баттыкпын ыыттым, онтум өрө өндөйөн хаалла. Куобахпын тардан көрбүтүм, хам сыстыбыт. Харса суохпар түһэн, буор холумтаҥҥа анньыллыбыт икки сэлиини төрдүлэринэн тоһуттум. Сэлии маһынан хаһан, үтэн-анньан, түөрэн булпун хоҥуннаран ыллым да, дьоммор көрдөрө охсоору өтөҕүм диэки торҕо көтүүнэн, «оҕолоох суордуу» түстүм… Балаҕаммар кэлбитим, эһэм тиэйэн аҕалбыт отун кыбыыга сүөкээн баран, субу аҕай киирэн чэй иһэн бурулата олорор, ийэлээх эбэм эмиэ бааллар. Куобах тутан киирбиппин көрөннөр дьонум соһуйдулар.
– Хайа, тоом, Ньалыбыдаҕыҥ өтөҕүттэн ыллыҥ дуо? – диэн эһэм ыйыта оҕуста.
– Һуох, эбэбит соҕуруу үрэҕинээҕи… эн сохсоҕуттан…
– Хантан даа? Ол оччо ыраах бара сырыттыҥ дуо? Тыый, оттон биһиги таһараа ыалга оонньуу олордоҕо диибит дии… – ийэм итэҕэйбэтэхтии туттар.
– Ханнык сохсоттон ыллым диэтиҥ? – эһэм хат нэмийэн ыйытар.
– Били, били… үрэх үрдүнээҕи, эн бурдук мэҥиэлээх куулгун ыйаабыт үөттээх сохсоҕуттан.
– Оок-сиэ, дьэ кырдьык ыраах тиийэ сылдьыбыккын дии. Ол бэйэлээх үөл баттыктаах сохсону хайдах өндөтөөхтөөтүҥ?..
Мин аҥаар илиибэр куобахпын, аҥаарбар тоһуппут сэлиим маһын тутан кэлбиппинэн дьоһуннаах аҕайдык туттан, бултаан кэлбит киһи быһыытынан, холумтан иннигэр туран сылгы тыһа этэрбэстэрбин эр-биир сэрэнэн топ-топ тоҥсуйан тэбэнэбин. Эһэм ону көрөн:
– Оок, бу киһи сэлиитин тоһутан ылбыт, дэлэҕэ булдун хааллара сылдьыа дуо? Дьэ булчут киһи диэн итинник, – дии-дии, хата хайгыыр.
Мин онно эрэ сэлии маһын илдьэ кэлбиппин өйдөөн, үтэһэ курдук үөтү кыс мас үөһэ быраҕабын. Атын оҕонньор эбитэ буоллар, сэлии маһын тоһуппуккун диэн мөҕүө этэ. Кэлин эһэм куобахпын сохсо анныттан ыларбар эмэх төҥүргэһи баттык мас анныгар кыбыппыппын көрөн: «Бу барахсан албаһын көрүөҥ этэ, ити да толкуйтан тахсар…» – дии-дии, күлбүтэ. Урут өтөхпүт таһынааҕы сохсоҕо куобах баттаппытын көрдөхпүнэ сүүрүүнэн кэлэн дьоммор этэрим. Ийэм эбэтэр эбэм сонно тута мин кэннибиттэн саппай уопсан баран, «күүстээх» дьон быһыытынан, сохсо баттыгын көтөҕөллөрө, мин хаптаччы баттаппыт куобаҕы сохсо айаҕынан тардан ыларым, арыт хам сыстыбыт буоллаҕына ону да хоҥнорор туһугар үлэлээҕэ. Сорох куобах түөрт атаҕын сэлии быыһынан сараччы тэбэн өллөҕүнэ ордук уустугурара.
Эһэм Ньалыбыдах өтөҕүн таһыгар охсубут сохсолорун баттык маһын мин күүспэр холоон чэпчэки гынара. Ол оннугар икки баттык маһын ортотугар эбии үөл мас ууран биэрэрэ, оччоҕуна куобах киирэн эспит сохсотугар кэллэхпинэ аан бастаан ол ортоку маһы ылан туспа уурарым, дьэ уонна чэпчээбитин кэннэ үрдүгэр тахсан эккирээн хоҥнорон баран көтөҕөрүм, кэлин өссө, отой да албаһыран, булпун туорай маһы тирээбил атаҕын маһыгар ууран баран ыксаабакка хоҥнорорум. Тирээбил маһа модьута уонна түөрт сиринэн «уостааҕа», онон туорай мас төлө барбата. Чэпчэки баттыктаах сохсо булда собуур дииллэрэ кырдьык. Ардыгар сэлии маһын үлтү кэбийэн тахсан да барар.
//-- * * * --//
Титириир ыарыынан ыалдьа сылдьыбыт кыһыммар, ахсынньы аам-даам тымныыта түркүннээн түһэн турдаҕына, биир киэһэ дьиэҕэ аһатан баран чэпчэтиннин диэн таска таһаарбыт ыппыт Маанчык, маҥнай Мискээйэптэр уонна Муттуйдар ыттара үрбүттэрин кэннэ, кинилэргэ көҕүйэн, үрэн маргыйда… Ыт үрэрэ туһугар улахан сэргэхсийии. Нэк буолбут куобах бэргэһэбин, эһэм халтаҥ сонун санныбар иилинээт, таска ойон таҕыстым. Оол курдук Мискээйэптэр тэлгэһэлэрин таһыгар икки сыарҕалаах ат турар. Күн бүтэ кылгаан, борук-сорук буолан да аанньа көстүбэт, сыарҕаҕа дьоннор олороллор быһыылаах, моһуоннара эрэ барыҥныыр. Кэннибиттэн ийэм тахсан хантайа-хантайа көрө сатаата да, кимнээх кэлбиттэрин эмиэ билбэтэ. Тымныыта сүр, далга, кыбыыга от тэлгэтэ сылдьалларын курдук тымныы тыына суугунуур, биир кэм сааҕыныы сахсыллар, балаҕаммыт кэннинээҕи ойуурга үөл мутук тоһута ыстанан тыһыргыыр. Уоспун үмүрүччү туттан баран силлээтэхпинэ астык аҕайдык «чууп» гынар. Оҕо киһи ол тыаһын истээри чигдигэ силлээмэхтээн син тура түстүм. Хата бэргэһэлээх буоламмын кулгааҕым эминньэҕэ «тыс-тыс» тыаһаабат. Муттуйдар кыыстара Тахтаха кулгааҕын үлүтэн кэбиһэн дьиэттэн тахсыбат. Хараарыар диэри үлүйбүт кулгаахтара үүт-үкчү хоруорбут алаадьы курдуктар.
Чэпчэтиммит ыппытын батыһыннаран, балаҕаммытыгар төттөрү киирэн хааллыбыт.
– Хайа кимнээҕий бачча хойут хараҥаны харахтаммыт?.. – эһэм, сирэй оһох иннигэр дүлүҥ олоппоско олорон, мас чааркааныттан бүгүн ылан кэлбит бэлиэлээҕин сүлэ-сүлэ, ыйытар. Бэлиэлээх субатыгар хаан олорбутун уоһунан дэлби оборон ыла-ыла силлээн, ханан да чэлкэх тура сылдьыбатаҕын курдук туртатан кэбиһэр.
– Хахалдьыйаларга икки сыарҕалаах ат кэлэн турар, – диир ийэм.
Кимнээх, туох дьон буолуохтарын таайа сатыыбыт.
Маанчык холумтан ыксатыгар анал олбоҕор сытан сыа тилэҕин саланар. Эбэм хаҥас диэки хонук аһылыкпытын буһараары куобах эттиир, хол-буут арааран хастыы тардыталыыр. Мин уҥа диэки, килэпэччийэ ньалҕарыйбыт муус түннүк анныгар, аһыыр остуолбутугар куобах кулгааҕын кэбийэ-кэбийэ, өртүбүөй эргитэн тирилэтэбин да, санаам барыта ити таһараа ыалга кэлбит аттаах дьоҥҥо.
Бу курдук олоро түспүппүт кэннэ таска аттар туйахтарын тыаһа тоҥ чигдини чуучугур-чаачыгыр үүттээн кэлэр тыастара иһилиннэ, сыарҕалар бэтириэстэрэ сырыластылар. Маанчык, өндөс гынаат, «мук-мук-мук» диэбитин эһэм буойда. Ыппыт ити кэннэ аны дьон киирбитин да иһин кыһаллыбат.
Ити ыккардыгар киһи кэлэн аан иннигэр иһиллэнэр курдук тохтоон тура түстэ, онтон күрэҥ ынах тириитэ бүрүөһүннээх муус чомпой буолбут халҕаны хаачыгыр гына аһан, хойуу туманы өрүкүтэн, киирэн кэллэ. Тууна бааммыт тииҥ кутуруга моойторуга бүтүннүү хаар кырыа буолбут хойутаабыт айанньыты өйдөөн көрбүппүт, Тээкиччэттэн икки көстөн ордуктаах Хочуолу күөлүгэр балаҕаннаах Хообуйап Мэхээлэ эбит. Дьэ онуоха эрэ биһиги сэрэйдибит, кимнээх бачча киэһэ ханна ааһан, баран иһэллэрин. Мэхээлэ ойоҕо Тыытыгынай Маарпа диэн биэс уонуттан эрэ тахсыбыт дьахтар араҥ ыарыынан ыалдьыбыт үһү диэни истэн олорорбут. Хообуйаптар бука бары дьиэнэн куораттаан иһэллэр эбит.
Биһиги эҥээр холкуостары кэрийэн ыалдьыбыт дьону көрөн-истэн эмтиир суос-соҕотох Тилийэ диэн биэлсэр баара. Ол киһи Мэхээлэ кэргэнэ бэрт дьиктитик ыалдьыбытын уорбалаан, куораттан луохтуур ыҥырбыта тахсан Тыытыгынай Маарпаны көрөөт да, сонно тута хайаан да бары дьиэнэн, оҕолуун-улаханныын Бүлүүгэ киирэллэригэр модьуйбут.
– Ычча-оо!.. Дьиэлээхтэр, туох кэпсээннээххит?.. – Мэхээлэ саҥа тигиллибит куондардаах үүс бэргэһэтин устан, хонноҕун анныгар кыбынан туран, бэркэ диэн долгуйбут, титирэстээбит куолаһынан ыйытар.
Хообуйап киһи хараҕын таба көрбөт, биир кэм сүүрэкэлии сылдьар харалаах харахтардаах киһи. Атын кэм эбитэ буоллар, урукку үгэспинэн, күлүө эбиппин да, дьонум бары оттомуран олорор дьүһүннээхтэрин иһин туттунабын. Мэхээлэ урут биһиэхэ дэҥ-дуҥ охсуллан сылдьан, ардыгар хонон да ааһара. Саҥа үүс бэргэһэтин, арааһата, куораттаан иһэр киһи буолан маанымсыйан кэппит быһыылаах, урут итинник бэргэһэлээҕин тоҕо эрэ көрбөтүм.
– Улахан туох да сонун суох… Эһиги бу куоракка айаннаахтаан иһэҕит дуу? – эһэм, бэлиэлээҕин киэбигэр тиирэн мас тоһоҕону тумсугар саайа-саайа, хардары ыйытар.
– Маарпам моһуогуран хаалан, бу оттон модьуйбуттара бэрдин иһин баран иһэбит. Үргүлдьү «Сибиэрдэлэп» холкуоһугар ааһыахпыт этэ да, ырааҕа бэрт ээ. Сарсыардаттан да хоҥнубут иһин ол биэс көс сири киһим, баҕар, тулуйуо суоҕа. Аны саатар сытайбыт курдук тымныы да сэтэрбитэ сүр… Оҕолор да иэдэйиэхтэрэ… Маарпа ыарыытыттан куттаналлара, саллаллара да бэрт…
– Оо, дьэ иэдэйээхтээбит сордоохторгут, – эбэм кыһалҕалаахтары аһынар.
– Оҕолор муҥнаахтар таска олордохторо бу тымныыга, – ийэм куобах тыһын имитэ олорбутун туора ууран баран, дириҥ толкуйга түспүт киһилии, сүүһүн мырдыһыннаран дьиэ иһинээҕилэри эргиччи көрүтэлиир.
Мэхээлэ биир кэм хонноҕун анныгар кыбынан турар бэргэһэтин убахтыыр.
– Чэ тугун уһатан-кэҥэтэн… Баҕар, хонноруоххут буолаарай диэн ыйыта киирдим, таһараа ыаллар отой чугаһаппатылар. Эһиги хайыыгыт?..
Дьонум хардары-таары, «эн туох диигиний?» диэбиттии, сирэй-сирэйдэрин көрсөллөр. Хообуйап, аккаастаары, батан таһаараары гыннылар дии санаан, синигэр түстэ быһыылаах.
– Саатар хотоҥҥутугар хонноруо суоххут этэ дуо… биир түүн? – диир.
– Эс, бу да киһи, дьону хотоҥҥо хоннорор диэн сүрэ да бэрт ини, – эһэм киэбигэр тиирбит бэлиэлээҕин сэбэргэнэ быыһыгар анньар.
Ийэм дьонун сирэйдэрин хардары-таары, түргэн-түргэнник сиидэс былааттаах баһын хамсатан, көрбөхтүүр:
– Хайдах аны да бүтүн үс көстөн ордук сири бачча хойутаан баран салгыы барыаххытый? Оҕолор тоҥон сөп да буоллулар ини бу тымныыга…
Мэхээлэ сирэйэ-хараҕа сэргэхсийэ түһэр:
– Дьиҥинэн ити эмээхсиним эрэ ол ыарыыга уорбаланар ээ. Оҕолор, кэбис, таҥара көмөтүнэн билиҥҥитэ этэҥҥэлэр. Бэйэм да муус өлүөр сылдьабын, онно баҕас саарбах суох, бэйэбин билинэр буоллаҕым.
– Таска кэтэһэн олорор оҕолор сордоохтор көһүттэхтэрэ. Маарпаҥ бэйэтэ дьиэҕэ киирэр кыахтаах дуо? – эһэм балаҕан иһинээҕи тыҥааһыны, кэчэһиини биирдэ төлөрүтэн кэбиһэр. Буолумуна, хаһан баҕарар дьиэлээх эр киһи тыла быһаарыылаах суолталанар.
– Тыый, бэл сүөһүтүн-аһын көрүнэр-истинэр киһи ээ…
– Чэ оччоҕо киллэр… киллэртээ… – диир эһэм.
– Оо, дьэ бэрт эбит… Мин сип-сибилигин, – диэт, Мэхээлэ Хообуйап, үүс бэргэһэтин төбөтүгэр уурунаат, таһырдьа дьөгдьөрүс гынан хаалар.
– Оҕонньор, хата бэркэ быһаарынныҥ, кэчэһэн нэһиилэ турдум, – диир эбэм.
– Холдьоҕон кэбиһэр сүрэ бэрт, санаам буолбата.
– Оннук-оннук… – ийэм тута сөбүлэһэ охсор.
Эбэм кыра алтан күөскэ укпут куобаҕын этин уулары-хаардары улахан күөс иһитигэр таҥнары тутан сүөкээн кэбиһэр. Эбии миинниир уонна кэлин сиирбитигэр анаан таска тоҥоро таһаараары бэлэмнээбит икки куобаҕын этин угар, сирэй оһоҕун уотун үөттүрэҕинэн булкуйан күөдьүтэ түһэн баран үрүт-үөһэ хардаҕас быраҕаттыыр.
Таһараа ыалларбыт, Муттуйдар уонна Мискээйэптэр, Хообуйаптары батан таһаарбыттарын киһи эмиэ биир курдук санаан көрдөҕүнэ баалаабат даҕаны. Араҥ ыарыыны сорох дьон сүрдээх сыстыганнаах ыарыы курдук саныыллара. Ол кырдьыга-сымыйата биллибэтэ. Араҥ ыарыылааҕы төһө эмэ уһуннук көрөн-истэн, бүөбэйдээн, кыстык угун саҕа балаҕаҥҥа бииргэ олорбут дьон кимнээҕэр өлүөр, чэгиэн сылдьаллара эбитэ үһү.
Кырдьаҕастар кэпсэтэллэриттэн иһиттэххэ, кэлин араҥ ыарыы өссө сэдэхсийбит. Маҥнай үөдүйэрин саҕанааҕы курдук буолбатах дэһэллэр. Урут да оннук айылаах, «хара буоспа» курдук, алааһы алааһынан, өтөҕү өтөҕүнэн илэ абааһы кэриэтэ тилийэ көтө сылдьан ыалы-ыалынан имири сотон ааспатах ыарыы. Оннооҕор бэл буоспа, дьиэ дьонун бүтүннүү охторон баран, киһи эрэ дьиктиргиэх, элэтэ биир киһини ордорон «уот оттооччу» гынан хаалларара дэһэллэр. Эһэм Өлөксөй бэрт өрдөөҕүтэ «хара буоспаҕа» ыалдьан баран өрүттүбүтэ үһү. Сирэйигэр сүүтүк тоҥуутун курдук олорон хаалбыт эбирдэрэ ол ынырык ыарыыга хаптара сылдьыбытын туоһулууллар. Инитэ Отчут Мэхээлэ эмиэ эһэм курдук «буоспалаабыт сирэйдээҕэ». Дьон киэнэ талыыта, чэгиэнэ эрэ ити ыарыыны тулуйан, ордон хаалаллара.
Урут, араҥ ыарыы элбии сылдьыбыт кэмигэр, Бүлүү уокуругун үс улууһугар дьон ордук ыалдьаллара эбитэ үһү. Тоҕо, туохтан эбитэ буолла, биһиги эҥээр, Мастаах эбэ ыксатыгар олорооччулар ордук элбэхтик араҥынан моһуогуралларын туһунан кэпсииллэр.
Маҥнай Хообуйаптар оҕолоро бэйэ-бэйэлэрин батыаккалаһан, кинилэр кэннилэриттэн аҕалара, бүтэһиккэ ийэлэрэ Тыытыгынай Маарпа сүүһүн аннынан сургуччу көрөн киирдэ. Тас таҥастарын сыгынньахтанан аан ыксатынааҕы адарай ороҥҥо кэккэлэстилэр. Оҕолор отой туох да буолбатах сэргэх сирэйдээхтэр-харахтаахтар. Мин, элбэх киһи биирдэ тоҕо анньан киирбититтэн симиттэн, кыбыстан, соҕоруокка кэтэҕэр түһэн сэмээр быган көрөбүн… Маарпалаах Мэхээлэ араа-бараа саастаах, биэс уоннарын эрэ ааһан эрэр дьон. Улахан оҕолоро Даарыйа саҥа эт тутан эрэр, курбуһах курдук көнө, дьылыгырас уҥуохтаах эдэр кыыс, уоннааҕылар уолаттар: Сүөдэр, Ньукулай, Бииктэр диэннэр. Кыралара Бииктэр, миигиттэн улахан уол, сиһинэн ыалдьар эбит, бөрү-бөкчөгөр. Оҕо аата, бүдүгүрэ кырдьыбыт киһи курдук, умса нөрүйэ сылдьара мин көрөрбөр хайдах эрэ олуона баҕайы курдук.
Ыаллар кыыстара Даарыйа үс үөс гына кэтэҕэр мөлбөччү өрүммүт суһуоҕун биир кэм туппахтыыр, эрийэр, мускуйар. Кэккэлэһэ олорор инилэрэ Бииктэрдээх Ньукулай ынах этэрбэстээх атахтарын биэтэҥнэтэ хамсатан тэбиэлэнэ оонньуулларын имнэнэн буойталыыр. Отой туох да ыарыы сыстыбатах дьоно тута биллэр.
Тыытыгынай Маарпа саҥата-иҥэтэ чөллөркөй, туттара-хаптара тэтиэнэх аата, ыалдьара дьүһүнүгэр көстөр. Куттаммыттыы, сүүһүн аннынан көрөр-истэр, туохтан эрэ дьааххаммыттыы туттар.
Күөс буһуор диэри дьоммут сээкэйи сэһэргэстилэр. Эһэм Мэхээлэлиин тахсан аттары сыбыдахтаан, от тэлгэтэн аһаталаан киирдилэр.
Хообуйаптар ийэлэрэ ыалдьыбыта хас да сыл буолбут эбит. Өссө эрдэ хайа эрэ хоноһо дуу, ыалдьыт дуу Тыытыгынай Маарпа араҥ ыарыынан ыалдьыбыт үһү диэбитин истэн турабын. Оттон араҥ туһунан миэхэ Мискээйэптэр кыыстара, бииргэ оонньуур доҕорум Элэбэһиэтэ кэпсээбититтэн билэбин. Туора Күөлгэ оскуолаҕа сырыттаҕына киниэхэ эмиэ хайа эрэ улахан кылаас оҕото кэпсээбит. Кэпсэл буолан баран киэргэтиитэ, сэһэн буолан баран ситэриитэ, остуоруйа аата омуна суох буолбат. Онно кэпсэнэринэн, араҥ ыарыынан ыалдьыбыт киһи этэ-сиинэ онон-манан мэҥ курдук харааран тахсара үһү. Ыарыы киһи илиитин уонна атаҕын тарбаҕынан киирбит буоллаҕына, тарбахтара сүһүөхтэринэн быстан түһүтэлиирэ, сирэйин булбут буоллаҕына, мунна, уоһа сытыйан, куобах уоһун курдук силлэн, тиистэрэ килэйэн баран устунан ууллан тохторо эбитэ. Араҥ ыарыыга ыалдьыбыт киһи, дьиктитэ диэн, төһө да этэ-сиинэ ол айылаах сытыйан, туруттан түстэр, көрүөхтэн сүөргүтүк кэбилэннэр, этин ыарыытын билбэтэ үһү. Элэбэһиэтэ кэпсииринэн, оннук ыалдьыбыт киһи маҥнай аҥаар илиитэ, онтон иккис илиитэ туллара, онтон аҥаар атаҕа, аны биирэ… Дьэ ол эрэ кэннэ бүтэһигэр төбөтө быстан төкүнүйдэҕинэ эрэ, ол сору-муҥу көрбүт сордоох биирдэ өлөрө, күн сириттэн күрэнэрэ, энэлгэннээх эрэйиттэн арахсара. Туох да диэбит иһин ынырык кэпсэл. Мин доҕорум Элэбэһиэтэ аны ким эмит истиэ диэн, тула-мала көрө-көрө, бэл кулгаахпар саба түһэ-түһэ сибигинэйэн кэпсээбитин санаан, ис-испиттэн чахчы куттанан кэлэбин. Тыый, араҥнара аны миэхэ сыстаарай диэбиттии, Тыытыгынай Маарпаттан харахпын араарбаппын. Ол эрэн Маарпа дьүһүнэ-бодото Элэбэһиэтэ кэпсээнигэр тугунан да төрүт майгыннаабат, арай сирэй оһох тунаархай сырдыгар сирэйин тириитэ бүтүннүүтэ эбир курдук хараарар, баҕар, куттаммыт санаабар, ордук омуннанан көстөн харахпын баайан эрдэҕэ. Араҥ дьикти ыарыы. Дэҥ-дэҥ кэлээччи-барааччы ыалдьыттан, хоноһоттон иһиттэхпитинэ, онно-манна, алаас-алаас аайы арҕам-тарҕам ыһыллан олорор дьонтон биир эмит киһи эмискэ ити ыарыынан ыалдьыбыта иһиллэр. Кимтэн, туохтан сыстыбыта төрүт биллибэт. Луохтуур тахсан ол киһи чахчы араҥ ыарыынан моһуогурбутун биллэр эрэ, аны дьону сутуйуо, чэгиэн дьоҥҥо сыһыарыа диэн тута Бүлүүгэ киллэрэн, куорат таһыгар баар анал холуонньаҕа угаллар. Онтулара бэйэтэ хаайыы кэриэтэ үһү, ким да кэлэрэ-барара, киирэрэ-тахсара көҥүллэммэтэ.
Күөспүт буспутугар бары бииргэ олорон куобахпыт этин сиэтибит, миинин истибит. Дьонум айахтара хам буолбакка сээкэйи күннээҕини баллыгыраһаллар. Тыытыгынай Маарпа бэйэтин кытта анал иһитин-хомуоһун туспа тутан илдьэ сылдьар, ким хайа иннинэ сып-сап аһаан бүтээт, оһох иннигэр олорон хамсатыгар симпит табааҕын тымтыгынан уматтан соп-соп соппойбохтуур. Мин уора-көстө Маарпаны одуулаһабын, сүрдээҕин салла, куттана саныыбын.
Ийэлээх эбэм киэһээҥҥи аһаабыт иһиппитин сууйар кэмнэригэр хоноһо кыыһы Даарыйаны кытта кыратык өссө оонньоотум. Ийэбин үтүктэн бэйэм оҥорбут хас да өрбөх кыыстаахпын, утуйар оронум анныттан эргэ чабычаҕы соһон таһааран, ол-бу оонньуурдарбын эҥин көрдөрдүм. Сирэйдэриттэн-харахтарыттан сылыктаатахха, уолаттар биһиэхэ көҕүйэн оонньуохтарын баҕараллар быһыылаах да, тоҕо эрэ чугаһаабатылар, аан ыксатынааҕы ороҥҥо көрсүөтүк туттан олордулар, өтөр-өтөр аҕаларын диэки кылап-халап көрөн ылаллар.
Хас киэһэ аайы хойукка диэри, ардыгар дьонноро сылгылаатахтарына эрэ дьиэлэригэр тахсар доҕотторум Муттуйдар кыыстара Тахтаха, Эйэҥнэр кыыстара Маарыйа бу киэһэ биһиэхэ киирбэтилэр, улахан да дьон быкпатылар…
Хообуйаптар кыра уоллара тото аһаан, «иһэ сиигирэн», урут өтөр-наар ыраах айаннаабатах уол сылайан төбөтө хоҥкуҥнаан барбытын көрөн ийэм:
– Оо, бу муҥнаах утуктаан иэдэйбит, – диэбитигэр хоноһолор тастан киллэрэн ириэрэ уурбут утуйар таҥастарын тэлгэтэлээн оҥоһуннулар.
Таайым Алааска баран «сүппүтэ» хас да хоммут киһи суох, кини кэтит адарай оронугар оҕолор туора кэчигирээн түөрэ баттылар. Маарпа Мэхээлэтиниин аан ороҥҥо атахтастылар.
Сарсыарда ааттаах эрдэ туран, аһаан-сиэн баран салгыы айаннаары туран, Тыытыгынай Маарпа эрэйдээх дьоммор туһаайан сүрдээҕин махтанна:
– Лөкүөрүйэ эмээхсин… дьэ хоннорбуккутугар улахан махтал… Ыал эрэ тохтотон, өрөтөн бүөбэйдэспэт дьоно буоллахпыт. Кинилэри да туох диэн баалыам баарай. Ол мин эһиэхэ махталым да диэхтээн, биир бэйэм холуонньаттан аны тахсарым биллибэт. Оҕолорум баҕас отой чэгиэн дьон, ити көннөрү миигинэн сылтаан уорбаланан баран иһээхтииллэр. Кинилэр эрэ өлүөр буоллуннар… Уонна тугу диэм баарай… Этэҥҥэ олоруҥ, аны көрсүһэр да биллибэт…
Маарпа муҥнааҕы санаатын ситэ этиппэккэ эрэ кэргэнэ Мэхээлэ:
– Чэ, эмээхсин, бардыбыт-бардыбыт!.. Тугу эмиэ итиннэ тура хараҕаланан хааллыҥ?! – диэн, киһи тириитин таһынан киириэх аҕайдык бардьыгынаабыта. Били бэҕэһээ киэһэ кирик-хорук туттан олорбут Мэхээлэ буолбатах, атын киһи.
Маарпа, кэнники ат сыарҕатыгар тиийэн олорон баран, балаҕан иннигэр тахсан турар эбэм, ийэм биһиккини эргиллэн өссө биирдэ көрөн ылбыта, үтүө өйдөбүл хааллын диэбиттии, мичээрдээн тииһин килэтэн мыттыйбыта. Аһаабыт, сынньаммыт аттар чигди хаартан сыарҕаларын ыллыгын тыастаахтык хоҥнорон, иһэхтэрин хаарын уҥахаҥас ыспахтаан, сиэлэн сэгэйбиттэрэ. Тыытыгынай Маарпа муҥнаах куораттаан иһэр киһи быһыытынан маанымсыйдаҕым буолан кэппит саҥа суккун сонун санна дьигиһийэ хамсаан бара тураахтаабыта…
Сотору Хообуйап оҕолорун илдьэ Бүлүү куоратыттан төннүбүтэ, төттөрү ааһарыгар биһиэхэ сылдьыбатаҕа, үргүлдьү ааспыта, ону да ыттар үрбүттэригэр тахсан Мэхээлэ «кэтэҕин» эрэ көрөн хаалбыппыт. Маарпа араҥ ыарыылаахтар холуонньаларыгар киирэн баран, сыппыта баара-суоҕа сылтан эрэ ордоот, өлбүт сураҕа иһиллибитэ. Урут балаҕаныгар олорор эрдэҕинэ, төһө да ыарыйдар, хас да сылы быһа кэм тэтиэнэх сылдьыбыт бэйэтэ бэрт кылгас кэм иһигэр өлөөхтөөбүтэ. Биир үксүн оҕолорун, өтөҕүн да ахтан, санаа-оноо ыар баттыгыттан быһа охсубут быһаҕаһа, хайа охсубут аҥаара хаалан эрдэ ньамньырыйан буорайаахтаатаҕа.
Хообуйап, кэргэнин куоракка киллэрэн тахсан баран, ол сайын Хочуолутун өтөҕүттэн ханна да тэйбэккэ оттообута, оҕолорун чомой оҥостон оту кыайа тутара. Онтутун атыылыыра, бэйэтэ сүөһүтэ суоҕа. Күһүнүгэр тиийэн, өссө Маарпата өлүөн иннинэ, Сиэҥнээх Уйбаан диэн киһиэхэ кэргэн тахсан баран, кэлин эрэ өлөн огдообо хаалбыт Маарыйа диэн Илин Кыргыдай дьахтарын ойох ылбыта. Саҥа кэргэнэ Чөҥөркө Маарыйа диэн уончалаах кыыстааҕа.
//-- * * * --//
Мин били эһэм сохсотун сэлиитин маһын тоһутан куобах ылан кэлбитим кыһыныгар, Кириһиэнньэ таҥара күнэ ааспытын кэннэ, субу аҕай кыһыҥҥы уһун өрөбүлүгэр сынньанан барбыт, Туора Күөл оскуолатыгар үөрэнэ сылдьыбыт Мискээйэптэр кыыстара Элэбэһиэтэ эмискэ ыалдьан, үөрэнэр кыаҕыттан тахсан, ат сыарҕатыгар төттөрү тиэллэн кэллэ.
Ийэм Мискээйэптэртэн киирэн баран Элэбэһиэтэ ыалдьан төннөн кэлбитин кэпсээбитигэр, мин, оҕо киһи, акаары санаабар, хата оонньуохпут диэн бэркэ үөрдүм. Сонно тута ыалбар сүүрэн таҕыстым. Хахалдьыйа оҕонньордоох балаҕаннара соҕоруокката да, өрбөх быыһа да суоҕа, суоруу халыҥ хаптаһынынан оҥоһуллубут хара эриэн ынах тириитэ бүрүөһүннээх сытыары халҕаны аан чанчыгыттан тэбинэн аһан баран, ээр-сэмээр кыбылла-кыбылла киирдим. Арай көрбүтүм, ааны утары ороҥҥо доҕорум Элэбэһиэтэ, куобах суорҕаны хонноҕун анныгар диэри тиирэ тардынан, үрдүк сыттыкка төбөтүн ууран унаарыччы көрөн сытар, эҥил баһыгар суһуоҕа ыһыллыбыт. Ыксатыгар дүлүҥ олоппоско нэлэгэргэ улар бөтүөнэ, буута хараарар, хамыйах сытар, хончоҕор хоройон турар.
Маҥнай утаа Элэбэһиэтэни бэл билбэтим, атыҥырыы көрдүм. Били уонча хонуктааҕыта аргыс дьонун аттарын сыарҕатыгар бииргэ үөрэнэр оҕолорун кытта олорсон: «Туллуктар кэллэхтэринэ мин эмиэ кэлэбин…» – дии-дии, үөрэ-көтө, омун-төлөн бөҕөтө буолан барбыт доҕорум дьүһүнүттэн туох да суох, отой атын оҕо кэлэн сытарын курдук. Ыраас хааннаах, икки иэдэстэрэ мэлдьи тэтэрэ сылдьар Кээкээ имин хаана сүтэн, куп-кубаҕай дьүһүннэммит. Миигин көрөн баран, бэрт сатамдьыта суохтук тииһин ыртатан мичээрдээтэ, онуоха өссө отой да атын, билбэт кыыһым кэлэн сытарын курдук көһүннэ. Кэлиэхпин да, барыахпын да билбэккэ, нэк буолан килэрийбит тииҥ бэргэһэбин убахтыы турдахпына, сирэй оһох кэннигэр хаас кынатынан мас сыыһын сиппийэ сылдьыбыт Огдооччуйа эмээхсин өндөс гынан баран:
– Хайа, тоом, ааһыый… Кээкээ киирэргин кэтэһэ сытар… – диэтэ.
Биһиги бары кыыһы Кээкээ диэн ааттыырбыт, Элэбэһиэтэ диэн дэҥ ыҥырарбыт.
Көстөкүүннээх Сөдүөрэ холкуостаах, үлэ дьоно өрүү да балаҕаннарыгар суохтар, Ыстапаан – Туора Күөлгэ оскуолатыгар, Хахалдьыйа оҕонньор да си дьүгээр олорбот, мэлдьи илии туппай түбүктээх буолар.
Балаҕаҥҥа Кээкээ ийэтинээн эрэ бааллар, Аппаҥалык хотоҥҥо сүөһүлэригэр эбит.
Сэмээр, оргууй кэлэн Элэбэһиэтэ ыксатыгар олордум. Кээкээ төрүт киэҥник саҥарар да сэниэтэ суох, мичээрдээбитэ эрэ буолаахтыыр, агдата ыалдьан кыайан тыыннарбат да быһыылаах, кылгас-кылгастык, быһыта баттыалаабыт курдук сурдургуур, ол да буоллар, хайдах эрэ киһи атыҥырыан курдук, алын уоһун ханньатан биир кэм мичээрдиир. Сүүһүн көлөһүнэ бычыгыраан тахсыбытын ийэтэ субу-субу сотон, ыһыллыбыт баттаҕын сүүмэхтэрин көннөрөн биэрэр.
Ньукулай, ыарыһах оҕолоох киһи, балаҕан сөрүүдүйүө диэн, дьэҥкир муостаах Туораах диэн саадьаҕай оҕуһунан оттук маһа таһартан солото суох, оһох уота сөҕүрүйүөх курдук буолла да, эбии мас быраҕан биэрэн иһэллэр.
Тахтаха, Маарыйа уонна мин хас да күнү быһа Мискээйэптэр балаҕаннарыгар киирэн, ыалдьа сытар доҕорбут Кээкээ-Элэбэһиэтэ аттыттан арахпакка оонньоотубут.
Кээкээ биһиги оонньуурбутун көрөн сытар уонна, үгэһинэн, мичээрдиир, ардыгар таба кыыл этэн эрэрин курдук сөтөлүн да сөтөлүн буолар, оччоҕуна ийэтэ эбэтэр Аппаҥалык кэлэн кыыһы силлэтэллэр, уу иһэрдэллэр. Биһиги доҕорбут дьабадьыта хаан буолбутун дьиктиргии көрөбүт. Киэһэ дьиэ-дьиэбитигэр тахсарбытыгар Кээкээ биһигини сайыһан, дьүһүнэ-бодото саппаҕыран, ытыах курдук уоһа мэрбэҥнии хаалар, сарсыарда киирдэхпитинэ сэргэхсийбитэ сэбэрэтигэр тута биллэр.
Элэбэһиэтэ ыалдьан кэлбитэ уонча хоммутун кэннэ биир сарсыарда, уубун хана утуйан баран, сирэй оһох иннигэр ыйаммыт чорку тыаһын истэ-истэ, «таммалаата, чоккураата…» дии-дии, үгэспинэн, аһыы охсоот Мискээйэптэргэ доҕорбор тахсаары ийэм бэлэмнээбит отоҥҥо быламмыт күөрчэхтээх лэппиэскэтин сиэн мотуйа олордохпуна, Алаастан таайым Бүөтүр кэллэ. Хонон, өрөөн күн бэҕэһээ барбыт таайым төттөрү төннөн кэлбититтэн хата үөрдүм, дьиэ иһигэр киһи элбээтэҕинэ сэһэн-сэппэн арааһын кэпсэтэллэрэ туһугар улахан сэргэхсийии.
Таайым тоҕо эрэ арбы-сарбы дьүһүннээх. Ити ыккардыгар хотонтон ийэм, ханна эрэ тахса сылдьыбыт эбэлээх эһэм бэйэ-бэйэлэрин батыаккалаһан суксуруһан киирдилэр. Мин Огдооччуйалаахха тахсаары халтаҥ торукуо соммун кэтэн эрдэхпинэ, ийэм:
– Ханна бардыҥ? – диэн ыйытта.
– Кээкээҕэ…
– Кэбис, тахсыма, тоом… – диэтэ эбэм.
– Тоҕо?
– Дьиэҕэр олор, бүгүн ханна да барыма-кэлимэ, – аны эһэм буойда.
– Оттон Кээкээ күүтүө дии…
Ийэм сирэй оһох иннигэр кэлэн, күүһүн-уоҕун ылан бачыгыраччы умайа турар уотун суоһугар тарбахтарын сараччы тутан итиннэ, онтон дүлүҥ олоппос үөһэ чөкө олорон, табаахтыырдыы оҥостон, өрүү кэтэр эргэ сарыы сонун сиэбиттэн өрбөх саппыйалаах табааҕын оруу тардан таһаарда.
– Тоом, Элэбэһиэтэ муҥнаах аны суох… Бөлүүн быстаахтаабыт… Бүгүн Ньукулайдаахха тахсыма, онто да суох атах тэпсилгэнэ, киирии-тахсыы элбиэ, онно эбии буолума. Хата Тахтахалаахха тахсаар…
Бэҕэһээ киэһэ дьиэбэр тахсарбар уулааҕынан-хаардааҕынан көрөн сайыһа хаалбыт Кээкээ түүн эмискэ бэргээн өлөн хаалаахтаабыт. Сарсыарда бэрт эрдэ Көйгөөлө Сөдүөрэ Алааска баран Элэбэһиэтэ убайын Көстөкүүнү уонна Бүөтүрү аҕалбыт, таайым ол иһин төннөн кэлбит эбит.
Тээкиччэҕэ күн сирин көрүөхпүттэн биэспин ааһыахпар диэри бииргэ оонньообут доҕорум Кээкээ-Элэбэһиэтэ эрэйдээх ити курдук судургутук, быстах ыарыыга ылларан, бу орто дойдуга уларсык кэриэтэ кэлэн, эмискэ бараахтаабыта… Өлөр диэн улахан алдьархай, иэдээн буоларын биллэрбин да, тоҕо эрэ, отой оҕо киһи сиэринэн, ону силигин ситэри сыныйан өйдөөбөтүм. Кээкээ ханна эрэ баран баран сотору кэлиэ, төннүө диэбиккэ дылы дьикти өйдөбүл баар курдуга.
Элэбэһиэтэни балаҕаныгар үс хоннорон баран, Тээкиччэттэн көстөн ордуктаах Иччилээх диэн күөлгэ, төрүттэрэ олохсуйан олорбут сирдэригэр, ат сыарҕатыгар тиэйэн илтилэр, онно барытыгар дьонум аах илии-атах буолан харайсан көмөлөстүлэр.
Кыыһа өлбүтүн нөҥүө сылыгар кыһыҥҥы Ньукуолун саҕана Мискээйэп оҕонньор, от тиэйэ сылдьан эмискэ сүрэҕинэн охтон баран уһуннук сытан, саас Былаҕачыанайап таҥара күнэ эрэ ааспытын кэннэ быстан хаалла. Хахалдьыйа Ньукулайы Иччилээххэ кыыһын ыксатыгар кистээбиттэрэ.
//-- * * * --//
Тээкиччэ күөлүгэр биһиги олорбут өтөхпүт Илин Кыргыдай, Алааска кииннээх «Чернышевскай» аатынан уонна Арҕаа Кыргыдай, Бэти уонна Сатаҕай күөллэр ыккардыларыгар кииннэммит «Социализм суола» холкуостар бэйэ-бэйэлэригэр тиэстэр айаннарын суолун ортото этэ. Онон аттаах да, сатыы да айанньыт Тээкиччэ эбэ өтөҕүн ыалын быһа ааспакка буолбата. Кыһыҥҥы көлөлөөх атын хабыалатан, бэйэтэ иттэн, итии киллэрэн, сайын сырыырҕаабыт сөрүүн ымдаанынан утаҕын ханнаран, туох сонуннааҕын, кэпсэллээҕин тоҕо-хоро кэпсээн, сэргэхситэн, дьэгдьитэн ааһара. Өтөхпүт икки өттүнээҕи кэлии-барыы суолларын аартыктара мэлдьи харах далыгар буолан, туох эрэ биллибэт дьикти үтүө иэйиинэн өрүкүтэ долгуталлара. Илин аартык айаҕар эһэм Өлөксөй оҕонньор остуоруйатыгар кэпсэнэр дойду отун-маһын санатыах айылаах сүүһүнэн сыллар устата үүммүт, баараҕадыйбыт, ытык мааны чаллах тииттэр үүммүттэрэ киһи болҕомтотун мэлдьи тардаллара. Төһө да үгүс сыл хаара-самыыра баттаатар, эмэҕирэ илик чиргэл тииттэр өссө да уһун кэм устата аарыгыра айгыстан, лоппоруттан тахсыбыт модьу силистэригэр бигэтик тирэнэн, ааһан эрэри эрэ барытын саба кууһан ылыахха айылаах, мэктиэтигэр хараара көҕөрбүккэ дылы кырбас-кылыы мутукчалаах, хойуу эриэхэлээх төргүү лабааларын, ыҥыра, эйэргэһэ сатаабыттыы, сараадыччы уунан тураллара. Арҕаа аартык эҥэлэйэ күөл хордоҕойугар диэри бэйэ-бэйэлэрин кытта сиэттиһэн үөскэ үтэн киирбит дьылыгырас сотолордоох хатыҥ чараҥынан кылбайара. Ыт үрдэр эрэ, болҕомто барыта аартыктар айахтарыгар буолан, чөрбөйө түһэрбит, көлөлөөх эбэтэр сатыы айанньыт көһүннэр эрэ, оҕолор омун-төлөн муҥутаан: «Аттаах киһи!.. Сатыы киһи!.. Ыт иһэр!..» – дэһэ-дэһэ, кэпсии охсоору балаҕан аайы тэбинэрбит…
Ийэм оҕо эрдэҕиттэн ыкса, чугастык билсэр дьүөгэлэрдээҕэ. Арҕаа Кыргыдайтан Балгыычыйа Маарыйа уонна Лэҥкэй Аана диэн дьүөгэлэрэ кэлэн ардыгар хонон-өрөөн бараллара. Лэҥкэй ийэбиттэн аҕата, оттон Балгыычыйа отой эдэр кыыс этэ. Лэҥкэй Аана бэйэтин улууһун дьонугар-сэргэтигэр эрэ буолбакка, саха саҥалаахха эрэ киэҥник биллибит, «Лэҥкэй Аана дуо» дэппит, көрбүтүн тута хоһуйан ыллаан барар улахан уус тыллаах, чугас эргин суох чөллөркөй, кылыһахтаах куоластаах, ырыа-тойук аргыстаах, эйэҕэс-сайаҕас майгылаах үтүөкэннээх дьахтара. Дэлэҕэ да: «Лэҥкэй Аана тойуга… Лэҥкэй Аана хоһуйуу-та…» – дии-дии, дьон кини айбыт күн эгэлгэ араас ырыатын, тойугун уос номоҕо оҥостон мэлдьи ыллыы-туойа сылдьыахтара дуо? Лэҥкэй ийэбиттэн намыһаҕа, бэйэтигэр сөп эттээх-сииннээх, ис киирбэх хара бараан сирэйдээх дьахтар этэ. Уһун эрээри, ийэм киэнинээҕэр кылгас хара суһуоҕун өрүнэн баран уҥа-хаҥас дэйбиирдэнэ, эйэҥэлэтэ оонньуур үгэстээҕэ. Оттон Балгыычыйа Маарыйа Лэҥкэйтэн өндөс уҥуохтаах, аатын курдук был-бал, куппут-симпит курдук эттээх-сииннээх, дьээбэрдэҕинэ, биир кэм күлэн бычыгырыы сылдьар, эмискэ-эмискэ дьигис-дугус гынан хамсаммыт, турулус-ирилис көрбүт эмиэ бэрт сэргэх кыыс дьахтар этэ.
Ийэм аах, дьүөгэлиилэр, көрүстэллэр эрэ, наар сээкэйи сэлэһэ-сэлэһэ күлсэн, бэйэ-бэйэлэрин хаадьылаһан, устунан иэйэн-куойан, арааһы бары хоһуйан ыллаан-туойан тахсаллара, көҕүһэ-көҕүһэ, хомус тардан дьүрүһүтэллэрэ… Бары хомустаахтара, онтуларын харах харатын курдук харыстаан, анал хаатыгар уган, суулаан илдьэ сылдьаллара.
Үүт угар уҥучах аттыгар, бүтэй маһын үөһэ эбэтэр киһи түмсэн олороругар анаммыт курдук үрдүк күөх кырыс сиргэ чээлэй чэчик быыһыгар олорон хомус тардар ийэм ааҕы биһиги, оҕолор, сорох-сорохтор мэктиэтигэр айахпытын атан өрө мыҥаан, кулгаах-харах иччитэ буолан, сүрдээҕин диэн сэҥээрэн истэрбит. Оттон кинилэр, хайабыт ордук тардар эбит диэбиттии, бэйэ-бэйэлэрин истиһэ-истиһэ, араастаан дэгэрэҥнэтэн, хоҥкус-иҥкис, ходьох-идьэх хамсана-хамсана, хас биирдиилэрэ туох эрэ уратылаах, хатыламмат ураты тыастаах этигэн хомустарын нарын тылын туруйатын таарыйан лыҥкыната, дьүрүһүтэ тардаллара. Ким ордук дьикти дьүрүлгэннээх дорҕооннору таһаарарыгар куоталаһар курдуктара.
Тээкиччэ өтөҕүн дьахталларыттан Дьэкиимэп Ньукулай (Эйэҥ) кэргэнэ Суоппуйа эрэ хомустуура, ону да ийэм хомуһун эбэтэр Балгыычыйалаахтан уларсан. Бэйэтигэр хомустааҕа да, онтута сатамдьыта суох салаҥ улахан, моһуона эрэ хомуска майгынныыр тэрилэ. Суоппуйа дьээбэрдэҕинэ ол хомуһун болточчу тутан баран саллырҕаччы тартаҕына, Лэҥкэйдээх күлэн быардарын тарбыыллара. Күлсүү-салсыы саҕаланнаҕа ол… Хомуһу да Лэҥкэй Аана барыларыттан таһыччы ордук тардара. Ол эрэн дьон-сэргэ туохтааҕар да ордук кини бэйэтэ айбыт, хоһуйан ыллыыр ырыаларын сөбүлээн, сөҕөн-махтайан истэллэрэ, өйдөрүгэр хатааччылар үтүктэллэрэ. Ыһыахха оһуокай этиитигэр дьахталларга тэҥнээҕэ суоҕа, эр дьонтон арай Дыгыйар Сэмэн (Ырыа Дыгыйар) эрэ Аананы кытта тэҥ баайыылааҕа буолуо дэһэллэрэ. Аана Куонаанаба (Лэҥкэй Аана) саха саҥалаахха ордук киэҥник биллибит хоһуйуутунан «Куола-Куола милииссийэ» диэн тойуга буолар. Лэҥкэй итийэн-кутуйан, ис-иһиттэн имэҥирэн, хоһуйан ыллыы олорон хаһан да «кэлэҕэйдээн» көрбөтө, биир кэм, үөрэхтээх киһи бэлэми ааҕан эрэрин курдук, тохтообокко суккуйар дьикти ураты, улуу дьоҕурдааҕа. Тыла-өһө ууһа-урана, араас дэгэтэ, тупсарыыта дэлэйэ сүрдээҕэ. Эр киһини баһыттан атаҕар диэри бары ымпыгын-чымпыгын, тугун да ордорбокко, истэри-тастары, таҥастары-саптары хоһуйан ыллыырын дьахталлар күлэн ыгыста-ыгыста, сорох кыбыстанньаҥ өттүлэрэ сирэйдэрин былааттарынан кистии, саба тутта-тутта, сөрү диэн сөҕөн сапсыйа-сапсыйа, төбөлөрүн быһа илгистэ-илгистэ истэллэрэ, саныы-саныы сонньуйа сылдьаллара.
Мин, оҕо киһи, өйбөр-санаабар, Лэҥкэй Аана ырыаларыттан бэрт дуона суох быстах-остох эрэ өйдөбүллэр хаалбыттар, ону да кэлин ийэм кэпсээн, санатан.
Лэҥкэй Аана Арҕаа Кыргыдайга, Бэти күөлүгэр, аҕалара Суккаар уус өтөҕөр бииргэ олорбут, эмиэ биир туспа аакка-суолга киирбит, дьүһүннээх үтүөтэ, уҥуохтаах-арҕастаах көнөтө Хабылык Балбаара диэн эдьиийдээҕэ, өссө Ньонньоох диэн балтылааҕа. Эр дьон Балбаара сурахха-садьыкка кэпсэммит кэрэ сэбэрэтин көрөөрү, араас сылтахтанан, айан суолуттан бэрт чиэски сиргэ олорор Суккаар оҕонньор өтөҕөр, балаҕаныгар үгүстүк тиэстэллэрэ. Отутугар чугаһаан баран Хабылык Балбаара Дьооху киһитигэр кэргэн тахсыбыт, хас да оҕоломмут. Кэлин, Балбаара эрдэммитин истэннэр, Суккаар уус өтөҕөр эр дьон кэлбэт-барбат буолбуттар… Лэҥкэй Аана балаҕаннарын ыалдьыта-хоноһото уҕараабытыгар эдьиийин Хабылыгы дьээбэлээн, «Билсиилээхпин билэннэр…» диэн уос номоҕор киирбит ырыаны эбии туустаан-тумалаан ыллаабытын кэргэннэммит эрэ дьахталлар көр-күлүү кэриэтэ ырыа оҥостон ыллыыллара…
…Кыынньар кымыс аһылыктаах,
Кэдьэрэ дьоруо аттардаах
Киллэм, Баҕарах оҕолоро,
Кэргэннээхпин билэннэр,
Кэлэн ааспат буоллулар.
Хоргун, хоһуок аһылыктаах,
Хоҥор дьоруо аттардаах
Хоро, Ноҥной оҕолоро,
Хоонньоһуулаахпын билэннэр,
Хонон ааспат буоллулар.
Ахтаах арыы аһылыктаах,
Араҕас дьоруо аттардаах
Аллан, Таатта оҕолоро,
Аргыстаахпын билэннэр,
Ахтан ааспат буоллулар.
Биллиир балык аһылыктаах,
Буурул таба көлөлөөх
Булуҥ, Күтүө оҕолоро,
Булсуулаахпын билэннэр, Булан ааспат буоллулар…
Былыр кыыс оҕону күүстэринэн ардыгар отой да түөһээҥки кырдьаҕас оҕонньорго баайын эрэ туһугар ойох биэрэллэрэ сэдэҕэ суох түбэлтэ эбитэ үһү. Ол эрэн элбэххэ туох суоҕа баарай, санаабыт санааларын ситиһэр кыыс дьахталлар оччоҕо да бааллара: эрдэриттэн арахсан күрээн барыы, номоххо киирбит Суоһалдьыйа Толбонноох курдук, быстах санааҕа ылларан моҥнон өлүү, ууга түһүү олоххо чахчы баар көстүүлэр этилэр. Ол оннук арахсыылартан биир түбэлтэни Лэҥкэй Аана «Маҥан баттах оҕонньор…» диэн ааттаан, көр-күлүү кэриэтэ хоһуйан, эмиэ эбэн-сабан ыллаатаҕына улахан күлсүү, сонньуйуу буолара. Лэҥкэй, санныларын хоҥкус-иҥкис хамсата-хамсата, куолаһын араастаан уларытан-тэлэритэн, дэгэттээн, оҕонньор саҥатын үүт-үкчү кырдьаҕас киһилии, кыыс дьахтар ырыатын бэйэтин куолаһынааҕар эбии синньэтэн, чахчы да абаран-сатаран, иэйэн-куойан, тус кыһалҕатын этэн-тыынан, ыллаан-туойан эрэрдии тылын-өһүн тууһугурда тумалаан, өттүк баттана-баттана, ыллаан сыыйара…
Дьахтар: Маҥан баттах оҕонньо-оор,
Илинниирэ тыакайыҥ
Иэгэйбиттиир майгыннаах…
Оҕонньор: Илинниирэ тыакайым
Иэгэйиэҕин кэриэтэ
Элбээбитэ диэтэҕиҥ,
Хото-оой!..
Дьахтар: Маҥан баттах оҕонньо-оор,
Соҕуруулуура тыакайыҥ
Сууллаахтаабыт майгыннаах…
Оҕонньор: Соҕуруулуура тыакайым
Сууллаахтыаҕын кэриэтэ
Сонообута диэтэҕиҥ,
Хото-оой!..
Дьахтар: Маҥан баттах оҕонньо-оор, Арҕаакалыыр тыакайыҥ
Аҕыйаабыт майгыннаах…
Оҕонньор: Арҕаакалыыр тыакайым
Аҕыйыаҕын кэриэтэ
Арбайбыта диэтэҕиҥ,
Хото-оой!…
Дьахтар: Маҥан баттах оҕонньо-оор,
Хотулуура тыакайыҥ
Хоҥкуйбуттуур майгыннаах…
Оҕонньор: Хотулуура тыакайым
Хоҥкуйуоҕун кэриэтэ
Хойдубута диэтэҕиҥ,
Хото-оой!..
Дьахтар: Маҥан баттах оҕонньо-оор,
Маҕанныктыыр биэкэйиҥ
Барыан-кэлиэн баҕарбыт…
Оҕонньор: Маҕанныктыыр биэкэйим
Бараахтыаҕын кэриэтэ
Маҥхаайылатыа диэтэҕиҥ,
Хото-оой!..
Дьахтар: Маҥан баттах оҕонньо-оор,
Харакалыыр биэкэйиҥ
Хаамыан-сиимиэн санаабыт…
Оҕонньор: Харакалыыр биэкэйим
Хаамыан-сиимиэн кэриэтэ
Хаһаатыгар киириэҕэ,
Хото-оой!..
Дьахтар: Маҥан баттах оҕонньо-оор,
Сурдуурука биэкэйиҥ
Суолу батыан баҕарбыт…
Оҕонньор: Сурдуурука биэкэйим
Суолу батыан кэриэтэ
Сулардатыа диэтэҕиҥ,
Хото-оой!..
Дьахтар: Маҥан баттах оҕонньо-оор,
Кытыттыыра биэкэйиҥ
Кындыаламмыт майгыннаах…
Оҕонньор: Кытыттыыра биэкэйим
Кындыаланыан кэриэтэ
Кыбыытыгар киирэн
Кычымнатыа диэтэҕиҥ,
Хото-оой!..
Дьахтар: Маҥан баттах оҕонньо-оор,
Ыстааннарыҥ истэрэ
Ыраастаммыт быһыылаах…
Оҕонньор: Ыстааннарым истэрэ
Ыраастаныан кэриэтэ
Ыанньыйбыта диэтэҕиҥ,
Хото-оой!..
Дьахтар: Маҥан баттах оҕонньо-оор, Баркыларыҥ истэрэ
Бараммыччай майгыннаах…
Оҕонньор: Баркыларым истэрэ
Бараныаҕын кэриэтэ
Басхайбыта диэтэҕиҥ, Хото-оой!..
Дьахтар: Маҥан баттах оҕонньо-оор,
Тойоннуктуур торооскуҥ
Тостоохтообут майгыннаах…
Оҕонньор: Тойоннуктуур торооскум
Тостоохтуоҕун кэриэтэ
Чороодуйта диэтэҕиҥ,
Хото-оой!..
Дьахтар: Маҥан баттах оҕонньо-оор,
Эттиҥ-тыынныҥ эрээри,
Аналлаахпын көрсөммүн
Аттанардыы сананным,
Болуоттааҕы булсустум, Оҥочолооххо олорустум,
Одун хаантан оҥоһуум
Оччолооҕо буоллаҕа,
Дьылҕа хаантан ыйааҕым
Ыйан, тиийэн кэллэҕэ,
Бардым-бардым, оҕонньо-оор!..
Маҥан баттах оҕонньо-оор!..
//-- * * * --//
Күн-дьыл хаамыытын туох тутан турбута баарай, оҕо сааһым хаһан да аны хатыламмат ураты күннэрэ, ситимҥэ тиһиллибит илим хотоҕоһун субуйардыы, бииртэн биир ааһан испиттэрэ. Сэттэбин туолуохпар диэри Тээкиччэ өтөҕөр олорбут сылларым мин өйбөр-санаабар наар сырдык, үтүө өйдөбүллэри эрэ хаалларбыттар.
Аҕыспар үктэммит сайыммар эбэм Лөкүөрүйэ сототун бөтөҕөтө дыгдаччы иһэн-иһэн баран, бар баас буолан ириҥэрэн, эмтэнэ сатаабытын үрдүнэн истибэккэ, эбии сэтэрэн, өрө тахсан этигэр бүтүннүү тарҕанан букатын суорҕан-тэллэх киһитэ буолан хаалла. Эбэм миигин бэйэтигэр отой чугаһаппат, тастан чэлгиэн салгынтан балаҕан иһигэр киирдэххэ ыар сыт муннубар саба охсор. Эбэм ыарыытын тулуйара сүрдээх, төрүт ынчыктаабат, ыарыытын тииһигэ түүн ордук бэргиир быһыылаах эрээри, «айака-дьойоко» диэн отой биллэрбэт. Түүн көрбүт хараҕын симпэккэ буолан баран, хата күнүс нуктуур, онон, мин санаабар, эбэм мэлдьи утуйа сытар курдук. Куйааска күөх истээх сахсырҕалар, сааҕынаһа көтөн, эбэм эмээхсин мыччыстаҕас сирэйигэр, хаттастыбыт халтаһаларыгар, сапта сытар суорҕаныгар түһэллэрин сөбүлээбэккэ, ытыспынан сапсыйан көтүтэбин, туоска аттаһыллан тигиллибит таас түннүккэ баран түстэхтэринэ кыл дэйбииринэн абара-сатара харса суох сабыта сынньабын. Сиикэй баас буруоҕа сэтэрэрин, эбии бэргиирин иһин дьиэ иһигэр түптэлээбэттэр, онон хараан кумаара дып-дыыгынас, хайдах да сорук оҥостон бултаһа сатаабыт иһин көҕүрүөх эрэ быһыыта биллибэт. Ардыгар ийэм бэлэмнээбит аһын аһыы олордохпуна эбэм кус түүтэ сыттыгар төбөтүн кыҥначчы быраҕан, харахтарын араарбакка миигин супту одуулаан уһуннук таалан сытар… Тугу санаахтыырын туох билиэ баарай? Ийэм: «Эбэҥ барахсан күнүс эрэ дьоҕойон хараҕын симэ түһээхтиир…» – диирин иһин, балаҕан иһигэр чөм-чөм үктэнэн тыаһа суох сыбдыйабын, мээнэ төттөрү-таары киирбэппин-тахсыбаппын. Кыра иирбэ-таарба анал үлэбин эрдэ бүтэрэн баран, оҕо оҕо курдук доҕотторбунаан оонньуубун.
Балаҕан ыйын ортото, от үлэтэ бүппүтүн кэннэ, эбэм улаханнык бэргээбитигэр таайым Алаастан ийэтигэр күн аайы кэлэр үгэстэннэ. Иһийээнэп таҥара эрэ иннинэ үс-түөрт хонукка, үөнэ-күрдьэҕэтэ суох күһүҥҥү кубус-кураанах, «дьахтар куйааһа» дэммит чэп-чэмэлкэй үтүө күннэр турбуттарыгар эбэм эмискэ дьиктитик сирэйэ-хараҕа ис-иһиттэн сырдаан, сэргэхсийэн, бэл уолугар өйөттөрөн уот кытыытыгар аҕалтаран, удьурхай хамсатыгар табаах уурдаран тардан эҥиннээн, «сээ, доҕор» дэттэрэн баран, сол түүн уһун уутун утуйан, төрүттэрин дойдутугар аттанан хаалла…
Эбэбин наһаа аһыйдым, харайбыттарын түүл-бит курдук эрэ өйдүүбүн. Бурдуга быһыллан араҥастаммыт өтөхпүт бааһынатын нөҥүө тахсан, соҕотоҕун бүгэн олорон, сири-буору тарбыы-тарбыы, хас да күн тыаһа-сыма суох сэмээр ытаатым. Урукку, оҕотук санаам ааһан, өлбүт аны эргиллибэтин өйдөөн эрдэҕим. Эһэм оҕонньор: «Өлбүт киһи кута үөһээ мэҥэ халлааҥҥа тахсан баран хат эргиллэн саҥа киһи буолан төрүүр…» – диэбитин санаан, «ээ… эбэм хат төрүөҕэ, хайа эрэ ыалга… Хата ол оннугар манна олорбутун өйдүө биллибэт ээ…» – диэн бэйэбин уоскутунабын.
Эбэбин сууйан-сотон, айанныыр «мааны» таҥаһын таҥыннаран баран оронугар сытыарбыттара, хайдах эрэ кууран-хатан, кыччаан хаалбыкка дылы буолбутун уонна бэл тилэҕэ кыратык да харааран көрбөтөх маҥан сабыс-саҥа сарыы этэрбэстээҕин, бэйэтэ тиктибит өрбөх үтүлүктээх илиитигэр былыр бэргэһэлэнэригэр умаппыт сип-синньигэс буоскабай чүмэчитин уура сылдьыбытын туттарбыттарын чуолкай өйдүүбүн.
Эбэм барахсаны, төһө да сир ийэ өссө да харанан көрөн сыттар, таайым атын Чолоһуйаны көлүйэн, сыарҕаҕа тиэйэн, хаһан эрэ күн сирин аан маҥнай көрөн бэбээрэ ытаабыт төрөөбүт өтөҕөр Кэҥэрэччигэ кистээри илдьибиттэрэ. Эһэм оҕонньор балтараа көс сири кыайан хаамыа суоҕун билэн миигинниин хаалбыта… Балаҕаммыт иһэ кураанахсыйа, барыта хайдах эрэ хобдох-ибдэх, курус-ирис, санньыар санаа илэ бэйэтинэн сатыылаабытын курдук куһаахарык буола түспүтэ. Арай өтөхпүтүгэр ыаллардаахпыт, киирэ-тахса сылдьар дьоннордоохпут санаабытын аралдьытара.
//-- * * * --//
Кыһын балаҕаммытыгар түөрт буолан кыстаатыбыт. Утуу-субуу саас барахсан, онтон сайын кэлэ оҕуста. От үлэтин кэмигэр дьиэҕэ үксүн бэйэм эрэ хаалабын, эһэм баар да, көлөһүн күнэ аахсаары отчуттарга балыктаан солото суох, ийэм туома ходуһаттан тахсыбат да, быыһыгар-ардыгар ынаҕын ыыр, дьиэтигэр кыл түгэнэ түбүгүрэ охсон барар. Таайым, холкуос бэрэссэдээтэлэ киһи, сайыҥҥы былдьаһыктаах от үлэтин кэмигэр, үгэһинэн, сылдьар ыалдьыт, хонор хоноһо кэриэтэ. Мин да, чороччу улаатан эрэр кэм обургу киһи, анал үлэлээхпин, онтубун бүтэрдим да, доҕотторбунаан оонньуур айдаана…
Күһүн, Бокуруоп таҥара кэннэ, кыра күөллэр, көлүйэлэр мууһунан килэччи көрөн тоҥнулар, улахан эбэлэр ийэ уулара ылааҥы күн сула-сула кыдьымаҕынан кылыгыраан өссө да эрэһэ долгуннарынан эймэнэ сыттылар. Биир күн эһэм Тээкиччэҕэ ардьатын көрө киирдэ. Күһүҥҥү халлаан, син эмиэ сааскы халлаан курдук, кубулҕатырара үгүс. Сарт көтөр кутуругунуу саһарчы баран хагдарыйбыт көтөҕө ситэ суйданан, хара тыа дьэҥкэрэн, сэндэҥэрэн турара. Арыт-ардыгар түүн халлаан халыҥнык былытыран, луҥкуран, сирин саҥа лоһугураччы тоҥоруох курдук хам ылан иһэн хат сымнатан, ордук сүөһү үлтү тэпсибит ыллыгар киһи эрэ халты тэбинэн умса-төннө түһүөх күннэрэ-хонуктара этилэр.
Эһэм хаптаһын тыытын соһон мууска уйдаран киирэн, үрэх айаҕынааҕы хас да ардьатын көрбүт, онтон төннөрүгэр кэҥэс соҕус култугу быһа тахсаары тыытын соһон истэҕинэ муус тостон ууга түспүт. Күһүҥҥү буһук саҕанааҕы атаҕа тургуйбат дириҥнээх муустаах ууга бэрт уһуннук чомпойдонон, мууһун нэһиилэ тоһоон, быарынан сына-сына кытылы син булбут уонна ууттан үс күрүө устата курдугу аттаан кэлэн баран, этэ-хаана бөһүйэн, чаалыттаран, бүтэһик охтуутун охтубут.
Ийэм эһэбин кэтэһэ сатаан баран сүтүктээн үөскэ киирбитэ, оҕонньор барахсан букатын сурдургуур тыына эрэ хаалан, баһыттан атаҕар диэри муус кыаһаан буолан сытара үһү. Аҕатын араастаан имитэ-хомута, илиитин-атаҕын туппахтаан илбийэ сатаабыт да, силиитигэр тиийэ бөһүйэн такыччы бөҕүөрбүт киһи этэ-сиинэ ирэ охсон биэрбэтэх. Эһэм ол сытан, балаҕаммар тиийдэрбин, баҕар, үрүҥ тыыным өллөйдөнөөрөй диэн санаалаах дьүккүһэн испит киһи: «…Дьиэм төһө хаалла?..» – диэн ыйыппыт уонна, туох дии санаахтаан эппитэ буолла, мин сааһым, олоҕум тухары өйбөр-санаабар хатаан, иҥэрэн, сөҥөрөн кэбиспит тылларбын: «…Аанам баар дуо?..» – диэбит итиэннэ эт-этэ чиккэйэн өйүн сүтэрбит…
Түөһүн тылын ааһар хаар маҥан бытыга сатамдьыта суохтук токуччу тоҥмут эһэбин Муттуй Түмэппий оҕус сыарҕатыгар көбүөр суорҕаҥҥа суулаан тахсыбыта. Оҕонньор эрэйдээх дьоҕойон көхсүн тыаһа эрэ күрдүргүүрэ. Оронугар сытыарбыттарын кэннэ уһаабатаҕа. Ити курдук эмиэ биир баар-суох чугас киһибиттэн илии соттон хаалбытым… Ыалбыт Көстөкүүн эһэм түгэҕэ көстүбэт буолуор диэри соболоох тыыта үөскэ биэтэҥнии олорорун таһааран, Муттуй оҕуһун сыарҕатыгар тиэйэн аҕалбыта.
Эһэм төрүттэрин дойдутугар «аттанар» таҥаһын таҥыннарбыттарын кэннэ үтүлүгүн «кэппэккэ» эрэйдээбитэ. Ийэм: «Тоом, эһэҥ үтүлүгүн кэтэрт эрэ…» – диэн көрдөспүтэ. Мин өлбүт эһэбиттэн чахчыта да куттамматым. Ол, баҕар, эһэм барахсан наар күлэ-үөрэ сылдьыбыт эйэҕэс майгылааҕыттан, үтүө эрэ өйдөбүлү өйбөр-санаабар чиҥник олохтообутуттан буолуо. Сэмээр кэлэн өрбөх үтүлүк айаҕын атытан баран: «Эһээ, үтүлүккүн кэти-иий…» – диэбиппэр, оҕонньор иҥиир-ситии тарбахтара өс киирбэх сымнаан бэрт дөбөҥнүк үтүлүгүн «кэтэн» кэбиспитэ. Ийэм: «Оо, ол иһин…» – диэбит саҥатын өйдөөн хаалбыппын. Биир дьиктиргиирим диэн оҕонньору Кэҥэрэччигэ эбэм ыксатыгар илдьибэккэ, Тээкиччэҕэ, олорбут өтөҕүн арҕаа кырдалыгар кистээбиттэрэ.
//-- * * * --//
Балаҕаммытыгар үс буолан хааллыбыт. Таайым үксүн Алааска, онон ийэбинээн иккиэйэх да кэриэтэбит. Тугу баҕарар тута, тохтото түһүөххэ сөбө буолуо да, арай кэм-кэрдии эрэ кимиэхэ да бас бэринэн буоһалаппакка, тэтимин ыһыктыбакка, бэйэтин дьаалатынан биир кэм тохтоло суох устар да устар. Сороххо иэнэ суох иэдээни, атыҥҥа дьоһун дьолу тосхойон, үтүө олоҕу түстээн, кэм-кэрдии кэрээбэккэ кэлэн ааһа турар. Ол эрэн киһи олоҕо наар сортон эбэтэр дьолтон турар буолбатах, үтүө уонна мөкү, ытыыр уонна күлэр аҕас-балыстыылар диэбиттии хайаан да солбуһаллар. Барыга бары туорааһын, орто баайыыттан ойуччу туруу баарын быһыытынан, сорох наар үтүөтүк, атын олоҕун устата эрэйи эҥээринэн тэлэрэ эмиэ баар суол.
«Алдьархай аргыстаах, иэдээн эҥээрэ суох буолбат» дииллэрэ, арааһата, кырдьык быһыылаах. Кыһын ааһан, саас барахсан тиийэн кэлбитэ. Кырдаллар сааллара харааран, ынах эриэнин курдук харалдьыктар тахсаннар, күн сыралыттан хас күн аайы кэҥээтэр кэҥээн, бэйэ-бэйэлэрин кытта сиэттиһэн испиттэрэ. Үрүҥ, араҕас уонна сылгы хоруончахатын ууга суурайбыт курдук өҥнөөх ньургуһуннар хойуутук хоҥкуйа тыллан, сиккиэр тыалга бигэнэн, биир кэм уу долгунунуу күөгэлдьиһэ хамсаабыттара. Айан көтөрүн эгэлгэтэ соҕуруу дойдулартан, түүннэри-күнүстэри түркүннээн, тохтоло суох субуллубута. Аҥхалаат, хотоол сирдэргэ, тыалар сиксиктэригэр суугуначчы кэһиллэр, бүтэр уһукка хаалбыт көмүрүө хаар ууллан, үрэхтэр уулара хааларыттан тахсан, кытыл сир, хочо арыы талахтара, үөттэрэ быһар быһаҕастара уу анныгар хаалан, сорох-сорохторо илбиргэстээх-салбырҕастаах ытарҕа төбөлөрө эрэ быган дохсун сүүрүккэ оҕустаран илибирии-тэлибирии, титирэстэһэ турбуттара. Араас чыычаах, күн эгэлгэ көтөр чуп-чубугурас, чып-чыбыгырас, чап-чабыгырас саҥата устунан биир кэм күрүлүү тыаһыыр күрүлгэн күйгүөрүгэр кубулуйбута. Киэһэ утуйаары сыттахха күнүс көй үрдүк күөх халлааҥҥа тырыбынайа оонньообут күөрэгэй саҥата кулгаахпар олорон хаалбыта дьирилии-дьурулуу иһиллэрэ… Бу айылаах үтүөкэн күннэргэ, от-мас сир уутун тото иһэн силигилии тыллаары өрөйөн-чөрөйөн ахан турар кэмигэр, киһи ама туох алдьархайа ааҥнаабыт, иэдээнэ эҥээрдэспит үһү диэх курдук саныыра.
Таайым аах Муҥхаарыма үрэҕэ диэн сааскы көтөр сөбүлээн түһэн, таарыйан ааһар сиригэр хас да буолан хоно-өрүү кустуу барбыттара.
Үс хонук бултаан баран өтөхтөрүгэр кэлээри хомунан, аттарыгар бэрэмэдэйдэрин уурунан, төргүүлэрин баанан, көлөлөрүн тиҥилэхтээн хоҥнон эрдэхтэринэ, арай Муҥхаарыма үрэҕин баҕарах буолан кэтирээн тахсыбыт күөлүн уҥуор бэрт намыһаҕынан туруйа сапсыҥнаан көтөн кэлэн түспүт. Бүөтүр, атын тэһиинин хахыйахха иилээт, көтөргө үөмпүт. Доҕор дьоно, Мискээйэп Көстөкүүн, Бөтүрүөп Борукуоппай (эһэм Өлөксөй бииргэ төрөөбүт убайа Баһылай Оҕо уола, Арҕаа Кыргыдайга сэрии иннинэ сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сылдьыбыта), аттарыттан да түспэккэ, иҥэһэлэриттэн тэбинэн өндөҥнөһө-өндөҥнөһө көрөн турбуттар. Таайым туруйаны саас да, күһүн да мэлдьи өлөрөөччү, онон үгэс оҥостубут булда этэ…
Туруйа, таптарбыт эрээри, ырбыы нөҥүө мууска баран түспүт. Сүүрүктээх үрэх күөлүн ырбыыта хайыы-сахха кэҥээн, мууһа өрө көтөҕүллэн, тыалга бигэнэн, кытылга анньыллан тиксэн турара эбитэ. Таайым хаатын таһынан тахсан бычалыйан, сорох сиринэн буруулана-буруулана устан бидилийэ сытар үрэҕи олом сиринэн далаһалаан тахсан булдугар барбыт. Туруйа оол курдук дьэҥкир мууска өлөн тыалга түүтэ үргэҥнии сытара үһү. Тайах мастанан муус устун сэрэнэ-сэрэнэ сэмээр хааман көтөрүн ылбыт. Күүстээх тыалга уҥуор-маҥаар устаҥныы сылдьан көлүйэ күөл мууһа чарааһаан, лыҥкыныы-сардьыгыныы тыаһыы-тыаһыы, көөрөттөн сур гына турара. Саҥа төннүөх курдук гынан эрдэҕинэ, киһи ыйааһынын уйбакка, саркааҕырбыт муус дьөллөн таайым эмискэ биирдэ аллара ньимис гынан хаалбыт… Көстөкүүннээх, Бүөтүр ууга түспүтүн көрөн, бэрэмэдэйдэриттэн сүгэлэрин ылан, хаһан үрэҕи туораан ураҕас быстыахтарыгар диэри ууга түспүт киһи муус үөһэ сынан тахса-тахса хаста да хат түспүт. Аны туран дьоно, ууһута суох буоланнар, муус устун хааман киһилэригэр киириэхтэрин саллан, ураҕастарын туппутунан кытылга ыһыы-хаһыы бөҕөтө буолан сүүрэкэлэһэ эрэ сылдьыбыттар. Таайым уу өтөн киирбэт уһун остоох, самаҕар диэри тардынан баран куругар баанан кэбиһэр ынах тириитэ ыыстаммыт боруонньалааҕа, онтутугар тобус-толору уу киирэн төһө да таастыганныы тарда сырыттар, эдэрэ уонна кыанара бэрт буолан кэмниэ-кэнэҕэс бэйэтэ тахсыбыт, өссө ыраах элиппит били туруйатын кытта хаалларбатах.
Таайым, төһө да чэгиэн, муус өлүөр киһи буоллар, ол ууга түһүүтэ улаханнык охсубута, эдэр этин-сиинин ньамньыраппыта. Кини ууга түспүт күнүгэр туох да сүрдээх күүстээх тыаллааҕа, силиитигэр тиийэ тоҥмут, эбиитин инчэҕэй таҥастаах бап-бабыгырас киһи айаннаан кэлэригэр тыалга курдаттыы оҕустаран икки өттүнэн сэбиргэхтэтэн охтубута. Тыҥата «үллэн» ойоҕосторун уҥуоҕун тоһуталаан, тыына бобуллан, урут хаһан да «айака-дьойоко» диэбэтэх бэйэтэ түүнү быһа тиҥиргэччи ынчыктаан көрбүт хараҕын симпэтэ, хааннааҕынан силлии, өҕүйэ сыппыта. Доҕоро Көстөкүүн Балаҕаччыттан Тилийэ биэлсэри аҕалбыта да, кини да эмэ-томо туһалаабатаҕа. Арааһынан бары уһуннук эмтэнэ сатаабыта эрээри, ытарча курдук ыбылы ылбыт ыарыы дөбөҥнүк ааһан-арахсан биэрбэккэ суорҕаҥҥа-тэллэххэ лигиир сыппыта. Устунан үлэтиттэн уурайан, балаҕанын иһигэр эрэ сүөдэҥниир киһиэхэ кубулуйбута.
Таайым кустаан кэлэн баран арыый да иллэҥ кэмигэр, окко киириэххэ диэри, быыс-арыт булан аҕатын уҥуоҕун тутуохтааҕа ол оннук хаалбыта. Өтөхпүт арҕаа халдьаайытыгар эһэм оҕонньор хараллыбыт туоһута хайыы-сахха кырыһыран, сытыган от үүнэн симэлийбиккэ дылы буолбут буора уонна мас кириэс оҕото эрэ хороллон турара…
Бүөтүр ыалдьыбыт сайыныгар мин өйбөр-санаабар хаһан да сүппэттии иҥэн, олорон хаалбыт дьиктини көрбүтүм. Биир куйаас күн ийэм икки ыаҕаһы эр-биир тоҥолохторугар иилинэн күөлгэ уу баһа киирбитин кэннэ, саҥа бытыгыраан хойдон эрэр нэчимиэн бурдук бааһынатын бүтэйин кыйа хааман иһэн, соһуйаммын хорус гына тохтуу түстүм: арай ити курдук, өтөхпүт арҕаа эҥээригэр кэчигирэспит дьон уҥуохтарын быыһынан илэ чахчы, отой чуолкай таайым Бүөтүр баран эрэр: ыыс араҕас саппыйаан этэрбэстээх, хап-хара сүбүйүө ыстааннаах, сабыс-саҥа кыытта маҥан, туруору саҕалаах кособоруокка ырбаахылаах… Чахчы таайым Бүөтүр… Киэҥ-киэҥник хардыылаан иһэн, үгэһинэн, уҥа ытыһынан баттаҕын кэтэҕин диэки хаһыйа анньыммахтыыр. Мин сүрдээҕин дьиктиргээтим, бэл тылбыттан маттым, балаҕаным диэки көрөн баран эргиллиэм ыккардыгар таайым сүтэн хаалбыт. «Тыый… туран тахсыбыт…» – дии санаат, дьиэбэр тэбинним, сүүрэн кэлэн халҕан аанын хаачыгыр гына арыйа тардыбытым, Бүөтүр оронугар нуктуу сытар. Төһө да араас иччи, абааһы, сибиэн туһунан кэпсэтэн бэйэ-бэйэбитин куттастарбыт, ол сайын таайбын бэрт дьиктитик, илэ көрбүппүттэн отой куттамматаҕым. Ийэбэр кэпсээбиппин: «Сиэри дьүһүн кубулуна сырыттаҕа…» – диэбитэ. Оҕо буолан тугу эппитин өйдөөбөтөҕүм…
Ийэм сурдьун ыарыылаары, хайдах да тиийинэн үлэлиир кыаҕым суох диэн, холкуоһуттан тахсыбыта. Онон хаһан да холкуоска киирэ сылдьыбатах дьон курдук, урут артыалга холбообут сүөһүлэрэ ол курдук хаалбыта, бэйэбит тыыннаах баайбыт диэн тарбыйахтаах ынахпыт Тамма, ону таһынан аппыт Чолоһуйа уонна ыппыт Маанчык.
Ити сайыны этэҥҥэ сайылаатыбыт, эппиккэ дылы, сайыҥҥы өттүгэр баҕас «үөннээн-күрдьэҕэлээн» да оҥойор айахпытыгар тото аһыыр ас баҕас баара.
Күһүнүгэр тиийэн таайым арыый да бэттэх кэллэ, дьиэ таһыгар тахсан хаамар, ыалларыгар бэйэтэ, киһи өйөтүүтэ суох, тайах маһыгар тирэнэн барар-кэлэр буолла, ол эрэн букатын, ис-иһиттэн сэниэтэ суох. Ону ийэм аах кистии-саба, истибэтигэр «бокоорбут» дэһэллэр. Ийэбинээн сайын Тээкиччэҕэ тарбыйахтаах ынахпыт дьыл тахсар отторун оттоннубут. Ардыгар бэйэ-бэйэбитин солбуһабыт: ийэм охсон таҕыстаҕына, мин мунньа киирэбин, мин мунньан таҕыстахпына, ийэм охсо киирэр. Обургу от буолуох бугулун томтоппуппут кэннэ, биир киэһэ Алаастан Көстөкүүн кэлэ сылдьарын туһанан, дьонум сыа-сым курдук, эппиккэ дылы, салаа да оту хаалларбакка, кэбиһэн чөкөтөн, бүтэйдээн кэбистилэр. Тахтаха, Эйэҥ кыыһа Маарыйа уонна мин бугул түгэҕэ харбастыбыт. Онон, төһө да тарбыйахтаах ынахпытыгар эрэ да буоллар, сааскы күөххэ сүөһүлэрбитин үктэннэрэр дьон аатырбыппытыттан бэйэбитин бөҕөхтүк сананныбыт.
Күһүн сэтинньигэ, Миитэрэйэп таҥара эргин, кыстык хаар халыҥаан бэрбээкэйинэн кэһиллэрин саҕана, бөрөлөр элбээннэр холкуос сылгыларын тарпыт сурахтара иһилиннэ. Сотору аны Бэти күөлүгэр хас да аты тарпыттар диэн буолла. Таайым сылгыһыт уолаттарга илдьиттээн Көтөх Инньээн диэн күөлгэ бэйэтин курдук миҥэ аттарын кытта булсуһан хаһан аһыы сылдьар Чолоһуйаны туттаран ылла уонна аны хаһан миинээри, саас ырыганнаан, көтөхтөрөн хааллаҕына айахтатар оппут суох, таах кыыл-сүөл, суор-тураах аһылыга буолуо диэн Арҕаа Кыргыдайга Бөчөөх Өндөрөй диэн киһиэхэ ыҥыырдыын майдыын, көлүнэр сэптэри-сэбиргэллэри түөрэтин атыылаан кэбистэ. Аппытын аһыйбыппыт иһин, кыһалҕа кыһайбытын кэннэ, хайыахпытый?
Эһэм өлөн, таайым ыалдьан урут хас күһүн аайы кыра булка күннэтэ кэриэтэ хара тыаны баппыт ыппыт Маанчык соҕотоҕун бара-кэлэ сатаан баран, хотон ойоҕоһугар балбаах уйатын иһигэр түүрүллэн сытта. Бэйэтэ да кырдьан, сааһыран, сабыстан эрэр ыт, Бүөтүр этэринии, «борҕоһуйан» хаалла. Туспа, туора дьон ыҥырдахтарына төрүт батыспат.
Ахсынньы эргэтэ, аам-даам түптэлэс туманнаах тымныы түркүннээн түһэн турдаҕына, биир сарсыарда аан чанчыгар сыппыт ытым туран ыйылаабытыгар, муус чомпой буолбут халҕаны сэгэтэн таска таһаардым. Маанчык чэпчэтинэн баран кэлэн ааны тарбаатаҕына искэ киллэрэрим. Ытым уһаабытын иһин тахсан ыҥыра-ыҥыра чугас эргин көрүөлүү сатаатым да, ханна да суох… Күн ортото буолла. Ыппыт биллибэтэ. Кыһыҥҥы кылгас күн арҕаа саҕах кэтэҕэр, отоҥҥо ытыллыбыт күөрчэх курдук, кытара кыыһан киирдэ, борук-сорук барыгылдьыйан барда. Суох, Маанчык син биир биллибэтэ, дьиктитик мэлийдэ… Лаппа хараҥарбытын кэннэ хонук аһылыкпытын – күһүҥҥү күрэх муҥхатын соботун мииннээн үссэнээри олордохпутуна, таска, тэлгэһэ үлтү тэпсиллибит чигдитигэр киһи атаҕын тыаһа кыычыр-хаачыр үктэнэн кэллэ, аан айаҕар туран «топ-топ» охсуолаан этэрбэһин тэбэнэр тыаһа иһилиннэ. Ыалбыт аҕалара Муттуй Түмэппий эбит, буруйдаммыт киһилии мулук-халык, кирик-хорук туттубут… Сэрэйбиппит курдук, киһибит хобдох сонуннаах буолан биэрдэ. Баарыын сарсыарда балаҕантан таһаарбыт ыппыт, тэһийбэккэ, сыта сатаан баран, урукку үгэһинэн сэргэхсийээри, күөл уҥуор тиийэн, куобах ороҕун батан төттөрү-таары сүүрэкэлээбит, кэлбит-барбыт. Ол сылдьан Түмэппий үрэх иһигэр саһылга анаан тарпыт айатын кылыытын таарыйан тыла суох барбыт. Ийэм Маанчык өлбүтүн истэн: «Оо… наар аанньа буолан истэхпит…» – диэбитин өйдүүбүн. Балаҕаммытыгар иккиэйэҕин хаалар кэммитигэр ытым доҕор буолан туһугар абырыыра, ардыгар адарай орон үөһэ сытыаран ыппын кууспутунан утуйан турарым. Маанчыгы аһыйаммын, устунан эбэлээх эһэбин санааммын, ол киэһэ кистии-саба, санаан кэлэ-кэлэ ытаатым.
Тарбыйахтанаары иһэ марайан сылдьарын иһин «буос-буос бээгэчээн…» диэн ийэм таптаан ымманыйар ынаҕа Тамма Былаҕачыанайап таҥара саҕана үчүгэйкээн бэйэлээх тыһы оҕолонно. Онтубут, били ийэм «наар аанньа буолан истэхпит» диэбитинии, хас да хонукка сыптарыйан-сыптарыйан баран өлөн хаалла. Тамма оҕотун суохтаан ыҥыранар, оччоҕуна буруйдаах дьон курдук ынахпыт хараҕын таба көрбөппүт. Ийэм аҕыйах хонукка ынаҕын иэтээри сүлбүт торбоһун тириитинэн Тамма бэриҥин үҥүлүтэн баран тохтоото.
//-- * * * --//
Дьонум өссө саас, сыарҕа суола алдьаныан иннинэ, Тээкиччэттэн икки аҥаар көстөөх Оттоох диэн күөлгэ сээкэй таһаҕастарын, Көстөкүүнтэн атын уларсан, таһан кэбиспиттэрэ. Тоҕо Тээкиччэттэн көһөн онно олохсуйардыы тэриммиттэрин мин өйдөөбөтүм. Ханна бараллар да, батыһа сылдьар киһи буоллаҕым. Бука, ордук бултаах-астаах, табыгастаах диэн сир уларыйдахтара.
Окко киириэх иннинэ таҥаспытын ынахпытыгар бэрэмэдэй курдук суулаан сиһигэр мииннэри быраҕан боппоруктаан баран бэйэбит эмиэ кыра сүгэһэрдээх, оҕус борооскубутун батыһыннаран, Оттоох күөлүгэр көспүппүт. Куйаас, ол эрээри тыаллаах күн этэ, чэлгиэн сиргэ киирдэххэ кумаара тарҕанан син намырыы түһэрэ. Сир симэҕэ ситэ тыллан, сыһыы, хордоҕой дьэрэкээн өҥнөөх чэчиктэринэн киэркэйэн ахан турара. Аара Хаптан диэн көлүйэ күөлгэ чэй оргуттан, Куондара оҕонньор хаалан турар хаарбах балаҕанын таһыгар тохтоон, түптэ түптэлэнэн, үссэнэн ааспыппыт. Таайым аматыйан тэҥҥэ хаамсара, мин оҕо киһи сиэринэн субу-субу: «Хаһан тиийэбит, ийээ?» – диэн үрүт-үөһэ ыйытарым. Санаабар бэрт уһуннук айаннаан, ол эрээри киэһэ сөпкө соҕус арыы тиит тыа быыһынан Оттоох эбэ сэндэҥэрэн, элэгэлдьийэн көстүбүтэ.
Оттоох хара маһыттан уулаах, Муора диэн атахтаах дьоһуннаах тыымпы күөл. Төһө да нэлэһийбит оттонор ходуһата суоҕун иһин, тарбыйахтаах ынах кыстыырыгар баҕас өтөхтөрү да кыһыйан киһи сүөһүтүн дьылы этэҥҥэ таһаарар сирэ этэ…
Айан суола орҕочуйан кэлээт да өтөххө киирэр. Эйэҥнэр ампаар дьиэлэрэ баарыгар аан тас чанчыгар түптэ хойуу буруота унаарыйа сыыйыллар. Халый диэн биэс уончалаах киһи сайылыы кэлэн олороро. Буор балыксыт киһи эбэтин үрэҕэр туу, ардьа угар, эмиэ да илимниир. Соботун бөдөҥүн барчалыыр, кыратын хачымаастыыр, мундутун хохтулуур.
Эргэ хотону сөргүтэн, бүтэйин-хаһаатын абырахтаан, балаҕан таһын илэчититтэн кыһыйа охсон, кумаара, бырдаҕа тарҕанан, өтөхпүт букатын сэргэхсийэ түстэ. Сир-дойду хаһан баҕарар икки атахтаах олохсуйан олорорун эрэ тухары киһи кута-сүрэ тохтуур ураты уһуу тыыннанар. Киһиттэн атын ким ийэ айылҕа барахсан кэрэтин ситэ сэҥээрэн аймаһыйа айманыа баарай?
Халыйдыын дьукаахтастыбыт. Сүрэхтэммит ааттаах-суоллаах буолуохтаах эрээри наар Халый да Халый дииллэрин иһин мин да кини дьиҥнээх аата кимин токкоолоһо барбатым. «Биһиэнэ кэм буолуо» диэбиккэ дылы, Халыйбыт ый баһыгар-атаҕар (хата, дьолго, субу-субу буолбатах) сууллан түстэ да, айаҕыттан күүгэн оргуйа-оргуйа тартаран титирэстиир. Ол эрэн уһуннук сыппат, титигирээн бүттэ да, ойон тураат, туох да буолбатаҕын курдук, үлэлээбитин курдук үлэлээн, түбүгүрбүтүн курдук түбүгүрбүтүнэн барар, дьээбэтэ-хообото, кэпсэлэ-ипсэлэ дэлэй. Ийэм: «Итинник ыарыылаах киһи тыыланарыҥ, көлөлөнөрүҥ сэрэҕэ бэрт буолаарай?..» – диэбитигэр, Халый: «Ээ суох, киирээри гыннаҕына билэбин», – диир. Онон «билэр» киһини дьонум туох диэн бобуохтарай, бу үйэҕэ соҕотоҕун олорон, сылдьан кэллэҕэ. Халый күһүн муус тоҥон, кыстык хаар түһэн, кылааннаах түүлээхтэртэн эрдэ ситээччилэрэ кырынаас кыытта маҥан өҥнөнөн ситэ тупсубутун кэннэ, талах чааркаан атытан бултаан, көтөргө өссө сир харатыттан, кэлин кырдал сир кытыаннарын хаардыы-хаардыы кыл туһаҕынан туһахтаан, куобахха тэптиргэлээн, сохсолоон, устунан «муостаммыт» тииҥнэри сонордоһон баран биирдэ эрэ Арҕаа Кыргыдайга баран, ыал олорор убайа Холтуун диэн киһиттэн сыарҕалаах ат уларсан кэлэн сайыны быһа муспут балыгын, күһүҥҥү булдун лөглөччү тиэйэн барар үгэстээҕэ. Тээкиччэҕэ эрдэхпитинэ ийэбинээн «Социализм суола» холкуоска баран кэлэрбит, онон Халыйы көрөн билэрим, үксүн дьиэтигэр суох буолара. Убайа Холтуун миигинниин эт саастыы Ньукулай (Хабах) диэн уоллаах. Биһиги тиийдэхпитинэ: «Ылыҥ тэҥнэһэн көрүҥ эрэ», – диэн көҕүс-көҕүспүтүнэн туруоран мээрэйдииллэрэ.
«Социализм суола» холкуос киинэ Бэти күөлэ Тээкиччэттэн икки аҥаар көс эбит буоллаҕына, Оттоохтон балтараа көс кэриҥэ. Оттоох эбэ барахсан аатырыан аатырбыт, халыҥ хаһалаах, сүрдээх эмис, минньигэс соболооҕун көһөн кэлэн баран биирдэ эрэ чахчы итэҕэйдим. Биир үксүн ол да иһин дьонум манна көстөхтөрө дии санаатым. Ийэм собо хоргунун халбыйан таас бытыылга кутан, эбиитин үөлбүт балык кэһиилэнэн сай устата Бэтигэ хаста да бара сырыттыбыт.
Оттоох, эмиэ Тээкиччэ курдук, айан суола аараан ааһар сирэ. Күһүн суол турдар эрэ сатыы, аттаах сыбыытаабытынан барар эбит. Өссө кыстык хаар түһүөн иннинэ биһиги эбэ уҥуор баар Өрөө Көстөкүүн диэн киһи өтөҕүн моойторук олуктаах ампаар дьиэтин буорунан сыбаан, хотонун оҥостон кыһыны онно кыстыырдыы тэриммиппит. Добдурҕа саҕана көстүбүт, дьукаахпыт Халый балаҕаныгар хаалла. Бэтиттэн кэлэн хоно сыппыт Тоҥус Ньукулай, Алаҥха Миитэрэй уонна холкуос эҥин диэҥҥэ киирбэтэх, наар ыалтан ыалга хаамаайылыыр Таркаайы кыыһа Харытыана диэн дьахтар көмөлөстүлэр. Эр дьон үргүлдьү аастылар, Харытыана хаалан хас да хонно, хотон эҥин сыбаста, онтон үгэһинэн салгыы хайа эрэ ыалга баран хаалла.
Өрөө Көстөкүүн ойуумсуйа сылдьан баран кэлин ол дьарыгын тохтоппут. Дарайыы ууска тоҕус томторҕоно муостаах дүҥүрү оҥорторбута көһөн барбыт иччитэх балаҕанын муннугар былаайаҕа быарыгар бааллан, алын хаймыытыгар хайа эрэ чыычаах уйа туттубута сабырыйан сатанахха ыйанан турара. Ийэбиттэн Өрөө ойуун этэ дуо диэн ыйыппыппар, «Ээ суох, тоом, Көстөкүүн хантан кэлэн ойуун буолуой, кини биһикки баҕас иктэтэ суох дьон инибит, көннөрү айаҕын туһугар «дьээбэлэнэ» сылдьыбыт киһи…» – диэн хардарбыта.
Таайым кэм аматыйбыта. Ол эрэн ыарыыта ааһан-араҕан отой үтүөрэн да хаалбатаҕа, эбии нэмийэн хам ылан сытыаран да кэбиспэтэҕэ, ылбат-биэрбэт ыккардынан антах да барбакка, бэттэх да кэлбэккэ сылдьыбыта. Ардыгар ыарыыта бэргээтэҕинэ, санаата оонньоон, эдэр сааһыгар эрэйи көрөрүттэн иэйэн-туойан, суланан, муҥатыйан да ылара. Чэгиэн эрдэҕинэ үлэ үөһүгэр умса-төннө түһэ сылдьыбыт киһи туос иллэҥ буолан хаалбыта туох аанньа буолуой, букатын тэһийбэтэ, илии туппайа суох хайдах да сатаммата. Ыалдьыан иннинэ биир өрүс уҥуор олохтоох дьахтары кытта чугастык билсэр этэ. Холбоһор баҕа санаалааҕа. Иэйдэҕинэ, ытыс саҕа кинигэҕэ хаартыскатын уган илдьэ сылдьарын ылан көрдөрөрө.
Сайын өтөхтөргө хара буору өрө тибилийэн бурҕаппыт бурҕаалары бултаһан, балаҕаныгар кэлэн чэй иһэн бара-бара, дьарык оҥостон сонордоһоро. Мин саппай уопсан батыһарым, таайым бэрт чугас да сиргэ хаамарыгар субу-субу тохтоон, тыын ылан сынньанара, ону ама бу ыккардыгар итиччэ сылайара буолуо дуо дии саныырым. Урут ол-бу буолар-буолбат кыра түбүк аайы кыһаллыбат бэйэтэ букатын оҕотугар түспүккэ дылы устар күнү быһа маттаҥаалыыра. Тиритэн-хорутан ахан, сүүмэх-сүүмэх баттахтара сүүһүн көлөһүнүгэр сыстан будьуруйбут, бэрт кылгас кэм иһигэр этэ-сиинэ уостан уҥуох-сула буолан хаалбыт таайбын ардыгар дьиктиргии, бэл диэтэр атыҥырыы көрөрүм. Маттаҥаа хороонун хаһан көрөн баран: «Уу куппут киһи, бу бэрт сир эбит…» – диэтэҕинэ, эргэ туос ыаҕайаҕа ити курдук күн уотугар күлүмүрдүү оонньуу сытар күөлбүттэн уу баһан элэгэлдьитэн аҕаларым, чуочаччы хаппыт ыаҕайа сиигэ атыгыраан, онон-манан дьэҥкир уу тыккырыы тыган, толору уулаах иһитим өтөх үөһэ тахсыахпар диэри быһар быһаҕаһа эрэ хаалара. Кэлин уу иҥэн, туоһа түллэн арыый да тохтуура. Таайым барахсан тарбыйах үтүлүгүн үөһэ тобуктаан олорон: «Дьэ бу кэннэ баҕас…» – дии-дии, улаханы кыайыах-хотуох киһи курдук ыаҕастаах ууну иҥнэрэн туруору хороон иһигэр кутара уонна, нэһирбит бэйэтэ хантан ылбыт хапсаҕайа эбитэ буолла, охсор маһын хаба тардан ылан бурҕаа тахсарын кэтэһэрэ. Сорох күн отой мэлийэрбит, ардыгар үһү-түөрдү, табылыннаҕына оннооҕор да элбэҕи бултаан, туһугар бэркэ диэн сэргэхсийэрбит. «Ыппыт Маанчык баара эбитэ буоллар…» – диэн ыппытын ахтыһарбыт. Маттаҥааларын таайым сыа-сым курдук кичээҥитик тутан сүлэн, тиирэн, хатаран бэрийэрэ. Ийэм Бэтигэ бардаҕына лааппыга туттарара.
Сай устата олорор күөлбүт өтөхтөрүгэр хас да оту томтоппуппут. Бэйэбит борооскулаах ынахпыт кыстыыр отун таһынан дэлэйдик ордор оттоммуппут. Кыһын Былахыыраптар диэн Халбаакы ыаллара Илин Кыргыдайга, Алааска сүөһү айахтата аҕалбыттарыттан ийэм биир ынаҕы, кыһыны кыстатыах буолан, кэпсэтэн илдьэ хаалбыта. Онон икки ыанар ынахтанан, муҥха балыгыттан өлүүлэнэн ой-бото аһылыктаах ыал буолан олорбуппут. Ардыгар дьаам, бэдэрээт дьоно хонон аттарын хабыалатан, аһатан ааһаллара. Биир көлө атын хонук аһылыга буут от. Оппут иһин холкуос харчы төлүүр. Таайым, айан дьонун көлөлөрүн сыарҕатыгар олорсон, Арҕаа Кыргыдайга барсан ардыгар хас да хоноро. Төннөрүгэр аргыс дьон көһүннэхтэринэ онон кэлсэрэ. Сороҕор сатыылаатаҕына, киэһэрэн, хойутаан хааллаҕына, Оттоохтон сэттэ-аҕыс биэрэстэ кэриҥэ тэйиччи Бэрэ күөлүгэр олорор Дьэрсиикэп Сүөдэрдээх диэн ыалга хоноро. Сүөдэр – холкуос булчута, кэргэнэ Маарыйа отутун эрэ ааспыт эдэр дьахтар, үһүс оҕотун саҥа оҕолонон мэлдьи балаҕаныгар баара. Сии кырбас, сыры-сыллата үс оҕолоохторо. Сүөһүлээх-астаах этилэр. Ийэлэрэ Маарыйа икки улаханын: «Оотой уонна Тоотой…» – диэн ыҥыртыыра. Бука, таптал ааттара буолуо. Оттон уу кыһыл үһүстэрин аатын төрүт да билбэтим.
Ахсынньы, тохсунньу ыйдарга түптэлэс тымныы ордук сытыырхайар. Ол эрэн бу да кэмҥэ ардыгар халлаан халыҥнык былытыран нуһараҥныыр, бурхаарар, ирбинньик-сарбынньык оһуордаах бөдөҥ хаар намылыйа, нуоҕайа түһэр бэрт ичигэс күннэрэ кэлэн ааһаллар. Ийэм: «Халлаан хаарын халыҥатаары сылыйбыт, хата маны туһанан Бэтигэ баран кэлбит киһи. Чэй, табаах да баранна, бурдук да бүттэ», – диэтэҕинэ, мин, оҕо киһи сиэринэн, атын аҕай дьэргэйэн өрө көтө түһэбин: «Мин барсыам!..»
Ийэм соҕотох кыыһын таҥаһын-сабын көрөн-истэн бэрийэр, таайым да таҥаһынан татымсыйбатах киһи.
Куобах истээх сарыы үтүлүктээхпин, кэтиинчэлээх, куллукалаах ип-ичигэс ынах этэрбэстээхпин, тииҥ тириититтэн тигиллибит мукулай бэргэһэлээхпин, истээх торукуо сонноохпун, эмиэ ийэм тикпит халыҥ истээх баата ыстааннаахпын. Мааныга, ыалга барарбар кэтэр таҥаһым туһунан, кэллибит да ийэм чөкө тутан ууран кэбиһэр. Ардыгар иэйбит кэммэр хоноһо, ыалдьыт сырыттаҕына: «Бу мин мааныга кэтэр таҥаһы-ыым…» – диэн улахан күндү таҥастаах киһи быһыытынан таҥалайбын тыаһатан көөчүктэнэрим. Бэтигэ ийэм билэр ыалларыгар барыларыгар сылдьабыт, онон туһугар улахан сэргэхсийии. Хайаан да кэһиилэнэбит, биһиэнэ кэһиибит диэн собо хоргуна. Дьахталлар, эмээхситтэр: «Оо, Оттоох эбэ барахсан соботун хоргуна…» – диэн сүрдээҕин сэҥээрэллэрин өйдүүбүн. Ийэм өссө дьоҥҥо иистэнэрэ: буруоҕа ыыһаан уу өтөн киирбэт боруонньатын, этэрбэс арааһын, уостаах
үтүлүк, бэргэһэ тигэрэ. Бэтигэ барарбытыгар бүтэрбит ииһин сааһылаан куулга уган сүгэн илдьэрэ. Дьон да хардата, утары уунара суох буолбаттара, илии тутуурдаах ыыталлара: сорох мэчикээҥҥэ сиикэй арыы симэрэ, сорох чэй, табаах, эт оҕото, эмиэ да бурдук, хайах, сыһык, сорох иистэнньэҥ киһи ордук күндүркэтэр, сэҥээрэр малын «суон иннэни», атыттар эмиэ туох эмэ айах хамсатары хайаан да бэрсэн ыытар үтүө үгэстээхтэрэ.
Ийэм таҥас иистэнэрин таһынан ынах быата, өтүү, илимҥэ, муҥхаҕа сииппэ хатара, көнтөс тигэрэ. Мин онно кыл тыытыһан көмөлөһөрүм, уһуннук олордоххо туһугар сылаалаах үлэ, оҕо киһи наар биир дьарыктан салҕарым, сүрэҕэлдьиирим да ханна барыай. Оччоҕуна ийэм: «Чэ кытаат, тоойуом, эн көмөлөспөтөххүнэ ким көмөлөһүөй? Бу ииспитин бүтэрдэхпитинэ, харчыланнахпытына итини ылыахпыт, маны атыылаһыахпыт», – диэтэҕинэ эмиэ сэргэхсийэн, үлэм тэтимирэ түһэрэ. Бэйи, курупчаакы дуу, сэлиэһинэй дуу эбэтэр орсунуой бурдуктан хобордооххо субу аҕай саһарчы буһан сырдьыгынаан тахсыбыт алаадьы сиир минньигэһин ама ким мэлдьэһиэ баарай? Бурдук дэҥҥэ көстөр күндү ас. Ийэм биһикки кыһыҥҥы уһун киэһэлэргэ ити курдук үлэлии-хамсыы олорорбут. Таайым адарай оронугар сытан бэл ыарыытын кытта умнан, илииттэн-илиигэ сылдьан сыа-арыы иҥэн саһаран хаалбыт хайа эрэ кинигэни салгыбакка хат-хат ааҕара, боччумурбут ахан дьүһүнүттэн сылыктаатахха, бэрт умсугутуулаах ис хоһоонноох кинигэ быһыылааҕа. Лииһэ ыһыллаары гыммытын иҥиир сабынан тикпит бэрт халыҥ кинигэлэрэ ханна эрэ сүтэ-сүтэ, дьиэлээх киһи дьиэтигэр эргиллэрин курдук, хат күөрэйэн кэлэ турара.
Оттооххо оттук мас баҕас дэлэй сирэ этэ, эмиэ ыалтан айахтата ылбыт кунаммытынан хаппыт куруҥаҕы чугастан тиэнэрбит. Тээкиччэҕэ курдук ырааҕынан ыырдаммаппыт. Сүөһүбүтүн уулатар, уу бастар ойбоммут субу дьиэбит анныгар чөҥөрүйэ сытара. Тыымпы, чүөмпэ уулаах күөл буолан, ойбоно уолан остоҕун аайы үөскэ киирэ турбата.
Хоноһо, ыалдьыт кэлбэтэх күнүгэр ампаар дьиэбит сирэй оһоҕун тигинэччи оттон баран ийэм ардыгар үлэхтээх ииһин кэмигэр бүтэрэ сатаан түүн үөһүгэр диэри уотун иннигэр олороро. Улахан тымныыга устар күнү быһа харыыта суох оттуллар сирэй оһох сөҕүрүйүөх курдук гыннар эрэ, үөттүрэҕинэн булкуйан күөдьүтэ түһээт, саҥа хардаҕастары быраҕан биэрэрэ. Уһуннук умайдын диэн туспа кыстаммыт уккунньаҕы эбэрэ. Таайым эрдэ хаптайара, түлүк уутугар утуйа сытан эмискэ атын аҕайдык мунна тыаһаан хаһыҥырыыра уонна онтуттан соһуйан уһуктан кэлэрэ. «Бу кимнээҕий?» диэбиттии, уот иннигэр олорор дьону мээнэнэн мэндээриччи көрөрө, онтон уутугар аҥаарыйбытын өйдөөн уоскуйан, үөһэ тыынан баран улаҕа хайыһан хат утуйан хаалара. Уу чуумпу сатыылыыра… Хараҥаны харахтаммыт кутуйах дьиэ муннугар тугу эрэ хаһан хачыгыратар тыаһа ордук кэҥээн, тыастанан иһиллэргэ дылы буолара. Балаҕаммар элбэхтик соҕотоҕун хаалар киһи кутуйахтары сүрдээҕин сэҥээрэн кэтээн көрөрүм: ханан хороонноохторун, хаптаччы суоруу титирик муоста анныттан тахсар сирдэрин барытын аахтара билэрим. Эргэ хобордооҕу сохсо оҥостон бултаһарым. Үүтү хаһан да эркиҥҥэ сыһыары уурбаппыт, алҕас сыста туран хаалбыт иһиккэ хайаан да кутуйах түһэн өлөрө, ол иһин туос чабычахтар, ыаҕайалар, мэчикээннэр бары хаппахтаахтара. Мин кутуйаҕы сүөһү курдук омурдун хамсатан уулуура буолуо дии саныырым, онтукайым ыттыы тылын таһааран чолумнатан иһэр эбитин бэркэ диэн дьиктиргээн көрөрүм.
Өсөһө-өсөһө олорбохтоһо түһэн баран, күннээҕи сылаам таайан төбөм хоҥкуҥнаатаҕына, ийэм: «Бу да оҕонуо-а, утуйуоххун…» – диирэ. Ону эрэ кэтэһэн, күүтэн олорбуттуу туран сыгынньахтана охсоот, типээх тэллэхтээх ороммор олус диэн сымнаҕас, сылаас куобах суорҕаным анныгар дьылыс гынан хааларым. Ийэм уһуннук олорон сиһэ сааллыбытын көннөрөөрү туран состуокка таҕаан үөһэ дьоройбут дьэс алтан чаанньыктан хончоҕорго чэй куттан кулдьугуратан иһэрэ, ыыс-быдаан тымныы туманын өрүкүтэн таска тахса сылдьара уонна өрүү үгэһинэн: «Үргэл арҕаалаабыт, түүн ырааппыт…» – диирэ, оһоҕор эбии хардаҕас быраҕан биэрэн баран, ииһин салгыы иистэнэрэ. «Хайдах утуктаабата буолуой?» – диэн ийэм сылаарҕаабатын, сылайбатын сөҕөрүм. Күөдьүйбүт сирэй оһох уотун иннигэр олорор ийэм күлүгэ чэҥирбит эркиҥҥэ барыҥныырын одууласпытынан сэмээр халтаһаларым ыараан утуйан барарым. Таайым түлүк уутугар сытан тугу эрэ түһээн үлүгүнэйэрин түүл-бит курдук эрэ истэрим…
Кыһын ийэбин кытта Бэтигэ бара сылдьан ардыгар хараҥаны харахтанан өтөхпүтүгэр төннөрбүт. Кэм-кэрдии ааһан истэҕин аайытын эбии күндүтүйэн, кэрэтийэн иһэр дьикти, ураты истиҥ өйдөбүллэр мин, оҕо киһи, өйбөр-санаабар хаһан да сүппэттии иҥэн, олорон хаалбыттар. Ахсынньы, тохсунньу саҕанааҕы былыта суох чэмэлкэй ыйдаҥа сырдыгар тиэтэйэн, ыксаан ахан өтөхпүтүгэр төннөн харбыалаһан, чоочугураан иһэр киэһэлэрбит тоҕо эрэ ордук кэрэ эбиттэр. Чигдитийбит айан суолун устун сиэттиһэн иһэн, оол курдук ыйдаҥа толбонугар иннибитигэр тараадыйан бардар бара турар, бэйэтигэр ыҥыра, угуйа турарга дылы суол устун эмискэ инним хоту мүччү түһэн сүүрэрим, иэйиибин кыаммакка дьиэрэҥкэйдээн ыларым. Кэлтэгэй сырдык ый мин тэбэнэтирбит майгыбыттан сонньуйан, сүүһүн аннынан сургуччу көрө-көрө, ойоҕолуу түһэн тэҥҥэ сырсарга дылыта… Үүт бараан тунаархай сырдыкка суолу усталыы сэлэлии үүммүт хатыҥнар көрсүөтүк иһийэн, халыҥ көмнөххө баай лабааларын мөлбөччү сууланан, үнүгэстээх ытарҕаларын намылытан-наскытан, кылыгырас кырыалаах хомурахха күлүктэрин түһэринэн, араастаан хоҥкуһан-нуоҕаһан утуйан турар курдуктара… Эмискэ хорус гынан тохтуу түһэн суол ойоҕоһунааҕы ырааһыйаҕа кыраһа хаар сүүс араас дьэрэкээн мөһүүрэ уоттара ыйдаҥа сырдыгар дьэргэлдьийэ, тырымныы оонньуулларын, куобахтар орохторо иэҕиллэ-иэҕиллэ, оол курдук дьурулаан тиийэн ыраах хараарар ыркый ойуур иһигэр киирэн сүтэллэрин олус диэн кэрэхсии одуулаһарым уонна ис-испиттэн сүргэм көтөҕүллэн: «Ыһы-һык!.. Ыһы-һык!..» – диэн күлэрим. Омуммар буолан бэрт тэйиччи түһүнэн баран тииҥ бэргэһэбин сэгэтэн эргиир тыа кэтэҕэр ийэм этэрбэһэ айан суолун чаакытыгар хаачыргыыр-куучургуур тыаһын истэн эмиэ: «Ыһы-һык!.. Ыһы-һык!..» – диэн күлэ түһээт, өрүтэ ыстаҥалаан ыларым. Суолтан туораан, хаары оймоон тахсан титириктэр төрдүлэригэр саһарым, сотору куул сүгэһэрдээх ийэм барахсан хааман татыахайданан субу тиийэн кэлэрэ, мин эмискэ ыстанан тахсарым. Ийэм, дьээбэрэрбин сэрэйэ, билэ иһэр киһи, соһуйбата, күлэрэ. Бэйэтигэр эпсэри тардан тымныыга тэтэрбит иэдэстэрбиттэн сыллаан ылара, хаар буолбут сонум көхсүн «топ-топ» тэбиирэ. Суох, мин дэлэҕэ да сүгүн испэтим, инним хоту эмиэ дьиэрэҥкэй тэбэн ойуолуу турарым. Ахсынньы, тохсунньу саҕанааҕы кыһыҥҥы чэп-чэмэлкэй ыйдаҥа сырдыга миигин туох эрэ биллибэт дьикти кэрэ абылыыр күүһүнэн ханна эрэ, улаҕата биллибэт, уйаара-кэйээрэ көстүбэт бардар бара турар ыраахха угуйарга, ыҥырарга дылыта…
Оттоох эбэбитигэр кэлэн айан суолун аартыгын айаҕар туран көрдөхпүтүнэ, хараҥаҕа балаҕаммыт муус түннүктэрэ уйулҕаны угуттуу сылаанньытар уоттарынан сырдыы, титирик ураатыттан кыһыл кыымнар кыырай халлааҥҥа кыыһан тахсан өрө күөдьүйэ, ыһыахтана тураллара бэйэтэ туспа, тылынан сатаан этиллибэт ураты кэрэ иэйиини ама хайа айанньыт сүрэҕэр сахпатахтара баарай… Ити таайым утуйбакка биһигини күүтэн, кэтэһэн олорор туоһута. Баҕар, бэйэбитигэр дылы хайа эрэ хойутаабыт хоноһо, ааһар айанньыт тохтообут да буолуон эмиэ сөп. Оччоҕо оннооҕор ордук бэрт, сэһэн-кэпсэл истэргэ, сэргэхсийэ түһэргэ. Өтөхпүтүгэр, күрүөбүтүгэр-хаһаабытыгар чугаһаан истэхпит аайытын далга сылгы баарын дуу, суоҕун дуу көрөөрү чөрбөҥнөһөн барарбыт. Сылгы аһыы сылдьарын ким урут таба көрбүт саҥа аллайа түһэрэ, ол аата ыалдьыт биитэр хоноһо кэлэн олорорун туоһута. Аны хайдах өҥнөөх сылгытыттан хайаларын, кимин билгэлээһин буолара.
Таайым ардыгар Арҕаа Кыргыдайга дьону кытта муҥхаҕа хоно-өрүү бардаҕына бэрт уһуннук, сороҕор отой да уонча хонугу быһа сүтэрэ, ийэм буоллаҕына уостата ылбыт кунанынан Оттоох уҥуоргутуттан отун тиэнэрэ. Кунан өҕүрүмэр оҕус буолбатах уонна аны ыал сүөһүтүн этин алдьатыам диэн харыстаан кыра-кыралаан тиэйэрэ. Онон дьиэбэр соҕотоҕун хаалар түгэннэрим, күннэрим элбэхтэрэ. Муус кыаһаан түннүгүнэн таска киһи иһэрэ көстүбэт, онон тыас эрэ иһиллэнэбин. Бэлэмнэммит кыс маһы быраҕаттаан уоппун эбэн биэрэн күөдьүтэ олоробун, чэй куттан туох баарынан-суоҕунан аһыыбын, өрбөх кыыспынан оонньуубун. Талах сиппииринэн дьиэбин кичэйэн сиппийэбин, оччоҕуна ырааһыран киһи кута-сүрэ эрэ тохтуох курдук буолар.
Тээкиччэҕэ курдук, сүүрэн тахсаат оонньуур оҕолоох ыала суох киһи соҕотоҕун олороммун ардыгар тэһийбэппин, оччоҕуна таҥнан хачыгырайан тахсан хотоҥҥо киирэн күкүр үөһэ ыттан олорон сүөһүлэри тарбаан, имэрийэн бодьуустаһабын, далынан, кыбыынан, ойбонунан тэлэкэччийэ сүүрэкэлээн, сылгы сааҕынан сээкэйи эпчиргэлии түһэн баран дьиэбэр төттөрү киирэбин. Бытарҕан тымныыга киһи таһырдьа уһуннук сылдьыбат. Кыбыыга биир кэм тохтоло суох ыстаҥалаһа сылдьан от сыатын ичигэстээн сиир кыһыл бэргэһэлээх, сип-синньигэс от атахтаах чооруостар тоҥмотторун олус диэн сөҕөрүм.
Тура-олоро сатаан баран күнүс утуйан да ылабын. Ол эрэн киһи барыга бары үөрэнэр, сээкэй буолар-буолбат дьарыгынан саараан күммүн-дьылбын кээрэтэн син барыыбын. Ийэм ардыгар отун тиэйэн букатын хараҥаҕа кэлэрэ. Кыһыҥҥы күн кылгаан таска боругулдьуйдаҕына, чэҥ муус түннүктээх балаҕан иһэ отойдуун да хараҥарара.
Сырдыгы хото киллэрэ сатаан, ийэм тирии үрэр кыһыаҕынан түннүктэрбин кырыатыырым, нэлэгэргэ муспут хаар кырыатын ынах аһыыр солууругар кутарым. Маҥнай утаа эрэ ханнык эмэ сырдыйа түһэн баран син биир ыас хараҥа таһырдьаны бүтүннүүтүн саба бүрүйэн кэбиһэрэ. Дьиэ иһэ хараҥарда да, түннүк анныгар турар остуолбар кэлэн талах олоппоспор кумуччу туттан көрсүөтүк олорорум.
Араас илэ барбыт дэриэтинньиктэр, абааһылар, иччилэр тустарынан бэрт үгүс кэпсээни, үһүйээни истибит ахан киһи хараҥаттан куттанарым. Дьон баарыгар ол ынырык кэпсээннэри астына-дуоһуйа сэҥээрэр бэйэм соҕотоҕун хааллахпына куһаҕана сүрдээҕэ. Хантан эрэ хараҥа муннуктан абааһы аһыытын килэппитинэн субу барыгылдьыйан тахсыах курдук саныырым. Арай дьиэм иһин сырдата сатаан олус хатаҕалаан кэбиспит эһэкээним барахсан күлэ-үөрэ сырдьыгыныы, бачыгырыы умайар тыаһа миигин улаханнык уоскутара, арыы оҕото, лэппиэскэ тооромоһо ыламмын уоппун аһатарым, оччоҕо кырдьык да чэпчээбиккэ, куттаммыт санаам намыраабыкка дылы буолара. Били үүккэ, ардыгар киһи кыһыйыах сүөгэйгэ кытта түһэн хаарыан аһы буортулуур, өстүһэн туран бултаһар кутуйахтарым бу түгэҥҥэ улахан доҕор кэриэтэ көстөллөрө. Биир эмит кутуйах муннуктан быган тахсан холумтан сиксигэр тугу эмэни булан кэбийэн омурда мултукуччуйа олордоҕуна үргүппэккэ көрөн олорорум, сырдык уоттан киһи саҕа буола багдайан хаалбыт кутуйах күлүгэ эркиҥҥэ күлүгүлдьүйэрин кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы одуулаһарым, устунан тарбахтарбын хамсатан ыт, кус моһуонун түһэрэн кутуйаҕы кытта охсуһуннара оонньоон, оҕо киһи сиэринэн, хараҥаттан куттаммыппын умнан, саараан барарым…
Хараҥаҕа сирэй оһох ыаһыра хараарбыт кэннэ, адарай ороннор аннылара туохтааҕар да ордук кутталлаахтара, сибилигин итинтэн Дыгыйар Сэмэн олоҥхотугар кэпсэнэр аллараа дойду араас абааһыларын сүргүөхтээх илиилэрэ адаарыҥнаһан быгыалаһыахтаахтарын курдук саныырым. Өрөһөлүү кыстаммыт кыс мас кэнниттэн, состуок анныттан чачыгыраччы күлбүтүнэн чөчүөккэ түөрэҥэлээн тахсыахтааҕа, үөмэр-чүөмэр үктэнэн арбаллыбыт баттахтаах тарбыйах абааһыта кыыс хотонтон миэхэ ыалдьыттыы эркин быыһынан субу лэкээриҥнээн киириэхтээҕэ… Барыта куттал… Куттаммыт санаабар туох барыта тыыннанан, иччилэнэн, илэ тиллэн көстөрө: иһиттиин-хомуостуун хамсаан-имсээн, тилигирии мөхсөн, тула холоруктаан барыахха дылы айылаахтара. Бэл мин харыыта суох хардаҕас быраҕан күөртүү олорор сирэй оһоҕум суоһуттан оһох чугаһынааҕы муус түннүк ууллан ньолҕоруйан эркин устун хараара сиигирэн түспүтэ ытыы олорор киһини санатара, оттон дьиэ иһэ толору киһи кэмигэр ону мин сайыҥҥы уот куйаас сыралыгар отчут оҕонньор сүүһүн көлөһүнэ иэдэстэринэн сүүрэн аҕылыы-мэҥилии олороругар холуурум.
Хараҥа бүрүүкээтэҕинэ эркиҥҥэ сыстан, икки илиибин остуол үөһэ ууран көрсүөтүк, хам-бааччы олорорум, субу-субу остуол аннын өҥөс гынан көрөрүм – тыый, баҕар, итиннэ киһи хараҕын далыттан саһан атахтарбыттан тутан ылаары абааһы хорҕойуон сөп ээ. Таайым муус көйөр бэрт салаҥ оҥоһуулаах, харыс уһуннаах болтоонускай быһаҕын иннибэр уурунарым, абааһыны, дэриэтинньиги кэллэр эрэ онон супту түһүөхтээҕим. Быһах уурунан олорорум миэхэ улахан күүс, бэйэҕэ эрэмньи эбэрэ. Ити курдук олорболоһо түһэ-түһэ, муус чомпой буолбут күрэҥ ынах тириитэ бүрүөһүннээх ыарахан халҕан хайыы-сахха аллараа эҥэлэйэ модьоҕону кытта сыстыһа силимнэһэн тоҥо охсубутун тоҕута тэбиэлээн хоҥнорон баран таска тахсарым уонна бүтүннүү кулгаах иччитэ буолан тыас иһиллэнэн өрөйөн-чөрөйөн ахан тааларым… Үөл мутук тоһута ыстанар түптэлэс, ыыс быдаан тымныыта уһуннук туруорбата, баттаҕым тоҥон сылгы сиэлинии хоччоххойдоно охсоро, икки илиибинэн өрө хаһыйан кэбистэхпинэ ол курдук адаарыйан, арбайан хаалара. Бэйэм тарбыйах абааһытыгар лаппа майгыннаабыт киһи балаҕаным иһигэр төттөрү ойорум. Урут элбэхтик кэһэй буолан, кулгаахтарым лыһыгырыахтарыгар диэри турбатым.
Онтон кэмниэ-кэнэҕэс, хомнуо-хойут күүтүүлээх, кэтэһиилээх ахан сыарҕам тыаһа дьэ иһиллэрэ. Тимир ыллыктаах ат сыарҕата дуу, көннөрү оҕус сыарҕата дуу буоларын арааран истээри дьэ кырдьык да манна кэлэн, сибилигин төттөрү киирэрдии тахсыбыт бэйэм, бэргэһэбин устаммын, кулгаахтарым, тоҥ арыыны сылааска киллэрдэххэ лыһыгырыы тыаһыырын курдук, «лыс-лыс» гыныахтарыгар диэри турарым. Ол эрэн үөрүүгэ саба куустараммын онно улаханнык кыһаллыбатым, эминньэхтэрбин имэринэ-имэринэ, аны сыарҕалаах көлө хайа эҥээртэн иһэрин чуолкайдыырым: баҕар, бэдэрээччит, дьаам дуу биитэр ийэм эбэтэр хайа эрэ атын айанньыт… Оо, сыарҕа сырылыыр тыаһа арыт-ардыгар хайа да дьүрүһүтэ эймэнэр этигэн хомус тыаһынааҕар, хайа да ураты уран куоластаах, хомоҕой тыллаах ырыаһыт ырыатынааҕар кэрэтик, долгутуулаахтык да иһиллэрэ. Балаҕаммар көтөн түһээт, били куттаммыт ахан ыас хараҥа сирдэрбин: оһох кэннин, адарай орон аннылары – бүтүннүүтүн тилийэ көтөрүм, өҥөйтөлөөн көрөрүм. Олооччулаах атахтарбынан, кураанаҕы да буоллар, хаһыйа тэбиэлиирим. Табыгастаах түгэн көһүннэр эрэ үрдүбэр түһүөхтээх абааһылар, кинилэр эмиэ сыарҕа сырылыыр тыаһын истэннэр саһан сыппыт, хотоойулаахтык хорҕойбут сирдэриттэн хайыы-сахха тилэхтэрэ хараарбыт, тыас хомуммуттара ырааппыт буолара.
//-- * * * --//
Хонор хоноһо, сылдьар ыалдьыт да араас: сорох саҥата-иҥэтэ суох, ыйыттахха эрэ хардарар майгылаах, сорох баай тыллаах-өстөөх, бэл сэбэрэлиин сэргэх быһыыланар. Бэйэм бараллаата саастаах оҕолоох дьон кэлэн аастахтарына үчүгэйэ сүрдээх, хоннохторуна оннооҕор ордук. Маҥнай утаа эрэ симиттибитэ, килбигийбитэ буолан баран бэрт түргэнник, судургутук билсиһэ охсобут. Ким тугу истибитинэн, хайдах сатыырынан остуоруйалаһыы, таабырыннаһыы саҕаланар. Таабырын элбэх эрээри, чахчы киһи сэҥээрэр, тааллыбытын кэннэ «тыый, кырдьык да бэртээхэй таабырын эбит ээ» диэн дьон ситэ сэргиир таабырына кэмчи. Эһэм этэринии, «чыыкыр таас ортотугар көмүс килэпэччийэ сытарын курдук». Мындыр ис хоһоонноох таабырыны өйтөн айыы – сэдэх кыайар дьарыга. Мин ийэм таабырыннарыттан кэлбит-барбыт эрэ дьоҥҥо сөбүлээн таайтарар таабырыннардааҕым, олортон биирдэстэрэ маннык: «Ото сүһүөҕэ суох, ходуһата дулҕата суох, ыта үрүгэнэ суох баар үһү». Киһиэхэ сыһыаннаах… Таайыыта: «Ото – киһи баттаҕа, ходуһата – киһи куйахата, ыта – киһи быта». Дьон үксэ да быттааҕа, онон мындыр өйдөөх, туохха сыһыаннааҕын эттэххэ, толкуйдуу түһэн баран сотору таайара.
Мин да кэлээччиттэн-барааччыттан араас таабырыны, остуоруйаны, кэпсээни истэн, чахчы сэргээбиппин, сээ диэн сэҥээрбиппин хаппар өйбөр хатаан иҥэринэн иһэрим. Онтубун атын билбэт, өссө да истэ илик дьоҥҥо кэпсиирим.
Илин Кыргыдайтан «Чернышевскай» аатынан холкуос бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Кулаанаба Маарпа-Маччай диэн сүрдээх элбэх кэпсээннээх-ипсээннээх, саас ортолоох дьахтар Оттооххо олордохпутуна хаста да хонон ааспыта. Бэрт хачаайы, дьаһамыр дьахтар эр киһи бэрдин курдук сытыы-хотуу, сылбырҕа туттуулаах, түргэн-тарҕан, хапсаҕай хамсаныылаах этэ, киһини үүттээн эрэр курдук дьөлө көрөр, ис-иһиттэн чаҕылыйа сылдьарга дылы хатааһын чолбонун курдук уоттаах, сытыы харахтаах, санаарҕаабыты да сэргэхситиэх, ыар ыарыылааҕы да алы гынан уоскутуох, хомолтолооҕу да хомоҕой тылынан-өһүнэн өрүһүйүөх, аҥаардас тас сэбэрэтинэн да киһини үөрдэ-көтүтэ эрэ сылдьарга анаммыкка дылы ураты айылгылааҕа… Таайым Бүөтүр: «Маччай Маарпа Хочот күөлүн күүлэйигэр охсубутун куоһарбыт аҕыйаҕа буолуо», – диирэ. Ол, арааһата, чахчыта да киэҥ сири нэлэһиппитин иһин тылласпыт буолуохтаах. Бэл Хочот күүлэйигэр эр дьоҥҥо хас да сайын иннигэр кими да түһэрбэтэх, ураты күүһүнэн-уоҕунан дьонугар-сэргэтигэр сурахха-садьыкка киирбит Күүстээх Мииккэ (Желтокоев Дмитрий Федорович) Маарпа от охсорун сөҕөрө үһү.
Дьоҕурдаах туохха барытыгар дэгиттэр дииллэринии, Маччай остуоруйаһыт ааттааҕа этэ. Кини остуоруйата дэлэгэйэ бэрдиттэн туох эмит кыра сылтахтан, түгэнтэн, бэйэтиттэн бэйэтэ төрүөттэнэн тахсан кэлэр курдуга.
Биирдэ биһиэхэ Чолоҕор Сэмэн диэн өттүгүн уҥуоҕун ытык ыарыы сиэн түөрэҥэлээн хаампыт оҕонньор хонон олордоҕуна, киэһэ күн дьааһыгыран эрдэҕинэ таба эҥээнин тыаһа бөҕөтө лаһыгырыы тыаһаабытыгар тахсан көрбүппүт, хас да турку табанан куораттан Кулаанаба Маарпа дойдулаан иһэн хонордуу оҥостон тохтообут эбит. Ынах холуттан быһа охсуллубут үөрэҕэс эти киллэрбитин эттээн батырҕата охсон алтан күөскэ ыга симэн ыдьырыччы буһаран кэбистибит. Кэпсэл-ипсэл доҕуһуоллаах, күө-дьаа, дьоро киэһэ буолла.
Чолоҕор оҕонньор, кыра оҕоҕо дылы, биир кэм сыыҥа бырдьыгыныы сылдьар хаһан да куурбат «сиикэй» муруннаах киһи, аһыы олорон субу-субу, туора хайыһаат, бэрт үөрүйэхтик тойон эрбэҕинэн эр-биир муннун үүтүн бүөлүү тута-тута, таар-туур тарылатан кэбиһэр уонна мэлдьи наар сыыҥын үөхсэр: «Ити баар эйиэхэ, кэһэй буол, быаргын быһа үктээтэхтэринэ билиэҕиҥ», – диэн кырдьык-хордьук курдук саҥарар. Ол сыыҥ быара быстан айакалыы-дьойоколуу сытарын көрбүт суох эрээри, оҕонньор тоҕо эрэ итинник тыллаһар. Арааһата, сааһын тухары сордообутун кытта үөхсэн тыынын таһаарар үгэһэ быһыылаах.
– Дьэ сыыҥ муҥнаах үөҕүллэн, быара быһа тэпсиллэн да биэрээхтиир, – диир Маарпа уот иннигэр таас хамсатыгар табаах симинэн болточчу тутан олорон, уоһун чорботон чубуугар тиэрдэн соп-соп соппойо-соппойо.
– Ии, иктэ барыта «муҥнаах» буолан, – Чолоҕор төрүт ахсарбатахтыы саҥа аллайа түһэр. Ийэм аах күлсэллэр.
Эт миинин тото-хана, астына иһэн, сүүстэригэр көлөһүннэрэ бычыгыраан тахсыбыт ыалдьыттарбыт кыра да төрүөттэн айахтара аһыллан сэһэн-сэппэн саҕаламмытынан барар.
Чолоҕор, дүлүҥ олоппоһуттан түөһүллэн туран, киһи эрэ кэчэһиэх курдук өттүгүнэн имиллэҥнээн, оһоххо түөрэҥэлээн кэлэн тымтык төбөтүн уматтан удьурҕай хамсатын төбөтүгэр даҕайан эмиэ табаахтыыр.
Маччай Маарпа хамсатын иҥсэлээхтик соппойбохтуу-соппойбохтуу, харахтарын симириччи туттан симириҥнэтэ-симириҥнэтэ, хойуу буруо быыһынан сирэй оһох күлэ-үөрэ чачыгыраччы умайар уотун одуулаһан олорон:
– Арай биирдэ… – диэн кэпсэлин, остуоруйатын саҕалаабытынан барар…
Ити этиллибит «арай биирдэ» диэн элэтэ эрэ иккиэйэх тыл кэрэтик да иһиллэрэ. «Арай биирдэ» кэнниттэн кэлиэхтээхтэрэ, биир-биир субуллан, бэл кыһалҕалаах, арыт-арыт санаа-оноо оонньооһуннаах уустук олоҕу умуннарар, улаҕата-киэлитэ биллибэт, уйаара-кэйээрэ көстүбэт уус-уран айымньы ураты дойдутугар оҕо киһи бүүс-бүтүннүү оройбунан түһэн олорон истэр дьикти кэрэ, күн араас кэпсээннэр, эҥин эгэлгэ үһүйээннэр уонна омуннаах-төлөннөөх остуоруйалар.
– Дьэ эрэ, Маарпа кэпсээн эрэр, үчүгэйдик наҕылыччы олорон истиэххэ, – дэһэ-дэһэ, кэпсэл истээри бэйэбит да бэлэм олорбут дьон сыҕарыҥнаһа, эбии сэргэхсийэ түһэбит.
– Мин остуоруйам сыыҥ уонна быт туһунан, – диир Маччай.
– Сөп…
– Дьэ…
– Быт да туһунан буоллун ээ…
– Уонна сыыҥ… – диибин мин.
Маарпа остуоруйатын саҕалаабытынан барар:
– Арай биирдэ сыыҥ куоракка киирэн испит…
– Бай, мин өстөөҕүм, бу обургуну көр, туох сорукка барда доҕор ол?.. – Чолоҕор Сэмэн саҥа аллайан сэҥээрэ түһэр.
– Бэйи истиэх, бэл олоҥхоһуту олус «ноолоотоххо» обургутук тымтааччы, – диир ийэм.
– Дьэ сыыҥ айаннаан, баран испит… Арай ол иһэн суолун ортотугар утары куораттан тахсан иһэр быты көрсүбүт. Аара көрсүспүт дьон быһыытынан тохтоон кэпсэппиттэр, иккиэн да кыһалҕаҕа кыһайтаран сир уларыйаары айаннаан иһэллэр эбит. Куорат, тыа дьоно-сэргэтэ туох-хайдах олороллорун хардары-таары бэккэ диэн сыныйан бэйэ-бэйэлэриттэн ыйыталаспыттар, соруктаах аҕайдык токкоолоһон туоһуласпыттар. Сыыҥ туох санааҕа тиийэн, тоҕо куораттаан иһэрин кэпсээбит:
– Миигин тыа дьоно сыыҥтыы-сыыҥтыы быарбын быһа үктээн өлөрөллөрүгэр тиийдилэр, үөхсэр-таныйар да тыллара-өстөрө кыһыыта бэрт, наар аҥаардастыы мин эрэ кинилэр үтүө олохторун огдолута, таҥнары тарда сылдьарым курдук. Ол иһин айаҕалыы сатаан бу куоракка киирэн иһэбин.
– Бай, ол куоракка киирэн да туох үтүөнү көрөөрү? – диэн ыйыппыт быт.
– Ээ, сураҕын иһиттэххэ, куорат мааны, үөрэхтээх дьонун майгылара-сигилилэрэ тыа сирин ньүдьү-балай дьонун быһыыларыттан ураты диэн кэпсииллэр. Онно биһигини ып-ыраас, сууллубут-сотуллубут, өтүүктэммит, сып-сымнаҕас өрбөххө сыыҥтаан баран, оннооҕор ордук ыраас, мааны көстүүмнэрин дуу, ыстааннарын дуу сиэбигэр сыа-сым курдук чөкө тутан суулаан уктан кэбиһэллэр үһү дии.
– Ээ, дьэ, этиэххин эттиҥ, оннук баар суол, – диэбит быт.
– Бээ эрэ, оттон бу эн, быт, тоҕо куорат курдук сиртэн сир уларыйан тыаҕа айаннаатаҕым буолаҕын? – ыйыппыт сыыҥ.
– Эмиэ эн курдук кыһалҕа кыһайан. Куорат дьоно сууналлара-тарааналлара элбэҕэ диибин диэн, таҥас-сап сиигэр саһан сытыаҕы аны туран өтүүгүнэн быһа сиэтэн сүгүннээбэттэригэр тиийдилэр. Абытайа бэрт. Ол иһин дьэ бу тыа сиригэр тахсан иһэбин, эһиэхэ билиҥҥитэ өссө да алааһынан, өтөҕүнэн арҕам-тарҕам ыһыллан, бытанан олорор дьон, соччо-бачча куорат дьонун курдук, субу-субу суумматтар-тараамматтар дииллэр. Ол эрэн, олох сайдан, киин сир тыына тиийэн онно да уһун уоту оттунар биллибэт, – диэн быт, мулук-халык туттан, муҥнаах муҥун кэпсээн муҥатыйбыт.
– Дьэ туһугар, кырдьыга да, бэйэм курдук кыһалҕалаах сордоох эбиккин, – диэбит сыыҥ.
Ити курдук, айан суолун ортотугар көрсүһэн, сөҥүөрэн тура түһэн баран быт уонна сыыҥ биирдэрэ куоракка, атына тыаҕа салгыы айанныы турбуттар.
Остуоруйа бүппүтүн кэннэ дьонум, кырдьык-хордьук, быт куораттан тахсан олус элбээбитин курдук мөҕүттэллэр, Чолоҕор Сэмэн сыыҥ куоракка да киирэн кини сыыҥа көҕүрүөх эрэ быһыыта суоҕун ахтар. Онтон салгыы атын саҥа остуоруйа эбэтэр кэпсээн саҕаланар.
Кулаанаба Маарпа оҕо кутун-сүрүн тутар эйэҕэс майгылааҕын иһин бэрт түргэнник бодоруһа охсон өрдөөҕүттэн чугастык билсэр киһим курдук хас кэпсээнэ бүттэҕин аайы: «Өссө, өссө кэпсээ эрэ… аны биирдэ, атыны, саҥаны…» – диэн көрдөһөбүн. Ол аайы Маарпа өс киирбэх «арай биирдэ» диэн саҕалаабытынан барар, түүн үөһүгэр, ийэм этэринии, үргэл быдан арҕаалыар диэри мин баҕабын толорон олордоҕо үһү.
Саас биир үтүө күн Маарпа куораттан тахсан иһэн эмиэ хонно, үгэһинэн, бэрт элбэх остуоруйаны кэпсээтэ. Мин: «Өссө да өссө…» – диэн үөһүгэр киирэн иһэбин. Ийэм: «Суол киһитэ сынньаныа дии, тоом. Түүн да ыраатта, утуйарга уолдьаста», – диэн буойсан көрөр. Онуоха Маарпа: «Чэ аны биири кэпсиим даҕаны», – диэтэ уонна бэрт дьикти ис хоһоонноох остуоруйаны кэпсээтэ. Ол остуоруйаны истиэхпиттэн мин кэлбит-барбыт дьону хаай да хаай буолан сэһэргэттэрэ сатыырбын арыый да тохтото сылдьыбытым. Ол Кулаанаба Маарпа-Маччай кэпсээбит остуоруйата маннык: «Арай биирдэ, отой былыр, айан суолун ортотугар улахан баай олорбут, сүрдээх күүстээх-уохтаах уонна туһугар бэрт бэтиэхэ, уустук майгылаах эбит: кэпсээннээх, остуоруйалаах эбэтэр олоҥхоһут эрэ дьону хоннорор үгэстээҕэ үһү… Кэрэхсэтэр кэпсээнэ, сэҥээрдэр сэһэнэ суох эрэйдээхтэри сонно холдьоҕон, үлтү түнэйдээн үүртэлээн таһаартыыра эбитэ. Онон утары уунар уус тыла суох айанньыт кини киһи уораҕайыгар тохтуу да соруммата.
Дьэ ол курдук аатыран-сураҕыран олордоҕуна, биир кыһын, халлаан халыҥ былытынан түөрт саҕахтарын хаппахтана бүрүнэн, ити-бу көстүбэт аам-даам ала холорук аргыстаах буурҕа иэйэ-куойа, энэлийэ эҥсэ, илгистэ ахан турдаҕына, тойон тэлгэһэтигэр тураҕас ат сэтиилээх сыарҕалаах аттаах киһи, тыал таҥалайдыы таптайан дьапталҕалаабыт айан суолун хомураҕын эттээх аттарынан тоҕута кэстэрэн, ыллыгын тыаһа ыйылыы тыаһаан, ходьоро сэргэлэр иннилэригэр хорус гыннаран тохтуур тыаһа иһиллибит… Айанньыт аттарын сэргэлэргэ баайталаан баран балаҕаҥҥа киирэн саха киһитин сиэринэн: «Дьиэлээхтэр, хайдах-туох олордугут, туох кэпсээн-ипсээн?» – диэн тас таҥаһын сыгынньахтанан эрдэҕинэ, кэтэҕэриин ороҥҥо моонньугар мойбордоох эһэ тэллэх үрдүгэр кэтэх тардыстан аарыгыра айгыстан сыппыт дуулаҕа быһыылаах-таһаалаах баай киирбит киһи саҥатын быһа түһэн:
– Бу эн туох идэлээх киһи буолаҥҥын сыбыдахтанан бардыҥ?! – диэн дьэбирдик ыйыппыт.
Ыалдьыт таба тыһа курумуутун баһыгар иҥмит хаары ытыһын тилэхтэринэн имэрийэн сото-сото:
– Дьиэлээх, туох диэн эттэҥий? – диэбит.
Баай, кэтит, киппэ таһаатынан киэн тутта, үтүө быһыытынан үтүөмсүйэ сатаабыттыы, моойугар мойбордоох эһэ тэллэхтээх оронугар сүөдэкис гына олоро биэрбит, баччыр оҕо быһар быһаҕаһын саҕа болтойбут сүүнэ сутуруктарын суулуу тутан ньилбэктэригэр баттаммыт уонна суон, көөҕүнэс куолаһынан:
– Манна сааратар сэһэннээх, аралдьытар алып тыллаах астык кэпсээннээхтэри эрэ хоннорон-өрөтөн аһарар туһугар туспа туомнаахтар олоробут. Оннук дьоҕур мэлийбит киһитэ буоллаххына, эрэйиҥ элбии, кыһалҕаҥ кыынньа илигинэ ааһа турбутуҥ быдан ордук, – диэбит.
Онуоха киирбит киһи үчүгэйи эттиҥ диэн үөрбүтүн, бэрди эттиҥ диэн биһириирин биллэрбэтэх эбэтэр сатамматы эттиҥ диэн саарыырын, кыаллыбаты эттиҥ диэн курутуйарын көрдөрбөтөх.
– Итии киллэрэн ирдэххэ-хордоххо, айах хамсатан аһаатахха-сиэтэххэ, өрөөбүт уос өһүлүннэҕинэ, хоммут уос хоҥуннаҕына, кэпсэл-ипсэл, сэһэн-сэппэн да ханна барыай, – диэн саҥалаах-иҥэлээх буолан биэрбит.
– Ээ, дьэ оччоҕуна тугу этиэм баарай, бэрт-бэрт… – баай сэгэс гынан үөрэ түспүт, күлүгэр имнэммит.
Хоноһо кырдьык да тото-хана наҕылыччы аһаан, сойбут аттарын сыбыдахтаан киэҥ далга көҥүл ыытан, саары саҕанааҕы хара күөх оту тэлгэтэн аһаталаан баран балаҕаҥҥа киирэн сирэй оһох иннигэр, сөҕүрүйэн эрэр уоту одуулаан олорон, удьурҕай хамсатыгар табаах уурунан табаахтаан сыыйбыт.
Ыалдьыт олус уһаан-тэнийэн бараары гыммытын иһин кэпсэл истэн кэрэхсиир санаалаах дьиэлээх киһи тулуйбакка:
– Хайа, хаһан саҕалыыгын сэһэҥҥин-сэппэҥҥин, кэпсээҥҥин-ипсээҥҥин? – диэбит.
– Бэйи, биһиги ороммутун оҥостон сытыахха, дьэ ол кэннэ наҕылыччы кэпсиим. Ону туох диигин? – диэбит хоноһо.
– Сөп бөҕө буоллаҕа, сөтөгөйө кэлиэ дуо? – дьиэлээх моонньугар мойбордоох эһэ тириитэ тэллэхтээх оронун оҥостубут, көбүппүт.
Ити ыккардыгар сирэй оһох уота-күөһэ сөҕүрүйэн, уостан барбыт, устунан чор чоҕо хаалан баран, титирик ураанан таска силбиэтэнэр тыал үрэн көҥкөлөйдөөтөҕүнэ эрэ күөдьүйэн, дьоҕойон кытаран кэлэ-кэлэ кыыһа, сыыгыныы-сааҕыныы сыппыт.
Баай киһи быыс кэннигэр ойоҕун кытта хоонньоспуттар, хоноһо дьиэлээхтэр уонна сирэй оһох ыккардыгар таба тириитэ тэллэҕин сиргэ тэлгээбит.
– Манна сытыым, чугастан чуордук истэргэр ордук буолуо, – диэбит.
– Сөп-сөп… – дьиэлээх, кэпсэл истэ охсоору, сөбүлэспит.
Арай, баай дьиктиргиэн иһин, урут хоноһо сэһэнин киниттэн итэҕэһэ суох сэргээн истэр ойоҕо сытаат да муннун тыаһа бычыгыраан, отойдуун да сурда суох утуйан буккураан хаалбыт.
– Дьэ мин кэпсэлим-ипсэлим, сэһэним-сэппэним диэн маннык буолар… – диэт, ыалдьыт киһи, ортоку тарбаҕын тойон эрбэҕэр даҕайан, ботугуруу түһээт, дьиэлээх киһини туһаайан тыган кэбиспит…
Инньэ гынаатын кытта, дьэ эбэтээ, иккиэн эмискэ үлүгэр тэллэхтэрин үрдүгэр үҥкүрүс-күөлэһис гынан эрэргэ дылылара баара да, хара тыа ардай аһыылаахтара, аарыма адьырҕалара хагдаҥ эһэҕэ кубулуйан илгистэн-иҥиэттэн ахан турбуттар…
– Миигин батыс!.. – диэт, хоноһо эһэ балаҕан халҕанын күөнүнэн киэр анньаат таска ойбут, биирдэһэ кини кэнниттэн ыстаммыт…
…Барыта эмиэ да түүл-бит, эмиэ да илэ чахчы курдуга эбитэ үһү. Кыс ортото турбута да, сай үгэнэ сатыылаабыт. Алаас халдьаайытын тэллэҕэ чээлэй күөх чэчиринэн, хонуу, хордоҕой түөрэтэ араас дьэрэкээн өҥнөөх чэчигинэн ситэри симэнэн ахан турара эбитэ үһү.
Эһэҕэ кубулуйбут дьон хара тыаны кэтэн, икки атахтаахтан куттанан, дьаахханан алаастарыгар киирбэккэ, оту-маһы, сир аһын аһылыктанан, кус оҕолоон сиэн, сытыйбыты-ымыйбыты үссэнэн ити курдук сайыны сайылаабыттар.
Хоноһо эһэ сай устата бэйэтэ бэйэтинэн, туох да буолбакка сылдьыбыт, оттон биирдэһэ урут хаһан эһэ буолан бултаан-алтаан аһаабыта баарай, төрүт тугу да үссэммэккэ, ыран-быстан уҥуохтаах-тириитэ эрэ халыгыраан хаалбыт. Собулҕаны, сиэҥи сии үөрүйэҕэ суоҕа бэрдиттэн хам аччык күнүн-дьылын сор бөҕөнөн кээрэтэн нэһиилэ күһүҥҥүгэ тиийбит.
Хаар хаһыҥнар түһүтэлээн, устунан кыстык хаар намылыйа нуоҕайан түһэрэ бу кэлбитигэр ыксааһын-ыгылыйыы улахана дьэ ыкпыт. Тоҥон-хатан, хоргуйан-аччыктаан иһэ сиһигэр хам сыстыбыт доҕорун көрөн хоноһо эһэ:
– Ынах сүөһүгүттэн хото ордороруҥ ханнык сүөһүнүй? – диэбит.
– Хото ордорорум диэн оттон ынах сүөһүбүттэн эрэ бастыҥнара атыыр оҕуһум буоллаҕа, – хардарбыт биирдэһэ.
– Чэ, быстыахпыт дуу, ойдуохпут дуу, ону тутан сиэххэ…
Баай, төһө да оҕуһун аһыннар, харыһыйдар, өлөр-хаалар күнэ-дьыла ыган, тирээн кэлэн сөбүлэһэригэр эрэ тиийбит.
Оол курдук алаас саҕатыгар отордоон аһыы турар күскэччи уойбут атыыр оҕуһу икки өттүттэн саба түһэн мөрөйдөөн, тутан тунайдаан, сиэн-аһаан кэбиспиттэр… Сиэн даа диэн… Дьэ-ээ, дьиэлээх эһэ аһаан да аһаабатах, сиэн да сиэбэтэх курдук санаа бөҕөтүн санаарҕаан, оҕуһун аһыйан букатын сүөм түһэн сөҥүдүйэн, харыс намтаан хапсыйан хаалбыт.
Ити курдук хас да күн, хонук ааспыт. Аһаатахха бүппэт ас диэн суох, эмиэ аччыктааһын, хоргуйуу саҕаламмыт. Онуоха туран хоноһо эһэ:
– Сылгы сүөһүгүттэн хото ордороруҥ ханнык сүөһүнүй? – диэбит.
– Хото ордорорум диэн оттон сылгы сүөһүбүттэн эрэ бастыҥнара үөрүм атыыра буоллаҕа, – диэбит.
– Чэ, быстыахпыт дуу, ойдуохпут дуу, ону тутан сиэххэ…
Баай, төһө да үөрүн атыырын аһыннар, харыһыйдар, өлөр-хаалар күнэ-дьыла ыган, тирээн кэлэн сөбүлэһэригэр эрэ тиийбит.
Оол курдук сыһыы саҕатыгар үөрүн кытта аһыы турар самыыта мөскөччү баран куоһахтаныар диэри уойбут үөр атыырын икки өттүттэн саба түһэн мөрөйдөөн, тутан тунайдаан сиэн-аһаан кэбиспиттэр… Сиэн даа диэн… Дьэ-ээ, дьиэлээх эһэ аһаан да аһаабатах, сиэн да сиэбэтэх курдук санаа бөҕөтүн санаарҕаан, үөрүн атыырын аһыйан букатын сүөм түһэн сөҥүдүйэн, харыс намтаан хапсыйан хаалбыт.
Ити курдук хас да күн, хонук ааспыт. Аһаатахха бүппэт ас диэн суох, эмиэ аччыктааһын, хоргуйуу саҕаламмыт. Дьиэлээх эһэ тоҥон-хатан, ыран-быстан, санаа бөҕөтүн санаарҕаан, дьүдьэйии бөҕөтүн дьүдьэйэн быһа охсубут быһаҕаһа, хайа охсубут аҥаара эрэ хаалбыт. Онуоха туран хоноһо эһэ:
– Дьиэ кэргэҥҥиттэн ордук ордороруҥ кимий? – диэбит.
– Ордук ордорорум диэн оттон кытта кырдьыбытым ойоҕум буоллаҕа, – диэбит.
– Чэ, быстыахпыт дуу, ойдуохпут дуу, ону тутан сиэххэ…
Онуоха баай киһи эрэ буоллар чахчы ыксаабыт, ыгылыйбыт, уйатыгар уу киирбит…
– Аны кэлэн хаһан киһилии олоххо эргиллээри, тугун харыһыйан… Тутан, тардан сиир адьырҕа анабыла, бултаан аһаан үссэнэр дьоҕур мэлийбитин кэннэ быстыаҥ дуу, ойдуоҥ дуу… Күн сиригэр күн да олох олорор кэрэ, айыы сиригэр хонук да хонор, хор, күндү. Бу туруккунан кыстаатаххына арҕахха күҥкүйүөҥ, – хардарбыт биирдэһэ туран.
Баай, төһө да кытта кырдьыбыт ойоҕун аһыннар, харыһыйдар, өлөр-хаалар күнэ-дьыла ыган, тирээн кэлэн сөбүлэһэригэр эрэ тиийбит.
Оол курдук өтөх саҕатыгар мас мастаан батырҕата турар баай киһи ойоҕун икки өттүттэн саба түһэн тутан, сиэн-аһаан кэбиспиттэр. Сиэн даа диэн… Дьэ-ээ, дьиэлээх эһэ аһаан да аһаабатах, сиэн да сиэбэтэх курдук санаа бөҕөтүн санаарҕаан, кытта кырдьыбыт ойоҕун аһыйан букатын сүөм түһэн сөҥүдүйэн, харыс намтаан хапсыйан хаалбыт…
Кэлэн иһэри туох тохтотуо баарай, кыстык хаар кылбайа түһэн намылыйан барбытыгар икки эһэ суолларын көмүк хаарынан саптынан, эрдэ бэлэмнээн хастыбыт арҕахтарыгар киирбиттэр. Дьиэлээх эһэ тоноҕоһун уҥуоҕа өрө кырыыланан, ойоҕоһун уҥуоҕа таска атыгыраан, сыппах быһаҕынан сулуйар кэриэтэ санаа-оноо бөҕөтүгэр быһа аалларан, ситэ сиэнэн, ыран-быстан, кыһыны кыстыахтааҕар буолуох хонуга да ахсааннаах хаалбытын билэн букатын хаҕа хаалбыт, кырдьыга да күнүн эрэ ааҕарыгар тиийбит.
Арҕахтарыгар киирэн орун-оннуларын булан сыппыттарын кэннэ, хоноһо эһэ туран:
– Орто дойдуга киһи буолан олорон оҥорбут аньыыгын-хараҕын билинэҕин дуо? – диэн ыйыппыт.
– Билинэн да, аны кэлэн ааспыты төннөрөр кыаллыбат… – диэн дьиэлээх эһэ кэмсинэн суланыы бөҕөтүн суламмыт, муҥатыйыы бөҕөтүн муҥатыйбыт.
Онуоха туран биирдэһэ:
– Муҥатыйар, суланар, кэмсинэр буоллаххына, мин кэпсэлим-ипсэлим, сэһэним-сэппэним диэн итинник буолар, – диэт, килэрийбит сыа ытыстаах баппаҕайын ортоку суо-дэгиэ тыҥыраҕын кылгас тыҥыраҕар даҕайан, ботугуруу түһээт, дьиэлээх эһэни туһаайан тыган кэбиспит…
Инньэ гынаатын кытта, дьэ эбэтээ, иккиэн эмискэ үлүгэр арҕахтарын иһигэр үҥкүрүс-күөлэһис гынан эрэргэ дылылара баара да, балаҕаннарын иһигэр сыппыт тэллэхтэригэр төттөрү киһиэхэ кубулуйан баар буола охсон хаалбыттар. Дьиэлээх баай ити айылаах иэдээннээх, түүлэ-илэтэ биллибэт будулҕантан соһуйан, өмүрэн сарылаабытынан ойон туран ыстанаары оһоҕун холумтаныгар муннун тоҕо түһэн кэбиспит, ити эрэ кэннэ биирдэ өйдөммүт…
Дьиэлээх киһи уоскуйан, тыын ылан, өрүтэ эппэҥнээн өйүн-төйүн булбутун кэннэ хоноһо:
– Мин кэпсэлим-ипсэлим, сэһэним-сэппэним муҥура суох дэлэй, элбэх. Билигин да түлүк түүн үөһэ үүнүө эрдэ, аны биири кэпсиибин дуо?.. – диэн ыйыппыт.
Кини диэтэх киһи уораҕайыгар ураты кэпсээннээх урааҥхай, бэрт дьээбэ хоноһо хоно сытарын дьэ сэрэйэн баай:
– Кэбис, ити кэннэ кэпсээмэ, сөп буолуо, түксү!.. – диэн саҥа аллайа түспүт…
Ол күнтэн, түгэнтэн ылата баай ааһар ыалдьыты, хонор хоноһону кыһайар кыдьыга уурайан, кими баҕарар, киһититтэн көрбөккө, кэпсээннээҕэ-сэһэннээҕэ диэн араара барбакка хоннорон, өрөтөн атаарар буолбута эбитэ үһү…» – Маччай Маарпа остуоруйатын түмүктүүр…
//-- * * * --//
Саас хаар ирэн, бидиргэхтээн, устунан бырыы да бадараан тахсан айан суола алдьанна, сабылынна да, биһиги эҥээринэн кэлээччи-барааччы тохтуур. Биир эмит хаамаайы дьон дэҥ-дуҥ эрэ охсуллан ааһаллар. Өтөхпүтүгэр бэйэбит эрэ хаалабыт. Кыһыны кыстаппыт, айахтаппыт сүөһүлэрин саас кэлэн илдьэ бараннар ынахпыт Тамма оҕус тыһаҕаһынаан үрэхтэрин баҕараҕар иккиэйэҕин мэччийэллэр. Тамма кытараан дьоҕойон чэйбитин эрэ үрүҥнүүбүт.
Оттооххо хас сайын аайы кэлэр үгэһинэн, Эйэҥнэр өтөхтөрүгэр балыксыт Халый сайылаата. Ый баһыгар-атаҕар хаптаһын тыытыгар олорон, уҥа-хаҥас дэйбэҥнэтэ эрдинэн, үрүҥ хоруоҥка дьэҥкир ууну эрдиитин салбахтарынан ытыйан, күн уотугар күлүмүрдэтэ, килэпэччитэ оонньотон дөрүн-дөрүн биллэн барар, онтон эмиэ өр кэмҥэ сүтэр, балаҕана тумуһах кэтэҕэр баар буолан бэл буруота-тараата да көстүбэт, киһи суоҕун кэриэтэ.
Саас, онтон кинилиин саппай уопсан сиэттиһэн сайын барахсан илгэлээх ичигэс салгынынан сайа тыынан, хара тыаны чээлэй торҕо күөҕүнэн, сыһыыны-хонууну күн араас дьэрэкээн чэчигинэн ситэри симээн киһи кута-сүрэ эрэ кутугунайа хамсыах үтүө күннэрэ үүммүттэрэ. Кыһын биир балаҕан иһин манаан, чуҥкуйан олорор курдук буолуо дуо, таска көҥүл көччүйэр туһугар үчүгэйэ сүрдээҕэ. Ампаар дьиэм буор сиксигэр, таас бытархайдарыттан аттаһыллан тигиллибит туос түннүгүм анныгар ынах этэрбэстэрдээх атахтарбын кумутан, тобукпун түөспэр сыһыаран, өтөхпүт тэллэҕэр үүммүт эдэр хатыҥнар күүстээх балаһа тыалга хоп-хойуу сэлибирээбит-тэлибирээбит сэбирдэхтэрин суугуначчы тыаһата-тыаһата, бэйэлэрэ биир кэм иэҕэҥнэһэ-куоҕаҥнаһа хамсыылларын тоҕо эрэ салгыбакка одуулаан, уһуннук олорорум. Чуораан от, кучу, күрдьүгэс күрүөнэ, ньээм-ньээм чэчигинэн өрө анньыбыт өтөхпүтүн ситэри киэргэтэн, араас өҥнөөх үрүмэччилэр, лыахтар, тоноҕосчуттар талыбырайа, тэлээрэ-тэлбиҥнэһэ көтөллөрүн таайым куйуурун туппутунан сырса оонньуурум…
Өрөө Көстөкүүн Моойторук олуктаах ампаарын сэбэргэнэтигэр сылгы чыычааҕын оҕолоро хайыы-сахха тэһэн, айахтарын муҥунан атан ас көрдүүллэрин сэрэйэн, кумаар, бырдах, күлүмэн мунньан аҕалан биир-биир аһаталыырым. Хатыҥ чараҥ, тиит тыа хараҥа күлүгүн анныгар үүммүт минньигэс дыргыл сыттаах моонньоҕон сэбирдэҕин тоноон, быһыта тыытан бэристэхпинэ, чыычаах оҕолоро соччо сиэбэттэрэ. Ардыгар ытыспар тутан аҕалбыт үөммүн-көйүүрбүн уйа анныгар, эркин олугар уурарым. Ийэ сылгы чыычааҕа үрдүбүнэн чырыптыы-чырыптыы көтө-дайа сылдьан баран, эркин олугар түһэн, уһун кутуруга тэлбиҥнии, тула-мала, турулус-ирилис көрүөлэнэ-көрүөлэнэ, мин уурбут аспын биир-биир ытыран оҕолорун аһаталыыра. Оччоҕуна улахан туһалааҕы оҥорбут киһи буолан олус үөрэрим.
Оттоох эбэ хоту өттүгэр, күөлтэн көстөр үрдүк кырдалга дьон хараллыбыт уҥуохтара бааллара. Күһүн ийэбинээн отоннуу сылдьан, хаамаайылаан, киһи уҥуохтарыгар тиийэн хаалбыппытыттан бэйэбит да соһуйбуппут. Ийэм ити кырдалга сытар дьону билэр эбит этэ.
– Бу, тоом, сүрэхтээбит ийэҥ, Курчугунаан ойоҕо Балбаара барахсан сытаахтыыр, – диэн кус түөһэ моһуоннаах, лаппычах курдук кылгас кириэстээх уҥуоҕу сэҥийэтинэн ыйан көрдөрбүтэ. – Сүрэхтээбит ийэ бэл төрөппүт ийэтээҕэр ордук чугас суолталанар үһү, – эбэн эппитэ ийэм.
Ол эрэн мин, үгэспинэн, хаһан да харахтаабатах, көрбөтөх Курчугунаан Балбаарата диэни төрөппүт ийэбинээҕэр ордоруох санаам син биир кэлбэтэҕэ. Хас да уҥуохха үстүүгэ-түөртүүгэ тиийэ үрдүк кириэстэр кэккэлэһэ туралларын дьиктиргээн:
– Ийээ, ити тоҕо биир сиргэ хастыы да кириэһи кэккэлэппиттэрий, ордук тупсаҕай, үчүгэй көстүүлээх буоллун диэн дуо? – диэн ыйыппытым.
– Кэбис, күүгүнээмэ… – ийэм саба сапсыйан кэбиспитэ.
Кырдал тэллэҕэр түһэн, көөнньүбүккэ дылы дыргыл сыттаах сиһик тыа быыһынан орҕочуйар ыллык суол устун туолуохча буолбут ыаҕастаах ыаҕайаларбытын ситии быаларыттан тэйгэччи тутан бэйэ-бэйэбитин батыаккалаһан истэхпитинэ:
– Ити, тоом, буоспа ыарыыга дьиэ-дьиэнэн имири эстибит сордоохтор хараллыбыт уҥуохтара, – диэн ийэм мин ыйытыыбын хоруйа, хардата суох хаалларан кэбиспэт үгэһинэн быһааран биэрбитэ. – Хата кинилэр киһилии хараллан тураллар… – салгыы кэпсээн барбыта…
Мин ийэм кэпсээнин саҥата суох истэ эрэ испитим.
Оттооххо маҥнай көһөн кэллэхпит утаата сайыныгар уонна күһүнүгэр дьоммун кытта оттоһон, ийэбинээн сир астаан, ардыгар тэллэйи батан уччуйан хаалбыт ынахпытын көрдөөн, чугас эргин тыаны, ойууру син билбэхтэһэрим эрээри, бэйэм соҕотоҕун мээнэ тэлэһийэрбиттэн туттунарым. Биир үксүн өтөхпүт таһыгар оҕолоох эһэ баарыттан да дьаахханарым. Айан суолун саҥа кууран эрэр инчэҕэй бадарааныгар соруйан баарын биллэрэ сатаабыкка дылы суоһурҕанан уһун дэгиэ тыҥырахтарын таһааран баран лэппэрдээбит эһэ суолун көрөр сонун буолбатаҕа. Саатар ыппыт эҥин суох, Маанчык баара эбитэ буоллар, дьиэ таһыгар киһини сибикилии сатаан чуҥнанар эһэни үрэн хайаан да биллэриэ этэ дэһэрбит.
Ийэм урут хаһан да айакалаабатах-дьойоколооботох бэйэтэ кыһын устата: «Сүрэҕим нүөлүйэн ыалдьар, туох ааттаах буоллахпыный…» – диэн чахчы улаханнык ыарытыйан хаста да сыта сылдьыбыта. Ардыгар: «Икки сэбиргэҕим бобо тутар, тоҕо бэрдэй, бу билиҥҥэттэн…» – диэн муҥатыйара, өссө уора-көстө ытамньыйар, ытыыр быһыылааҕа… Мин ону сэрэйэрим, билэрим…
Саас, Киристиэп таҥара күнүн саҕана, ийэм улаханнык бэргээн наар сытар мээрик буолбута. Ынаҕын да кыайан ыы тахсар кыаҕа суоҕун иһин: «Ийээ, мин бэйэм ыаҕым», – диэн тылланан, Тамманы ыан тыккырдатарым. Ынахпыт барахсан кыаһылаппата, мөхсөн хайаан татыахайдаммата. Ыатан да диэн кытараабыт сүөһү туох элбэх үүтэ кэлээхтиэй. Тарбахтарым улук буола ууллан, сүһүөхтэрим дьаралыйан ыалдьыахтарыгар диэри бэлгэйбит эрээри үүтэ суох Тамма бэриҥин үүт киллэрэ сатаан убахтыы, имэрийэ-томоруйа сатыырым да, туһа суоҕа. Дьоҕойон ыаҕайа түгэҕин эрэ саппыт үүппүн киллэрэн, тимир куруускаҕа кутан, сирэй оһох уотугар кыынньаран ийэбэр илдьэн иһэрдэрим. Бэйэтэ да бэрт кэмчи аспын аны оргуйан күүгэннирэ үллэн таһынан баран тохтон хаалыа диэн, үтүлүк кэтэн, өрө тэптэ да таһаара охсоору хаһан кыынньарын кэтэһэн олорорум. Ийэм аҕыйахта сыпсырыйан баран: «Мин эрэ аҥаардастыы үссэниэм дуо? Эһиги эмиэ…» – диэн иһиттээх үүтүн, бэрт кылгас кэм иһигэр хайыы-сахха ыран, дьүдьэйэн уҥуох-тирии буолан хаалбыт илиилэринэн үтүрүйэ анньара. Ити курдук ынахпыт бэрт дуона суох үрүҥүн бэйэ-бэйэбитигэр сыҥалаһан сүгүн да испэппит, биир кэм: «Эн ис, кини истин…» – дэһэн тахсарбыт. Киһи сонньуйуох, ол айылаах өлбөт мэҥэ уутунуу саныыр үүппүт ардыгар иһитигэр турбутунан иирэн хаалара.
Ийэбин таайбынаан, аттыттан арахсыбакка, ыарыылаабыппыт. Бүөтүр илимин көрөрө, тиргэтиттэн кус ылан таҕыстаҕына сонно үргүү охсон мииннээн иһэрбит. Ийэм: «Сүрэҕим ылбат…» – диэн тугу да аанньа аһаабата. Мин өйдүөхпүттэн хаҥас илиитин ортоку тарбаҕыттан араарбатах, ытык угар элэйэн отой быстан, аалыллан хаалбыт биһилэҕэ сүһүөҕүттэн эрэ иҥнэн толугуруу эргийэ сылдьар буолан хаалбыта, ол курдук букатын быста ырбыта. Ардыгар таһырдьаттан киирэн иһэн ийэм көмүскэлэрин иһигэр уолан хаалбыт, ол эрээри уоттаах харахтарынан уун-утары супту одуулаан сытар дьиктитик уларыйбыт дьүһүнүттэн дьик гына түһэрим. Урут эбэлээх эһэбин сүтэрбит сүрэх баастаах киһи аны ийэм өлөн хаалыа диэн сүрдээҕин куттанарым, киһи көрбөтүгэр ытыырым.
Биир күн, бэс ыйын бүтүүтэ, таайым, ханна да барбатаҕа-кэлбэтэҕэ ырааппыт киһи, биир үксүн ийэм да хаайан Бэтигэ сонун истэ, сэргэхсийэ диэн барда. Куйааһа бэрдин иһин кыл илимҥэ иҥнибит собо сытыйыа диэн илимин эһэн кэбистэ. Арай тиргэтин хаалларда. Сарсыарда уонна киэһэ таайым тиргэлэрин көрөбүн. Кус элбэҕэ бэрдиттэн туома хас айах аайы аахтара иҥнэр. Мөскөччү уойбут сорсо куһа, муҥур купчуу кэриэтэ ис хаата чыркымайдар да бааллар. Кыл туһахха иҥнэн мөхсөн тилигирии олорор тыыннаах хас да куһу аһынаммын араартаан көҥүл ыыталаан баран, хас да өлбүт куһу таһааран үгэспитинэн үргээн, мииннээн ийэбинээн күөстэннибит.
Ийэм, киһи дьиктиргиэх, сорох үтүө күн ис-иһиттэн сэргэхсийбиккэ дылы буолан, таҥнан, таска өйөтөн тахсан дьиэтин иннигэр таас хамсатыгар табаах уурунан уматтан «соп-соп» соппойо-соппойо, дүлүҥ олоппос үөһэ чөкөйөн, сайыҥҥы айылҕа кэрэ көстүүтүн кэрэхсии одуулаһан уһуннук олорор. Оччоҕуна мин: «Ийэм үтүөрээри гыммыт…» – диэн сүрдээҕин үөрэбин. Ол күн бэркэ диэн эгди буолан, сүргэм көтөҕүллэн оҕо киһи сүүрүү былаастаах сылдьан дьиэм түбүгүн дөбөҥнүк бүтэрэн-оһорон кэбиһэбин.
Таайым Бэтигэ баран уһаабата, биир хоноот, нөҥүө киэһэтигэр төттөрү кэллэ… «Сэрии буолбут үһү…» – диэн сэһэннээх. Ийэм биһикки ону улаханнык сэҥээрбэтибит. Ол ханна эрэ, били эппиккэ дылы, киһи санаатаҕына санаата тиийбэт ыраах хайа эрэ соҕуруу дойдуга турбут сэрии туһунан сонуну соччо ахсарбатыбыт, хата холкуос олоҕун-дьаһаҕын туһунан сураһыы, кэпсэтии ордук таҕыста. Ол эрэн таайым санаата тоҕо эрэ наар сэриигэ иэҕиллэн кэлэ турар. «Сотору бүтэр сэрии ини, уһуо суоҕа…» – диир.
Ийэм ыарытыйар сураҕын истэн чугастык санаһар дьүөгэлэрэ Лэҥкэй Аана уонна Балгыычыйа Маарыйа саас хаста да кэлэн көрсөн барбыттара. Бастакы сырыыларыгар икки, иккис сырыыларыгар үс хоммуттара. Кэһиилэрин бурдук, сиикэй арыы аҕалбыттар этэ. Ийэбин бэркэ диэн сэргэхсиппиттэрэ. Таска кулуһун оттон, таайым кинилэргэ анаан илимин эбэн таһаарбыт эмис соботун үтэһэҕэ үөлэн буһаран төннөллөрүгэр тымтайдарыгар толору сүгэн барбыттара. Биһиэхэ Лэҥкэй Ааналаах аҕалбыт кэһиилэринээҕэр кэпсэллэрэ-ипсэллэрэ, ырыалара-тойуктара, кулуһун тула олорон хомус тардан дьүрүһүтэллэрэ ордук күндүтэ.
Таайым тулуйан-тэһийэн өр сыппата. Сотору эмиэ Арҕаа Кыргыдайга, Бэтигэ барда уонна тоҕо эрэ уһаата, тардылынна. Бүөтүр барбыта иккис күнүгэр ийэм эмискэ бэргээтэ, букатын сытан хаалла. Мин ыксаатым, ыгылыйдым, ийэм оронун ыксатыттан арахсыбатым даҕаны. Саатар, кыһайбыт курдук, халлаан халыҥ былытынан ыаһыра бүрүллэн баран, ардыахча-ардаабакка биир кэм бүдүгүрэ харааран турара киһи кутун-сүрүн эрэ баттыах айылаах. Дөрүн-дөрүн ханна эрэ ыраах арҕаа саҕах диэки этиҥ этэн лүһүгүрэтэрэ иһиллэр… Харааннаан бырдаҕа, кумаара да сүрдэннэ. Сирэй оһох ураатынан киирэр кумаардары тумнараары киһиргэһи уматан, сиикэй күөх оту быраҕан биэрэбин. Ол да үрдүнэн эймэҥнэс хойуу кумаар быыс-хайаҕас булан дьиэ иһэ толору. Искэ түптэлиэхпин ийэм агдата аһыйан сөтөллүө диэн ол туһунан саныы да барбаппын. Аны ынахпыт Тамма ити айылаах түспүт үөнтэн-күрдьэҕэттэн куотан, тэскилээн эрдэлээн кэлэн баран, санаабар, туох эрэ куһаҕаны биттэммиккэ дылы, иччилээх аҕайдык маҥыраа да маҥыраа буолара миигин өссө ордук ыгылытар. Бэрт ыксалынан-тиэтэлинэн сүүрэн тахсан таһа хаппыт, иһэ инчэҕэй балбааҕы хоҥнорон аҕалан түптэбин эбэн, күөдьүтэн, буруотун хойуннаран биэрдим. Тамма дьэ уоскуйан, били айылаах эҥсэ маҥыраабытын тохтотон, тыһаҕаһын кытта буруо быыһыгар харахтарын симириҥнэтэ-симириҥнэтэ, тэбиэлэнэн кэбиһэ-кэбиһэ, кутуруктарын уҥа-хаҥас дэйбэҥнэтэ-дэйбэҥнэтэ тааллылар. Ити ыккардыгар ийэбэр киирэ охсон таҕыстым. Ийэм сытар… Кыл дэйбииринэн кумаардаабыта буолабын да, эймэҥнэс бырдах көҕүрүөх быһыыта суох. Түннүккэ топпут кумаардар истэрин кыаммакка тэйгэҥнэһэллэрин абара-сатара харса суох сабыта сынньабын, онтукайым ньиччи бараннар түннүк туоһа кытарымтыйан хаалар. Эмиэ кыл түгэнэ сүүрүүнэн тахсан, ыаҕайабын сиргэ ууран ынахпын ыан тыккырдаппыта буоллум. Тамма түптэттэн арахпат, буруоҕа чачайа-чачайа син ханнык эмэ ыатым.
Чугас эргин холкуостарга барыларыгар биллибит тимир ууһа Дарайыы Киргиэлэй алтан чаанньык хаппаҕын тардан солуурчах оҥорбутугар бурдугунан хааһылаан, били үүтүм дуомунан тумалаан, сойо түспүтүн кэннэ ийэбин аһата сатаатым да, төрүт хамыйах да хааһыны сиэбэтэ. Дьоҕойон ханнык эмэ аҕыйах омурт чэй эрэ иһэ түстэ.
Кэтэһэн-кэтэһэн кэлтэгэй буолтум кэннэ хомнуо-хойут, кэмниэ-кэнэҕэс таайым дьэ кэллэ. Эһэм Өлөксөй инитэ Соппуруон уола Тоҕойдуур ийэбин көрсөөрү кэлсибит. Тоҕойдуур хатыҥ лабаатын тутан дэйбиирдэнэн киирбитин сирэй оһох уйатыгар буруолаан унаарыйа сытар күөх от үөһэ бырахта, наҕылыччы, хонордуу биллибитэ тута сэрэйиллэр. Бүөтүр эргиллибититтэн, хоноһоломмуппутуттан чуҥкуйан олорбут киһи сэргэхсийэ түстүм.
Таайым аах кэпсэтэр кэпсэтиилэрэ барыта сэрии туһунан. Ньиэмэс диэн ааттанар омук биһиги дойдубутугар соһуччу сэриинэн түспүт үһү. Хайыы-сахха дьону хомуйан, Тоҕойдуур этэринии, «мэбилисээссийэлээн» эрэллэр эбит. Ийэм уруккутун курдук кэпсэтиигэ соччо кыттыбат, дэҥ-дуҥ эрэ ыйыталаһар… Мин, дьонум кэпсэллэрин истэ-истэ, наар кумаардары кытта охсуһан таҕыстым.
Эр дьон сээкэйи баллыгыраһан, хойукка диэри олорон баран сыппыттара. Мин хас да хонук аанньа утуйбатаҕым таайан, кумаартан куотан көбүөр суорҕаммын бүрүнэ тардынаат, сурда суох барбытым…
…Арай сарсыарда буолбут быһыылаах, ким эрэ сэмээр ахан санныбыттан тардыалыыр. Ийэм ыалдьыаҕыттан бэйэм туспа кыра адарай ороҥҥо ийэм баһыгар сытарым. Уум быыһынан иһиттэхпинэ, миэхэ умса нөрүйэн таайым саҥарар:
– …Аанаа… Тоом… Аанаа… Ийэҥ… бараахтаан хаалбыт… Тоом… Аанаа… – диэн букатын уларыйан хаалбыт куолаһынан үрүт-үөһэ биири хатылыыр…
Мин маҥнай утаа ол бэҕэһээ отой турбакка оронугар лигиир сыппыт ийэм барахсан ханна туран барбытын этэр буоллаҕай диэн, уум быыһынан таайым саҥатын истэ-истэ, дьиктиргии санаатым… Онтон хоноһолоохпутун өйдөөтүм, дьэ уһугуннум.
– Аана-аа… Эдьиийим утуйа сытан тыына быстаахтаабыт… бараахтаабыт… – Бүөтүр урут ийэбин наар аатынан ааттыыра, эдьиийим диэн дэҥ биирдэ эмит ахтара…
– Эдьиийим даа?.. Ийэм ханна бартын этэҕин?.. – түүн кумаартан куотан бүтэйдии бүрүнэ сыппыт көбүөр суорҕаммын сэгэтэн, хонноҕум анныгар диэри арына сытан ыйыттым. Онтон эргиллэ биэрэн баспар сытар ийэбин көрбүтүм, оронугар баар, сытар, ол эрэн бэрт дьиктитик, сатамдьыта суохтук туттубут…
…Дьэ эбэтээ… эмискэ үлүгэр этим сааһа дьар гына түспэт дуо… «Бараахтаабыт», «быстаахтаабыт» диэн тыллар миигин, сул дүлүҥүнэн төбөҕө охсубут кэриэтэ, оҕо киһи өйүм-санаам өйүкү-төйүкү барыар диэри сырдык-хараҥа иһигэр түһэрдилэр… Ороммуттан хайдах ойон турбуппун өйдөөбөппүн, дьикти үлүгэрдик чэпчээн, көтөн эрэргэ дылы этим-сииним дырылыы-дыыгыныы түһэргэ дылым баара…
Ийэм өлбүтүн төрүт итэҕэйбэппин… Ама хайдах?! Эс! Куолайбар дар уҥуох бүлтэһэ кэлэн бүөлүү турбутун курдук буолан маҥнай утаа кыайан саҥа таһааран ытаабатым даҕаны… Сирэйим тириитэ, хаппыт куопчахааны уот түрүтэ сииринии, ханньаччы баран тардыалаабытынан, ол курдук ынырыктык ырдьайбытынан ийэм оронун ойоҕоһугар тобуктуу түһэн титирэстии, ибигирии-салыбырыы эрэ олордум… Ити кэннэ барыта түүл-бит курдук… Барыта устугас… Ыар аһыы өйбүн-санаабын ииримтитэ ытыйар ынырык алдьархайа… Сааскы халаан уутунан хаатынан туолбут улуу өрүс, көмүөл мууһунан хара сытан баран, эмискэ төлө баран дэлби ыстанарын кэриэтэ, мин да испэр ыгыллыбыт иэйиим ыар аһыы ынырык энэлгэнэ буолан ыһылла түспүтэ… Ийэм барахсаны кууһа-кууһа, сирэйиттэн-хараҕыттан хайа түбэһиэх сыллыы-сыллыы, имэрийэ-имэрийэ, уйа-хайа суох сэниэм эстэн улук буолуохпар, устунан өй-мэй барыахпар диэри ытаабытым… Хаатыйаламмыты хаҕыннарар харах уута, ииригирдэ ытыйар тууйуллубут ыар аһыы алдьархай түмүгүн төлө тардар ытабыл диэн ааттанар иэйии суоҕа эбитэ буоллар, арааһата, киһи өй-санаа өрө түллэр ытылҕаныттан өрүттүбэттии илэ иириэ эбэтэр өлүө этэ…
…Таайым букатын хараҕа ууламматаҕа, дьиктитик дьэбирсийэн, саҥата-иҥэтэ суох бэйэтэ бэйэтигэр сөҥмүтэ. Ол оннугар Тоҕойдуур, саҥа таһаарбакка эрэ, көмүскэтин уута сэмээр сүүрэ олорбута…
Ийэбин таайым аах бэйэлэрэ сууйан-тараан, үгэһи толорон дьиэтигэр үс хоннорбуттара. Миигин «оҕо киһи, кэбис, хараһыма» диэн сууйуутугар төрүт чугаһаппатахтара. Үс хонугу быһа биһиэхэ биир да сылдьар ыалдьыт, хонор хоноһо биллибэтэҕэ. Чахчыта да ийэм убайа Тоҕойдуур муҥнаах түбэһэ кэлэн улаханнык абыраабыта. Онтон атын бэйэбит эрэ сордонуохпут эбитэ буолуо. Биирбит ситэ-хото илик оҕо киһи, биирбит кыаммат, бокоорон хаалбыт ыарыһах.
Ийэбин маһыгар сытыаран олорбут өтөхпүтүттэн биэрэстэ кэриҥэ ыраах Уоруу диэн алаадьы курдук кыракый көлүйэ күөл булгунньах кырдалыгар кистээри таайым аах иккиэн эт санныларыгар сүгэн илдьибиттэрэ. Мин кэннилэриттэн саппай уопсан батыһан испитим… Барыта хайдах эрэ устугас, түүл-бит курдуга… Харах уута бүппэтин онно билбитим… Тоҕойдуур: «Кэбис… төрүттэрбит дойдуларыгар айаннааһын диэн бары да ытык ыйаахпыт, өлбүтү олус аһыйан харыыта суох харах уутунан уһуннаран ыытар улахан аньыы…» – диэн миигин уоскута сатыыра да, ол миэхэ хайдах да кыаллыбата… Кумаар, бырдах, күлүмэн сииригэр төрүт кыһаллан көрбөтүм… Ийэм барахсан, төһө да хараҕын симнэр, таайым аах хас хардыылаан хамсаннахтарын аайы, илигир гынан ыла-ыла, уҥа-хаҥас дьалкыҥныы, үрдүк мэҥэ халлааны бүтэһиктээҕин одуулаабыкка дылы бобуонньуктуу бааммыт былаатын төбөтө сиккиэр тыалга тэлимнии-тэлибирии испитэ… Халтаһаларым иһэн тахсыахтарыгар диэри ытаан, хас да хонугу быһа утуйбакка, иннибин-кэннибин дьүүллээн арааран көрбөккө иһэн, ыллык суол силиһиттэн-мутугуттан иҥнэн туруйалаан ыларым, умса баран да түһэрим, ол аайы эбии сэтэрэн уйа-хайа суох ытыырым… Ийэм барахсан суох буолбутун отой итэҕэйбэтим. «Хайдах аны ийэтэ суох олоруохпунуй? Эчи ынырыгын… ама хайдах…» – диэн көстөн турар кырдьыгы итэҕэйиэх санаам букатын кэлбэтэ… Сибилигин өтөхпүтүгэр төнүннүбүт да эбэтэр бу түүл-бит курдук ааһа көтөр амырыын алдьархайтан уһуктан кэллим да, ийэм мичээрдээн мыттыйбытынан, такымын ааһар уһун хара суһуоҕун сэлии муоһа кырыбыайкатынан намылыччы, наҕылыччы сыыйан тараана олоруохтааҕа…
Таайым кыайан уһуннук хаампата. Тоҕойдууру кытта тохтоон, хаста эмэтэ сынньанан, мин санаабар, бэрт өр сыралаһан Уоруу көлүйэ үрдүк кырдалын саалыгар үктэммиппит…
Халлаан сууйбут курдук ып-ырааһа. Булгунньах кырдал оройугар ыттаммыт уонна дөрүн-дөрүн күүһүрэн ылар, силбиэтэнэр тыаллаах буолан кумаар, күлүмэн уҕараабыкка дылыта. Таайым аах киһи дьаһалларын курдук барытын бэлэмнээбиттэр этэ. Мин бу эҥээр урут сылдьа илигим, кырдал үрдүгэ бэрдиттэн тулатынааҕы ойуур ото-маһа аллара намтаан хаалбыкка дылыта, ыраах да ыраах соҕуруу саҕахха мураан тунаҕыран көстөрүн курдук хара тыа өрө-аллара түһэн дьирбиилэнэрэ…
Булгунньах кырдал нөҥүө өттүгэр, көлүйэҕэ, мас тыытыгар олорон илимин дуу, туутун дуу бэрийэ сылдьыбыт оҕонньор биһигини көрөн, устан тэлбиҥнэтэн кэлбитэ. Оол курдук дьулугурас тэтиҥнэринэн сэлэлээбит томторҕоно тэллэҕиттэн чугас Быһахчаан диэн эмиэ дьоҕус чүөмпэ көлүйэ хараарара. Күрүөлээх-хаһаалаах ампаар дьиэ көстөрө. Ити Өлөксөндүрүөп Уйбаан диэн кырдьаҕас оҕонньор олохсуйан олорор көстөр ыыра этэ. Оҕонньор Түөстэрэй диэн хара эриэн ыттааҕа көлүйэни эргийэ, кутаҥнас кута устун мэтэҥэлии көтөн, кута хараҕар түһэн өрө бырдааттана-бырдааттана, от быыһыттан ханнык эрэ хараарсыбыт кустары үөскэ үргүтэлээн талыбыратан киллэрэ-киллэрэ, иччитэ кытылга тиксиэн иннинэ күөйэ түһэн кэлэ охсубута. Уйбаан оҕонньор биһиэхэ дэҥ-дуҥ, биирдэ эмит сылдьара. Дьонун аһыытыгар буорайбыт киһи улахан кэпсэлэ-ипсэлэ суох буолара. Ойоҕо Маарыйа, уола Сэргиэй, Настаа диэн кыыһа күн сириттэн кэмнэрин иннинэ эрдэ күрэнэн, бу Уоруу көлүйэ кырдалыгар сыталлара.
Таайым, тоҕо эбитэ буолла, ийэм өлбүтүгэр Оттоох уҥуор олорор балыксыт Халыйы да, бэл Өлөксөндүрүөп оҕонньору да көмөҕө ыҥырбатаҕа.
Уйбаан ытын Түөстэрэйи кытта, биһигиттэн хараҕын араарбакка, кырдал үөһэ тахсан баран улаханнык соһуйбута.
– Хайыы, Маарыйа эрэйдээх, бу хаһан?.. – диэн саҥа аллайан эрэ хаалбыта…
Кырдал үөһэ сүөдэҥнэһэрбитин түбэһэ көрбөтөҕө эбитэ буоллар, бүгүн манна киһи хараллыбытын кини билиэ суоҕа этэ, арай дьонун кэриэстээн кэлээхтии сылдьан саҥа буор томтойбутуттан эрэ сылыктыа этэ… Оо, төһөлөөх эрэ үгүс саха дьоно дьаҕа баһа түҥкэтэх хара тыа хонноҕор-быттыгар бу курдук сэмэйдик, иҥэ-дьаҥа суох олох олорон, бэл ааттара да оҥо быһыллан ахтыллыбакка, үйэ-саас тухары симэлийбиттэрэ, быдан дьылларга быралыйбыттара буолуой? Сорох тэтиэнэх, кыанар ыччаттардаах кэм уҥуохтанан-таймаланан син үйэлэр тухары кэриэстэнэн эрдэхтэрэ. Оттон мин ийэм курдук томтойбут буордарын кытта дьарамай титирик кириэс оҕотунан кэрэһилэммиттэр сотору сыл-хонук уостубат будулҕаныгар күөх кырыһынан саба бүрүллүбүт уҥуохтара сири кытта сир буолан дэхсилэнэн, дьоройбут титирик кириэстэрэ эмэҕирэн тостон, кыыл-сүөл кээрэтэн сиҥиннилэр да, орто дойдуга олох олоро сылдьыбатах курдук букатыннааҕын симэлийэн, умнуллан эрдэхтэрэ. Оо, олох диэн уустуккун, ынырыккын уонна ол да курдук судургугун даҕаны… Маннык дьылҕаттан киһи эрэ санаата сабыстан, сөҥүдүйэн, хараастан дар уҥуох хаҕыҥ эрэ хааларга дылы…
Ийэбин кистээн баран өрө томтойбут хара буорун ыксатыгар өр таалбыппыт… Мин отон угар, ийэм баһыгар сөһүргэстээн олорон эмиэ уйа-хайа суох ытаабытым… Уйбаан оҕонньор барахсан олус аймаммыппын көрөн:
– Кэбис, тоом, хайа муҥун… Оҥоһуубут, дьылҕабыт ыйааҕа итинник буоллаҕа, хайыахпыт баарай, уоскуй… – диэн икки бүлгүммүттэн өрө тардан туруоран, эмэх дүлүҥ сытарыгар олордубута, бэйэтэ ыксабар сэргэстэспитэ.
Аҕыс уонун ааспыт, көҕөччөрүн ааһан букатын кыытта маҥхайан эрэр баттахтаах, күн уота килэриччи сиэн арыы-сыа ньалҕарыйбыкка дылы куоһахтана дьирбиилэммит мырчыстаҕас сирэйдээх Уйбаан кырдьаҕас:
– Эн оҕо киһигин… Бэл мин, бу тоҥхойо кырдьан инним кылгаабыт, кэнним уһаабыт киһи, син сүөдэҥнээн, үрүҥ күн сырдыгын күндүркэтэн, олох олоробун. Ойохтонон баран ойохтоммотох, оҕолонон баран оҕоломмотох курдук сырыттаҕым… Маарыйам эрэйдээх – ол, улаханым Һэргиэйим, Настаакайым муҥнаах – ити… – диэн дьон уҥуохтарын сэҥийэтинэн ыйан иһэн оҕонньор бөтөн хаалбыта, ситэ саҥарбатаҕа… Бэйэтин курдук сабыста кырдьан эрэр ыта Түөстэрэй бу булгунньах саалыгар өрүү сылдьа үөрүйэх быһыылааҕа, куоһахтанан хаалбыт киһи уҥуоҕун буоругар биир сиргэ тула эргичийэн баран түүрүллэн чөкө сытынан кэбиспитэ. – Мин аны кэннибэр кэриэстэтэрим кимим, тугум да суох, оттон эн ийэҥ, төһө да күн сириттэн күрэннэр, дьоллоох, оҕото эн бааргын… Айманарыҥ, аһыйарыҥ сөп эрээри, аһара сүөм түһэн куккун-сүргүн алыс хамсатарыҥ куһаҕан. Эдэр оҕо киһи олоҕуҥ, кэскилиҥ, дьолуҥ өссө да иннигэр. Ийэ, аҕа аһыытын алдьархайа диэни мин да билбит киһибин. Ийэ диэн ийэ… Хойутун-хойут бэйэҥ ийэ буолар үрдүк ытык ыйаахха тиксиэҥ турдаҕа, олоҕу оҕо салҕыыр куолута. Кэлин ыччаттардаах киһи буоллаххына, кинилэр тымырдарыгар сүүрүө эн ийэҥ хаана, эттэрэ-сииннэрэ син биир эн ийэҥ уонна бэйэҥ этиҥ-сииниҥ буолуо. Онон эн ийэҥ син биир тыыннааҕын кэриэтэ уонна оннук даҕаны, өйдөө итини…
Мин, төһө да ыар аһыыттан өйүкү-төйүкү баран олордорбун, Уйбаан оҕонньор ити иһэ-истээх, улаҕалаах этиитин тоҕо эрэ хаппар өйбөр хатаан, өйдөөн хаалбыппын. Уонна онтум кэлин, олохпор амырыын алдьархай илэ ааҥнаабыт күннэригэр, түгэннэригэр эмискэ тэһэ санаан күүспэр күүс, санаабар санаа эбиллэн үрүҥ тыыммын өллөйдөөн үгүстүк көмөлөстөҕө, өрүһүйдэҕэ…
Мин тыыннаахпын – ол аата ийэм тыыннаах. Ийэм мин дии, мин кини оҕотобун… Оо, астык, үтүө да санаа… Кырдьык да салгыы олох олоруохха сөп эбит ээ, мин этим-сииним – ийэм этэ-сиинэ, мин олоҕум – ийэм олоҕо… Бэл оҕо киһи ситэ-хото илик өйүм-санаам син тобуллан, хараҥа былыт быыһыттан сырдык сардаҥа тыгарын кэриэтэ, олоххо тардыһыы уҕараабат уһуу тыынын утаҕын өйдөөбүтүм…
Аҕата аан маҥнай күн сирин көрөн, ытаан эһинньэхтэнэн аймана ахан сытар ньуу-ньаа саҥалаах Ньууньаала Маарыйа диэн ааттаабыт кыыһа ийэм барахсан кэмин иннинэ, ыар ыарыы эмискэ сиэн, баара-суоҕа түөрт уонун эрэ ааһаат, бэрт кылгас кэм иһигэр ыалдьан, ити курдук орто дойдуттан күрэммитэ. Таайым Бүөтүр: «Ийэҥ Бөтүрүөп таҥара күнэ үүнүө сэттэ хонук иннинэ бараахтаата…» – диэбитин өйбөр чиҥник хатаан кэбиспиппин.
Ийэбинэн убайым Тоҕойдуур биһиэхэ өссө хас да хоммута. Түүл-бит курдук күннэр-хонуктар этилэр. Мин дөйүөрбүт киһилии дыҥ курдук сылдьыбытым. Саныы-саныы, ийэбин аһыйан, суохтаан, син биир уһун күн хараҕым уутунан суунарым. Ийэм таҥна сылдьыбыт таҥаһа-саба, тутта сылдьыбыт иһитэ-хомуоһа барыта кинини санаталлара. Ол аайы уйа-хайа суох барарым… Ийэм бэрт дьаһамыр сээкэйи хаалыыр холбукалааҕа. Онтутугар, бэйэтэ этэринии, ол-бу буолар-буолбат быаны-туһаҕы, атын да сээкэйи: «Бэйи, бу маны быраҕымыахха, кэлин, баҕар, туохха эмэ туһаныллыа…» – дии-дии, чөкөччү суулаан, кичэйэн бобо баайан ууран кэбиһэрэ. Өҥнөөх өрбөххө кэчигирэччи анньыталаабыт улахан, кыра иннэлэрэ, көҥдөй уонна бүтэй сүүтүктэрэ, иҥиир тардар, сөмүйэтигэр уонна ылгын чыкыйатыгар кэтэр, тарбах үтүлүк төбөлөрүн быһыта баттаталаабыт курдук анал оҥоһуулаах сарыы сүүтүктэрэ барыта орун-оннуларыгар кичээҥитик сааһыланан, ийэм бэйэтэ хайдах түмэ тардыбытай да ол курдук түмүктэнэ сылдьалларын көрдүм да, кутум-сүрүм атын аҕайдык туоххаһыйан, кураххаһыйан, хат айманан, иэйэн-туойан кэлэрим…
Таайым, эр киһи эр киһитэ өтөн, хараҕын уутун отой көрдөрбөтөҕө. Урут да ыар ыарыы симиктик сиириттэн дьүһүнэ-бодото сабыстыбыт бэйэтэ санаа-оноо аалыытыгар бүтэйдии бүтэ сиэнэн дьэбирсийэн хаалбыта… Саатар сайыҥҥы кэм буолан кыһыҥҥы курдук сырыы-айан суоҕа. Биһигини дьэгдьитиэх, сэргэхситиэх айылаах айанньыт, хоноһо сэдэхсийбитэ. Арай ыал устун хаамаайылыыр Таркаайы кыыһа Харытыана эрэйдээх хата хаста да кэлэн хонон-өрөөн барбыта. Окко киирсэн көмөлөһөн улаханнык абыраабыта. Өссө оннооҕор ордук туһата биир кэм саҥара-иҥэрэ сылдьар бэрт сэргэх майгыта этэ. Ол мин төһө да кинини кытта тэҥҥэ күлсэн-салсан барбатарбын, аттыбар киһи баарыттан сэргэхсийэрим.
Ынахпыт Тамма кытараатар да, үүттээх ынах буолан, сайыҥҥы сөлөгөйдөөх отунан үссэнэн, чэй үүтүн ыатара. Таайым эбэтигэр бултанара, онон балык, кус дэлэйэ. Уйгулаах унаар күөх сайыҥҥа баҕас кыанар, дьарыктанар, тэтиэнэх киһи хоргуйуох, аччыктыах кэриҥэ суоҕа. Бүөтүрдүүн Оттоох эбэбит атаҕар икки обургу оту томтоппуппут. Кини охсоро, мин мунньарым. Төһө да хобдох, санньыар санаа саба куустар, чуҥкук олох бүрүүкээтэр, күн-дьыл хаамыытын туох тохтоппута, нэһирдибитэ баарай, бэйэтин дьаалатынан устан, бардар баран иһэрэ… Хайа муҥун этим-сииним «балык» буолан хаалан итииттэн-куйаастан, кумаартан, күлүмэнтэн кыһаллыбатым. Сирэйим тириитэ күн уота быһа сиэн хатыран хараара-хараара хаҕыланан түһэн баран саҥа тириинэн бүрүллэрэ. От-мас очурун-чочурун аахтара сэҥээрэн, үөнү-күрдьэҕэни, көтөрү-сүүрэри кыраҕытык кэрэхсии одуулаһан аралдьыйарым.
Таайым да куруук дьэбирсийэн, ууну омурдубут курдук сылдьыбата, сорох күн ис-иһиттэн саҥата-иҥэтэ элбиирэ. Баҕар, миигин сэргэхситэ сатаахтыыр албаһа буолуо.
Эбэбит күн уотугар күлүмүрдүү, дьэргэлгэнинэн дьэргэйэ оонньуур киэҥ нэлэмэн мэндээркэй иэнигэр кус эгэлгэтэ хараара тордоҕуран устара, чыбыгырас-чибигирэс саҥалаах чыычаахтар ырыалара, салҕан көрбөккө күннэтэ чачыгырыыр аһыыка буутун тыаһа, бэл сиккиэр тыал суугунас сипсиэрэ дьиктитик иччилэнэ иһиллэн холбоспута. Ситэ силигилээн, сэлбиргэстэнэн-салбырҕастанан, тунаҕыра көҕөрөн ахан турар ийэ айылҕа барахсан, туох да диэбит иһин, хайа да хобдох олохтоох икки атахтааҕы харахха көстүбэт, биллибэт ураты күүһүнэн син биир араҥаччылыырга, үтүө олоххо ыҥырарга, угуйарга дылыта.
Тэлгэһэбэр эбэтэр ходуһаҕа от мунньан бүгүйэхтэнэ да сылдьан харахпын айан суолун аартыгыттан араарбатым. Сай устата биир эмит айанньыт алҕас көһүннэҕинэ мэктиэтигэр өрө тэйэ түһэрим… Оол курдук от охсон хаахымай сонун көхсө хараарар таайбар: «…Киһи иһэр, айан суолунан киһи иһэр!» – диэн хаһыытыы охсорум. Уонна иккиэн, күн уотуттан харахпыт саатан, тарбыйах үтүлүктээх илиибитин көлөһүн-балаһын аллан бычыгыраан тахсыбыт сүүспүтүгэр чарапчылыы тутан одуулаһан турарбыт…
Төһө да холкуостар тэриллэн, киһи-сүөһү биир сиргэ кииннэнэн мустан эрэр кэмэ буоллар, алаас-алаас аайы арҕам-тарҕам ыһыллан олорор ыал өссө да үгүһэ. Оттон биһиги курдук бу айылаах дьоһуннаах эбэҕэ иккиэйэх эрэ ойдом олорор дьоҥҥо айан суолун аартыгыттан хайа эмит аттаах эбэтэр сатыы тахсан, кыл дэйбииринэн, сорох сэлибирэс сэбирдэхтээх хатыҥ лабаатынан дэйбиирдэнэ-дэйбиирдэнэ, тиэтэйэ-саарайа харбыалаһан, биһигини чуо көрөн иһэрэ үчүгэй да буолара.
Таайым: «Хаһан сүөһү ииттэн көрүнэн-истинэн олороору, ынахпыт бэйэтэ да наар кытарыыр, онон күһүн туттуохпут», – диэн сай устата икки обургу соҕус лобохоно оту кэбиспиппит. Биһиги холбутугар ол да сөбүнэн үлэ этэ.
Холкуос кииниттэн ыраах, бүтэй сиргэ да бүктэрбит, сонуну син истэ-билэ олорорбут. Били сотору бүтүө, уһаабат ини диэбит сэриилэрэ отойдуун да силистэнэн-мутуктанан, уһаан-тэнийэн барбыта. Саастарын сиппит, чэгиэн дьону эрэ барытын бэбиэскэнэн хомуйан сэриигэ ыыталаан эрэллэрэ иһиллибитэ. Ханна эрэ кый ыраах арҕаа турбут сэрии ыар тыына хайыы-сахха бэл биһиги тыымпы күөлбүт өтөҕөр биллэ охсубута. Таркаайы кыыһа Харытыана хоно сытарын туһанан, миигин доҕордообут киһи быһыытынан таайым холкуос киинигэр Бэтигэ хаста да баран кэлбитэ. Хас сырыытын ахсын бэрдэ суох сонуннаах төннөрө. Аһыыр аспыт ньимиит буолбутун, хайа эрэ атаһа, доҕоро сэриигэ ыҥырыллан барбытын, сотору эмиэ саҥа хомуур буолуохтааҕын эҥин туһунан кэпсиирэ.
//-- * * * --//
Түөрт уон биир сыл сайынын этэҥҥэ туораабыппыт. Сүрүн аспыт күөлбүт эмис собото уонна таайым тиргэтиттэн ылар куһа этэ. Кыһынын манна кыстыахпыт диэн иккиэн Оттоох эбэбит өллөммүт соботун хатаран барчалаан, хачымаастаан, мундутун лыыбалаан, хохтулаан добуоччу хаһааммыппыт. Күһүн дьиэ таһыгар көннөрү айахха сииргэ диэн мин сир астаабыта буолбутум. Уоруу көлүйэ булгунньах кырдалыгар төрүт барбатаҕым… Онто да суох нэһиилэ сылдьар киһи, ийэм уҥуоҕун көрдүм да, уйа-хайа суох барыахтаахпын билэрим… Быһахчаантан хата Өлөксөндүрүөп оҕонньор сэрии буолуоҕуттан Бэтигэ баран кэлэр киһи таайым сонунун истээри өтөр-өтөр биллэн, наҕылыччы чэйдээн, уһуннук олорон сээкэйи баллыгыраһан барара.
Миитэрэйэп таҥара күнэ ааспытын кэннэ биир күн сэтинньигэ диэри аһатан турбут ынахпытын, Тоҕойдуур кэлбитин туһанан, таайым дьаһайан кэбиспитэ. Тамма отой чэй да үүтүн ыаппат буолан турара. Ынахпын аһыйбытым, харыһыйбытым иһин хайдах гыныамый. Тиҥэһэ бургунаспытын Тоҕойдуур сиэтэн барбыта. Таайым аах бэйэлэрэ туох эрэ кэпсэтиилээх быһыылаахтара. Ону мин, оҕо киһи, барытын билбэтим, ыйыталаһа, ыаспайдаһа барбатым, барыны бары буолуох буолуохтааҕын курдук саныырым.
Күһүн хаһааммыт балыкпытын, ынахпыт этин кэмчилээн сиэн этэҥҥэ айах хамсатардаах олорон испиппит. Аны күөл мууһа турбутун кэннэ сотору Оттооххо «Социализм суола» холкуос дьоно кэлэн Экиэн оҕонньор эппиэдэйдээх хас да күн хоно-өрүү сытан муҥхалаабыттара. Муҥха дьоно Өлөксөндүрүөп оҕонньорунан, Эйэҥ балаҕанынан, биһигинэн тарҕанан сыппыттара. Үрдүттэн олорор дьон таайбыныын күрэх муҥхатыгар иккиэн сылдьыбыппыт. Балыкка дьон сиэринэн тэҥҥэ тииһиммиппит. «Социализм суола» холкуос бэрэссэдээтэлэ Абрамов Николай Игнатьевич (Хамай), бэрт эйэҕэс-сайаҕас майгылаах киһи, биһигини холкуоһа эҥинэ суох дьоҥҥут диэн атыттар курдук тыл баайса барбат судургу киһи этэ. Дьон: «Оттоох эбэ барахсан чугаһынан суох эмис, бөдөҥ соболоох», – диэн кэпсэтэллэрин истэн, мин бэйэбин хайҕаппыт киһи тэҥэ үөрэрим. Муҥхаһыттар уонча хонукка муҥхалаан баран хайдах кэлбиттэрэй да, ол курдук биир күн көһөн суй гынан хаалбыттара.
Чээлэй күөх сайын барахсан соҕотохсуйбуту да сэргэхситэр, дьэгдьитэр, туоххаһыйбыты да татым санааттан тумуннарар ураты уһуу тыыннаах эбит буоллаҕына, киһи этин-сиинин курдары охсор курас тыаллаах күһүн, ото-маһа суйдаммыт хара тыа, онтон салгыы хайыы-сахха халыҥыы охсубут кыстык хаарынан харах дала ыларын тухары тула өттүгүн бүтүннүү бүрүйбүт кыыдааннаах кыһын, оо, хобдох да көстүү, чуҥкук да буолара… Ол эрэн кыһыҥҥы айан суола арыллаатын, бэдэрээт, дьаам аттарын хабыалатар отторо суох дьону саҥа тумнуу суолунан быһалаан эргийэ барбатахтарына, син дөрүн-дөрүн көлөлөөх айанньыттар кэлэн, сорохторо ыксал-тиэтэл муҥунан итии киллэрээт, атыттар ардыгар наҕылыччы хонон-өрөөн да ааһаллара. Оттоох, төһө да угут, тыымпы күөл буоллар, сылгыга үчүгэй хаһыылааҕа.
Таайым ыалдьан үлэтиттэн уурайдар да, холкуоһун олоҕор туох саҥа уларыйыы-тэлэрийии, быһыы-майгы тахсыбытын сураһан, ыйыталаһан билэ-көрө сытара. Санаата кэлэн, тапсан кэпсэтэр киһитиниин айахтара аһыллан, устар уһун түүнү быһа харахтарын симэн көрбөккө, ардыгар мөккүһэн да ыла-ыла салгыбакка арааһы бары ырытыһан уһуннук олороллоро.
Икки атахтаах татым санаатыттан сириэдийэн тахсыбыт, аҥаардас алдьархай эрэ аргыстаах, иэдээн эрэ эҥээр-дээх сэрии ыар тыына илэ бааччы биллэн барбыта, олох отойдуун тосту-туора уларыйбыта. Ас-таҥас сонно тута кырыымчыгыра түспүтэ. Өссө таҥас өттүнэн маҥнай утаа соччо татымсыйыы суох эбит буоллаҕына, айах хамсатар өттүнэн тиийиммэт, түгэммэт буолуу күннэрэ-хонуктара тута кэлбитэ…
1939 сыллаахха «Тыа хаһаайыстыбатын устаабын көннөрүү» диэн ааттаах аҥаардастыы үөһэттэн эрэ ыйыллыбыт уураах, сокуон тахсыбыта. Бу уураах бигэргэниэн иннинэ тыа сирин холкуостаах ыаллара сорохторо элбэх сүөһүлээхтэрэ, онтон ити булгуччулаахтык толоруллуохтаах ыйаах тахсыаҕыттан аҕыйах ыанар ынахтаах эрэ хаалбыттара, ону да биирдиилээн ыал. Оттон кэтэх табалаахтар табаларын барытын холбообуттара.
Нолуок сэрии иннинээҕи сыллардааҕар үс-түөрт төгүл улааппыта. Саҥа нолуоктар баар буолбуттара: холостуой, байыаннай, бодохуодунай. Маны таһынан байыаннай сойуом. Икки үлэһиттээх биир хаһаайыстыбаҕа тыһыынча солкуобай. Булгуччулаах нолуоктары төлүүр кыһалҕаттан биир сүөһүлээх биириттэн маппыта, дьон күннээҕинэн, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан эрэ олорор кэмэ тиийэн кэлбитэ. 1941 сылтан хаартачынай систиэмэ олохтоммута. Холкуостаахтарга үрүҥ ас, бурдук, саахар, чэй, табаах ньимиит быһыытынан кээмэйинэн эрэ бэриллэр буолбута. Сулууспалаахха бородуукта нуорма быһыытынан көрүллэрэ, ол курдук кыра хочугуоруйалаах сулууспалаахха ыйга түөрт киилэ мэлии бурдук, сүүс кыраам чэй, түөрт сүүс кыраам саахар, сылга үс миэтэрэ табаар тиксэрэ. Биир эмит кэтэх сүөһүлээх бэл бэйэтин бас билэр сүөһүтүн туттара да көҥүллэммэтэ, сэбиэт эрэ көҥүллээтэҕинэ өлөрөрө. Сылгыны сиир төрүт бобуллубута.
Холкуостар саҥа тэриллэллэрин да саҕана «кини холкуостаах, кини куолаһа быстыбыт, кини сиэрэ суох байан, дьону маннык баттаан-атаҕастаан олорбута, итинник сиэбитэ-аһаабыта» диэн аҕа уустарынан эҥин атааннаһыылар бааллара эрээри, ордук сэрии саҕаланаатын, сокуон эбии кытаатаатын кытта, били «кыһалҕалаах кыыбаҕата кыынньар» диэбиккэ дылы, араас үҥсүү-харсыы, бэйэ-бэйэни хобулаһан сиэһии, төннүбэт, эргиллибэт сирдэргэ утаарсыы дьэ эбии сэтэрэн ахан турбута.
//-- * * * --//
Таайбын Балаҕаччыга байыҥкымаакка ыҥырбыттарыгар бара сырытта. Хас да күн дьиэбэр соҕотоҕун сыттым, саатар биир да айанньыт биллибэт. Чуҥкуга сүрдээх. Ынаҕым дуу, ытым дуу баара эбитэ буоллар, син тэһийиэ эбиппин да, хайалара да мэлигир. Ол эрэн мас мастанан, түннүк кырыатаан, ас астаммыта эҥин буолан, иирбэ-таарба кыра түбүгүнэн саатаан син олордум. Урут балаҕаммар соҕотоҕун хааллахпына, араас абааһы, иччи туһунан истибит кэпсээннэрбин саныы-саныы, кумуччу туттан куттанар бэйэм ийэм өлүөҕүттэн улахан ыар аһыыга ылларан, симмэр түспүккэ дылы, отой төрүт куттаммат буолан хаалбытым.
Таска тыал улуйарын, араастаан энэлийэ эҥсэрин истэ-истэ, таайбын кэтэһэбин… Таспар чугас, Быһахчаан күөлүгэр, Уйбаан оҕонньор кыстык угун саҕа балаҕаныгар эмиэ мин курдук соҕотоҕун олордоҕо дии санаатахпына, тоҕо эрэ сэргэхсийэбин. Таайбын хата суол турбутун кэннэ ыҥыраннар Бүөтүр судургутук, тутулуга суох сылдьыахтааҕын иһин күнүс сырдыкка айан суолун кэтиибин. Баҕар, уһаан, тардыллан баран түүн кэлиэ диэн хараҥаҕа тахсан тыас иһиллэнэбин. Оттоох эбэ иччитэ ураа лаҥкыр муостарынан ыраас мууһун хайыта суруйан дьурулатар тыаһын истэн, халлаан ити аата сотору улаханнык тымныйарын туоһута буоларын билгэлээт, дьиэм иһигэр төттөрү дьылыс гынан хаалабын. Сарсыарда турдахпына, сирэй оһох күлэ хайыы-сахха сойон, сапта сыппыт куобах суорҕаным эҥэлэйэ мин сылаас тыыммыттан кырыаран хаалбыт буолар. Сонно тута ойон тураат, киэһэ кыһан бэлэмнээбит саҕаһабар уот даҕайан, оһохпун оттон хачыгырайбытынан барабын. Сотору күүһүн-уоҕун ылан, күлэ-сала, бачыгырыы умайар эһэкээним сылаас суоһугар таалан олорон эмиэ таайбын кэтэһэбин…
Бүөтүрү, ыарыһах киһини, хайаан сэриигэ ыытыахтарай, төннөн кэллэ. Мин онтон сүрдээҕин үөрдүм.
Эмиэ иккиэйэҕин, олорбуппут курдук, син күнү-хонугу кээрэтэн олордубут. Сайын оттообут икки оппутуттан биирин мэнэйдэһэн кэбистибит. Сүөһүбүтүн эспит дьон улахан дьарыкпыт да суох. Бүөтүр дьиэ таһыгар айа тардан куобахтаммыта, талах чааркаан атытан бэлиэлээҕи эҥин бултаспыта буолар, ыраах сиринэн кыайан ыырдаммат. Эбэтин үрэҕиттэн айаҕа дэҥнэтэн кыһыл саһыл ылбытын кырынааһыгар, солоҥдотугар ханыы гынан эбэн илдьэн Бэтигэ лааппыга туттаран орсунуой бурдук оҕото, аҕыйах кээһии чэй, табаах ылан аҕалбыта. Ол дуона суох ас ханна тиийээхтиэй, кэмчилээбиппит үрдүнэн сотору бүппүтэ.
«Социализм суола», «Чернышевскай» аатынан Илин уонна Арҕаа Кыргыдай холкуостарыгар уонна атын да ыаллыы холкуостарга, бастакы ыҥырыкка сэриигэ барбыттар суорума суолламмыттарын туоһулаан, харах уута аргыстаах хара суруктар хайа ыккардыгар, хара дьай кэриэтэ, халаатыы көтөн хас да балаҕаҥҥа утуу-субуу кэлитэлээбит сурахтара иһиллибитэ.
Сорох холкуоһа суох, кыаммат-түгэммэт, ас хаһаамматах, аһаах дьиэ кэргэннээх ыал астара баранан аччыктаан, устунан хоргуйан барбыттара. Сут саҕаламмыта. Сыыйа-баайа аас дьыл кэллэр кэлэн сири-дойдуну сабардыы көппүтэ…
Таайым биһикки ахсынньы, тохсунньу аам-даам тымныыларын туораан, күн кутуйах хаамыыта уһууругар син тиийбиппит. Күһүн балык хаһаамматахпыт эбитэ буоллар, төрүт быстарар дьон этибит, хантан да туораттан дук гыннаран эбинэр сир суоҕа. Дьон, ыал үксэ да бэйэлэрэ күннэригэр-тыыннарыгар олороллоро.
Үһүс Охонооһойоп таҥара саҕана дьыл оҕуһун баһа быстан, кырдьык да, улахан тымныылар суҕараабыттарын кэннэ таайым эмискэ иһинэн ыалдьан, урут да эдэрин күүһүнэн эрэ тура сылдьыбыт киһи букатын буорайан суорҕаннаах-тэллэххэ лигиир сытан хаалбыта…
Таайбын ыарыылаабытым. Урут кыаммат ыарыһаҕы бүөбэйдээбэтэх оҕо киһиэхэ ыарахан этэ. Бүөтүр биэс-алта хонук устата хааннааҕынан тахсан киирбитэ, биир кэм көлөһүн-балаһын аллан сытар киһини эргитээри, сыҕарытаары куустахпына этин суоһа сүрдээҕэ. Кэлин отой да букатын өйүкү-төйүкү баран үлүгүнэйэ эрэ сыппыта. Баһын өрө көтөҕөн олорон хончоҕортон иҥнэрэн уу иһэртэхпинэ чачайан антах бара сыһара. Туох эмит ысталлаах, амтаннаах ас оҕото көһүннэр эрэ наар миигин хадаҕалыы, борсуу сатыыр, бэйэтэ мэлдьи «тот» аатырар таайым муҥнаах бүтэһик охтуутун охтубута…
Хас да күн, хонук аанньа утуйбакка өй-мэй турукка сылдьыбыт киһи, сылаам таайан, талах олоппоско хоҥкуҥнуу олорбутум… Биир да былыта суох ып-ыраас сааскы күн этэ… Бэл халыҥ муус түннүгү курдаттаан чэмэлкэй күн уота суоруу муостаны лаппа сырдатан, дьиэ иһэ субу сууллубут-сотуллубут курдук дьиктитик сэргэхсийбиккэ дылыта. Төһө да хаппыт хардаҕастарынан күөдьүтэн биэрбит оһоҕум тачыгырыы тыаһаан «пус-пас» умайдар, тоҕо эрэ уу чуумпу курдуга… Тугу эрэ түһүүр быһыылааҕым…
– Аанаа-аа… Аанаа-аа… – миигин ким эрэ ыраах да ыраахтан ыҥырара… – Аанаа-аа… Аанаа-аа…
Соһуйан эмискэ ойон турбуппар, ньилбэкпэр ууран олорбут күөһүм хаппаҕа муостаҕа түһэн кырыытынан оонньоон, аан боруогун анныгар тиийэн, биир сиргэ эргичийэн кулахаччыйа талыгыраан баран ах барбыта…
– Ээ?! – икки хонук устата киһини билбэккэ сыппыт таайым өйдөнөн саҥа таһаарбытыттан уум тута көтө охсубута… Эрчимнээх аҕайдык Бүөтүр баһыгар ойон кэлбитим, нукаай курдук налыйа сытар илиитин бэгэччэгиттэн тутан, ытыһын көхсүн имэрийбитим: – Туох диэтиҥ, таай?..
Бүөтүр харахтарын симэн таалбыта, устунан, кыра оҕолуу, тыаһа суох сэмээр «сыып-сыып» тыынан утуйбута быһыылааҕа…
Сүрдээх дэлэгэй астаах дьон курдук, кэлбит-барбыт дьону кэһиилээн, күһүн туттубут ынахпыт этэ бүппүтэ ырааппыта. Таайым бултаабыт түүлээҕэр мэнэйдэһэн аҕалбыт бэрт дуона суох бурдугун тобоҕо хаалбытын сыа-сым курдук тутан хааһылаары түбүгүрбүтүнэн барбытым. «Өйдөммүт, оччоҕо бэттэх кэлиэ…» – дии саныырым.
Тимир солуурчах оҕотугар хааһылаабыт аһым саҥа балдьыгыраан эрдэҕинэ:
– Аанаа-аа… – диэн таайым эмиэ ыҥырбыта.
Ыксатыгар кэлэн, таайым муос курдук халыҥ чэринэн килэрийбит ытыһын туппуппар, бэрт сэниэтэ суохтук тарбахтарын хамсатан хардарбыта уонна уулааҕынан-хаардааҕынан миигин мэндээриччи одуулаан сытан, икки таныыта үллэн кэлэ-кэлэ, нэһиилэ ыган:
– Аанаа-аа… мин бүттүм ээ… Оҕом, тулаайах… – диэн иһэн харахтарын симэн налыйан хаалбыта… Ып-ыраас дьэҥкир таммахтар чэчэгэйин устун сүүрэн түһэн кыырыктыйбыт аһыгар саспыттара… Таайым өлбүтэ…
…Мин баара-суоҕа уон биир сааспар кимэ да суох чороҥ соҕотох, төгүрүк тулаайах хаалбытым…
…Хаатын таһынан хара маһыттан дьалкылдьыйар тыымпы күөл Оттоох эбэ үрдүк өтөҕөр бастакы хомуурга сэриигэ бараат сотору сырдык тыына быстыбыт Өрөө Көстөкүүн балаҕаныгар өлбүт таайым Бүөтүр ыксатыгар өр таалан, сүөм түһэн олорбутум. Таайбын сүтэрбит аһыыбыттан-абабыттан эт-этим дьиктитик эппэйэ аһыллан, үгэспинэн, сирэйим иҥиирэ аҥаардастыы ханньаччы тардан, ынырыктык ырдьайан ытыыр быһыылааҕым да, хараҕым уута тоҕо эрэ кэлбэтэ… Барыта бүппүтэ… Аны миигин араҥаччылыах, иитиэх-аһатыах киһим ким да хаалбатаҕа… Баара-суоҕа түөрт сыл анараа өттүгэр дьонум бары бааллара ээ… Эбэм, эһэм, ийэм, таайым… Бары бааллара… Оо, Тээкиччэ өтөҕөр бэйэбит бас билэр балаҕаммытыгар дьоллоохтук да олорбут эбиппит. Оҕо киһи санаабар, күн кыһалҕата суох. Баара-суоҕа түөрт сыл анараа өттүгэр…
Санаа-оноо ыар ытылҕаныттан мин букатын симмэр түспүтүм… Аны миигин туох да долгуппата, өрүкүппэтэ… Таайбын бэйэм хайдах да харайар, дьаһайар кыаҕым суоҕа. Чугастыы Быһахчааҥҥа барыахпын Уйбаан оҕонньор бэйэбинээҕэр кыаммат кырдьаҕас.
Таайбын быар кууһуннаран, нэк суорҕанынан бүрүйэ сабан баран, уоппун-күөспүн хаалларан, били солуурчахха балдьыгыраабыт хааһыбын ол курдук иһитигэр состуокка олордубутунан икки көс ыраах сытар Бэтигэ, санаабар, таайым өлбүтүн тыллыы диэн барбытым. Хайыы-сахха борук-сорук барыгылдьыйан эрэрэ…
Көс курдук сири хааман Бэрэ эбэни өҥөс гынааппын, Дьэрсиикэп Сүөдэрдээх халыҥ хаарынан хаппахтана бүрүллүбүт, үрдүк томторҕоно күрдьүк иһигэр бүгэ, кирийэ сатаабыкка дылы саах сыбахтаах балаҕаннара үөл-дьүөлгэ харааран көстүбүтэ. Оһохторун үөлэһиттэн кыһыл кыымнар күн кыһалҕата суох кытыастан тахсан өрө ыһыахтаналлара… Ыт үрэн маргыйбыта…
Дьиэлээх киһи Сүөдэр суоҕа, тыаҕа булдугар тахсыбыт кэмэ эбит этэ. Өлөксөөһө Бүөтүр өлбүтүн, мин туох санаалаах Бэтигэ баран иһэрбин истэн:
– Дьаһайтара диэн баран иһээхтиигин да, ынтах бэл сорох ыал бүтүн дьиэнэн хоргуйан өлбүттэрэ дьаһаллыбакка сытаахтыыллар, – диэбитэ.
Мин, тыымпы күөл өтөҕөр бүкпүт оҕо киһи, холкуос-холкуос аайы дьон хоргуйан өлөн эрэрин өссө да ситэри истэ илигим. Ити түүн Дьэрсиикэптэргэ утуйар-утуйбат хонон туран баран салгыы санаабыт санаабын ситэрэ «Социализм суола» холкуос киинигэр барбытым.
Ийэбин кытта урут сылдьыбыт буоламмын сугулаан дьиэ ханна баарын билэрим, быһа онно тиийбитим. Бэрэссэдээтэл бэйэтэ суох, солбуйааччыта саас ортолоох киһи баарыгар кэлбит сорукпун эттим. Онуоха киһим:
– Дьэ буоллаҕа… – диэн өрө тыынан кэбистэ. – Манна, тоом, бэл дьиэ-дьиэнэн өлбүттэр сорохторо кыайан ситэри харалла иликтэр. Бэҕэһээ Уһун Өтөхтөн уонна Хараҥалыктан эмиэ бу эн курдук соруктанан кэлэн барбыттара. Чэ оттон киһи көһүннэр эрэ ыытан дьаһайтара сатыахпыт, – хата кыра оҕо эҥин диэбэккэ, бэйэтин тэҥнээҕин курдук кэпсэппит бэрэссэдээтэли солбуйааччы тылын истэн, таайым ол аата киһилии хараллыыһы, умнубат ини, тугу эрэ сурунан бэлиэтэннэ, уһаппата-тэниппэтэ эрэ буоллар диэн эрэх-турах санаалаах сугулаан дьиэттэн тахсыбытым.
Урут ийэбин кытта сылдьыбыт билэр ыалларбын кэрийэн хас да хоннум. Сэрии буолуон иннинээҕи дэлэгэй олохтон туох да хаалбатах, бары да күннээҕинэн олороохтууллар. Аны холкуостаах дьон хара сарсыардаттан хам аччык сылдьан сыраны-сылбаны быһар, күүһү-күдэҕи эһэр күүстээх үлэҕэ харса суох хачыгырайан бэйэлэрэ күннэригэр-тыыннарыгар сүөдэҥнэһэллэр.
Таайбын харайар киһи көстүөхчэ-көстүбэтэ. Кэтэһэ сатаан баран, хаппыт сэбирдэх тыал хайа диэки үрэр да, ол хоту көтө-дайа тэлээрэрин курдук, үүннүүр-тэһиинниир чугас киһитэ суохпуттан туох быстах санаа киирдэ да, ол хоту салаллар үгэспинэн төттөрү Бэрэҕэ бардым. Ыал үксэ төһө да уу-хаар аһылыктаах быстыынньа олоххо үктэннэр, саха киһитин үтүө үгэһинэн, сылбырхай да ууну кутан биэрэн, баардарынан-суохтарынан аһаппыта буолаллар. Ол быыһыгар, элбэххэ туох суоҕа баарай, киһи киирдэҕинэ туох эмэ айах хамсатардаахтарын кистиисаба күлүк сиргэ уурар да дьоннор бааллар.
Бэрэ күөлүгэр Дьэрсиикэптэргэ эмиэ хас да хоннум. Ол тухары Оттооххо таайбын «киһилии харайар» киһи ааһарын күүтэбин. Өлөксөөһөлөөх оҕолоро оонньууллар да, мин онно төрүт кыттыспаппын. Бэйэм да билбэппинэн өйүм-санаам хайдах эрэ эмискэ тосту уларыйан хаалбыкка дылы, тугу да ахсарбатым, туохтан да долгуйбатым. Ыал аһаппатаҕына, бу тоҕо аһаппатылар диэн санаарҕаан санньыйбатым, ыал хоннорботоҕуна, бу тоҕо холдьохтулар диэн хоргутан хом түспэтим. Барытын буолуох буолуохтааҕын курдук ылынарым.
Өлөксөөһөлөөххө сыта-тура сатаан баран, хайдах да тулуйбакка, биир күн балаҕаммар баран күһүҥҥү хаһаас балыкпыт хаалбытын тымтайга сүгэн аҕаллым. Тоҥ лыыба сэниэтэ суох киһиэхэ тос курдук сүгэһэр. Ити курдук Бэрэ уонна Оттоох ыккардыгар хаста да кырынным. Хас кэллэҕим аайы балаҕан халҕанын сэмээр кыыкыр гына сэгэтэн көрөбүн: таайым нэк суорҕанын бүрүнэн сыппытын курдук сытар… Дьиэ эркиннэрэ түөрэтэ, үрүттэри баҕастары, дьэп-дьэҥкир муус кыаһаанынан кылыгыраан, булуус иһин курдук аргыйа түһэр. Биир сырыыбар искэ киирэн, состуокка хаалбыт тимир солуурчахтаах бурдук хааһыбын аҕалан Сүөдэр оҕолорун кытта үллэстэн сиэтим. Ити кэннэ мин иннибэр да, кэннибэр да айах хамсатан аһыыр бэйэм бас билэр аһым бүттэ…
Дьэрсиикэптэр икки ынахтара саас иккиэннэрэ төрөөннөр, күһүн балык хаһаананнар уонна булчут киһи кыһыҥҥы да өттүгэр хара тыатыттан эбинэр буолан син ой-бото олохтоох ыал. Ол эрэн Сүөдэр эдэр эрдэҕиттэн бэрт ыарыһах киһи. Хас да сыл босхоҥноон баран үтүөрбүт, онон туһугар «таҥара илиитигэр» сылдьар дьон. Өлөксөөһө этэринии, аҕалара аһааҕырдар эрэ буруолара сабыллар ыал.
Эмиэ санаа киирбиччэ Дьэрсиикэптэртэн Бэтигэ тиийэн ыалы кэрийэн сырыттым. Сорох ыалга биир, сорох ыалга икки хонон, тугу дук гынан бэрсибиттэринэн үссэнэн уонча хоннум. Ньолоҕор оҕонньордоох диэн ааттыыр кырдьаҕас оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ олордохпуна, биир киэһэ дьиэлээх эмээхсин Балбаара таһараа ыалтан: «Хайа, тоом, бэҕэһээ Тайах Махсыын Оттооххо баран таайгын харайан кэлбит», – диэн кэпсээннээх киирдэ.
Былаҕачыанайап таҥара саҕана саас илдьитэ бастакы туллуктар кэллилэр, лаппа ылааҥытыйан күнүс сылыйар, балаҕан халҕанын бүрүөһүнэ күн уотун сыралҕаныттан киһи илиитин көхсүн биллэ угуттуур буолла. Санаатым да тахсан барар киһи, биир сарсыарда туран, таайбын чахчы харайбыттарын илэ харахпынан көрөн итэҕэйээри Оттооххо бардым. Үргүлдьү ааһар санаалааҕым да, көс сири тыын ылан сынньана-сынньана хааман Бэрэҕэ кэлэн Сүөдэрдээхпэр хоннум. Сэниэм, сырам-сылбам эстибитин бэйэм да сөхтүм. Санаа күүстээх эрээри, күүс-уох суох, баҕа баһаам да, кыах мэлигир. Дьиэлээх киһи кэм да тыатыгар, кэргэнэ оҕолорунаан бэйэлэрэ эрэ. Өлөксөөһө: «Тайах Махсыын таайгын харайбыт манньатын Бүөтүр саатын ылбыт этэ…» – диэн кэпсээтэ.
Сарсыарда Сүөдэр кэргэнэ хотонугар тахсыбытын кэннэ салгыы Оттооххо, өтөхпөр бардым. Өлөксөөһө миигин, бука, Бэрэттэн төттөрү Бэтигэ бардаҕа диэбит буолуохтаах.
Өтөхпүт ортотугар турар ампаар дьиэбит халҕана нэлэччи аһыллан харааран турарын ыраахтан көрдүм. «Тоҕо астахтарай?» – дии санаатым. Дьиэ иһигэр киирбитим, холорук үлтү сүргэйбитин курдук: баар-суох мааны малбыт, саха ууһа кыһан-кыладыйан оҥорбут, сирэйин аннынан тардардаах түөрт атахтаах остуолбут суох, иһит-хомуос мэлигир, төрүт хамыйах да хаалбатах, ийэм иистэнэр иһитин холбуката эмиэ онно эрэ оҥойбут. Таайым сыппыт тупсаҕай ыпсарыылаах кырабаат ороно утуйар таҥаһыныын турар. Оронун үрдүгэр ыйанан турбут саата суох, Тайах Махсыын ыллаҕа диэн ити сонуну эрдэ истибит киһи буолан сэрэйдим. Махсыыны мин урут биирдэ эмит көрөрүм. Алта уончатын ааспыт киһи эрээри, бэрт сылбырҕа туттуулаах, сүрдээх улахан уҥуохтаах, даадаҥнаан хаампыт киһи этэ. Бука, ол да иһин Тайах Махсыын дэннэҕэ. «Ама хайдах бүтүн остуоллары, иһиттэри-хомуостары барытын сүгэн барыай?» – диэн итэҕэйбэтим. Мин, оҕо киһи, судургу санаабар, таайбын Уоруу көлүйэҕэ, ийэм таһыгар харайбыттара буолуо дии саныырым.
Онтон эмискэ Махсыын сатыы кэлбитин тэһэ санаан: «Төһө да кыахтааҕын иһин тоҥ киһини эт санныгар хайдах сүгэн илдьиэй?» – диэн таска ойон таҕыстым.
Ол иһин ханна ыраатыннарыай, Бүөтүрү үүт уурар уҥучахха укпут уонна уҥучах хайыҥын тоҥ буорун хойгуонан көөрөтөн көмөн дуомнаабыт итиэннэ маһынан-отунан сабан дьаптайан кэбиспит…
Бэтигэ ыал устун сылдьан, дьиэ-дьиэнэн ыалдьан, хоргуйан өлбүттэри барыларын биир сиргэ, сиилэс уҥучаҕар үҥкүрүтэн кэбиһэллэрин, ону таһынан сорох суолга охтубуттар букатын да кыыл-сүөл, суор аһылыга буолалларын эбэтэр өлбүттэри көннөрү тоҥ балбаах курдук тыаҕа соһон кэбиһитэлээбит сурахтарын истибит киһи: «Чэ туох буолуой, таайым Бүөтүр кэм «киһилии» соҕус дьаһалыннаҕа», – дии санаатым. Хата баччалаах кэлэн харайбыттарыгар таҥараҕа махтал. Бэйэм итинник да дьаһайар кыаҕым суоҕа…
Дьонум бары, тыал көтүппүт маһын-отун курдук, тус-туһунан: эбэм Кэҥэрэччигэ, эһэм Тээкиччэҕэ, ийэм Уоруу көлүйэҕэ, таайым Оттооххо биир-биир хаалаахтаатылар…
Хаара күрдьүллүбэтэҕэ ырааппыт тэлгэһэҕэ арай өйдөөн көрбүтүм, бөлүүҥҥү халыҥ кыраһа кыра турку суолун бүрүйбүт. Хас да киһи этэрбэһин суолун омооно баар курдук. Турку синньигэс сыҥааҕа көп хаары хайытан күөл диэки айан суолугар киирэн сүппүт.
Хоспохпун өҥөйбүтүм, буолускай сылабаарбыт, кыра остуол баара, ийэм сарыы соно эмиэ мэлигир, илдьэ барбыттар. Эһэм Куонаан ойууну кытта атастаспыт бэрт дьаһамыр таастаах суоруната уонна улахан, таҥас хаалыыр дьааһык хаалбыт. Иһэ кураанах…
Ийэм барахсан тикпит таҥаһа өссө да бүтүн буолан уонна ылааҥытыйан тоҥмотум, тоҕо эрэ балаҕаммыттан барбакка эҥкээрэн сырыттым. Күөлгэ ойбоҥҥо сүүрэн түспүтүм, мин курдук киһи тэспэт буола халыҥыы тоҥон букатын оһон хаалбыт, ойбон хайыҥар турар анньыы, сүүр, сүгэ эмиэ оннулара эрэ оҥойбуттар. «Ама да биһиги буолбуппут иһин туох харам дьоной…» – диэн абаккара санаатым, ытамньыйан ыллым. Сээкэйбитин түөрэтин таһан ылбыттар…
Дьиэ иһигэр киирэн ааммын саптан, холумтаҥҥа олорон хоруорбут үтэһэнэн оһох күлүн буккуйа олордохпуна, арай үөскэ оҕолор саҥалара ньамаласта, мин иһиттэхпинэ, сыа хаарга турку сыҥааҕа сырылыыр… Кимнээх киирэллэрин дуу, киирбэттэрин дуу кэтэһэн олордум…
– Киһи кэлэ сылдьыбыт… – диэн уол оҕо саҥата иһилиннэ.
– Биһиги кэннибититтэн…
– Барбыт дуо?..
– Ыы-һыы…
– Суох, баар быһыылаах… бу сытар суола… хоспоххо киирэ сылдьыбыт… – оҕолор бэйэ-бэйэлэрин кытта кэпсэтэллэр.
Арай Хочуолу күөлүгэр олохтоох, били кэргэнэ араҥ ыарыы буолан өлбүт Хообуйап Мэхээлэ икки уола уонна кыыһа Даарыйа киирэн кэллилэр. Сүөдэрдээх Ньукулай урут Тээкиччэ өтөҕөр ийэлэрин Тыытыгынай Маарпаны кытта хонон ааһалларын саҕанааҕыларыттан лаппа уларыйбыттар. Иккиэн эдьиийдэрин сиппиттэр, эт тутан бөдөҥөөн хаалбыттар. Арай Даарыйа бэйэтэ-бэйэтинэн… Супту одуулаан тура түстүлэр, саҥа-иҥэ суох, иҥэн-хаһан миигин эрэ манна кэлэн олороро буолуо дии санаабатахтар быһыылаах, маҥнай утаа, баҕар, билбэтэхтэрэ да буолуо, син хас да сыл аастаҕа. Бэйэм да улаатан эрэр оҕо киһи уларыйдаҕым, суумматаҕым-тараамматаҕым ыраатан, таҥас-сап киртийэн, ытаан-соҥоон дьүһүнүм-бодом да атынын атыҥыраатахтара. Ыал устун атах-балай сылдьан хаһан таҥас-той суунуом баарай.
– Аана олорор… – диэтэ арыый да чобуо соҕустара, улаханнара Сүөдэр.
Икки уол состуокка кэлэн кэккэлэһэ олордулар. Эдьиийдэрэ тоҕо эрэ биир сиргэ хараҕаланан аан чанчыгар турар. Арай көртүм, Даарыйа кыһыл сэбирдэх ойуулаах мин бэркэ билэр ийэм майыар ырбаахытыгар маарынныыр байбарылаах уһун ырбаахыны кэтэ сылдьар эбит. Харахпын араарбакка одууластым.
– Мин ийэм эмиэ итинник ырбаахылаах этэ… —
диэтим.
– Аҕам кэт диэбитин кэппитим, мантан ыллаҕа ол аата… Билбэтэҕим… Бүөтүрү ис тиибинэн ыалдьан өлбүтүн дьон кэпсээбиттэрэ. Эйигин Бэтигэ тиийбиккин боломуочунай оҕо дьиэтигэр киллэрбит үһү диэн сураҕы истэн баран, аҕам: «Детдомҥа барбыт оҕо аны манна эргийбэт, онно бэлэм аска-таҥаска олоруо, таах ыһыллан-тоҕуллан хаалыаҕынааҕар сээкэй малларын хараннахха да туох буолуой…» – диэн киһи туһаныаҕын барытын тастыбыт этэ.
Аҕабыт ыалы кэрийэн ону-маны мэнэйдэһэр, ылсар-бэрсэр үгэстээх. Хантан, кимтэн булан аҕаларын билбэппит. Биһиги аҕабыт тугу соруйбутунан сылдьар дьоммут… – Даарыйа, буруйа суохтарын кэрэһилии сатаан, ытамньыйа сыһа-сыһа саҥарар. Уолаттар буоллаҕына ууну омурдубут дьон курдук.
– Остуолу эмиэ эһиги ылбыккыт дуо? – таах олоруохтааҕар кэриэтэ ыйыттым.
– Ээ, хас да хонуктааҕыта аҕам соһон аҕалбыта, – диир Сүөдэр.
Эмиэ саҥа-иҥэ суох.
– Эн манна хаһан кэлбиккиний? – кыра уол Ньукулай ынах этэрбэһин тилэҕинэн муоста быыһа саркааҕырбытын суруускайдыы-суруускайдыы ыйытар.
– Баарыын сарсыарда.
– Бөлүүн ханна хоммуккунуй? – диир Сүөдэр.
– Бэтигэ…
– Сүөдэрдээххэ?..
– Ээ…
– Сүөдэр баар дуу?..
– Суох, сиригэр…
– Астаахтар дуо?..
– Баар…
– Туох астаахтарый?..
– Өлөксөөһө лэппиэскэлээх, хааһылаах уонна бэҕэһээ киэһэ куобах буһаран сиэбиттэрэ.
– Онтуларыттан бэристилэр дуу? – кыра уол ыйытар.
Мин оннубар Даарыйа хап-сабар:
– Хайдах бэрсиэхтэрэ суоҕай? – диэн хоруйдуу охсор.
Ким да үүннээбэт-тэһииннээбэт, ханна да барарым-кэлэрим көҥүл киһи, санаабар, бачча малбын-салбын ылбыт дьоҥҥо бардахпына хата үчүгэйдик, тото аһатыахтара диэн:
– Эһиги билигин төттөрү төннөҕүт дуо? – диэтим.
– Ээ, төннөн… – Сүөдэр аат эрэ харата хардарар.
Кыра уол муҥнаах улахан эҥээрэ суох чобуо киһи буолан биэрдэ.
– Аҕабыт суорунаны уонна… хоспоххо таҥас хаалыыр кырыы дьааһык хаалбытын аҕалаарыҥ диэн ыыппытыгар кэллибит, – диэтэ.
– Мин эһигинниин барсабын дуо?
– Барыс ээ…
– Барсыый, хата бииргэ оонньуохпут! – ордук Ньукулай омуннуран-төлөннүрэн сөбүлэһэ охсор.
Даарыйа биир кэм саҥата суох аан чанчыгар соҥуоран турарын көрөн, улахан киһиэхэ киниэхэ туһаайан:
– Даарыйа, мин эһигини кытта Хочуолуга барсыаҕым оччоҕо? – диэн хат ыйыттым.
– Ыык…
Соруктаах кэлбит оҕолор соруктарын толорон хоспохтон дьааһыгы көтөҕөн мадьалытан таһааран талах туркуларыгар уурдулар. Турку да диэн, бэрт кыра, дьарамай оҥоһуулаах, хаһан баҕарар ханньас гынан ыһыллан, уон аҥыы арахсан хаалыах айылаах хаадьаҥнаабыт-дьаадьаҥнаабыт тэрил. Мин, ыалга олоро барсаары сылдьар киһи, соруктаах аҕайдык барытыгар көмөлөстүм. Суоруна тааһын биир-биир арааран даардатын кытта дьааһыкпыт иһигэр үллэччи тиэйдибит. Өтүүлээн кэбистибит.
– Бу Куонаан ойуун суоруната, дьаһамыра, үчүгэйэ сүрдээх, биһигиттэн дьон уларсан элбэхтик туһанааччылар, – диэн улахан маллаах киһи малбын хайгыыбын.
Даарыйалаах Сүөдэр туркуларын соһон, Ньукулай уол биһикки кэннилэриттэн дьааһык кырыытыттан үтэн өтөхпүтүттэн хоҥуннубут. Күөл мууһугар, үөскэ айан суолун омоонугар киирэн баран тохтоон, тыын ылан сынньана түстүбүт. Кэннибин хайыһан көрбүтүм, олорбут дьиэм барахсан, уһун кыһыны быһа тыал дьапталҕалаабыт үрүт хаара кыҥначчы баран, сайыһан санньыйбыкка дылы хараара иһийэн тураахтыыр. Тэлгэһэ тыа диэки өттүгэр таайым хараллыбыт үүт уурар уҥучахпыт томтойон көстөр. Маҥнай биирдиилээн быгыалаһан баран хайыы-сахха үөрдэрэ халыҥыы охсубут туллуктар дьиэ, хотон, хоспох үөһэ түһэ-түһэ, туохтан эрэ үргүбүт курдук, үрэл гына көтөн тахса-тахса, чурулуу-чирилии саҥарса-саҥарса, өтөҕү кэриитинэн эргийэ көтөн кэлэ-кэлэ хат түһүнэн кэбиһэллэр.
Мин малым-салым тиэллибит туркуну кэнниттэн үтэн иһэн, иннибэр ийэм кыһыл сэбирдэх ойуулаах, байбарылаах майыар ырбаахытын кэппит Даарыйаны көрөн, ис-испиттэн кутум-сүрүм атын аҕайдык кутугунайа хамсаан таныыларым кычыгыланан кэлэллэр, ыгыллан тахсыбыт хараҕым уутун, аны оҕолор көрүөхтэрэ диэн кистии-саба, атын сири одууласпыта буола-буола, сонум кирдээх бэлэнньигинэн сотто испитим…
//-- * * * --//
Хочуолу эбэҕэ Хообуйаптарга олоруох буолбут баҕа санаам туолбатаҕа. Дьиэлээх киһи Мэхээлэ уонча хоммутум кэннэ оҕолор суохтарыгар:
– Ас-үөл аҕыйаата, олох-дьаһах күн-түүн эбии ыараан иһэр. Ити ыамайдар бэйэлэрэ туох да туһалара суох, мин эрэ сээкэйи буллахпына айахтарын хамсатан тыыннаах хаалар дьон. Онон эн аны атын сиргэ бар, элбэх тыынньаны аһатар кыах суох… – диэн мас-таас курдук холдьоҕон кэбистэ.
Мин быстыам дуу, ойдуом дуу, ыллым да тахсан бардым. Хочуолуттан көс икки биэрэстэ ыраах Боруллуолаах эбэҕэ Моотор оҕонньордоох уонна Чохооччулар диэн ыаллар дьукаах олороллоругар хоннум уонна үргүлдьү соруктаах аҕайдык Тээкиччэҕэ аастым.
Тээкиччэҕэ кэлэн урут олорбут өтөхпүтүгэр Эйэҥнэргэ хоннум. Биһиги балаҕаммыт уһун кыс устата түспүт халыҥ хаарга, сааскы тыалга-кууска саба тибиллэн, дьон олох олоро сылдьыбатахтарын курдук сүөдэйэн тураахтыыр. Тэлгэһэбэр чугаһыы да барбатым. Хайдах эрэ бары-барыта курус-ирис, хаҕыс, дьэбир тыыннаммыкка дылы. Эйэҥнэр, Муттуйдар, Мискээйэптэр да уруккулара буолбатах, эмиэ туһугар бэйэлэрэ тыыннарыгар-күннэригэр олороллор.
Эйэҥнэргэ хонон тураат, урут ийэбинээн Тээкиччэттэн Бэтигэ барарбытын санаатым да, айан суолун устун Арҕаа Кыргыдайга түһүнэ турдум… Бэл кыра эрдэхпинэ ийэбинээн аргыстаһан үөрэ-көтө дьиэрэҥкэйдээн тиийэр икки көс сиргэ сырам-сылбам букатын эстэн тиийдим. Тыа иһигэр, сааскы айан суолун чаакытыгар хаамарга судургу эрээри, улахан эбэлэр киириилэрэ-тахсыылара тибии тибэн кэбиһэн сүрдээх оймооһуннаах, халыҥ хомурахтаах киэҥ толооттору, ээйдэри туорааһын биир оннук. Аһыы-аба саба кууспут, ымайбатаҕа ырааппыт ыар санаалаах хам аччык киһиэхэ кыһалҕалаах айан. Субу-субу суол кытыытыгар лах гына олорон сынньанабын, ардыгар сытынан кэбиһэбин. Көмүрүө хаары ытыһан ылан күрдүргэччи ыстаан тамахпын сиигирпитэ буолабын. Үөһэ да үөһэ күөх нэлэмэн халлааҥҥа быһыта тыыталаабыт курдук быстаҕас былыттар ээр-сэмээр тэйгэһэ усталларын одуулаан уһуннук таалабын… Уу чуумпу курдук эрээри, миигин тулалыы сэлэлээбит дьулугурас титириктэр төбөлөрө сиккиэр тыалтан сэмээр, тугу эрэ кистээн сибигинэспиккэ дылы, хоҥкуҥнаһа хамсыылларын көрөбүн. Ол сытан сааскы чэмэлкэй күн угуттуу тыгарыттан нуктаан да ылабын.
Оҕо оччугуйу да кэрэхсиир үгэһинэн, иссибит атыыр куобахтар сыа хаарга кэлин атахтарын соһон дьэрэлитэ ойуулаабыт суолларын, тииҥ, бэлиэлээх олуктарын көрөн син аралдьыйабын. Субу иннибэр туус маҥан хабдьылар атын аҕайдык өрө ыһыллан тахсан илибирэһэ көтөн кылбаарыстахтарына, аччык киһи сиэринэн, «оо, туһахтаан ылан буһаран сиэбит киһи баар ини, дэлэ минньигэстэр үһүө» диэн силбин быһа ыйыстабын.
Халлаан ылааҥытыйан хата күнүс тоҥмоппун, ол эрэн киэһэ дьыбар түстэр эрэ дьагдьайан барабын. Хааман иһэр киһи тоҥнор эрэ бүтэһик тоҥуутун тоҥор дииллэрин санаан, дьиэлээх сиргэ тиийэ охсо сатыыбын.
Сарсыарда хоҥнон баран, Киристиэп таҥара саҕанааҕы сааскы күн букатын арҕаалаан, кытара кыыһан саҕахха санньыйа киирэн эрдэҕинэ биирдэ Бэтигэ тиийдим. Күнүс күн сыралыгар көлөһүн-балаһын аллыахпар диэри тиритэн баран аны тоҥон, устунан титирээн киирэн бардым. Хайа хаамаайылыырга, барарга-кэлэргэ ханна быһа тэппитим эбитэ буолла, аҥаар этэрбэһим сиигинэн көтүллэн хаалбыта кэҥээн кэтиинчэм баһа көстөн кэлбитин симинэн баран, урут сылдьыбатаҕым эрээри, холкуос бэрэссэдээтэлэ итиннэ олорор диэн дьон кэпсэтэллэрин тэһэ санаан, салайааччы ааттаах киһи хайаан да астааҕа буолуо диэн, уус бэртэрэ кыһан-кыладыйан туппут ньэмиэскэй муннуктаах ампаар дьиэлэрэ дьэндэйэн турарыгар онно туораатым. Дьиэҕэ киирбитим, бэрэссэдээтэл кэргэнэ Соотуу диэн ааттыыр дьахтардара тугу эрэ иистэнэр, түбүгүрэр… Ыалдьыт, хоноһо баара көстүбэт. Миигиттэн балыс икки оҕо бааллара быыс кэннигэр оонньууллар быһыылаах, өҥөҥнөһө-өҥөҥнөһө сүтэллэр. Соотуу ииһиттэн харахтарын араарбакка олорон:
– Хантан кэллиҥ? – диэн хабыр соҕустук ыйытта.
– Тээкиччэттэн… – диэн хардардым.
Ити кэннэ кэпсэтии тахсыбата. Сылайбытым, илистибитим сүрдээх, аан чанчыгар адарай ороҥҥо олорон, дьиэ илгийэр сылааһыгар тартаран нуктаан бардым, устунан төбөм хоҥкуҥнаан утуйан хааллым…
…Төһө өр олортум эбитэ буолла, дьиэ халҕана тыастаахтык «лип» гына сабыллыбытыгар уһугуннум… Холкуос бэрэссэдээтэлэ Алампадьыыстап Борокуоппай (Ураанньы) диэн ааттыыр киһилэрэ киирбит эбит… Миигин киһи олорор диэн төрүт кэпсэтэ да барбата. Киэһэ аһааһын буолбутугар дьиэлээх киһи:
– Кэл!.. Олор манна!.. Аны бэрэссэдээтэл аһаппакка, ириэрбэккэ холдьоҕон таһаарбыт диэн онон суустууллара итиэ… – диэтэ.
Мин, дьон хаҕыс сыһыаныгар үөрэммит киһи, Алампадьыыстап күргүй-көбүө саҥатыгар отой кыһаллыбаппын. Буспут собо, лэппиэскэ сиэтим, аны лааппы чэйэ чэйдээхтэр эҥин, сылбырхай ууга холоотоххо амтана минньигэһэ сүрдээх.
Аан ороҥҥо убаһа тэллэххэ нэк куобах суорҕаны саптан утуйардыы сыттым. Ол сытан көрбүтүм, түөртээх-биэстээх уол оҕо быыс кэнниттэн сыбдыйан тахсан, долбуур анныгар турар өрбөҕүнэн сабыллыбыт ыаҕастан мөскөм-мөскөм кырбаһынан буспут эти хаста да кэлэн, кырынан, ороон ылан барда. Ити буспут эттэрин тоҕо остуолга уурбатахтарай диэн саныы сытан, күнүскү сылаам таайан, утуйан хааллым. Нөҥүө күнүгэр этим-сииним отой нукаай буола улугуран уһугуннум. Эмиэ бэҕэһээ киэһээҥҥим курдук аһаатым. Чэйдээн бүппүтүм кэннэ Борокуоппай кэргэнэ Соотуу:
– Манна аны хонума, атын сиргэ, ыалга баран хон, хас кэлбити-барбыты барытын аһатар аспыт суох, – диэн эмиэ холдьоҕон кэбистэ.
Алампадьыыстабы дьон ахсарбатын урут да истэрим. Тэҥнээхтэригэр эрэ бэрдэ. «Холкуоһу сиэн олорор киһи…» – диэн кэпсэтэллэрэ. Муҥхаҕа балык кэллэҕинэ:
– Судаарыстыба баайа тыытыллыбат, билигин туох чорбойбута барыта боруоҥҥа… – диэн ыскылаакка уктаран, хататан кэбиһэрэ.
Өлүүлэрин ылаары үмүөрүспүттэри үлтү көбүөлээн, синнэригэр түһэн харса суох харбыаласпыттары кыайар өттүлэрин түҥнэритэ кэйиэлээн да ыыппыт түгэннэрэ бааллара. Онтуҥ ол эрэн балыгын бөдөҥүттэн, эмиһиттэн, анал суортаан уурбутуттан кэлбит-барбыт боломуочунайдарга, урууларыгар-аймахтарыгар биэрэрэ. Биллибэтинэн-көстүбэтинэн тутта сатыыра да, син биир сир-буор аннынан иһиллэрэ. Ардыгар муҥхалаабыт дьоҥҥо бэл киэһэ да сииллэрин өлүүлээбэтэ. Ол курдук дэрдэм, түктэри майгылаах-сигилилээх, кыра ычалаах бэрт бөрүкүтэ суох киһи этэ. Муҥхаҕа оҕонньор, эмээхсин, оҕо, дьахтар аймах киирэрэ, ону да кыанааччылара, кэм сэниэлээхтэрэ. Аас дьыл ыарыһах, аһаах өттүлэрэ букатын нэһиилэ өкөҥнөһөн, иэҕэҥнэһэн сылдьаахтыыллара. Балыкка тииһинэн үрүҥ тыыннарын өллөйдөөрү аара суолга охтубут да үгүһэ.
Сорох ыал аһа тоҕо дэлэйин, сорох тоҕо хоргуйан өлөрүн ырыта, ыаспайдаһа барбат бэрт судургу өйдөөх-санаалаах оҕо этим. Үрүҥ-хара, үтүө-мөкү диэбиккэ дылы, дьикти олох кэлэн турара.
Ыал устун баһым батарынан мээнэ, атах балай сырыттым. Ардыгар кыра да хаҕыс сыһыаны, саҥаны тулуйбатым, сорох ыалга тоҕо эрэ кутум-сүрүм отой тохтообото. Хаамаайылыыр эмиэ туһугар үөрүйэхтээх.
Биирдэ Элтэкэ Сэмэнэ аах диэн ыалга хоно сыттахпына оҕонньор:
– Бу эйигин тоҕо куоракка «оҕо дьиэтигэр» ылбаттарый? Эн курдук ускул-тэскил сылдьар оҕолору хомуйар сурахтаахтара ээ, – диэтэ.
Дьонтон иһиттэхпинэ, ол «детдом» диэн ааттыыр дьиэлэригэр илдьибит оҕолорун куруук сууннараллар, саҥа таҥас биэрэллэр, күҥҥэ хаста да аһаталлар, өссө эбиитин ааҕарга-суруйарга үөрэтэллэр үһү, аны туран барыта буор босхо. Испэр: «Туох үчүгэй сирэй, онно барбыт киһи баар ини», – дии саныыбын. Эмиэ да туга-ханныга биллибэт куоракка дойдубуттан тэйэн барыахпын саллыгастыыр курдукпун. Маҥнай утаа: «Баҕар, ким эмит «оҕо дьиэтигэр» илдьэ бараарай?» – диэн эрэҥкэдийэ саныырым, ол эрэн оннук үтүө айылаах көстүбэтэҕэ.
//-- * * * --//
Күн-түүн олох эбии ыараан истэ. Хоргуйуу, сутааһын отой үүнэ-тэһиинэ суох сири-дойдуну тилийэ, сабардыы көттө. «Умнаһыт бурдугун тыал көтүппүт» диэбиккэ дылы, Ньоҕоро оҕонньордоох диэн бэйэлэрэ быстыынньа ыалга хоно сытан куллукалаах кэтиинчэбин сирэй оһоххо сараҕытан куурдаары, утуйан хаалан көрбөккө, кэтиинчэлэрбин иккиэннэрин уокка сиэтэн кэбистим, осторо эрэ оҥоһон ордон хааллылар. Таҥас-сап букатын буорайда, дьүһүн-бодо да иэдэйдэ. Туох баар санаам эрэ барыта саатар биирдэ тото аһаабыт киһи диэн. Дьиҥинэн, Хочуолу эбэҕэ олорор Мэхээлэ Хообуйап таҥаспытын-саппытын түөрэтин таһан ылбатаҕа эбитэ буоллар, санныбар иилинэр син сээкэйдээх буолуохтаах этим. Кэтиинчэлэрим оһун быраҕан кэбиспэтим, ийэм тикпитин иһин кэриэстээн уонна, санаабар, сотобор сылаас буолуо диэн кэтэ сырыттым. Этэрбэһим кэҥээн, сиигэ атыгыраан алдьанан, онньоҕунан хаптаччы үктэнэн букатын халба кус тумсун курдук моһуоннанна.
Бэтигэ хас да ыал дьиэ дьиэнэн ис тиибигэр ыалдьан өлбүттэрин, холкуостаах дьон буолан салалта дьаһайан, барыларын хайа эрэ өтөх уҥучаҕар харайан кэбистилэр.
Биир күн күнүс Бөчөөх Өндөрөйдөөх диэн ыаллар тэлгэһэлэрин таһынан саллырдаан истэхпинэ эмискэ ойоҕоспор иччилээх аҕайдык ат кистээн дьырылатта.
Хайыһа түспүтүм, арай биһиги Чолоһуйабыт, урукку иччитин миигин билэн, имэ суох уһуктаах кулгаахтарын чөрбөтөн, түөрэтэ харах иччитэ буолан көрөн ахан турар эбит… Иҥэрсийэ-иҥэрсийэ, лэппиллибит көҕүллээх төбөтүн тупсаҕайдык хамсатан кыҥнайбахтыы-кыҥнайбахтыы, сыт ылан таныыларын хамсатар.
– Оо, Чолоһуйа!.. – хантан ылбыт сэниэм эбитэ буолла, самахпынан тоҥуу хаары оймоон чугаһаан кэлэн дал сиэрдийэтин быыһынан аппын одууластым. – Кини дии!.. Оо, Чолоһуйа барахсан дии!.. Кэл!.. Чолоһуйа!.. Чолоһуйа!.. Чолоһуйа!.. – урут Тээкиччэҕэ олорор эрдэхпитинэ ыҥырдарбын эрэ утары кэлэн имэриттэрэр-томоруттарар үгэһин умнубатах атым барахсан өс киирбэх хойуу сиэлин уҥа-хаҥас ыспахтаан, уһун кутуругунан чөл хаары тараадыта дэйбиирдээн ыксабар сиэлэн тамаһыйан кэллэ. Мин, дал иһигэр киирэн, Чолоһуйаны моонньуттан кууһан харса суох имэрийэ-имэрийэ, хайа түбэһиэх сыллаа да сыллаа… Атым сымнаҕас таныыларын тардырҕатар, иҥэрсийэн ылар. Миэхэ сигэммэхтиир, ол аайы сэниэтэ суох киһи бүдүрүйэн ылабын, атым моонньун кууһан турар эрэ буоламмын онон өрүһүнэн хата охтубаппын.
– Урут көстүбэт этиҥ дии, хантан көһүннүҥ?..
Бэтигэ кэлэ сылдьан мин Чолоһуйаны кырдьыга да көрбөт этим. Таайым миэхэ анаан булдун баайан иилэн аҕалар, булка үөмэригэр хахха оҥостор сиринэн соһуллар уһун сиэлэ сарбыллан уларыйан хаалбыт. Арҕаһа урут хаһан да бааһырбатах бэйэтэ тэһэ аалыллан хас да сиринэн үрүҥ түү үүммүт. Ол эрэн Чолоһуйа төрүт туох да буолбатах, эбии дуолан көрүҥнэммит.
– Ээ, Чолоһуйа иччитин биллэ… – дии-дии, аппын имэрийэ-имэрийэ, кэпсэтэн уһуннук турдум.
Чолоһуйа өйдөөх ахан ып-ыраас харахтарынан миигин мэктиэтигэр курдары көрөргө дылы, атым сып-сырдык дьэҥкир харахтарыгар бэйэм мөссүөммүн көрөбүн… Чолоһуйа барахсан, «хайа, хайдах олордугут, тоҕо манна кэллиҥ» диэбиттии, муннунан күүскэ имнэммэхтиир, сигэммэхтиир, онтон, «бу киһи кэпсэлин наҕылыччы истиэххэ» диэбиттии, төбөтүн кыҥначчы туттан хамсаабакка турар, сааскы чэмэлкэй күн сырдык уотуттан саатан харахтарын симириҥнэтэр, устунан нуктаан күн сыыйыллаҕас сардаҥаларыгар угуттатан иһийэ таалар… Ат көлөһүнүн ураты минньигэс сыта муннубар дьырылаан киирэн урукку ааспыт, ахтылҕаннаах кэрэ олох үтүөкэн күннэрин санатан уйулҕабын дьиктитик уйуһута хамсатар.
Чолоһуйа хантан кэлэн эмискэ манна баар буолбута биллибэт. Баҕар, атастаһыкка, уларсыкка бэдэрээккэ, дьаамҥа да сылдьыа. Ыҥыырыгар, сыарҕатыгар сымнаҕас быһыылаах аты хайа баҕарар туттуохтарын сөп.
Мин эбэм, эһэм, ийэм, таайым, ыппыт Маанчык, ынахпыт Тамма борооскутунаан бары өлбүттэрин, бэйэм хайдах-туох сылдьарбын аппар барытын кэпсээтим. Устунан, бэйэм бэйэбин аһынаммын, ытаан бардым… Чолоһуйа барахсан наһаа көрсүө, киһи аһыныах оттомноох дьүһүнэ миигин эбии уйадытар, аймыыр. Кини мин кэпсиирбин чахчы өйдүүр курдук иһийэн турар. Эмискэ-эмискэ тыас таһааран күүскэ ытаатахпына, барыах-кэлиэх сирин булбатахтыы, уҥа-хаҥас көрүөлээмэхтиир, «пуус» гына ис-иһиттэн эҥсэ тыынан ылар уонна эмиэ, күн уотугар нуктаан, төбөтүн хоҥкутан, мин курус кэпсээммин истэр. Ити курдук иэйэн-туойан тууйуллубут санаабын-онообун тоҕо-хоро сүөкээн арыый да чэпчиибин, син сэргэхсийбиккэ дылы сананабын…
Ийэбиттэн кэриэс гынан хаалларбыт малбын, Хочуолу күөлүгэр Хообуйаптарга олорон ийэм иистэнэр холбукатыттан ылбыт, сиидэс өрбөх кырадаһыныгар чөкө эрийэн хооймор суулаан укта сылдьар хаалаах хомуспун хостоон Чолоһуйаҕа көрдөрөбүн.
– Бу ийэм хомуһа дии, билэр инигин? Тыаһын да истибит ахан буолуохтааххын, – диэн хомуспун аппар көөчүктүүбүн, улахан харыстанар маллаах киһи быһыытынан киэн туттубукка дылы дьоһумсуйабын. – Охсон, тардан көрдөр диигин дуо?.. Ээ суох, мин хомуһу отой төрүт сатаан тардыбаппын бэйэҥ да билэҕин дии уонна баран хайдах итинник ыйытаҕын, соруйаҕын?.. Дьэ мин кэпсээтим туох, хайдах олорбуппун, киһи үөрэ истэрэ суох. Аны эн кэпсээ, саҥа иччиҥ төһө бэрдий?.. Көрүҥҥүттэн-таһааҕыттан сылыктаатахха, үтүө сыһыаннаахтар быһыылаах, тотуҥ, эмиһиҥ сүрдээх. Аҥаардас отунан, уунан-хаарынан аһылыктанар аатаҕын хайдах бу курдук куҥнаах сүөһүгүнүй, доҕор? Мин отунан эрэ үссэнэн сылдьыа суохпун. Эн курдук буолбут киһи баар ини…
Чолоһуйаны санаам сайыар диэри көҕүлүн, сиэлин истэри имэрийэн, тарбаан, сиһин таптайан таптаатым. Бэйэтэ да миэхэ имэриттэрэн бэрт көрсүөтүк дыраллан турар. Ат тылынан сатаан этиллибэт минньигэс сыта астыга сүрдээх, үүт-үкчү маннык кэрэ сыты Тээкиччэҕэ ийэбэр сиэл тыытыһан көмөлөһөрбөр билэрим.
Ханна эрэ хотон аана «лип-лап» тыаһаабытыгар, балаҕан халҕана хаачыгырыы аһыллыбытыгар, аны аты кытта бодьуустаһарбын дьон көрөн мөҕүө диэбиттии, халыҥ хомураҕы нэһиилэ оймоон дал таһыгар таҕыстым. Этэрбэһим оһо тобус-толору хаар туолбутун сүөкээтим, кэтиинчэм сэмнэҕин сотобор тардынан, сирийиитэ быһыта баран өҥө бараммыт куллукабын кэтэн, быаларын күүскэ тардан эрийэн баанан кэбистим.
– Манна баар кэмҥэр көрсөр буолуохпут, тугун наһаа хараастан… – диэн ботугураатым, сиэппэр уктубут хомуспун хат нэмийэн өрбөҕүн сыыһыгар болточчу суулаан, баайан хооймор угуннум. Иһинээҕи ырбаахыбын ыстааммар симинэбин, онон хомуһум сүппэтэ эрэбил. Аны билигин мин хооймуттан ким да ийэм хомуһун бэйэтин малын курдук илдьэ барбатыгар баҕас саарбах суох.
Сэрэйбитим курдук, Бөчөөх Өндөрөй, туур-таар сыыҥтыы-сыыҥтыы, балаҕаныттан тахсан далын диэки иһэр эбит. Мин, тыас хомунан, сэмээр тэскилээтим. Атым оол курдук миигин батыһа көрбүтүнэн хаалла…
//-- * * * --//
Эмиэ үгэспинэн ыал устун хаамаайылаатым, мин «дьолбор», халлаан сылыйан син үлүйэн өлбөт кэмҥэ тиийэн эрэбин. Наар сайын кэлэрин кэтэһэбин, санаабар, сүөһүгэ дылы күөххэ үктэннэхпинэ киһи буолуохтааҕым курдук. Ол эрэн сааскы халлаан кубулҕатырара үгүс, ардыгар тыала-кууһа, силлиэтэ-буурҕата сүрдэнэр. Тибии типтэҕинэ, аччыктаан аат эрэ харата сүөдэҥниир киһиэхэ оннооҕор чугас олорор ыалга тахсар, барар-кэлэр улаханнык ыарыыр. Оннук күҥҥэ, таска тыал улуйар, энэлийэ эҥсиллэр, араастаан иэйэр-куойар тыаһын истэ-истэ, балаҕаҥҥа бүгэн олороргор эрэ тиийэҕин.
Сурах-садьык хоту иһиттэххэ, онно киһи хоргуйан өлбүт, манна ыал ыалынан буруолара сабыллыбыт үһү диэн буолар. Үксүлэрэ, били мин таайым курдук, «ис тиибигэр» хаптаран быстараахтаабыттарын туһунан кэпсииллэр. Ону истэн, мин куттана саныыбын, аны ис тиибэ миэхэ сыстыа, ол өрүһүллүбэт ыарыынан ыалдьыам диэн.
Бэтигэ ыалга хоно сытан сарсыарда сэргэхтик уһуктабын. Ол төрүөтэ – бүгүн эмиэ Чолоһуйаны көрсүөхтээҕим, кэпсэтэ түһэн кэлиэхтээҕим. Атым диэн чугас доҕорум буоллаҕа, оннооҕор буолуох дуона суох сылтах киһини сэргэхситэр, олоххо тардыһыннарар.
Чолоһуйаны хаста да кэлэн көрсүбүтүм кэннэ эмискэ хайдах күөрэйбитэй да, ол курдук мэлийдэ. Хааллан аһыы турбут далыгар били миэхэ кэлэригэр тоҥуу хаары оймообут суола эрэ сытта, ол да кэлин тибии тибэн остор оһон сотору сүтэн хаалла. «Чэ итиччэ биллибит сүөһү кэлин да кэлиэ…» – дии саныыбын. Бүтэй баҕанатын төрдүгэр хооймуттан хомуспун хостоон таһааран көрөн олоро түһэн баран төннөбүн.
Били сэниэлээх баҕайы киһи биир күн ааһан иһэр айанньыт сыарҕатыгар олорсон Бэтиттэн үс биэрэстэ холобурдаах Оҕуруоттаах диэн көлүйэ өтөҕөр олохтоох Чооҥуйдар диэн ыалга бардым. Көлөлөөх киһим боломуочунай эчи эйэҕэһэ-сайаҕаһа да бэрт, биир үксүн ол да иһин олорустум быһыылааҕа. Урут бу эргин кэлбэтэх-барбатах киһи этэ. Онон, баҕар, Оҕуруоттаахха соруктанан барар оҕо диэбит буолуон сөп. Киһим миигин аара суол арахсыытыгар түһэрэн баран үргүлдьү элэгэлдьитэ турда.
Өрдөөҕүтэ ийэбин кытта Чооҥуйдарга сылдьан турардаахпыт. Айан суолуттан туораан, саһаан маһа тиэйбит сыарҕа ыллыга килэритэ хайытан дьурулаппыт холлороонун устун сыыһа-халты үктэнэн охто-охто ыалбар тиийдим.
Чооҥуйдарым хоргуйан букатын иэдэйэн олороохтууллар, күскэччи испит сирэйдээхтэр, кэргэттэриттэн хас да киһи өлбүт. Сиҥэ кутан биэртэрин истим уонна туохтара да суох. Арааһата, оҕолор эрэйдээхтэр өлбүттэр быһыылаах, урут ийэбин кытта сылдьарбар сыры-сыллатааҕы уу ньулдьаҕай оҕолор бааллара тоҕо эрэ көстүбэттэр. Хата ол оннугар эни-мини араарбат буола түөһэйбит Лаҕыр эмээхсин диэн ааттыыр эбэлэрэ дьоройон олорор. Мин дьиктиргиэм иһин, эмээхсин сабыс-саҥа дьэрэкээн ойуулаах сиидэс ырбаахыны лаҕыай буола киртийбит эргэ ырбаахытын таһынан бойбоччу кэппит.
– Коок!.. Уу, бу отон элбэҕин, уу, үүммүтэ үгүһүн, аам… ньээм… амтана минньигэһин… – дии-дии, били саҥа ырбаахыта отон ойуулааҕын ону ичигэстээн сиэн, тииһэ-уоһа баранан ньамньыйбыт айаҕын тыаһа ньамыргыыр.
Лаҕыр эмээхсин Сөдүөт диэн уоллааҕа бэҕэһээ киэһэ мас сүгэ тыаҕа тахсыбытынан биллибэтэх.
Мин киирэрбэр оронугар лигиир сыппыт кийииттэрэ, күөдэл-таһаа курдук бүрүнэ сыппыт суорҕанын иһиттэн бэрт нэһиилэ оронон туран баран, биир кэм:
– Били киһи кэлбэтэ… били киһи биллибэтэ… – диэн үрүт-үөһэ хатылаан муҥатыйан муҥнанар, ытамньыйан ылар. Кийииттэрин аатын истибитим буолуо да, умнан кэбиспиппин, ону ким этигиний диэн ыйыталаһа, туоһулаһан токкоолоһо барбатым.
Күн дьааһыгыртын кэннэ кэлбит киһи хаһан төннүөхпүнүй, ыалбар хоннум. Түүн тоҕо эрэ аанньа утуйбатым. Лаҕыр эмээхсин уһун түүнү быһа үлүгүнэйэн биир кэм бап-баллыгырас, онно эбии үллэҥнэс кулакы быһа сиэн сордоото. Сарсыарда туран сылбырхай ууну кытта эргэрэн амтаннаммыт куллуку тобоҕо буспутун дьиэлээх дьахтар солуурчахха сылыппытын сиэһэн дуомнанан баран эрдэ-сылла, арыый да сэниэлээх эрдэххэ мантан бара охсуохха диэн Бэтибэр төнүннүм. Бу тухары били мас сүгэ тахсыбыт Сөдүөт диэн дьиэлээх киһи биллибэтэ. Кэргэнэ көрдүү тахсыбыт киһи диэн, ол курдук ытамньыйа, сулана хаалаахтаата.
Маҥнайгы омуммар биэрэстэ курдук сири син хаамтым, онтон сэниэм, сырам-сылбам эстэн хаалла. Аны хас хонукка алтан солуурчахха турбута биллибэт балык тобоҕун сиэһэн иһим ыалдьан иэдэттэ… Этим-сииним букатын нукаай курдук, сүһүөхтэрим бэрт дьиктитик, кычыгыланарга дылы дьаралыйа нүөлүйэллэр. Ити-бу сынньанан үс биэрэстэ сири син кээрэтэн Ньоҕоро оҕонньордоохпор кэллим.
Хас да хонон баран Чооҥуйдар эбэлэрэ Лаҕыр эмээхсин кийиитинээн хоргуйан өлбүттэр үһү диэни иһиттим. Тоҕо эрэ Сөдүөтү ахтыбаттар, ол киһи тыаҕа охтубутунан ол курдук суор-тураах аһылыга буолан сытаахтаатаҕа.
Син инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан ыалтан-ыалга хонон-өрөөн, күн-хонук бэйэтин дьаалатынан устан истэ. Ханна да бар – быстыынньа олох.
Биирдэ төттөрү-таары тээспэҥнии сылдьан, санаа киирбиччэ, тэһийбэккэ сугулаан дьиэҕэ кэлэн киирдим. Саатар сээкэйи баллыгыраһан сэргэхсийээри мустааччы элбэх. Эмиэ бэйэбэр холоонноох, хоргуйан хойуорбут көмүскэлээх иэҕэҥнэһэ-куоҕаҥнаһа олорор дьон өрүү баһаамнар. Күнү эрэ кээрэппит, хонугу эрэ тыыннаах туораабыт киһи диэбиккэ дылы, түүл-бит курдук үлүбээй олох… Киирэн лэкэчэк баарыгар олордум… Ол мин кимниин санаа үллэстэн ыаһахтаһар киһи буолуохпунуй, дьон саҥатын, кэпсэлин истээри… Бу олорон көрбүтүм, биир эдэр баҕайы нуучча кыыһа кэлэр-барар, хоско киирэр-тахсар… Урут хаһан да биэлсэр, быраас диэҥҥэ көрдөрбөтөх киһи кимин-тугун билбэппин, баҕар, боломуочунай, хассабыык кыыс буолуо дии саныыбын. Ыксабар ньамньыйан олорор эмээхсинтэн:
– Ити кимий? – диэн ыйыттым.
– Биэлсэр кыыс…
Табаах буруотун быыһыгар ууку-саакы, ньуу-ньаа саҥаны истэн олорбохтоһо түһэн баран, туох да ыйытыга суох биэлсэр кыыс хоһугар сырдьыгынаан киирдим. Ирбинньиктэнэн-сарбынньыктанан түһэн таҥаһым-сабым бүттэтэ суоҕуттан, кириттэн кыбыстарым сүрдээх эрээри, кыһалҕа кыһарыйан санаам харса суоҕа, бэйэм да чобуо соҕус киһи этим. Этэрбэһим иһинэн куобах куллука дуомнаах сыгынньах кэриэтэ атахпар оту эринэн кэтэбин, онтукайым, атаҕым таҥаһа сиигинэн быһытталанан, эриммит отум таска быган сарбынньахтанар.
Саҥа үлэлии кэлбит биэлсэр кыыс остуолугар умса нөрүйэн ытыс саҕа хайа эрэ кинигэни ааҕа олороро.
Мин симмэр түспүт эҥээрэ суох киһи:
– Туох эмэ астааххын дуо, бэрсиэҥ дуо?.. – диэтим.
Ас көрдүүрбүн биллэрэн илиибин айахпар уган көрдөрбүтэ буоллум. Инньэ гыммыппар, бу эрэйдээҕиҥ сулбу ойон туран кыра дьаһамыр ыскаап иһиттэн кытыйалаах эт ылан остуолга уурда. Ону мин түһээн көрөр курдукпун. Миинэ хоргуннаах, эмис баҕайы сылгы этэ буолан биэрдэ. Өссө онно эбии лэппиэскэ эмтэритиллибитин эбии уурда, чэй кутта.
Биэлсэр кыыс бэл мин көрөрбөр эдэрэ сүрдээх, саҥа үөрэҕин бүтэрэн кэлбит быһыылаах. Төһө да эрэйи-кыһалҕаны эҥээринэн тэлэн сырыттар, кэрэ сэбэрэтин сүтэрбэтэх кыраһыабай дьүһүннээх, ис-киирбэх, бэйэтигэр сөрү-сөп уурбут-туппут курдук таҥастаах-саптаах, уот кугас уһун суһуоҕун мөлбөччү өрүммүт.
Эти сиэтим, миини истим, куруускалаах чэйбин киллиргэтэн кэбистим, өссө лэппиэскэни хоонньубар угуннум эҥин. Эппиккэ дылы, хараҕым дьэ сырдаата, хам аччык кэлбит киһи тотуохпар диэри аһаатаҕым үһү. Нуучча кыыһа, сирэй оһох иэдэһигэр сыстан, саал былаатын санныгар быраҕынан быар куустан, мин кимири-хомуру аһыырбын көрөн туран харахтарын уута халыйбытын сөмүйэтин кырыытынан соттон кэбиһэр уонна наһаа ис-киирбэхтик, төбөтүн кыҥначчы туттан, биир кэм мичээрдиир…
Биэлсэр кыыска махтанным. Аата-суола кимин, оҕо буолан, ыйыталаһа хайыы барбат судургу майгылаах, эҥинэ-иктэтэ суох киһи буолан биэрдим. Таска тахсан топпут киһи быһыытынан манньыйбычча, ыксаабакка, наҕылыччы: «Бүгүн хайа ыалга хонобун?» – диэн испэр сыымайдыы-сыымайдыы, ыраах харааран көстөр эбэ уҥуоргу ыалларын диэки бара турдум…
Сорох ыал хоноһону отой көрбөттөр, киһи киирдэҕинэ туох эмэлээхтэрин кистээн кэбиһэллэр, түтүө-татыа тутталлар, кэпсэтэллэр. Ону баалыы барыллыбат, туһугар кыһалҕа кыһайара диэн эмиэ баар суол. Мин наар, өрүү кэлэр-барар дьоннордооҕум. Аны туран кэлин, отой быстарыах курдук буоллахпына биирдэ ас көрдөһүөм диир туспа «хаһаас» ыаллардааҕым. Сугулаантан тахсан баран, ол бүччүм санаабыттан туораан, өртөн сорук оҥосто сылдьыбыт «хаһаас» ыалбар Махчалар диэҥҥэ кэлэн киирдим. Аҕалара Абыраамап Баһылай (Махча) – сэбиэт бэрэссэдээтэлэ. Үс хостоох ампаар дьиэлээхтэр. Дабыыдап Бүөтүр диэн атыыһыт дьукаахтаахтар. Махчалар бэйэлэрэ уоллаах кыыс оҕолоохтор. Миигиттэн кыралар. Дьукаахтара Бүөтүр ойоҕунаан Маарпалыын эмиэ уоллаах кыыстаахтар, отой кыра дьон. Баһылай ойоҕо Даарыйа эдэр дьахтар, ийэбин кытта бэртии этилэр. Ыалым астаах ыал буолан биэрдилэр: лэппиэскэни, буспут собону тотуохпар диэри сиэтим. Киэһэ адарай ороҥҥо типээх тэллэх тэлгээтилэр, нэк куобах суорҕан, кус түүтэ сыттык биэрдилэр. Сарсыардаттан табыллыбыт киһи быһыытынан сурда суох утуйан хааллым.
Сорох хоргуйан өлөр, сорох аһа «дэлэй»… Дьикти олох…
Махча миэхэ сыһыана үчүгэйэ, атыттарга хайдаҕын билбэтим, киһи майгыта туһугар таайыллыбатах таабырын кэриэтэ уустук.
Махчаларга хас да хонон лаппа сэниэлэнэн баран, эмиэ кэринэ, аны Илин Кыргыдайга, Тээкиччэҕэ, онтон салгыы «Чернышевскай» холкуос киинигэр Алааска бардым.
Төһө да үтүө сыһыаннаахтарын иһин наар биир ыалга хорҕойо сытарбыттан кэчэһэбин. Ардыгар биир эмит ыалга хонон олордохпуна, бэйэм курдук хайа эрэ хаамаайы сордоох умналыы киирдэҕинэ холдьоҕон да таһаарар ыаллар бааллар. Ону отой тулуйбаппын, сотору бэйэм тэскилиибин. Дьон майгыта араас: сорохтор сүрдээх хабыр сыһыаннаахтар, бэрт бэтиэхэ, аһара баран быдьар да быһыылаахтар. Кэлин үөрэнэн хаалан киһи түктэри кэмэлдьитигэр, мөкү сыһыаныгар отой кыһаллыбатым, онтукайым сүрдээҕин туһалыыра. Барыны-бары сүрэххэ чугастык ылынан сүөм түһэр буоллаххына уһун сонноммоккун.
Алаас диэн ааттаах күөл өтөҕөр түмсэн эрэр «Чернышевскай» аатынан холкуос ыаллара эмиэ бэйэлэрэ тыыннарыгар-күннэригэр олороллоро. Бэтигэ отучча ыал баара, Алааска сүүрбэччэ эрэ буруо, уоннааҕылар өтөх-өтөх аайы арҕам-тарҕам ыһыллан өссө да ситэри биир сиргэ түмсэ иликтэрэ. Алаас эргин урут кими да кытта сылдьа илигим, Бэти курдук билэр дьонум аҕыйаҕа. Ыал устун төттөрү-таары ускул-тэскил мээндэйдэнэ түһэн баран Боруллуолаах эбэҕэ дьукаах олорор Моотордор, Чохооччулар үөрэлэрин, хохтуларын санааммын балтараа көс курдук сири сатыы хааман тиийдим. Эмиэ сыра-сылба быһынна…
Киэһэ дьиэлээхтэр аһыы олорон кэпсэтэллэрин истибитим, сарсын Алаастан Оттооххо муҥхалыы ааһаллар үһү. Моотор икки Чохооччу оҕонньор икки миэхэ сыһыаннара бэрт эрээри, астарынан эмиэ татымсыйан эрэллэр эбит. «Оттоохтон баҕас сиэхтэрэ, бу үйэҕэ кураанах ыыппатах эбэ, бэл күрэҕэр баһаамы баһааччылар, эгэ туонатыгар…» – дэһэн эрэмньилээхтик саҥарсаллар.
Сарсыныгар кыһыҥҥы кылгас күн лаппа сырдаабытын кэннэ хас да сыарҕалаах аттаах дьон ааһан истэхтэринэ мин барыстым. Дайыыла диэн муҥхалаах киһи атын сыарҕатыгар олорустум. Тибии таҥалай курдук дьапталҕалыы типпит тоҥуу хаарын оймотон, кыыкырдатан-хаахырдатан уһуннук айаннаатыбыт. Хам бааччы, бэрт көрсүөтүк сыарҕа кэннигэр олорон, муҥха үтүмэҕэ хаары ойуулаан дьураа курдук тараадытарын одуулуубун. Лоскуй да былыт сыстыбатах ып-ыраас сааскы күөх нэлэмэн халлаантан күн уота күүскэ сыламната тыгара, сарпа сарадах сырдык сардаҥалар сүүс араас мөһүүрэ кыырпахтарын хаар үрдүгэр күлүмүрдэтэ оонньотоллоро… Кэлиҥҥинэн сыарҕалаах ат нэс, бытаан айаныгар бигэтэн утуктаатым. Илдьирийэн нэк буолбут тииҥ бэргэһэлээх төбөбүн хоҥкутан уум кэлэн утуйан барабын, өссө мээнэ үлүбээй тугу эрэ түһээн ылабын эҥин… Ол эрэн сотору-сотору сыарҕа сыҥааҕа суол оллуругар-боллуругар, очуругар-чочуругар охсуллан дьигиһийдэҕин аайы ходьос гынан көнө түһэбин, сэргэхсийээри тула-мала көрүөлэнэбин. Санаабар бэрт уһуннук сыннаран, кэмниэ-кэнэҕэс, хомнуо-хойут Оттооххо хонукпутугар биирдэ тиийдибит. Муҥхаһыттар Эйэҥ балаҕаныгар тохтоотулар. Биһиги олорбут өтөхпүт тумуһах нөҥүө буолан көстүбэт. Эргэрэн, эмтэрийэн көөрөттүбүт да буоллар син сэнэх соҕус симии оһоҕу оттон балаҕаны сылыттылар. Чохооччуларбыттан өйүө гынан хохту оҕото ылбыппын сиэтим. Баарыын сарсыарда өл хаппыппынан. Тоҕо эрэ сэниэм исиспиттэн букатын эстэн хаалбыт, мэйиим эргийэр, атахпын сыыһа-халты үктээтим да, сүһүөҕүм бокус гынан тобуктуу түһэбин.
Били сайын аайы балыктыыр, сууллан түстэ да тартаран чиччигиниир балыксыт Халый, дьон кэпсэлиттэн иһиттэххэ, быйыл сайын эмиэ үгэһинэн балыктаан, күһүн бултанан барбыт. Ол эрэн уһун кыһыны быһа уорастыйан турбут балаҕан киһи кута-сүрэ тохтуо суох дьэбир салгыннаах, никсик сыттаах. Сааскы халлаан хото сылыйан, күүскэ ириэрэн, балаҕан үрдэ тэстэн, түүнүгүрэн, эркиннэрэ сыырастаан, балык салыҥын курдук ньалҕарыйан-ньолҕоруйан тураллар. Хайа баҕарар дьиэ-уот, бэл саҥа тутуллубут балаҕан киһи олорботор эрэ дьиэ-уот аатыттан ааһар, сонно турбутунан эргэрэр, икки атахтаах иччилиирин эрэ тухары кини сэнэх «сэбэрэлэнэр», сэргэх көстүүлэнэр.
Аргыстарым дьүһүннэрин, муҥхаһыттары, Оттооххо кэлэн баран биирдэ үчүгэйдик көрдүм, бары билбэт, урут харахтаабатах дьонум. Тыыннарыгар-күннэригэр сылдьар сордоохтор ким туох ас дуомнааҕынан бэйэлэрэ үссэнэллэр. Көхсүлэринэн олорон айахтарын тыаһатааччылар да бааллар…
Урут хайа да сылга дэлэйдик, өлгөмнүк сиэтэр эбэбит кыһайыан иһин кураанаҕы куустарда. Бастакы күммүтүгэр күөлбүт төрүт тугу да бэрсибэтэ, дьиктитик мэлийдэ. Иккис күммүтүгэр дуона суох, бэрт кыра куллуку оҕото кэллэ. «Саатар бөдөҥүттэн бэрсибэт…» – дэһэллэр дьонум. Иккилии-үстүү быччыкыны буһаран сиэтибит, миинин элбэтээри олус уулаан кэбиһэн онтубут да уу ньамаан. Мин өлүү быччыкыбын тиис анньынар да уҥуоҕу хаалларбакка түөрэтин өҥүргэстэри үлтү ыстаан сиэтим. Аны туран сорох быччыкы тарыҥнаах. «Эбэ балыга, дьоҕойон, дьүдьэйээри гыммыт дуу, доҕор?..» – муҥхаһыттар ботур-итир кэпсэтэллэр.
Дьиҥинэн, хонон тураат, урукку сыллар курдук «баһан» ылаат төннөрдүү кэлбит муҥхаһыттар абаларыгар: «Баҕар, бүгүн кэлиэ, баҕар, сарсын сиэтиэ…» – диэн хас да хоннулар. Бэйэлэрэ да тото аһаабатахтара ырааппыт сэниэтэ суох дьон сааскы анньыы боруогун үс бүк ааһар халыҥ мууһу бэрт уһуннук сыралаһан тэһэллэр. Биир тардыыттан ордук кыаллыбат. Муҥха ийэтэ тахсар кэмигэр сирэй-харах туран сэргэхсийиэх курдук эмискэ тэтимирбит дьон кураанах ийэ холбойон кэллэҕинэ букатын сүөм түһэн хаалаллар, саҥа-иҥэ төрүт мэлийэр. Мин, балыкка тииһинэр санаалаах кэлбит киһи, дьоҕойон ону-маны тутуспута, соһуспута буолан дуомнанабын. Үһүс күммүтүгэр муҥхалаах киһибит Дайыыла: «Наһаа уччуйулунна, оҕолор иэдэйдэхтэрэ…» – диэн баран хаалла. Мин, балыкка эрэҥкэдийэн, Дайыылалыын төннүбэтим.
Өссө икки күн тартыбыт. Букатын мэлиттэ. Таах сыралаһыы таҕыста. Кэнникинэн сэниэм өһүллэ эстэн хаҕым эрэ сүөдэҥнээтим. Аһара баран айах хамсатан ыстыыр суоҕуттан оргуйбут уунан куртахпын толоробун, сүрэҕим өлөхсүйэн бэл ону да испэт буоллум.
Бэһис күнүгэр муҥхаһыттар, хонон тураат, кыыһырсыбыт, бурайсыбыт дьон курдук, биир-биир тэринэн өтөхтөрүн быстылар. Муҥханы тиэммит биир көлөлөөхпүт отой да мин утуйа сыттахпына онно оҥойбут. Арай туран миигин хаалларан кэбистилэр… Сыарҕа тыаһа эрэ сырылаата… Сатыы киһи суох… Баҕар, ити киһи ылыа, бу киһи олордуо диэн бэйэ-бэйэлэригэр найыласпыттара буолуо. Бүтэһиккэ Ньамах Ньукулай диэн ааттыыр Бааһынай Атыыра диэн сурахха-садьыкка киирбит үтүө Дьөһөгөй оҕотун холкуостан уларсан кэлбит оҕонньор хаалла.
Арай туран Ньамах:
– Бу сордоох баҕас манна сойор ини… – диэн айахтатта.
Инньэ диэтин кытта таска, сэргэҕэ бааллан турар Бааһынай Атыыра тыбыыран тырылатта. Ат тыбыырарын урут иһиттим ини, истибэтим ини, ол эрэн оннук иччилээх, атын аҕай энэлгэннээх эймэһийиини өйдөөбөппүн, бэл туохха да кыһаныа суох, хоргуйан өйүкү-төйүкү олорор киһи этим аһыллан «дьар» гына түспүтэ. Дьөһөгөй оҕото барахсан тугу түүйбүтүн мин өссө өйдөөбөтүм.
– Тугунан үс көс сири тиийиэ диэн «арчылаан» айахтатаҕын? – өс киирбэх инньэ диэтин ат эмиэ иккиһин иччилээх аҕайдык тыбыырда. – Киһи буолуох буоллаҕына киһи буоллаҕа ол, өллөҕүнэ өллөҕө ол… Мин ыырым атын… эргиир… төннүбэппин… Баҕар, дьон ааһыа, баҕар… – дии-дии, Ньукулай тахсан атын сыарҕатыгар олорон айаннатан сиэллэрэр тыаһа иһиллэн баран сүттэ…
Ньукулай тоҕо миэхэ итинник хабырдык сыһыаннаспытын сатаан санаабатым. Ама да тиийиммэт-түгэммэт олох буолбутун иһин, дьон киһилии майгыта суохтарын сөҕөммүн да, хайыам баарай, мин сорбор бары күннээҕинэн сылдьар татым санаалаах дьон түбэстэхтэрэ.
…Иччитэх балаҕан иһигэр соҕотоҕун хааллым… Тыас иһиллээбит курдук уу чуумпу… Симии оһох состуогун иннигэр чөчүөккэ курдук дьоройон олордум, өссө да бу илэ бүрүүкээбит иэдээни итэҕэйиэх санаам кэлбэт… Арай сааскы күн, амырыын алдьархай айаҕын аппытынан ааҥнаабытын билиммэккэ, наар кэрэни, үтүөнү эрэ түстээн, туос түннүк курдат буор муостаҕа сыыйыллаҕас сырдык сардаҥаларын түһэрэн турара… Сибилигин киһи өрүкүтэн тахсыбыт быыла уҥа-хаҥас устаҥныы, өрүкүйэ оонньуура… Уонна тыас иһиллээбит курдук уу чуумпута…
Ким миигин аһыныай, кимэ да, туга да суох киһини? Хараҕым уута халыйан түспүтэ айахпар киирэн, аһыы амтан биллибитэ. Өгдөх гынан күүскэ өрө сыҥан ыла-ыла, тыас таһаарбакка эрэ ытыы олорбутум…
…Сэниэ диэн отой суох… Бэл муус чомпойо ууллан, тыал курдары охсон куурдубут балаҕан хаптаһын халҕана ыараабыта сүр… Таска таҕыстым…
Ити курдук Халый хоспоҕо турарыгар саллырдаан кэлэн, иҥнэйэн түспүт атырыа саайыылаах титирик аан дуомнааҕын үтүрүйэн иһирдьэ киирдим. Адарай лаабыс анныгар, үрдүгэр Халый сытыйан хаалбыт сиикэй дьалтах баһын бырахпытын ичигэстээн сиэтим. Түөрэтэ күөх түүнүк. Хар-хур ыстаабыта буола-буола, дьүккүк гынабын…
Хоспохпуттан тахсан баран сэргэ төрдүн күн уота быһа сиэн моойдоон, хараардан чалбах халыппытыттан умса түһэ сытан дьоҕойон уу оҕото истим.
Үс көс сиргэ Чохооччуларга барар туһунан саныы да барыллыбат. Уҥуор Уоруу көлүйэҕэ олорор Өлөксөндүрүөп оҕонньор өтөҕүттэн көһөн турар. Балтараа көстөөх Бэрэҕэ арай Дьэрсиикэптэр эрэ бааллар. Онно да тиийэр кыах суоҕун төһө да биллэрбин, ханна да охтон өлбүтүм биир дии санаан, муҥхаһыттар суолларын кэннилэриттэн бардым.
Этэрбэспин Махчаларга хоно сытан абырахтаан дуомнаммытым хат силлэн букатын көҥдөй. Ньаппаччы сытыйан оһо хоймостон түһэн хаалан уҥуох сула сотом хоҥоруулара кырыыланан кылбаһа сылдьаллар. От угунньам сыыллан, убаан отой атах сыгынньах курдукпун. Эбэ хобурдаан көҕөрө көрөрө чугаһаан, кэбирээбит хаарын үктээтэххэ сиҥнэн сырылыы, сырдьыгыныы сүүрэр, көмүрүө биир кэм уймалас.
Күн барахсан эбии үөһэ тэмтэйдэ. Сырылатан түһэн сыралҕана сүрдээх. Күөл ортотун син ааһан, дьэргэлгэҥҥэ ордук омуннура багдайан, үллэн көстөр тумуһахха чугаһаатым. Хоргуйан сэниэм өһүллэн туймаарталаан ылабын. Хаар үрдэ эмискэ-эмискэ хаан курдук кытарыҥныыр, кута курдук кутаҥныы хамсыы-хамсыы, эмиэ да кылбаа маҥан буолар, сир-халлаан биир кэм силлиһэн симэлийэн сүтэр… Итирик киһилии иэҕэҥнии-куоҕаҥныы иһэн, хаста да сууллан түһэ-түһэ турдум, хаама сатыыбын да, сир өппөппүн. Санаабар, тумуһахха тиийдэхпинэ өрүһүллэр сир баарын курдук, биир кэм онно дьулуһабын. Этэрбэһим уллуҥа, баһа өрбөх курдук ыгылла сытыйан холлургуу-халлыргыы тыаһыыр…
Ити курдук тэмтээкэйдэнэн иһэн сырам-сылбам отой, букатын өһүллэ эстэн, тобуктуу түһэн аттыах курдук дьүккүҥнээн баран, устунан сытынан кэбистим… Кып-кырылас, дьэп-дьэҥкир көмүрүө хаары бобо ытыһан айахпар уган ыстаан көрдүм да, дьэгдьийиэх быһыы суох…
«Даах!.. Даах!.. Кулук-халык!..» – саҥарса-саҥарса, хайыы-сахха ханыылаһан элбии охсубут тураахтар, суордар, киһи сытарын көрөннөр, үрдүбүнэн эргийэ, элиэтии көтөллөр. Арахсыбакка сээбэҥнээн ыксабар түһэн даадаҥнаһаллар. «Чэ сити, сииллэр, оннооҕор бадарааҥҥа батыллыбыт, тыына-тыбыыра сытар сэниэлээх сылгы хараҕын тыыннаахтыы оҥор көтөрдөр киһи гымматтар…» – дии саныыбын. Суордар дыгдаһан түһэн эчи улаханнарын, үскэллэрин… Ытамньыйан да туһа суох… Хамсаабакка таалыахпын, утуйуохпун олус баҕарабын. Харыһыйарбын харахтарбын кистээн, сирэйбин куоттаран, тииҥ бэргэһэм кулгааҕын быатын түмэ тардыммыта буолан, сүүспүн икки харыларбар ууран төһө өр сыппыппын билбэтим… Арай туран тулабар эргиччи дьон бөҕө мустубут… Түөрэ ойбон тэһэн оҥотон, түөрэйдэрин үктээн, маҥкыларын кэдэҥнэтэ булаан, халлаан диэки хантайан туран, куйуурдаан куоҕаҥнаһаллар-иэҕэҥнэһэллэр… Эмискэ мин ыксабар биир ойбон уута түллэх-үллэх гынаатын кытта, күтүр улахан собо төбөтө быган кэллэ, лапчааннарынан ойбон хайыҥын таһыйа-таһыйа, ыыс араҕас өрөҕөтүнэн үнүөхтээн быһар быһаҕаһыгар диэри күөх хобур мууһугар сынан таҕыста, хайыыта хапсыҥнаата, айаҕа оппоҥноото…
– Һууй!!!
– Аа-ай!!! – диэн бэрт киэҥ хаһыыттан уһугуннум.
Көхсүбүттэн туох эрэ, ким эрэ сүр күүскэ тэбинэн кэбистэ. «Кулук-халык!..» саҥаны кытта кынат тыаһа куһурҕаата…
Ыксабар эттээх аттар туйахтарын тыаһа, сиҥэ уутун бырдааттата ыспахтаан, эрчимнээхтик хобурҕаһан-лабырҕаһан кэлэр тыастара иһилиннэ. Дьон кэпсэтэн ньамалаһаллар…
– Хайа сордоох эбитэ буолла?..
– Оҕо дуу, доҕор?..
Мин, дьон саҥатын истэн, хамсаатым.
– Тыыннаах!..
– Оо, ити… көтөрдөр…
– Ээ, били Кэнээрэптэр кыыстара сытар дии, – диэн икки аргыстан саастаахтара аттыбар кэлэн умса нөрүйэн туран тыл ыһыгынна.
– Бүөтүр балта буолбат дуо?.. – эдэрэ эмиэ биллэ.
Хонноҕум анныттан өрө тардан, өйөөн туруордулар. Ырбаахым эҥэлэйэ барыта сиҥэ уута иҥэн ибис-инчэҕэй. Сууллуо диэн сэрэнэн тула көтө сылдьан тэбээтилэр, эмиэ да таҥаспын ыган эҥин сүпсүгүрдүлэр. Иккиэн сыарҕалаах аттаахтар эбит, ол гынан баран били Эйэҥ балаҕаныгар төннөн таҕыстылар. Өрүү да өтөххө айан дьоно чэйдээн ааһаллара. Илин Кыргыдай, «Чернышевскай» холкуос киинэ Алаас ырааҕа… Хата айан суола буолан, өрүһүллэр быабар түбэһэ түспүттэр. Чиэски, туора сиргэ охтубутум буоллар, өлөрүм чуолкай этэ. Халбаакыттан Илин Кыргыдайга ынах айахтаабыттарын ыла баран иһэллэр эбит. Халбаакы Бүлүү куоратыттан үс көстөөх, биһиги эҥээр– тэн отой ыраах, чиэски сир. Чопчу бу күн түбэһэ кэлтэрэ дьикти… Кырдьаҕаһа Дьөрөөмө диэн оҕонньор, эдэрэ Көстөкүүнэп (Хоноһо) диэн ааттыыр киһилэрэ. Толору ааттарын ыйыталаһан билэр эҥин суох. Ким, туох диэн ааттыылларын, ыҥыралларын хоту.
Көстөкүүнэптээх балаҕаҥҥа киирэн оһох отто оҕустулар, хаар симэн солуурчахха чэй оргута уурдулар. Ибис-инчэҕэй халтаҥ соммун устан баран тарбыйах суулаары ылбыт тэлэгириэйкэлэрин кэтэртилэр. Дьөрөөмө киэһэ ыалга атаҕын таҥаһын куурдунарыгар анньынар ынах этэрбэстээҕин кэтэртэ. Кэтиинчэлээх өссө.
Хоноһолоох аһылыктарыттан сиэстим. Арыылаах лэппиэскэлээхтэр, лааппы чэйэ чэйдээхтэр. Оо, сиикэй арыы амтана минньигэһэ бөҕөтө… Эмискэ тото аһаан аны иһэ дэлби барыа диэн кыра-кыралаан аһаттылар. Сотору дьонум хомунан миигин илдьэ бардылар. Бэйэ-бэйэлэрин кытта айахтара хам буолбакка кэпсэтэр-ипсэтэр, саҥарар-иҥэрэр күө бааччы аргыстарбын кытта бэл суол уһунун билбэтим. Дьөрөөмөм этэрбэһэ сып-сылаас, кубус-кураанах, илийбит атахтарым итийэн-итийэн баран кууран бэрт минньигэстик дьырылыыллар.
Алааска кэлэн, холкуос бэрэссэдээтэлэ Миитэрэй Дабыыдап солбуйааччыта Чэмпэрилиэн Ньукулай диэн киһиэхэ тохтоотулар. Ыаллар халбаакылары чэйдэттилэр. Миигин тоҕо эрэ остуолга ыҥырбатылар. Чэмпэрилиэн Ньукулай уруккуттан да дьэбир майгылааҕынан биллибит киһи этэ. Ону хата Дьөрөөмөлөөх Хоноһо: «Кэл чэйдэс…» – диэннэр бииргэ олорон аһастым.
– Хайа ыалтан кэллиҥ?! – диэн ыйытта дьиэлээх киһи. Арааһата, миигин дьон кэлбитин түбэһэ көрөн эмиэ умналыы киирдэ диэтэ быһыылаах.
Дьөрөөмө оҕонньор:
– Бу собус-соҕотохтуу Оттооххо быраҕан кэбиспиттэр, суолга охто сытарын аҕаллыбыт. Син тиэйэн илдьэллэр эбит дии, төннөллөрүгэр тоҕо илдьэ кэлбэттэрий? Куһаҕаннык гыналлар эбит. Дьоно сээкэйдээх буолуохтара, таҥаһа-саба ханна баран бу сыгынньах сылдьар оҕонуй, доҕор? – диир.
– Ээ, ол хаһан кинини төттөрү-таары мэскэй гынан тиэйэ сылдьыахтарай, айан аартыга сиргэ ким эмит син биир түбэһэ түһүө этэ буо, – Чэмпэрилиэн хоруйа хата судургу.
Холкуос бэрэссэдээтэлин солбуйааччы саҥатын истэн Хоноһо иһэ олорбут чэйигэр чачайа сыста. Дьөрөөмө оҕонньор айаҕар тиэрдэн испит арыылаах лэппиэскэтин тохтотон Чэмпэрилиэни дьиктиргээбиттии, сүрүргээбиттии көрөн ылла. Ыалдьыттар сирэйдэрэ-харахтара хайдах эрэ куһаахарык буолан хаалла. Ол да буоллар бэркиһээбиттэрин тастарыгар биллэрбэтилэр. Мин, хаҕыс сыһыаҥҥа, араас үтүргэҥҥэ «буспут-хаппыт» киһи, Чэмпэрилиэн саҥатыгар төрүт кыһаллыбаппын. Мөкү киһи мөкүтүк сыһыаннаһара ол сонун буолбатах, буолуох буолуохтааҕын курдук. Хата ол оннугар үтүөтүк саныыр киһиҥ хаҕыстык сыһыаннастаҕына хомойон, эрэлиҥ эстибиччэ, сүөм түһэн сөҥүдүйүөххэ сөбө этэ.
Бу күн мин манна хоннум. Чэмпэрилиэн Ньукулай син киһи буолан дьон баарын иһин туттунна быһыылаах, хонорбун утарсыбата. Бу иннинэ хаста да киирэ сылдьыбыппын холдьоҕон таһааран турардаах. Эгэ айах хамсатары тугу эмэни дук гыныа дуо? Хата кэргэнэ Мыыкыйа Маарыйа баара, аһынан, эрэ көрбөтүгэр кэм аһатааччы. Ардыгар тэлгэһэлэригэр чугаһаан иһэрбин көрөн: «Били киһи баар, мантан бар… оо, сордоох оттон… кэлин… кэлин биллээр…» – диэн саба сапсыйан ыытара.
Сарсыарда дьонум ааттаах эрдэ туран чэйдээтилэр.
Дьөрөөмөлөөҕүм баар буоланнар мин эмиэ аһастым. Хоноһо ыаллар тардыбыт астарыттан: «Маны сиэ, итини амсай…» – диэн миигин хадаҕалыыр. Чэмпэрилиэн Ньукулай ону сөбүлээбэтин биллэрэн, көҕөччөр буола кыырыктыйбыт баттаҕын хоппо курдук кэтит ытыһынан имэринэ-имэринэ, миигин кынчарыйар. Ойоҕо эриттэн толлон, тугу да билбэтэх-көрбөтөх киһилии, букатын иэдэс биэрэ сылдьар, төрүт көрүөн да баҕарбатахтыы туттар. Арай Бэти сугулааныгар көхтөөхтөр испэхтээх туруордахтарына, үүт-үкчү ити курдук туттан-хаптан, көрөн-истэн чоҕулуҥнаталларын тэһэ санаан, тиэрэҕэ тиллэр, эмиэ биир дьикти бэтиэхэ майгылаах киһи хата күлүөх санаам кэлэр. «Аны бу кэннэ бу уораҕай боруогун атыллыыр, үтүрүйбүттэрин да иһин манна үктэнэр биллибэт… Кэриэс…» – дии саныыбын.
Дьөрөөмө оҕонньор эрэйдээх этэрбэһин, тэлэгириэйкэтин миэхэ биэрдэ.
– Дьоҕойон кэтэ сырыт, ити да таҥас буолаахтыа дуо, – диир да, миэхэ таҥас.
Дьэкиимэп Сөдүөттээх диэн сүөһүлэрин айахтатан туруорбут ыалларыгар бардылар. Мин хаалсыбатым. «Аны соҕотоҕун хаалбытым кэннэ Чэмпэрилиэн сынньыа…» – дии саныыбын. Бэйэм буоллаҕына хайа эрэ ыалга киирэн ип-ичигэстик, сып-сылаастык, тэллэхтээх, суорҕаннаах ороҥҥо утуйуохпун баҕарарым сүрдээх.
Халбаакылар өтөрдөөҕүтэ төрөөбүт ньирэйдээх ынахтарын ыллылар. Сүөһүлэри сыарҕаларыгар сэтиилэннилэр, дойдулаах дьон дойдуларыгар, өтөхтөөх дьон өтөхтөрүгэр барардыы оҥоһуннулар. Мин ити тухары Дьөрөөмөнү саппай уопсан, кулуннаах биэ курдук батыаккалаһа сырыттыбыт.
Илдьэ кэлбит ыһыктарын барытын да кэриэтэ миэхэ биэрдилэр.
– Бэйэҕит ыһыккыт?.. – си туруохтааҕар ыйытабын.
– Тоҕойуом, биһиги аттаах дьон туох да буолуохпут суоҕа. Көлөлөрбүт баҕас балаҕаммытыгар тиэрдиэхтэрэ, – Дьөрөөмө күн кыһалҕата суох саҥарар.
Саҥа төрөөбүт үчүгэйкээн бэйэлээх, эбириэн өҥнөөх тарбыйах кулгаахтара таллайан, харахтара хараара чоҕулуһан сыарҕа адарайын үөһэ сытар, титириир. Мин ньирэйи аһынан:
– Тэлэгириэйкэҕитин ылбаккыт дуо?.. Тарбыйаххытыгар?.. – диибин.
– Тэлэгириэйкэҕин сон гын, сон да диэхтээн, ити да таҥас суоҕар таҥас ини. Биһиги тарбыйаҕы отунан суулуохпут. Сонуҥ бүтээхтээбит. Уонна халтаҥын, бу дьыбарга аны тымныйан ыалдьыаҥ. Ыарыйдаххына дьэ отой да тэмтэрийэҕин, бэйэҥ нэһиилэ иэҕэҥниир аатаҕын, – Хоноһо тииһин быыһынан сыыйан силлээн «чыырк» гыннаран кэбиһэр, атын арҕаһын имэрийэ-имэрийэ, чэчиэккэтин төһө бөҕө олохтоох эбит диэбиттии түөрэҥнэтэн, анньыалаан көрөр. – Аны ити курдук ыраах, чиэски сиргэ мээнэ хайа түбэһиэх дьону кытта олорсон барсыбат буол, – диэн намыын куолаһынан саҥаран сүбэлиир.
– Өлүөх оҕону хата түбэһэ кэлэн өрүһүйдүбүт.
– Дьоннооҕо буоллар, итинник сылдьыа этэ дуо? Бүөтүр тыыннааҕа эбитэ буоллар, дэлэҕэ ыалы кэритэр үһүө.
– Хойут, кэнэҕэс хата кимнээҕэр үтүө олохтоох киһи буолуоҕуҥ. Ону итэҕэй даҕаны, ол быатыгар быыһаннаҕыҥ… – диэт, дьонум аа-дьуо айаннатан, соруктаах дьон соруктарын ситэн бара турдулар.
Хоноһо ситии муоһатын өрбөх үтүлүгүн ытыһыгар эрийэ-эрийэ эргиллэн, мин сайыһан сүөдэллэн турарбын көрөн, күлбүтэ буолан сэргэхтик сэгэччи туттан мичээрдиир. Кырдьыга да суолга охтон өлүөх киһини быыһаабыт, күн-ый буолбут халбаакыларбын сайыһан, саҥа таһааран, аһыннарбыт киһи быһыытынан уйадыйан кэллим. Бэриһиннэрбит өйүөбүн улахан астаах курдук сананан, аны ким эрэ былдьаан ылыа диэбиттии, түөспэр ыга туппутунан, Хоноһолоох Дьөрөөмө ынах сэтиилэммит сыарҕалаах аттара оол курдук айан суолун аартыгын айаҕын арыы талахтарын кэтэҕэр киирэн сүтүөхтэригэр диэри батыһа көрөн турдум. Хоноһо мичээрдээбит мөссүөнэ син биир бу көстөргө дылы. Арай таайым барахсан өр сүтэн баран балаҕанын халҕанын сэмээр сэгэтэн киирэригэр ити курдук ис-киирбэхтик мичээрдээбит буолара… Көмүскэлэрим уута кырыыламмыт иэдэстэрим устун халыйа сүүрэн, сааскы салгын, күн уота быһа сиэн хараардыбыт харалдьыгар таммалаабыттара… Хаһан эрэ ийэм саҥа тигэн кэтэрдибитигэр үөрүүбүттэн өтөх ыалларын тилийэ сүүрэн көөчүктэнэ көрдөрбүт сачыын ырбаахым өҥө көстүбэт буола киртийэн, илдьирийэн бүппүт тэллэҕэ сиккиэр тыалга илибирии-тэлибирии турбута…
Арааһа, оҕо киһи этим-сииним чэгиэниттэн буолуо, бөҕөх аһынан кыратык да өл хаптым эрэ сүһүөҕүм үрдүгэр дьирэс гына түһэрим. Төрүөтэх аһаах оҕо эбитим буоллар, былыр быстарыахтааҕым.
Дьоммун атааран баран, дьиримнэс дьэргэлгэҥҥэ, көй салгын күөнүгэр уйдаран, уу долгунун курдук бэйдэҥнэһэ көтөр халыҥ үөрдээх туллуктары одуулаһа-одуулаһа, Сэлиптэр диэн бэйэлэрэ быстыынньа ыал баарыгар бардым. Мэлдьи сылдьарым. Көбүс-көннөрү, бэрт дьадаҥы эрэйдээхтэр.
Арай ыалбар баран истэхпинэ, уһун кыһыны быһа дьаптайа сатаабыт халыҥ сыбахтаах балаҕантан уун-утары икки холуочук киһи тахсан кэллилэр. Миигин көрөн баран саҥа аллайа түстүлэр.
– Хайа, бу сордооҕу туох ааттаах бу дойдуну булларда? – диэн биирдэһэ соһуйда-өмүрдэ ахан.
Били Оттооххо миигин быраҕан кэлбит аргыстарым эбиттэр, биирдэһэ Ньамах Ньукулай.
– Ээ-ии… ол иһин да Бааһынай Атыыра тыбыырбыт эбит дии…
– Халбаакылар түбэһэ түһэн аҕаллылар, киһи барыта биир буолбат… – диэн сэтэрээбиттии тыллаһар киһи буолан биэрдим…
– Ээ-ии… ол обургулар сүрэх-бэлэс муҥутаан таһаҕас оҥоһуннахтарын… – лаппа холуочук, элээр-мэлээр көрө-көрө хантаарыҥнаабыт Ньукулай, өрө томтойбут муус килиэ ыыс араҕас күрдьүккэ хата киһи эрэ буоллар миэхэ кэннинэн эргийэн чэпчэтинэ туран, сүөһү хабарҕатын быспыкка дылы халдьыгырыыр. Чахчы холуочук, өссө аһара баран итирик да быһыылаах.
Куһаҕан дьонтон тэскилии охсоору ааһа турдум. Кинилэр да ити кэннэ миэхэ болҕомтолорун уурбатылар, аахайбатылар, биир кэм баллыгыраһа-баллыгыраһа, тиэрэ-маары үктэнэ, тэлиэс-былаас дэйбэҥнэһэ турдулар.
Сэлиптэргэ тиийдим. Туруорбах балаҕан сытыары халҕана сэниэтэ суох киһиэхэ ыараабыта сүрдээх. Эркин маһыттан тэбинэ-тэбинэ, хаакынатан-кыыкынатан нэһиилэ арыйдым. Ыалым муҥнаахтар күө-дьаа буола түстүлэр. Дьиэлээх эмээхсин Өлөөнө, күрүө тоһоҕотугар таҥаһы ыйаабыкка дылы, сыҥаһа оронугар холбуйан олорор. Субу-субу түргэн-түргэнник сөмүйэтин кырыытынан муннун аннын ньухханар.
Ыалым астарынан отой быстыбыттар.
Өлөөнө кэргэнэ Сэлип өссө сэрии иннинэ ыалдьан өлбүт. Балбаара диэн түөрт уонугар чугаһаабыт кыыстаахтара, кэргэнэ суох эрээри, миигиттэн аҕа икки уолаттардаах: Ньукулай (Токуу) уонна Дьөгүөр диэннэр.
Мин кыбынан киирбит мөһөөччүкпүн сүөрэн ыалбын кытта аһаатыбыт. Бэҕэһээ быччыкы оҕото буһаран сиэбиттэр, ол хаахтыйбыт кэһиэҕэ хаалбытын үөһэ икки-үс куллуку эбэн, уу кутан оргутан лыксыгыраппыттар. Ити кэннэ сулумах уулаахтар эрэ.
– Ыа, лэппиэскэ амтана минньигэһин, Дьөрөөмө оҕонньор барахсан… бу үтүө санаалаах дьон баар буолаллар ээ, – Өлөөнө эмээхсин эрэйдээх икки испит иэдэстэрин, маннык гыннахха, баҕар, тардаарай диэбиттии, ыксары баттыалаан имэринэр…
Ыалбар икки хоннум. Уолаттар, аҕалара баарына сүөһүлэнэ-астана сылдьыбыт ыал кэлин эстэн, оттук мас мастанар да кыахтарыттан тахсан, эр-биир солбуһа-солбуһа бүтэйдэрин маһын эрбээн киллэрэн, ыт тииһин курдук атыгыраабыт, биир да бүттэтэ суох биилээх маалгы сүгэнэн состуок иннигэр мүлүк-халык хайыта сынньан мастыы-мастыы оттоллор. Халлаан сылыйан, хата балаҕан иһэ сылаас. Мин хас да хонукка аанньа утуйбакка оһох сылааһыгар тартаран сурда суох утуйдум… Бырабылыанньаҕа, сугулааҥҥа, куораттан төттөрү-таары тиэстибит, кэлбит-барбыт араас боломуочунайдар, наарыһынайдар: «Сэрии бүттэр эрэ олох көммүтүнэн барыа…» – дииллэрин иһин, «Ол кэпсиир үтүө олохторо үүнүөр диэри бу курдук, кыһалҕаны билбэккэ, түлүк ууга утуйа сыппыт киһи баар ини», – дии саныыбын. Маҥнай утаа түүл-бит да кырдьык наар кэрэни түстүүрэ, онтон бэл ол көстөр түүллэрим кытта уларыйан үксүн ыалы кэринэ сылдьарбын түһүүбүн. Уһуктан илэ олоххо төннөн да туһа суох. Наар санньыар санаа сатыылыыр. Наар ааспыты санаан эгэлгэни түөһүү…
Урут Тээкиччэҕэ олорор эрдэхпитинэ, отой кырабар, дьоммор атаахтаан ардыгар кыҥкыйдыырым, хаппырыыстыырым да ханна барыай. Ол аайы ийэм аах: «Итинник буоллаххына, дьэ Мөөмөө кэлэн илдьэ барыа ээ…» – диэн куттууллара. Ол кэпсиир Мөөмөөлөрүн бу диэн кимин-тугун көрбөтөҕүм, билбэтэҕим эрээри, сэрэйдэххэ да, бөрүкүтэ суох, абааһы буолуохтааҕа чуолкайа… Биирдэ киэһэ сылгы этэ буһаран сиэбиппит. Олус тото аһаан утуйбутум. Сарсыарда турбуппар ийэм быһыы лэппиэскэ үрдүгэр бэҕэһээ киэһээҥҥи сылгы сыатын ордугун ууран биэрбитэ. Ону мин эрдэ сүрэхпэр түһүөр диэри сиэбит оҕо: «Пыы, Мөөмөө һааҕа!..» – диэн баран үтүрүйэн кэбиспитим, тоттук оҕо уоспун чорботон атын аҕайдык быһыыламмытым. Кэлин ол түгэни тэһэ өйдөөн кэлэн: «Оо, хотууска да эбиппин ээ… Ол сыа билигин да баар буолбатах…» – дии саныырым.
Ыалым дьоҕойон тиит сутукатын «үөрэлээн», сулумах ууну кытта үссэнэбит. Тара, лыыбата суох аҥаардас сутуканы оргуппуттара дабаххайын амтана диибин диэн, хоргуйан, ыксаан эрэ киһи сиэбитэ буолан дуомнанар аһа…
…«Чернышевскай» холкуос дьоно аны Уйака диэн күөлгэ муҥхалыы бардылар. Сэлип кыыһа Балбаара икки уолун кытта сатыылаатылар. Мин эмиэ хаалсыбатым, кинилэри кытта саппай уобустум. Син билэр дьонноох сирбэр Бэтигэ төннүөхпүн баҕарабын эрээри, кыах суох.
Уйака эбэ Алаастан биэс биэрэстэ. Өлөөнө эмээхсин, тэлгэһэтиттэн да тахсар кыаҕа суох киһи, балаҕаныгар хаалла. Нөдүөһэ диэн субу-субу киирэ-тахса сылдьар ыаллара дьахтары көрүөҕэ диэн эрэннилэр. Сааскы салгыҥҥа хара лаҕыай буола чиккэйбит күһүҥҥү ардьа балыгыттан уонча собону кимтэн эрэ бэриһиннэрбиттэрин солуурчахха уган: «Күнүс Нөдүөһэ буһаран сиэтиэ…» – диэтилэр. Онон эмээхсин «тото» аһаан баран аны биһиги субу ууттан тахсыбытынан собону аҕаларбытын күүтүөхтээх.
Сир ыла тураары бэрт эрдэ хоҥуннубут да, бэйэ-бэйэбитин кэтэсиһэн, күүтүһэн суолбут ортотун ааспыппыт эрэ кэннэ, муҥхалаах киһи Дайыыла аара ситэн, муҥхатын үрдүгэр анньыытын, ачааҕын, олуур маһын, көхөтүн тиэйэн, үтүмэҕин сырылата состорон ааста. Өссө хас да сыарҕалаах ат ситтэ да, бэйэлэрэ тобус-толорулар. Биһиги суол кытыытыгар туораан биэрэн баран батыһа эрэ көрөн хаалабыт.
Балыкка тииһинээри тыын быһаҕаһа тыынан, санаабытыгар, ыксыы, тиэтэйэ сатыыбыт да, суолбут кээрэнэн биэрбэтэ сүрдээх. Бары да нэһиилэ иэҕэҥнэһэ сылдьар дьон атахтарбыт кыаһыламмыкка дылы дьирэҥнэһэллэр.
Сааскы халлаан дьэргэйэн түһэн ырааһа сүрдээх, дьоҕойон илин саҕахха быстаҕас үрүмэ былыттар тэйгэһэ усталлар, көмнөҕө түспүт тыа, от-мас барыта сууйбукка-соппукка дылы дьэгдьийбитэ сүрдээх, тэмтэйэ уһаабыт күн уотун сырала киһини букатын улук оҥорор. Сааскы салгынтан харахтарым көһүөркээн нүөлүйэ ыалдьаллар.
Эбэҕэ тиийбиппит, муҥха тахсан эрэр. Уйака – дьоҕус күөл, ханан да тумуһаҕа, билиитэ суох, алаадьы курдук төп-төгүрүк. Муҥха ийэтигэр дьоҕойон аҕыйах собо кэллэ, аны туран олорчу уу ньамаҕа. Киэҥ харахтаах кыл ийэҕэ мунду, күөнэх да баара түөрэтэ ыанан хаалар. Хата тахсыбыт оттоох ньамаҕа хойуута бэрдиттэн бөп-бөдөҥ мундулаах. Хара бадарааны булкуйа-булкуйа, отун тарыйа-тарыйа мундутун ичигэстээн хомунааччы, кистии-саба сонун сиэбигэр уктааччы да баар.
Иккис түһэриилэригэр муҥхаларын кыната маска иҥнэн таҥнары хостоотулар. Хата кыратык аҕыйах харах хайдыбытын сонно абырахтаан баран атын сиринэн түһэрдилэр, онтулара аны липпэни миинэн ырычаахтаһыы бөҕөтө. Болоһор диэн диибэ-дьээбэ тыллаах-өстөөх киһи баара:
– Тоҕо ыараханай, доҕор!.. Дьоҕойон толору собо дуу? – диэн мээнэ айахтатан чалыгыр гыннаран кэбиһэн, бэйэтэ да киҥэ-наара холлубут Дайыыланы кыыһырта.
Сэрэйбиттэрин курдук, ийэ иһигэр липпэ оройо быстан кэллэ. Төрүт мэлийдибит, аны эрэл суох. Бастакы таһаарыыга кэлбит аҕыйах эрээри бөдөҥ собону кыанааччылар, муус алларыытыгар үлэлээбит дьон бэйэлэрэ үллэстэн ыллылар. Кэлин хойутаан кэлээччилэр тииһиммэтилэр. Төһө да тымтыбыттарын иһин дьэ эмиэ дьиибэ үгэстээх дьон буолан биэрдилэр.
– Саатар биирдэ сиирдэ бэрсиий, – Дайыылаттан бэйэтиттэн көрдөһөн көрдүм.
Муҥхаҕа киирбит оҕо мин эрэ, онон, баҕар, аһына санаан тугу эмэни дук гынаарай дии саныыбын, бэйэм хам аччык киһи сатыы хаамарбар сэниэм төрүт эстэн, бу түгэҥҥэ салыҥнаах сиикэй да собону сиэх курдукпун. Үүт-үкчү били Оттооххо охторум саҕанааҕы курдук мэйиим эргийэр, туймаарталаан ылабын.
– Суох! Бэриллибэт! Тугу үлэлээн балыкка тииһинээри сылдьаҕытый?! – хоруй бэрт судургу, оҕонньор силбиэтэммитэ, охсурҕаламмыта диэн сүр.
Мин дьоҕойон үтүмэх быатын ойбоҥҥо уксан көмөлөстөҕүм уонна кырдьыга да тугу гыныамый. Тарҕаһыы буолла. Аттаахтар тыаһа-сыма суох суй гынан хааллылар… Күн дьааһыгырда, күнүс чэмэлийэ оонньообута тохтоон, уота-күүһэ мөлтөөн, арҕаа санньыйан кытара кыыста. Киһи этин-сиинин дьагдьатар дьэбир дьыбар түстэ. Тураахтар бастакы тахсыбыт муҥха бадараанын чохутун, баҕатын ылҕаан сиэн хата тоттулар быһыылаах, бэл кинилэр, туохха да ыксаабакка, аа-дьуо сүрэҕэлдьээбиттии сахсаҥнаһан күөл кэриитинээҕи хаппыт куруҥахтарга кэчигирэстилэр.
Балбааралаахпын кытта төрдүөн Уйака күөл өтөҕөр олорор Лобоойдор диэн ыалга таҕыстыбыт. Бэрт чугас да сиргэ үнүөхтэһэн, ынчыктаһан тиийэрбит ыраах. Балбаара эрэйдээх сүһүөхтэрэ уйумуна субу-субу накыс гына түһээхтиир уонна, кыбыстыбыт киһилии, сымыһаҕын быһа ытыран, умса нөрүйэн олорор, онтон эмиэ түөрт атах буолан аттаан туран салгыы салбыҥныыр. Киһи күүһэ-уоҕа букатын эстэ өһүллэрэ түргэнэ сүрдээх, арай тыа адьырҕата бөрө биир эмис кутуйаҕы сиэтэҕинэ ыйы быһа да өлбөккө тулуйан сылдьар дииллэр. Уолаттар, ийэлэригэр өйөбүл буолуохтааҕар, бэйэлэрэ көмө эрэйэр сордоохтор. Эгэ мин дуо… Мэктиэтигэр халтаһаларым дьирбиитэ хас да буола хаттыгастанан баран искэ симиллэн, көмүскэм төгүрүк уҥуохтарын көрөргө дылыбын.
Күн уота быһа сиэн таһаарбыт сугун абаҕатын үөһэ олорон, оол курдук күөл ортотугар хараарар липпэ бадараанын одуулаһабын. Оҕо киһи судургу сиэринэн: «Күөскэ хаалаан баран оргутар киһи мииннэниэ, амтаннаныа дуо?» – дии саныыбын.
Хаһан биһиги аҥнан тиийиэхпитигэр диэри Лобоойдор балаҕаннарын иһэ тобус-толору киһи. Муҥхаһыттар сорохторо саатар уу иһэ, дьыбартан дьагдьайан иттэ диэн киирбиттэр… Дьон ньамалаһар саҥатын кумаар дыыгыныырын курдук истэбин, мээнэнэн мэндээриччи көрөн, аҕылаан кэлбиппин аһарынан таалан олордум.
– Уйбаан төттөрү кэлиэхтээх…
– Кэлэн илтэҕинэ сатанар.
– Биһигини сыарҕаҕытыгар кыбытаарыҥ эрэ…
– Ээ, кэллэҕинэ…
– Кэлиэ, кэлиэ…
– Эрдэ-сылла сатыылаабыт ордоо-ок… – араас саҥа-иҥэ дэлэй.
Дьон киир да киир, таҕыс да таҕыс, наһаа ууку-саакы буолан барбыттарыгар куппут-симпит курдук эттээх-сииннээх дьиэлээх оҕонньор Лобоой Баһылай туран:
– Туох ааттааҕы сиэри муһуннугут?! – диэн эмискэ тэһэ баран баргыытаан мустубут дьону түөрэлэрин холдьоҕон таһаартаата.
Аргыс дьонум, Сэлиптэрим кэннилэриттэн бүтэһиккэ саппай уопсан, аан боруогун атыллаан тахсан эрдэхпинэ, Лобоой харыбыттан тардан ылла, мэктиэтигэр суулла сыспыппын ньилбэгэр тохтотон өрүһүйдэ… Үс аргыһым муҥнаахтар тахсан бардылар. Халҕан тыаһа «лип» гынна…
– Бу өлбүт-тыыннаах кэриэһэ сордоох эн эмиэ суолга охтон өлөөрү бу айылаах чиэски сиргэ кэлэҕин дуо? Дьонуҥ тыыннаахтара буоллар, бу курдук сылдьыаҥ этэ дуо? – Баһылай оҕонньор түөрт атахтаах ньолбоҕор сирэйдээх остуол иннигэр харыбыттан тутан илдьэн «лах» гына дүлүҥ олоппоско олордон кэбистэ. – Бу кыыһы аһатыҥ эрэ! – диэн соруйда.
Миэхэ, симмэр түһэ сылдьар киһиэхэ, барыта хайдах эрэ түүл-бит курдук. «Тугу-тугу туойар киһиний?» – дии саныыбын.
Лобоой ииппит кыыһа Огдооччуйа диэн сааһыра барбыт дьахтар баара кийииттэрэ Тааһаҕар дьахтара Балбаара диэнниин хап-сабар ас тартылар. Чэй куттулар, лэппиэскэ чиэппэрин аҕалан быстылар, курдары көстөр чөҥөй курдук таас иһиккэ убаҕас сүөгэй аҕалан уурдулар.
Оҕонньор уола Ньукулай (Семенов Николай Васильевич, «Күүстээх Лобоойоп дуо?» дэппит, дьонугар-сэргэтигэр биллибит-көстүбүт бөҕө киһи) «Чернышевскай» холкуоска сүөһү биригэдьииринэн үлэлиирэ. Балаҕаныгар суоҕа.
Мин баччалаах аһы көрбүт киһи лэппиэскэни харса суох хадьырыйан, сүөгэйи иҥнэрэн иһэн эрдэхпинэ, Огдооччуйа чөҥөйүн, аһа тохтуо диэн сэрэнэн, ол эрэн эрчимнээхтик эһэ охсон ылла:
– Кэбис!.. Итинник аһаама… Аны иһиҥ ыалдьан өлүөҥ… – диэтэ.
Астаах иһитин хат былдьыа диэбиттии, тула-мала көрө-көрө дьэ холкутуйан, сэмээр ыстаан сиэтим, наҕылыччы аһаатым. Сүөгэйдэрэ субу халбыллыбытынан, амтана минньигэһэ сүр… Ээр-сэмээр этим-сииним итийэн, имим кэйэн кэллэ, ол кэннэ аны сылайбытым, илистибитим бэрдиттэн, иһим сиигирбит киһи быһыытынан, төбөм хоҥкуҥнаан утуктаан бардым… Бу олорон аргыстарбын Сэлиптэри санаан:
– Балбааралаах?.. Ханна бардылар?.. – диэтим.
– Кими этэр? – Лобоой кыыһын аахтан ыйытар.
– Аргыстарын ыйытар ини…
– Ээ, барбыттара… барбыттара… Аттаахтар кэлэн илдьэ барбыттара…
Остуолтан туран, туох да ыйытыга суох аан чанчыгар баар аҥаардас убаһа тириитэ тэллэхтээх сыҥаһа ороҥҥо кумуччу туттан сытынан кэбистим…
Киэһэ Лобоой оҕонньор уола Ньукулай кэлбитигэр уһугуннум.
– Оо, бу оҕо манна хоно сытар эбит дуу? Муҥхаҕа кэлэн баран сырыттаҕа, – диэтэ.
Сирэй оһох иннигэр кийиитин кытта иккиэн хамсаларыгар табаах симинэн тардан соппоҥното, бусхата олорбут Лобоой:
– Муҥхаҕа да кэлээхтээн, кыра кэлбитин үллэрбэтэхтэр. Дайыылалааҕыҥ күтүрдэр бэйэлэрэ үллэстэн ылбыттар. Саатар биир эмит куллукуну өлүүлүүр тоҕо сатамматый? – диэн бэркиһээбиттии саҥарар.
Ыалым киэһээ аһылыктарын собо буһардылыр. Аны ол собо этэ-миинэ кыаллыбата. Улаханнык быста хоргуйбут киһи эмискэ элбэҕи аһаатаҕына «иһэ хайдан» өлөр дииллэрин санаан, төһө да иҥсэм көптөр, куттанаммын, туттунан, тардына соҕус аһаатым. Остуолга бүтэһик хаалааччы мин. Аны күнүс чэмэлийбит халлаан эмискэ халыҥнык былытыран, сирэй оһохторун хадаҕалаан кэбиһэннэр балаҕан иһэ итиитэ сүрдээх, көлөһүнүм аһым саҕатынан бычыгыраан тахсыбытын Дьөрөөмөм биэрбит тэлэгириэйкэтин сиэҕинэн соттон кэбиһэбин. Туос түннүк нөҥүө ардаары ыанньыйбыкка дылы боруорсуйа хараарбыт халлааны одуулаһабын.
Ньукулай мин бэрт минньигэстик аһыырбын халыҥ уоһун үмүрүччү туттан сонньуйбуттуу көрөн олорон:
– Ити сону баҕас, доҕор, устан кэбиһиэххин, тай да, – диир.
Мин хап-сабар, өс-киирбэх соммун устуох курдук гынан иһэн, ис ырбаахым биир да бүттэтэ суох алдьаммытын, киртийбитин санаан:
– Ээ, һуох… итиитэ һуох… – диэтим, тэлэгириэйкэм дьэбин сиэбит тимир тимэхтэрин эрэ төлөрүттүм.
Дьиэлээхтэр күөстэммит соболоро, Ньукулай күн бэҕэһээ хайа эрэ көлүйэттэн куйуурдаан аҕалбыт, субу ууттан тахсыбыт булда, амтана да минньигэһэ бэрт, күһүҥҥү салгын сиэбит, чиккэччи хаппыт балык курдук буолуо баара дуо? «Лобоой оҕонньор баарыын муҥха дьонун ити айылаах баргыытаталаан таһаартаан баран, миэхэ тоҕо маннык сыһыаннастаҕай? Бэйэлэрэ оттон үтүө да ыаллар курдуктар ээ…» – дии саныыбын. Урут сылдьыбатах ыалым. Дьонум баалларына билсэр этилэр, баҕар, ону санаабыта дуу? Иһим «сиигирбиччэ» арааһы ыатаран толкуйданан дуомнанабын.
Балаҕан уҥа өттүгэр орон оҥорон биэрбиттэригэр сыттым. Өтөр наар тото аһаабатахпын аһаан, үгэспинэн, сурда суох утуйан хааллым.
Сарсыарда Лобоой кыыһа Огдооччуйа сирэй оһоҕун оттор тыаһыттан уһугуннум. Хаппыт хардаҕастары эһэкээн барахсан «тыс-тас, пус-пас» сиир тыаһа сытан эрэн истэргэ сэргэҕэ сүрдээх. Арай дьоммун кытта бэйэбит бас билэр балаҕаммытыгар олорор эрдэхпитинэ, ийэм сарсыарда туран оттубут уотун тыаһа итинник кэрэтик иһиллэрэ. Ийэбин санаатым да, дьонум бары биир-биир бу көстөн элэгэлдьиһэн кэллилэр. Эмиэ уйадыйан бардым, хараҕым уута халыс гынна, хоонньум иһигэр сууланан сылдьар хомуспун туппахтаан имэрийэ-имэрийэ, улаҕа хайыһан, сэмээр тыаһа суох ытыы сыттым… Балаҕан дьиэ түннүгүн холуодата сыырастаан килэрийбитэ, хас да сиринэн мутук үүтэ оҥойоро миигин кытта тэҥҥэ ытаһарга дылы ньалҕарыйан көстөллөрө…
Халлаан бөлүүҥҥү халыҥ былыта ыһыллан, эрдэ сырдаан барда. Тыалырбыт, дөрүн-дөрүн күүскэ үрэн силбиэтэнэн ылара иһиллэр, ол аайы эһэкээн барахсан сирдьигинээн, дьирдьигинээн атын аҕайдык күөдьүйэр.
Дьиэлээхтэр биир-биир туруталаатылар. Мин да уһуктубут киһи турдум, Дьөрөөмөм биэрбит этэрбэһин кэтиинчэлэри Огдооччуйа кыраада үөһэ уурбутун ылан кэттим. Остуолга бииргэ олорон аһастым, ол тухары Ньукулайдаах айахтара хам буолбакка сээкэйи баллыгыраһан күннээҕини кэпсэтэллэр.
Сотору Огдооччуйа хотонугар таҕыста. Ньукулай «Чернышевскай» холкуос киинигэр Алааска биэс биэрэстэ сиргэ күн аайы сатыы барар-кэлэр. Кыанар ахан, бэрт тэтиэнэх киһи, ол аҥаардас туттарыттан-хаптарыттан, уҥуоҕуттан-арҕаһыттан да көстөр.
Холкуос дьоно отой хойукка диэри үлэлииллэрэ. Чаһыынан буолбакка, күн киирэринэн-тахсарынан, икки ими ыпсыһыннаран. Сэрии кэмэ буолан ирдэбил, модьуйуу, кыһайыы да кытаанаҕа.
Хонон турбут бастакы күммэр балаҕантан ханна да быкпакка, этим-сииним дьиктитик дьаралыйа, улугура көһүйэн, утуйар мээрик буолан сытан таҕыстым…
Ньукулай Алаастан букатын борукка кэллэ. Холкуос сүөһүтэ төрүүр, ньирэйдэнэр кэмин уотаҕата буолан үлэ-түбүк үлүгэрэ. Ньукулай сирэйэ-хараҕа арбы-сарбы. Бэйэтэ да киһи үтүө сонуну истибэккэ наар хайа эрэ ыалга хара сурук кэлбит, онно киһи охтон быстарбыт, манна киһи хоргуйан өлбүт диэн хобдох сураҕы күн да кэриэтэ истэр күннэрэ-дьыллара этилэр. Бу холкуоска буолбатаҕына, атын ыаллыы холкуоска.
Ньукулай халтаҥ сонун устан аан чанчыгар көхөҕө ыйаан баран состуок иннигэр талах олоппоско олорон, сылаатын таһаараары, икки ытыһынан сирэйин имэринэн ньуххаммахтыы-ньуххаммахтыы:
– Сэлип кыыһа икки уолун кытары аара Үс Көлүйэ өтөҕөр, били суол иччитэ буолбут чаллах тиит төрдүгэр, үһүөн олорбутунан ол курдук өлөөхтөөбүттэр… – диэтэ.
Мин күн бэҕэһээҥҥэ диэри аргыстаһа сылдьыбыт дьонум өлбүттэрин истэн соһуйан эрэ хааллым. Лобоой оҕонньор харыбыттан тардан тохтотон хаалларбатаҕа эбитэ буоллар, мин эмиэ Сэлиптэр кэптэрин кэтиэ эбиппин, арбы-сарбы буола түстүм…
//-- * * * --//
Лобоойдорго биэс хоннум. Маҥнай утаа өл хабаат да, сэниэлээх ахан киһи курдук тахсан бараары гыммыппын Баһылай оҕонньор:
– Биир эмэ хонукка тохтоон, хонон, сэниэтэ ыла түһэн баран бар, – диэн тохтоппута.
Ньукулай куйуурун соботун, мундутун, күөнэҕин тотуохпар диэри сиэн сырыттым, кырдьык да сэниэлэнним. Кийииттэрэ Балбаара эргэ эрээри сэнэх соҕус бэйэтин халадаай ырбаахытын биэрдэ. Кэтэн көрбүтүм, байбарыта сиринэн соһуллар, ол иһин оноотун кылгатан, бүүрэн оҥорон-тутан иистэннэ. Онно эбии ис ырбаахы, хара өҥнөөх халтаҥ торукуо сон, Дьөрөөмө киэнинээҕэр дьаһамыр, бэйэбэр сөрү-сөп кэтиинчэлээх ынах этэрбэс биэрдэ. Бэлэхтэппит таҥастарбын сонно кэтэн кэбистим. Бүтүн ыраас таҥаһы таҥнан сэргэхсийэ түстүм. Дьөрөөмөм этэрбэһэ да атыгырыы, алдьана илик, ол иһин холкуостан холкуоһу, ыалтан ыалы кэрийэрбэр өрүүтүн санныбыттан араарбакка сүгэ сылдьар ботуоҥкабар чөкө угуннум.
Лобоойдор тастарыгар чугас Кэлтээки Нуолурдааҕа диэн ыаллар олороллоро. Аҕалара Нуолур өлбүтэ ырааппыт. Ойоҕо Аана икки турбут-олорбут, сиппит-хоппут уолаттарынаан, кыыһынаан дьукааҕа эҥинэ суох бэйэлэрэ эрэ этилэр. Аччыгый уол Көстөкүүн балта Маарыйалыын холкуос араас иирбэ-таарба үлэтигэр үлэлииллэрэ, улахан уол Бүччүллэ (сүрэхтэммит аатын билбэтим) – булчут, сайынын оттуур. Сүрдээх күүстээх баҕайы киһи дииллэр. Өлөрбүт тайаҕын тыаттан бүүс-бүтүннүү туркуга соһон киллэрэрэ үһү. Мин, сир уларыйан, аны бу ыалга тохтоотум. Модьу-таҕа эркин мастардаах, лип-лап курдук тутуулаах, оҥоһуулаах туруорбах балаҕан дьиэлээхтэр. Оҕо киһи барыны-бары кыраҕытык сыныйан сонургуурун сиэринэн балаҕаннарын тойон өһүөтэ суонун сөҕө көрдүм.
Нуолурдарга уонча хоннум. Аана эмээхсин кыһыл эриэн, бэлгэйбит сириннээх, атыыр лөкөйгө дылы күтүр баҕайы Ньолоорбо диэн ааттыыр ынахтаах, өссө саҥа төрөөбүт оҕус тарбыйах, тыһы тыһаҕас бааллар. Уолаттар кыанар ахан, булчут-алчыт тэтиэнэх дьон. Онно эбии сүөһүлээхтэр, онон астаах ыал. Хаһаас ампаардаах аспыт диэн ааттыыр, от үрэҕи бата оҕус саахтаабытын курдук батыаккалаһа, силбэһэ сытар, саас аайы куйууругар сиэтэр кыра, дьоҕус көлүйэлэрдээхтэр үһү, онтон сөп буола-буола собо, мунду «баһан» кэлэллэр. Сарсыарда бэрт эрдэ баран баран киэһэ отой хойут биирдэ эргиллэллэринэн сылыктаатахха, «астаах ампаардара» син тэйиччи баар быһыылаах. Аны мин кинилэргэ хоно сытар кэммэр Бүччүллэ айатыгар түбэһиннэрэн тайах бултаан аҕалбытын сиэтилэр. Дьиэ иһэ барыта холоҥдоо сыта. Эмис тайах холоҥдоорбута сүрдээх минньигэс. Айахпар баҕас тото аһаан сырыттым. Ыалым майгылара да үчүгэй. Си-дьүгээр сытыахтааҕар Аана эмээхсиҥҥэ илии-атах буолан көмөлөһө сатыыбын: мас кыстыыбын, сүөһү уулатабын, иһит-хомуос сууйсабын. Булчуттарга диэн күһүн Бүччүллэҕэ тоорук бурдук биэрбиттэрин хаһаанан уура сыппыттарын суорунаҕа тардабын, сыа-сым курдук тутан кыл сиидэҕэ сиидэлээбитим кэннэ Аана лэппиэскэлиир, хааһылыыр. Эмээхсин этэринии, «муннубар сыттаах» буолан өссө бурдук аска кытта тииһинним.
Ыалы кэрийэ сылдьар киһи биир ыалга уһаан-тэнийэн хааларбыттан хайдах эрэ кыбыста быһыытыйабын. Ыал араас: сорох олус тутуллан хааллахпына, маҥнай утаа бэрт курдук эрээрилэр кэлин бэйэлэрэ быстан олорор дьон сыһыаннара сыыйа-баайа хобдоҕурар, кэлиҥҥинэн түтүө-татыа да курдук кэпсэтэн-ипсэтэн бараллар.
Күн уһаан, сырдыйан, лаппа сылыйан, айах хамсатардаах киһиэхэ хаамарга баҕас кыһалҕа суох. Ол эрэн баччаҕа аһа суох ыал ордук кыпчыттарар кэмэ. Эппиккэ дылы, «сааскы киһи салбаммытынан» диэбит күннэрэ кэлэн тураллара.
Биир күн сарсыарда аһаан баран барардыы сананан таакынаабыппын көрөн, Аана эмээхсин:
– Хайа, эмиэ хаамаайылаары гынныҥ дуу, тоом? – диэтэ.
– Алааска… уонна Бэтигэ тиийэ сылдьыахпын баҕарабын, – кырдьыга да «хаһаас» ыаллардаахпын санаан онно барар баҕалааҕым.
– Оо, ол Бэтигэ эйигин ким тириэрдиэй, тугу аһаан-сиэн сылдьаахтыыгын? Алыс быһа түһүөххэр диэри мээнэ хаамыма. Сырыы баар буоллаҕына, Ньукулай көлөлөөх кэмигэр түбэһэ түстэххинэ, бу диэки биллээр, сатыы ыраах сиринэн отой ыырданыма, – эмээхсин миэхэ хара дьыгынаал ыстааны кытта өрбөх үтүлүк, бытырыыстаах, хара өҥнөөх, эргэ эрээри бүтүн, ыраас былаат биэрдэ.
Биэрбит таҥаһын үөрэ-көтө ыллым. Ыстааммын сонно кэтэн, төһө да нэк буолан саппыйааннанан килэрийдэр итиитэ бэрдин иһин тииҥ бэргэһэбин ботуоҥкабар уктан, бытырыыстаах былааппын баанан, үтүлүкпүн быаларыттан бэгэччэктэрбэр иилинээт, тахсан бардым.
«Саҥа» таҥастанан, икки ыалынан ый аҥаарын курдук аһаан сэниэлэммиччэ «Чернышевскай» холкуос киинигэр Алааска, улахан соруктаах киһилии, дьоһуннаах аҕайдык туттан тиэтэйэ-саарайа түһэ турдум…
//-- * * * --//
…Алааска били Сэлиптэрим балаҕаннарыгар кэлэн киирдим. Иччитэх. Сэлип эмээхсинэ Өлөөнө хоргуйан
өлбүтүн истибитим, ол үрдүнэн, санаабар, ким эмит, баҕар, баара буолуо диэн таарыйдым. Тоҕо эрэ, арааһата, умнан буолуо, ыт тырыта тыытан сиэбит ынах тириитэ бүрүөһүннээх халҕаны киһи олорботун туоһулаан баттаппатахтар. Дьиэ-дьиэнэн имири эстибит ыаллар курдук туора мас саайан эҥин бооччойботохтор. Искэ киирбиппэр буор муостаҕа этэрбэстэрим тилэхтэрэ мэктиэтигэр лоһугураһа түстүлэр. Балаҕан уорастыйан, уорааннанан түһэн таһырдьатааҕар тымныы, киһи этин-сиинин дьигиһитэ аймыыр атын аҕай көһүүн салгыннаммыт. Иһиттэрэ-хомуостара турар, утуйар таҥастарын дуома күөдэл-таһаа буолан сытар. Хата, биһиэнин курдук, кэннигиттэн, тахсан барааккын, сээкэйдээххин барытын тиэйэн ылбат дьонноох холкуос эбит дии санаатым.
Өлбүттэри киһилии, сиэри-туому тутуһан харайар киһи да, кыах да суох. Эр дьон үтүөтэ, тэтиэнэҕэ бары сэриигэ баран, кыаммат оҕонньор, эмээхсин, оҕо, дьахтар эрэ… Ханна да хоргуйан өлбүт дьону барыларын биир сиргэ, үксүгэр бэлэм хаспахха, сиилэс уҥучаҕар үҥкүрүтэн кэбиһэллэрэ, дьоҕойон хаарынан көмөн дуомнууллара. Сайын оннук уҥучахтарга киһи чугаһыан, ыксатынан ааһыан да саллара, куттанара.
Алааска кэлэн ити-бу ыалларга мээнэ, ким тугу дук гынан бэрсэринэн, уу-хаар аһылыктанан сылдьа түһэн баран, Тээкиччэнэн эргийэн Бэтигэ тиийдим. Эмиэ ыал устун ускаай бардым…
//-- * * * --//
Кэлэн иһэр кэлэн иһэр курдук, саас кубулҕатыран хатыы-хатыы, дьыбарынан, тыалынан-кууһунан эрэ силбиэтэнэн дьэбирсийэ сатаабыт халлаан тэмтэччи ойбут күн уотугар күүһүн-уоҕун ылларан, кыс устата түспүт халыҥ хомурах хаара ууллан, халаан уута халҕаһалыы анньан, халдьыгырыы сүүрүгүрдэн, сыһыы, толоон, хотоол сирдэр хааларынан туоллулар, аһара баран күүстээх тыалга күүгэннирэ-күүгэннирэ, таһынан дьалкылдьыйан бидилгэхтэнэ сыттылар. Айылҕа үйэлэр тухары аҥаардас үүнэ-чэчирии турбут тэтимин, кулукулаах эргиирин туох тохтотуо баарай, бэйэтин дьаалатынан сайына кэлэр кэмигэр кэлэн, отун-маһын сыырдан, сир уутун тото иһэрдэн, бэл хам аччык киһи санаатын алы гынан көнньүөрдэр чэлгиэн аҕай чэрии сүмэһиннээх кэрэ дыргыл сытынан сири-дойдуну бүтүннүү сабардаата. Үрэхтэр айахтара, садырым уулар араас дьэрэкээн өҥнөөх тылбыйар кынаттаах эгэлгэтинэн толору туоллулар. Эбэлэр кылдьыылана ырбыылааннар, балык быган туу, ардьа угар өттө «һуу» гына түстэ. Баар тииһимньилээх: кыаммат, быстыынньа да өттө онтон тииһиннэ.
Сайын барахсан күөгэлдьийэ көтөн кэлэ оҕуста.
Сылгы хаһыы күөҕэр, уу хотоол сиргэ тохтуурунуу, мин, ускул-тэскил бара-кэлэ сылдьан баран, Боруллуолаах күөлүгэр Моотор оҕонньордооххо сайылаатым. Сүөһүлэрэ суох ыал. Урут сэниэ, аһара баран баай да эбиттэрэ үһү. Ону кулаак гынан куоластарын быспыттар. Кими да баттаабакка-атаҕастаабакка, хамначчыттаммакка хайаабакка, бэйэлэрин көлөһүннэринэн байбыт ыал этилэр дииллэрэ. Ону саҥа былаас дьонун дэрдэм өттүлэрэ аахсыбаттара. Моотордоох сылгылыын, ынахтыын холбоон алта уонча сүөһүлэнэ сылдьыбыттар. Моотор оҕонньор ойоҕо Өкүлүүн үтүө майгылаах эмээхсин, оҕонньор оннооҕор ордук. Биир үксүн ол да иһин мин бу ыалга тохтоон сайылаатым. Үс кыыстаахтар: улахан кыыс Оппуруоһа Бэтигэ олорор, кэргэнэ Чөөчөөн (үчүгэй аатын билбэппин) сэриигэ бастакы ыҥырыкка баран баран өлбүт, иккис кыыс Огдооччуйа Алааска кэргэн тахсан олорор, үс оҕолоох, кэргэнэ Киибэс (эмиэ хос аата) диэн киһи, холкуостаах, аччыгый кыыс Маарыйа кэргэнэ суох, Алааска эдьиийин кытта дьукаах. Дьонноро төһө да куоластара быһыннар, кыргыттар бары холкуостаахтар. Огдооччуйа Ольга диэн кыыстааҕа, биир уоллаах. Оппуруоһа эмиэ кыыс уонна уол оҕолоох, үһүс оҕотун, Балбаара диэн кыыһын, били ийэбиттэн миигин көрдүү сатаабыт Бөдүөрэлээх ылан ииттибиттэр. Балбаара икки кыыс оҕоломмута. Бөдүөрэ эмээхсин кэлин икки хараҕынан көрбөт буолбута. Уулаах табаахсыта. Кыыһа аах үлэлэригэр барбыттарын кэннэ ол табааҕын уотуттан уот баран, дьиэлэрэ умайан, икки сиэнин кытта уокка былдьаммыттара. Балбаара кэргэнэ Мучуруунап диэн сылгыһыт киһи этэ.
Боруллуолаах күөлүттэн чугас, көстөн да кэриэтэ турар сиргэ, Иччилээх эбэҕэ, Чохооччулар диэн ыаллар олороллоро. Кыһын бу икки ыал дьукаахтаһаллар, сайын Чохооччу оҕонньордоох сайылыктарыгар көһөллөр, кэлэ-бара ыалдьыттаһаллар. Чохооччу ойоҕо Мотуруун эмээхсин диэн. Үс оҕолоохтор, икки кыыс иккиэн ийэлэрин курдук Мотуруун диэн ааттаахтар. Дьон: «Эчи аат баранан бары Мотуруун буолан түһэн…» – дэһэллэрэ. Оҕолоругар өлүүлээх ыал, абааһы арааран сиэбэтин диэн, кыргыттарыгар ити курдук биир ааты биэрбиттэр. Моотор оҕонньор ойоҕо Өкүлүүннүүн Иччилээххэ аргыстаһан бардахпытына: «Хор, көр да маны, хайыы-сахха Үс Мотуруун олорор балаҕаннара көһүннэҕэ дөбөҥүн», – дии-дии, күлэрэ. Ол эрэн кыргыттары хос ааттарынан араараллар: улахан кыыс Кутуйах, кыра кыыс Чөккөй диэннэр. Сиппит-хоппут, холкуос үлэтигэр оройдорунан түспүт кыргыттар. Кэргэн тахса илик, сулумах дьон. Чохооччулар кыра оҕолоро, миигиттэн арыый аҕа Бабаадай диэн уол, Арҕаа Кыргыдайга оскуолаҕа үөрэнэр.
Моотордоох Чохооччу иккиэн туулууллар, илимнииллэр. Били сааскы өлгөм, ыам балыга аҕырымнаан илимҥэ да, тууга да кыайан бултаппат буолан хаалла. Оҕонньоттор: «Дьуоҕарбыт, тоноҕоччут түспүт, балык ол иһин туппат», – диэн кэпсэтэллэрин истэбин. Онтон сотору: «Күлүмэн күүгүнээтэ, күөлбүт балыга дьэ көбүө», – диэттэрин кытта, кырдьык да собо илимҥэ туппутунан барда. Тоҕо эрэ Иччилээх эбэни ордорон онно маарылыыллар, унньуктууллар. Мин икки ыалынан хардары-таары тэлэһийэ сүүрэ сылдьан, буспут да, үөлүллүбүт да балыгы тото сиэтим. Кус оҕото ситиэр диэри аһылыкпыт наар балык эрэ. Үрүҥ аһа суох сорох дьон күннэтэ балыгы үссэнэллэриттэн тумнаҕыран эрэйи көрөллөр, тахсан киирэллэригэр моһуогураллар.
Чохооччулар, бэйэлэрэ бас билэр сүөһүлэрэ суох эрээри, кыһын сүөһү айахтыыллар. Сайын оттоноллор, күһүнэ табыгастаах, чогдоот буоллаҕына, муус үрдүнэн ходуу ходуйаллар. Холкуос үлэтиттэн быыс-арыт ордорунан кыргыттара уонна уоллара Бабаадай көмөлөһөллөр. Аны Чохооччуҥ уус бэрдэ. Талаҕынан уобуруччулаан, иилээн мас уһаат оҥорор. Онтутун уу да тэстибэт гына ыпсарар. Үлэтин иһин көлөһүн күнэ аахсар. Мин Чохооччу оҥорбут уһааттарын биэс биэрэстэлээх сиргэ холкуос асчытыгар сүгэн илдьэбин. Чэпчэки, бэрт дьаһамыр уһааттар. Ыалларым, ынаҕа суох буоланнар, холкуос пиэримэтиттэн абаанса үүт ыланнар чэйдэрин үрүҥнүүллэр. Онтубут да сыата суох, халбыллыбыт үүт анна. Үүтү анал киэҥ айахтаах чабычахха куталлар. Үс хоммутун кэннэ улахан баҕайы кырыылаах хатыҥ хамыйаҕынан халбыйан сүөгэйдииллэр. Сүөгэйдэрин иирдэн арыылыыллар, онтон аны кыынньаран дьэҥкирдииллэр, отой төбүрэҕэ суох гына уонна дьэ түмүгэр били мин сүгэн аҕалбыт уһаатым курдук мас уһааттарга кутан мунньаллар. Кыһын сыарҕа хаара түһэн суол турдар эрэ куоракка тиэйэн киллэрэллэр. Уһаат сүгэн аҕала сылдьан, иһиппин иччилииллэрин кэтэһэ таарыйа сээкэйи көрөбүн-истэбин. Чабычахтаах үүттэрэ дириҥ сөп-сөрүүн уҥучахха баар, үс хонукка бэл өҥүрүк куйааска иирбэт. Сэллэ кыыһа Кыһыл Маарыйа диэн арыы саһыл хааннаах дьахтар асчыттыыр. Дьон: «Сүрдээх үчүгэй астаах-үөллээх, чэбэр туттуулаах дьахтар», – дэһэллэр. Эһитэ тардыалаабыт курдук түргэн-тарҕан туттуулаах, баһын иһэ барыта саҥа.
Окко киирбит кэннэ наар Моотордорбор эрэ хонобун, Чохооччуларга дэҥ, ардах түстэҕинэ эҥин, биирдэ эмит баран кэлэбин. Моотор туулуур, ардьалыыр, эмиэ да илимниир, мин ону батыһа сылдьан көрөбүн. Уйака диэн күөлгэ оттуур. Сайын онно көмөлөстүм. Төһө да сүөһү ииттибэтэр, кыһын уостаабатар от хаһан да хаалбат, аска-үөлгэ да атастаһыахха, таҥаска-сапка да мэнэйдэһиэххэ сөп. Оҕонньор литиэпкэ хотуурунан охсор, мин мунньуһабын, от кэбиһэригэр бугул онно харбаһабын. Маҥнай ходуһаҕа киирдэх утаа итии-буһуу курдук да, үгэспинэн, кэлин этим-сииним үөрэнэн «балык» буолан төрүт кыһаллыбаппын. Омурҕаҥҥа үксүн үтэһэлээх мундуну кытта маҥхааһай чэйин иһэн бурулата-бурулата, Моотор баас оннун курдук күн уота быһа сиэн килэритэ чэрдиппит сирэйин өрө мыҥаан олорон, киһим сэһэнин-сэппэнин истэбин. Лааппыбыт чэйэ бүттэҕинэ чэрии логлорутан, ардыгар хатыҥ үөһүн аҕалан онон хараардабыт. Оҕонньор «дьиҥнээх» чэйи аҕаллаҕына, ону иһээри, хаһан омурҕан буоларын кэтэһэбин. Амтана минньигэһэ бэрт. Моотор сэһэнэ-сэппэнэ тахсар-тахсыбат күннээх, сороҕор уһун күн устата ууну омурдубут курдук дьэбирсийэн хаалар, оччоҕуна сээкэйи ыйыталаһан да туһа суох. Наар тугу эрэ саныыр быһыылаах, санаа баттыктаах. Баҕар, кулаак гыныахтарын иннинээҕи үтүө олоҕун эргитэ саныыра буолуо, хара көлөһүнүнэн муспут баайа халдьаайы хаһыҥыныы таах халтайга хаалбытыттан сөҥүдүйэн, абатыйан да эрдэҕэ. Урут биһиги эргин киэҥник биллибит Уйбаныап баайы баайын-дуолун уоппустаан ылбыттарын кэннэ оҕонньор саһыл дьаатын сиэн өлөн турар…
Ол эрэн, төһө да тылыттан матан ардыгар иэдэс биэрдэр, Моотор үтүө оҕонньор.
Ылдьыын таҥара күнэ ааспытын кэннэ Чохооччулаах Моотор олорор күөллэригэр Иччилээххэ, Боруллуолаахха уонна Сыралта, Харбалаах диэн көлүйэ күөллэргэ тыыларыгар олорон кута кыйа устан бэйдэҥнэтэн, кытылынан ыттарын батыһыннара сылдьан сара кустаатылар. Сараччы уойбут сараны тымтайынан бултаатылар. Үксүн ыт туппутун бэлэми хомуйаллар. Онтон салгыы, кус оҕото өссө бөдөҥөөбүтүн кэннэ, аны тиргэлээтилэр.
Эмис сара сыата-хоргуна ыстаан ыллаҥнаттахтарын аайы дьабадьыларынан сүүрэн түһэрин сөмүйэлэрин кырыытынан өрө ньиккэрийэн сэлип гыннаран кэбиһэ-кэбиһэ, иэйбит-куойбут оҕонньоттор санаалара кэлэн арааһы бары ыаһахтаһаллар, дьиэлээх дьахталлар онно кыттыстахтарына сэргэхсийии эбии сэтэрэр. Сай устата Моотор икки сыллааҕыта буолбут түбэлтэни хаста да хатылаан кэпсээтэ. Ол Бөтүрүөп таҥара саҕанааҕы уот куйаас күн Уйака күөлүн чүөмпэ көлүйэтигэр түркүннээн түспүт, супту уулуур соппоҥ күлүмэнтэн, хараантан хара тордох курдук хараарар кумаартан куотан баһа эрэ быга сытар атыыр тайаҕы саата-таймата суох аҥаардас хотуурунан бултаабытын туһунан кэпсэл. Ол күн Моотор кыра мунньуулааҕын субурҕалаан, бугуллаан эрдэ бүтэрэн баран, туулууругар кута сулуйар саха хотуурун сүгэн иһэн, мэктиэтигэр салгын да киирбэт бэрт бүтэй, хойуу чэчинньиэр хатыҥынан өрө анньан үүммүт тулалаах көлүйэ баарын си иһиэхтээҕэр өҥөйөн көрбүт. Арай, доҕоор, субу иннигэр атыыр тайах төбөтө эрэ быган, икки кулгааҕа таллайан көлүйэҕэ түһэн сытар эбит. Кытаанах үктэллээх чай кытыллаах эрээри, эмискэ супту түһэн дириҥиир көлүйэ буолан, Моотор оҕонньор үөмэн кыапарыйан киирэн батылла сытар тайах киһиттэн куттанан саҥа орҕостон эрдэҕинэ хотуурунан хабарҕатын хоругун быһа дайбаан кэбиспит. Ол үрдүнэн атыыр тайах аарымата ыарыыланан, тыын былдьаһан суптураа бадарааныттан түөһүллэн тахсан аҕыйахта ойон баран, хаана чаккырыы сүүрэн, байааттаҥнаамахтаат, чугас сууллубут. Моотор сонно кыылын иһин эрэ хайытаат, Боруллуолаахтан баран Чохооччуну аҕалбыт. «Хата түһэ сыппыт көлүйэтиттэн бэйэтэ тахсан биэрэн эрэйдэммэтэхпит», – диэн Чохооччу үөлээннээҕин кэпсээнин мэлдьи силигин ситэрэн түмүктүүрэ.
Моотор оҕонньору кытта түөрт оту кэбистибит. Уйака эбэ холкуос сылгыта сайыннары-кыһыннары дугуйданар күөлэ, онон отторбутун урукку эргэ бүтэйдэрин сөргүтэлээн күрүөлээтибит. Биир боскуйа оту Моотор миэхэ биэрдэ.
– Сээкэй хохтуга, лыыбаҕа мэнэйдэһэҥҥин туттаар, – диэтэ.
«Бэйэлэригэр кэлэ-бара, хоно-өрүү сылдьар киһиэхэ эмиэ тоҕо от анаатаҕай?» – дии санаатым да, таспар таһаарбатым. Моотор, сүөһүтэ суох киһи, олус үлүһүйэн оттуу сатаабат. От хото ситэн, сүмэһиннэнэн турар кэмигэр, хара күөх, саары саҕанааҕы сөлөгөйдөөх эрэ оту оттоот, эрдэ уурайар. Иккис Ыспааһап таҥара, хотуур ортотун да иннинэ мин эмиэ туос иллэҥ буола түстүм, оҕонньору батыһан саппай уопса сылдьан, «итини аҕал, маны тут» диэтэҕинэ көмөлөһөбүн, сорук-боллур сүүрэбин. «Тоҕойум» диэн тылы иһиттим да, сэк гына түһэбин.
Ыалым кыһыннары-сайыннары тохтообокко түүлүүр, туура тартахха мэлдьи туллан түһэ сылдьар сэксэйбит түүлээх, кырдьан, сабыстан эрэр ыттарын Баһырҕаһы кытта оонньуубун. Онтум да сааһыран, эдэр ыт курдук, мээнэ элэҥ-сэлэҥ түһэн сүүрбэт-көппөт, үксүн балаҕан хайыҥар наар сытан, утуйан тахсар.
…Сир аһыттан туох ханнык иннинэ эрдэ ситээччилэрэ ыыс араҕас болбукта ньолҕойо буһан угуттан туллан түстэ. Јтөхтөр үрдүк арҕастарыгар, кэриилэригэр хаптаҕас өнөрдөөн үүммүтэ аһа хойуута бэрдиттэн умнастара хоҥкуйан кытара кыыстылар. Толоон сирдэр, ээй кытыылара халлаан өҥө сиидэһи тиирэ тардан кэбиспит курдук күөх сугунунан тунаҕыран турдулар, күннэтэ бииртэн-биир сир аһын эгэлгэтэ буһан, ситэн истэ.
Тыал курдук санаалаах оҕо киһи биир күн ыллым да, Бэтигэ бардым. Дьоммор эттим.
Айан суола баар эрээри, от саба үүнэн омооно эрэ сүтэ-сүтэ орҕочуйар. Сир аһын тала сылдьан ичигэстээн сиибин. Буһа илик отону кытта курдурҕатан көрдүм, ол эрэн аһыыта бэрдин иһин тибиирэн кэбиһэбин. Ол-бу от-мас очурун-чочурун көрө-истэ син барбахтастым. Биир хайа эрэ салаа ыллыгы батан иһэн суолбуттан туораан син өр соҕустук мээнэ, бэйдиэ бэйдэҥнээн сир астаан сии сырыттым. Ыт тиҥилэҕэ буһан минньигэһэ бэрдин иһин наар ону борсоннум. Кумаара, кырыдаайыта сүрдээх да, соччо кыһаллыбаппын. Отунан, хатыҥ сэбирдэҕинэн дэйбиирдэнэбин. Дьирики чыбыгыраатаҕына, тииҥ куһугураатаҕына, онтон-мантан бочугурастар көтөн тилигирээтэхтэринэ кэрэхсии көрөн тура түһэбин. «Пыыт-пыыт…» – дии-дии, кукаакылар миэхэ доҕор буолан аттыбыттан арахсыбакка батыһан тэлээрэллэр. Сугун абаҕатын иһиттэн, мин санаабар, күтүр улахан, хайыы-сах бэйэлэрэ-бэйэлэринэн буола ситэ охсубут улар оҕолоро: эриэн эрдэҕэстэр, хара улардар – тыастаах аҕайдык сапсынан, көтөн күпсүйэн тахсан титириктэргэ сахсас гына хатана түһэллэр, түүлэрин-өҥнөрүн оҥостон, кутуруктарын тэрбэтэн дьоһумсуйан чоноһоллор…
Арай бу сылдьан туһаайыыбын, хайысхабын сүтэрэн кэбистим, саатар былыттаах. Суол көрдөөн төттөрү-таары сүүрэкэлээтим… Устунан мээнэ хааман отой да таһы-быһа мунан хааллым… Халлаан бөлкөй-бөлкөй ыанньыйбыт халыҥ хараҥа былыттарын устаҥната оонньотон баран биир кэлимсэ силбэһэн бүрүллэн, хаппахтанан хаалла. Аны силигин ситэрэн этиҥ этэн лүһүгүрэтэн барда, уот курбуу чаҕылҕаннар халлаан иэнин хайа суруйан сандаарыҥнастылар. Тыалырда. Өрө хантайдахпына, мастар төбөлөрө, миигин сэмэлиирдии, төгүрүччү нөрүһэн иэҕэҥнэһэ-куоҕаҥнаһа, араастаан иэйэ-туойа хаахынаһан хоҥкуҥнаһарга дылылар. Сотору буолаат дохсун ардах ыаҕастаах уунан, дьэ эбэтээ, курулаччы кутта. Мин муммуппуттан сүрдээҕин ыксаатым, уолуйдум. Саатар этиҥэ, чаҕылҕана сүрдээх, хараҥа тыа иһигэр турар киһи мэктиэтигэр күлүгүм күлүгүлдьүйэн, хас дэлби баран сатараатаҕын аайы тиҥилэхтэрим доргуйан ыларга дылылар. Ардахтан саһар, хорҕойор да өй суох, харса суох инним хоту дьүккүй да дьүккүй… Ынах этэрбэспин ууга сытыйан, кыһайа үктүүрбүттэн сиигинэн барыа диэн харыстааммын быаларыттан баайан баран эҥил баспар сүгэн кэбистим.
Төһө өр сүүрбүппүн билбэтим, син барбахтастым. Сотору дохсун ардах сэллээтэ, устунан аһынна, ол эрэн халлаан син биир, барбатах балык миинин курдук, ыаһыра лүҥкүрэн турда…
Хас да киэҥ толооттору, чэчинньиэр хатыҥнартан тутуһан, дулҕаттан дулҕаҕа ыстана-ыстана, уулаах-хаардаах маардары туораталаатым…
Бу иһэн арай биир быытыкаа тыымпы көлүйэ оҕотугар киирэн кэллим. Кус оҕолоро устан тараадыйаллар, ийэлэрэ тыһы кус көҥөнөн бөҕө, сотору миигиттэн күрэнэн бары арҕам-тарҕам ыһыллан хойуу от быыһыгар киирэн саһан, кирийэн хааллылар. Көлүйэ тулатынааҕы от-мас дэлби чаачахай курдук тэпсиллибит. Дулҕа төбөтүн сиэлэ үлтү ныһыллыбыт. Мин дьон тэпсибит сиригэр кэллим диэн сүрдээҕин үөрдүм, сэк гына түстүм. Ыллык суол хайаан даҕаны баар буолуохтаах дии санаан харса суох, дулҕаттан иҥнэн умса-төннө түһэн охто-охто, көлүйэбин эргийэ бардым. Сорох дулҕа миигин түөһүм тылынан, хата быыһа-арда уута суох, кытаанах үктэллээх, кус иигэ-сааҕа дэлэй. Ортолуу эргийэн иһэн көрбүтүм, арыы курдук инчэҕэй бадараан баарыгар арай бэйэм курдук атах сыгынньах киһи суолун оһон эрэр омооно бөҕөтө. Мин испэр: «Ол иһин да дьоннор сылдьаллар эбит… Кус оҕолообут буоллахтара…» – дии санаатым. Бу сылдьан түбэһэ көрбүтүм, биир дулҕа үлтү ныһыллыбыт отун үрдүгэр кус куртаҕа бөҕөтө сытар, биэс хас куртах баар быһыылаах. «Кус буһаран сиэн, иһин ороон баран кээстэхтэрэ. Тоҕо ала чуо куртаҕын эрэ бырахтахтарай?» – диэн дьиктиргии санаатым. Чэйдэммит оллоонноро баара буолаарай диэн тула-мала көрбөхтөөтүм да суох.
Дьонум ааҕы кытта бары бииргэ Тээкиччэ өтөҕөр олорор эрдэхпитинэ, куобах кулгааҕын, быарын, халба кус тылын, дабыдалын, эһэм Өлөксөй күһүн кырпай хаар түһүүтэ туһаҕыттан ылбыт уларын куртаҕын, халатын сыатын сиикэйдии сиирбит. Ону санааммын, аччыктаабытым бэрдиттэн дулҕа төбөтүгэр сытар кус куртахтарын тииспинэн быһыта тыытан кур-хар ыстаан курдурҕатан кэбистим. Саннын байаатынан арбаҕар баттахтаах киһи төбөтө ууттан быган олорорун курдук сиэллээх биир дулҕаҕа быардыы түһэн сытан көлүйэбиттэн утаҕым ханыар диэри уу иһэн киллиргэттим… Утаҕым ханна эрээри, аччыктаабытым ааспата. Сотору били тыын быһаҕаһа тыынан, хааман, сүүрэн тириппитим ааһан, аны түүҥҥү сөрүүн салгынтан тоҥон, эт-этим дьагдьайан киирэн барда. Дохсун ардах түспүтүттэн силбигэ да бэрт. Толооттор, маардар үрдүлэринэн ээр-сэмээр түптэ буруотунуу үрүҥ тунах устан киирдэ. Сыыйа-баайа сиик көтөн тыа иһэ үүт туманынан бүрүллэн хаалла. Ойуур ото-маһа самыыр уутун тото иһэн, мутуга-лабаата харааран, санньылыйан, намылыйан турда. Чуумпурда. Барбатах балык миинин курдук бүдүө-бадаа былыттаах халлаан лаппа боруорсуйда, устунан хараҥарда…
Көлүйэбин хаста да төхтүрүйэн иилии-саҕалыы эргийдим эрээри, ыллык омоонун да булбатым. Биир дулҕа төбөтүгэр олорон муммуппуттан куттанан, үгэспинэн, дьоммун санааммын ытаатым… Син уһуннук олордум. Аны ытыыр саҥабын ол-бу кыыл-сүөл истиэ диэн эмиэ да дьаахханабын, тардынабын. Сотору күнүскү сылаам таайан, түүҥҥү хаҕыс, сөрүүн салгынтан тоҥон, титирээн саҥам да кыайан тахсыбат буолла… Көлүйэм бэрт дьоҕус этэ эрээри, бэл кини уҥуоргута көстүбэт хойуу тумана түстэ. Онтон тэскилээн, тураммын мээнэ хаамтым, балачча тэйдим быһыылаах. Санаабар кырдал сири көрдүүбүн. Сотору санаам хоту үрдүк соҕус томторҕоноҕо кэллим. Биир суон тиит төрдүгэр лоппоруттан тахсыбыт силис үөһэ олордум. Били санныбар сүгэ сылдьыбыт этэрбэспин дьэ кэттим, кэм кураанах соҕус. Этим-сииним нүөлүйэ дьаралыйан утуйуохпун баҕарарым сүрдээх да, уум тоҕо эрэ кэлэн биэрбэт. Ону-маны санаан уһуннук олордум… Ханна эрэ хараҥа тыа быыһыгар, түлүк ууну мэлдьэһэн, тохтуу-тохтуу, түүҥҥү чыычаах саҥата симиктик «чии-иит, чии-иит, чии-иип, чии-иип…» диирэ иһиллэр. Мин ону истэн олорон нухарыйан бардым, устунан, тобуктарбын түөспэр кумутан, халтаҥ соммунан төбөбүн бүрүнэн, тииппэр өйөнөн утуйан хааллым…
…Арай туран түүл түһээтим. Түһээтэхпинэ, тиитим хойуу мутукчалаах араҕас, күөх, кыһыл бөдөҥ сиппит туораахтардаах лаглаҕаркаан төргүү лабаатыгар үчүгэйкээн да үчүгэйкээн дьэрэкээн өҥнөөх чыычаахтар олороллор. Кинилэртэн сырдык сардаҥа сүүс араас мөһүүрэ уоттарынан саҕылла оонньоон сандаарбыт ахан. Чубугураһан тугу эрэ саҥарсаллар, тиит лабаатын биэтэҥнэтэллэр… Илэ курдук… Эмискэ, мин соһуйуом иһин, биир чыычаах умса нөрүйэн, тарбыйах кыламанын курдук уһун кыламаннарын чапчык-чапчык тэрбэлдьитэ хамсатан, көҕүллээх төбөтүн кыҥнаҥнатан, буспут моонньоҕон курдук харахтарынан миигин одууласта, чубугураата уонна киһилии:
– Муммуккуттан куттаныма, турдуҥ да сирэйиҥ хоту бар. Суолуҥ итиннэ чугас баар… – диэтэ уонна эмиэ чубугураата…
Мин, ким эрэ ойоҕоско имнэммитин курдук, ходьос гына түһээт, уһуктан кэллим. Бэҕэһээ ыаҕастаах уунан курулаччы кутан ардаабыт былыттаах халлаан ханна да суох, тыалырбыт. Күн, сырдык сардаҥаларынан сири-дойдуну бүтүннүү сабардаан, илин саҕахтан тэмтэйэ ойон тахсан эрэр. Кыл түгэнэ кэм ааспыт курдук эрээри, сурда суох дьиктитик, уһуннук утуйбуппун. Эгэлгэ араас чыычаах саҥата күрүлүү күйгүөрэн ырааппыт. Бөлүүҥҥү хойуу туман көтөн, симэлийэн, от-мас барыта сууммукка-тарааммыкка дылы намылыйа дьэгдьийбит, сэргэхсийэ тырымнаабыт. Ханна эрэ тураах оҕолорун саҥата иһиллэр, суор хоҥсуотуур. Түүлбэр көрбүт чыычааҕым саҥатын санаабытынан, тиэтэйэ-саарайа инним хоту бардым. Кукаакылар, үгэстэринэн, миэхэ доҕор буолан, талахтан талахха хатана түһэ-түһэ, иннибэр-кэннибэр тэлээрэллэр. Кыһыл бэргэһэлээх хара киргил: «Хайа, иһэр дуу, суох дуу?» – диэбиттии, тиит кэнниттэн өҥөйөн көрө-көрө, көтөн тилигириир…
Туһаайыыбын сүтэримээри, ыраах дьоройбут бэлиэ хатыҥы көрбүтүнэн инним хоту, тэппит атахпын кубулуппакка, сүүрэр-хаамар ыккардынан дьүккүстүм. Син барбахтастым, онтон эмискэ, хойуу бөлкөй ыарҕаны мүччү түһээт, соһуйуом иһин, айан суолугар көтөн түстүм. Бүгүн буолбатах буоллаҕына, күн бэҕэһээ дьон ааспыт суоллара дьэрэлийэ сытар. «Хайыы, чахчы илэ түһээбиппин… Бу чыычааҕыа…» – диэн түүлүм түһүн олус диэн сөхтүм.
Суолга киирэн ыксаабыт, ыгылыйбыт санаам дьэ уоскуйда. Ат туйаҕын суола дэлэй, сатыы да киһи этэрбэһин суола баар. «Баччалаах тэпсилгэн суолга киирэн баран аны туораан да бэрт, дьонноох сири баҕас булаа инибин…» – дии санаатым. «Хайа диэки барабын?» – мунаахсыйан тура түстүм. Онтон суолум уҥа хайысхатын тутуһан, оҕо киһи сиэринэн, бастакы омуммар сүүрэн ыллым эҥин, ол быыһыгар тохтоон суол кытыытыгар үүммүт ыт тиҥилэҕин ичигэстээн сиэтим, сииктээх сиргэ былдьыгырыы сытар муох быыһыттан умса түһэ сытан уу истим. Аҥаардас сир аһыгар куртаҕым аһыйар, курулуйар, тииһим кыйар. Аччыктаабытым сүрдээх. «Балык дуу, эт дуу сиэбит киһи», – дии саныыбын.
Сотору айан суола өссө биир баарыыҥҥытааҕар тэпсилгэн суолга киирэн холбосто. Эмиэ мунаахсыйдым, сынньанан олоро түстүм. Тыал сэллээбитигэр, ардах кэннэ буолар үгэһинэн, кумаара, бырдаҕа эбии сүрдэннэ.
Арай ол олордохпуна тэйиччи дьон кэпсэтэн ньамалаһар саҥалара иһилиннэ. Мин ойон турдум, кулгаах иччитэ буолан иһиллэнним.
Оол курдук суол эргииригэр үүммүт хойуу сиһиктэр кэтэхтэриттэн икки аттаах киһи тахсан кэллилэр. Аттарын тиҥилэхтээн сиэллэрдилэр…
Билэр дьоммун көрөн сүрдээҕин үөрдүм: Дьолтокуойап Мииккэ кыыһын Хоорбох Ылдьаананы кытта эбиттэр. Мииккэ холкуос отчут-масчыт хара үлэһитэ, кыыһа суотчуттуур.
Дьонум миигин көрөн соһуйдулар, аттарыттан түстүлэр. Бэҕэһээ сарсыардаттан атах балай хааман, ардахха ибили сытыйан, уруккуттан да таҥаһым-сабым төрүкү мөлтөх киһи онно эбии окко-маска тырыта тыытыллан, эмиэ да дьукку-икки түһэн, ытаан-соҥоон, кумаарга, бырдахха быһа сиэтэн тыытырыйан турарбыттан мунан сылдьарбын тута сэрэйдилэр быһыылаах.
– Хайа, бу хантан, ханналаан иһэҕин? – диэн ыйыттылар.
Сулардыы баана сылдьыбыт, күн уота быһа сиэн
өҥө-дьүһүнэ көстүбэт сиидэс былаатым дуомун сүөрэммин сирэйбин-харахпын сотуннум. Ылдьааналааҕы көрсөн үөрбүтүм сүрдээх. Бэтигэ бараары муммуппун, атах сыгынньах дьон суолун көрбүппүн, дулҕа төбөтүттэн кус куртаҕа булан сиэбиппин, ханан, хайдах эргийэ, тэлэһийэ сылдьыбыппын сиһилии кэпсээтим. Мииккэ истэн баран:
– Ол көлүйэҕэ киһи сырыырҕаабат, тиийбэт сирэ.
Ити эҥээр дьөрү саһаан да кэрдибэттэр, лаппа ырааҕынан эргийэн онно кэлбиккин. Боруллуолаахтан буола-буола… – диир.
– Муҥнааҕы… Хата суолу таба тайанаахтаабыт дии, – Ылдьаана аһынан саҥарар, төбөбүн имэрийэр, дьүһүммүн көрөн, тоҕо эрэ эмискэ-эмискэ саҥа таһааран күлэр, былааппын көннөрөн баайан биэрэр.
Мин биир тиит төрдүгэр утуйан олорон, түһээн, дьикти үчүгэй араас дьэрэкээн өҥнөөх чыычаахтары көрбүппүн, биир чыычаах суолбун ыйан киһилии саҥарбытын кэпсээбиппэр дьонум сүрдээҕин сэҥээрдилэр.
– Хойут үтүө ыччаттаах буолуоҥ. Оҕолоруҥ куттара суолуҥ хайысхатын ыйан биэрдэхтэрэ, дьоллоох киһи этигэн ымыылаах баҕайыта, – диэн Мииккэ, атын тэһиинин чиҥэтэн ыксары тарда-тарда, мин түүлбүн тойоннуур.
Кыыһа Хоорбох Ылдьаана эмиэ:
– Кырдьык дьикти эбит… – диир.
– Дьон тиэстибэттэр диигин да, көлүйэҕэ хата кус оҕолообуттар ахан этэ ээ…
– Ээ, ол атын киһи… эһэ кус оҕолообутун кэпсиигин.
– Эһэ даа?.. Оттон кус куртаҕа?..
– Ол лэппэрдээн оҕонньор мустаҕа… Собону сииригэр, тэстэн хабыргыы тыаһыырын сөбүлээбэккэ, хабаҕын ичигэстээн кэбиһэр үгэстээх, бэл мунду, күөнэх киэнин кытта. Хата тыатааҕыны кытта кус үллэстэн, уос-тиис тииһиммит киһи диэн эн эбиккин, – Мииккэ эриэ-дэхси саһархай тиистэрин килэтэн күлэр.
«Тыый!.. Бука, эһэ кэлэн билигин били мин хоммут тиитим төрдүн тиҥсиринэн эрдэҕэ», – диэн кэмниэ-кэнэҕэс, хомнуо-хойут дьэ салла саныыбын… Мииккэ миигин бороҥ өҥнөөх атыгар мэҥэһиннэ. Ылдьаана миҥэтэ кугас ала өҥнөөх биэ. Мииккэ ардыгар сиэллэрэр.
– Охтоойоҕун, сэрэнээр, ыксары тутуһан ис, – диир.
Ата лэхсиэтэ сүрдээх, иҥэһэтэ суох киһи охтуох курдукпун, иһим кычыгыланар. Өтөр-өтөр ыстааным сотото өрө ньыппарыллан тахсан сыгынньах сотолорум кырыылана килбэҥнэһэллэр. Куйаас, сыралҕан күн үүнэн күлүмэн эймэҥнэс. Бороҥ ат сымалаҕа иилистибит хойуу, уһун кутуругун үргэҥнэтэн субу-субу уҥа-хаҥас дэйбиирдэнэн ылар, онто мин атахтарбын кычыгылата таарыйар.
Соноҕос ат хардаран түһэн хааман таһынньахтатара түргэнэ сүрдээх. Ылдьаана кэннибититтэн иһэн өтөр-өтөр сиэллэрэн мэтэҥнэттэҕинэ эрэ биирдэ ситэр. Толоон, сыһыы сирдэр элэгэлдьийэ көтөн кэннибитигэр хаалан истилэр…
Аргыһым Мииккэ Дьолтокуойап, Күүстээх Лобоой курдук, эмиэ аакка-суолга киирбит бөҕө эрээри, саха киһитин сытыары, сэмэй майгытын үгэһинэн ол ураты кыаҕын-уоҕун улаханнык көрдөрбөтөх киһи. «Хайа да хаҥыл, өрүтэ сүргэҥнээбит айаас сылгы Мииккэ туттаҕына-хаптаҕына, мииннэҕинэ, киһи ураты кыаҕын Дьөһөгөй оҕото барахсан эмиэ бэйэтин туспа айылгытынан өтө таайан, эндэппэккэ сэрэйэн, баһыйтарарын билэн, төрүт мөхсүбэтэ үһү», – диэн кэпсэтэллэрин истэрим.
Күүппүт санаабар син уһуннук айаннаан, күн арҕаа хоҥкуйан эрдэҕинэ Бэтигэ Махча Баһылайдаах тэлгэһэлэрин айаҕар кэлэн тохтоотубут.
Дьиэ иннигэр иҥнэйбит сэргэҕэ көлөһүннүрбүт сиэр ат бааллан турар. Мииккэ миигин атыттан көтөҕөн түһэрдэ. Атахтарым туома аччаччы көһүйэн хаалбыттар. Сиргэ түһэн баран сүһүөхпүн булбакка тэмтэрийэн охто сыстым. Ылдьааналаах аттарын сэргэҕэ баайан, тэбэммитэ-сөхсүммүтэ буолан баран бары дьиэҕэ киирдибит. Мин бэйэм да бу «хаһаас» ыалбар кэлиэхтээҕим. Дьиэлээх киһибит Махча Баһылай кэтэҕэриин ороҥҥо кэтэх тардыстан сытар. Миэхэ өрүү бэрт сыһыаннаах. Ойоҕо ис киирбэх дьүһүннээх (эйэҕэс майгылаах дьон дьүһүннэрэ мэлдьи, куруук да кэрэтийэн көстөр, дэлэҕэ «киһи майгытынан, көтөр кынатынан» диэн өс хоһооно үөскүө дуо?)Даарыйа оһуордаах-мандардаах мас кытахха хатыҥ лаппаакынан лэппиэскэ тиэстэтэ охсон либиргэтэ турар. Дьукаахтара атыыһыт Бүөтүр Дабыыдап үлэтиттэн кэлэ илик быһыылаах. Оҕолор эмиэ суохтар.
Даарыйа миигин көрөн:
– Хайа, бу эрэйдээх хантан кэллэ ити айылаах тыытырыйан-тыыпырыйан? – диэн саҥа аллайда.
– Ити биһигини кытта… Мунан баран хата өлүө суох быатыгар суолу булбут, инньэ Ыарыкчаан күөлүн ойоҕоһугар турарын мэҥэстэн аҕаллыбыт, – диэн Мииккэ хардарда, мин ханан тэлэһийэн муна сылдьыбыппын кэпсээтэ.
Махча эмиэ хантан эрэ ыраахтан кэлэн баран сиһин көннөрөн, сылаатын таһаара сыппыт быһыылаах, дьон кэлбитигэр туран күө-дьаа кэпсэтэн барда. Даарыйа чэйдэтээри түбүгүрдэ.
Махча Баһылайдаахха икки хоннубут. Күнүс дьиэҕэ улахан киһи суох, оҕолор эрэ. Мииккэлээх соруктарын ситэн төнүннүлэр.
– Төннөргөр эмиэ мунан хаалаайаҕын. Суолгуттан туораама, ыллык суолу эҥин батыма… – диэн сүбэлээтилэр, эйэҕэс дьон муҥутаан иккиэн кыыһынаан эр-биир төбөбүттэн имэрийэн ымманыйан баран аттарын миинэн тиэтэйэ-саарайа хаамтаран сэксэлдьитэ турдулар.
Даарыйалаахха өссө хас да хоннум. Онтон чугас эргин билэр ыалларбын кэрийэн сырыттым. Ыал барыта наар балык аһылыктаах, ол да сайын кэлэн бултанар, кыанар өттө. Кыһалҕа туохха үөрэппэтэҕэ баарай: дьахталлар, обургу оҕолор кытта тууһут, илимньит буолбут кэмнэрэ.
Маарсыйар диэн оҕонньордооххо хонон баран сарсыарда собо миинэ иһэн бурулата олордохпуна, миигиттэн арыый да аҕа саастаах ыалым кыыстара Балбаара Илин Кыргыдайга биир дьахтар сатыы бараары сылдьарын кэпсээтэ. Мин ыйыталаһан билбитим, Чохооччу кыыһа Чөккөй Мотуруун эбит. Сатыы туох эрэ сорукка кэлбит, холкуос бэрэссэдээтэлэ Алампадьыыстап Ньукулайдаахха-Ураанньылаахха баар үһү. Алампадьыыстаптарга биирдэ эмит сырыттахпына холдьоҕон таһаараллара, ол иһин көрсө барбатым.
Күнүс Маарсыйар оҕонньордоох тиэргэннэригэр олорон көрбүтүм, Алампадьыыстаптаах дьиэлэрин таһыгар оҕолор оонньуу сылдьаллар. Тулуйбатым, онно бардым. Түөрт-биэс оҕо баар. Бүтэй тас өттүгэр сүрдьүгэс быыһынан умса нөрүйэн көрөн туран, сөмүйэбин чочоҥнотон Ураанньы Ньукулай кыра кыыһын уончалаах Маарыйаны ыҥырдым. Таҥаһым-сабым да куһаҕаныттан, кириттэн кыбыстан оҕолору кытта оонньуур санаа, баҕа суох. Улахан дьон уустук майгылара ол туһа туспа, оттон оҕолор миэхэ сыһыаннара үчүгэй. Баары баарынан, суоҕу суоҕунан судургу дьон. Бэйэм да кыра эрдэхпиттэн сорукпун кэпсэтэр чобуо майгылааҕым.
Маарыйа ыҥырааппын тута сүүрэн кэллэ, миэхэ холоотоххо, таҥаһа-саба да мааныта, ийэлээх, көрөр-истэр, сууйар-тарыыр киһилээх, эбиитин оскуолаҕа үөрэнэр, бэйэтэ да сиртэн-буортан тэйбиккэ дылы чэбэр кыыс ырааһа сүрдээх. Тумустаах, сайыҥҥы тирэҥсэ этэрбэстээх эҥин. Миэнэ хантаччы барбыт, оһо ньаппаллыбыт ынах этэрбэс.
– Илин Кыргыдайтан кэлбит Чөккөй Мотуруун баар дуо эһиэхэ? Баар буоллаҕына, тахсан көрүстүн, – диэтим.
Кыыһым онуоха илиибиттэн состо:
– Бэйэҥ киирэн көрүс, кэпсэт.
– Ийэҥ, аҕаҥ… мөҕүөхтэрэ… – дии-дии, өчөстүм, ол да буоллар дьиэҕэ Маарыйалыын кииристим.
Кыыһым бэгэччэкпиттэн, бүлгүммүттэн соһон да кэриэтэ киллэрдэ. Чөккөйүм хата баар эбит, дьиэлээхтэри кытта чэйдии олорор. Миигин көрөн соһуйда.
– Хаһан кэлбиккиний?
– Уонча хонно.
– Оҕонньордооххо хаһан бараҕын?
– Баҕар, бүгүн, баҕар, сарсын…
– Хата аргыстаһыахпыт…
Били урут: «Тэк!.. Тэк!.. Атын, атын ыалга бар!» – дии-дии, саба сапсыйан, үүрэн, холдьоҕон таһаарар ыалларым санаалара көнөн олорор кэмнэрэ быһыылаах, соһуйуом иһин чэйдэттилэр. Кинилэр санаалара самныбытыттан эбэтэр сайбытыттан арыт-ардыгар сырдык тыын быһаарыллар «улуу» дьоно. Лэппиэскэлээхтэр, үөлүллүбүт соболоохтор уонна өссө ынах эттээхтэр. Аска өс суох, тото аһаатым. Сонно чэйдээн бүтээт Чөккөйбүн кытта сатыы Алааспытыгар бардыбыт. Мотуруун сиппит-хоппут, сааһын үгэнигэр, дьэтигэр сылдьар дьээбэлээх-хооболоох дьахтар, эйэҕэс-сайаҕас баҕайы майгылаах. Сэргэх аргыстаах киһи суол уһунун билбэт. Били тыаҕа муна сылдьан тугу да сэҥээрбэт буола ыксаабыт бэйэм арааһы бары сонуннук көрөн-истэн сэргэҕэлии, оҕо киһи сиэринэн, үгэспинэн, кыраҕытык сыныйа истим. Субу-субу эриэн күрдьүгэс кутуругун хоротон баран сүүрэр, икки омурда култайыар диэри тугу эрэ айаҕар дэлби симиммит буолар. Хорос гынан кэлин атахтарыгар олоро биэрэн ол-бу диэки олоотоомохтуур, көрүөлээмэхтиир. Эмискэ үлүгэр тииккэ тииҥ куһугураан тахсар, чыпчаххайынан салгыны куһуйан эрэргэ дылы, сытыы тыҥырахтардаах тиҥилэхтэрин тыаһа сүрдээх. Чөрбөйөн, дьэргэйэн түһэн сэргэҕэ бөҕөтө. Онно-манна тиит, үөт лабааларыгар тэллэйи хаһаанан кыбыталаабыта көстөллөр. Сугун абаҕатын быыһыттан, арбах анныттан, сөкү иһиттэн бороҥ куобахтар онньоҥхолуу ойуолууллар, мас көтөрдөрө тилигирэһэллэр. Халлаан куйааран аһыыка буута чачыгырыы тыаһыыр, тэмэлдьигэннэр араастаан хойуостаҥнаһаллар, илибирии-талыбырыы, сардьыгынаһа-сырдьыгынаһа тэйбэҥнэһэллэр. Сыһыы, хонуу силигилии сиппит ото, симэҕэ, чээлэй чэчигэ, сатыы дьону сэмэйдик сэҥээрэн, сиккиэр тыалга хоҥкуҥнаһа, долгулдьуйа хамсаан кэннибитигэр хаалаллар. Дьэрэкээн ойуулаах кинигэ лииһин арыйар курдук бииртэн-биир саҥа кэрэ көстүү арыллан иһэр…
Баччаҕа өрүү буоларыныы, ханна эрэ субан туруйалар хаһыытаһаллара, дөрүн-дөрүн күүскэ силбиэтэнэн ылар сайыҥҥы сайаҕас тыалга охсуллан, ситэн, силигилээн ахан турар от-мас мутукчатыгар, сэбирдэҕэр иҥэн, симэлийэн, бэрт ыраах дуораһыйан, сүтэ-сүтэ иһиллэр… Сууйбут курдук ып-ыраас халлааҥҥа оол курдук оҕо киһи сытыы хараҕар эрэ көстүөххэ айылаах үрдүктэн-үрдүккэ элиэлэр кынаттарын быластаан эргийэ көтөллөр…
Хайыы-сахха үөрдүһэ охсубут кустар күөлтэн-күөл ыккардыгар от үрэҕи бата, сиһи быһа соруктаах аҕайдык сулукуччуһан ааһаллар.
«Оо, санаа баттыгаһа суох үтүө олохтоох киһиэхэ кэрэ да күннэр үүнэн турдахтара…» – диэн испэр арааһы саныыбын. Оннооҕор бу мин курдук, сыһыы ортотугар ойдом үүммүт хахыйахха дылы кимэ да суох төгүрүк тулаайах хаалбыт оҕо киһи ийэ айылҕа барахсан бу айылаах сүрэҕи-быары өрүкүнэтэ хамсатар үтүө көстүүтүн сэргэхсийэ сэҥээрэбин. Оо, арай дьонум бары этэҥҥэ, өлүөр баар буоллуннар, хара кырыыстаах сэрии буолбатах буоллун, үтүө да олох буолуо этэ ээ…
…Балтараа көс курдук барбыппыт кэннэ сэндэҥэ мастаах тэҥкэ тыа быыһынан Тээкиччэ күөлэ кылапаччыйан көһүннэ. Тээкиччэ өтөҕөр киирдибит. Мин туруорбах балаҕаным оол курдук буор сыбаҕа көөрөттөн, эркиннэрэ, сутаан өлбүт сылгы ойоҕоһун курдук, атыгыраан, элэтэ соҕотох хаалбыт тыыннаах иччитин хараара чөҥөрүспүт түннүктэринэн ыраахтан сайыһа көрбүккэ дылы наҥналлан тураахтыыр…
Мискээйэптэргэ кэлэн киирдибит. Аппаҥалык эмээхсин уонна Огдооччуйа бааллар. Өл хабан аһаатыбыт. Төһө да сут, аас дьыллар кэлтэрин иһин, сайын аата сайын, кыһыҥҥы курдук кыһыччы күннэр буолбатах. Кытыйаҕа суорат кутан биэрбиттэрин сэлибирэтэн кэбистим, үөлүллүбүт мунду сиэтим. Чэйдэрэ хатыҥ чэриитэ. Лэппиэскэ диэн күндү ас суох ыала.
Талах оҕустарын харсыһыннаран оонньуу олорбут Ыстапаан, Чөккөй Мотуруунтан кыбыстан, быыс кэннигэр киирэн саһан хаалла. Көстөкүүн уҥа атаҕын сототун хоҥуруутун сүгэнэн охсон дэҥнэнэн кэбиһэн балаҕаныгар баар, сирэй оһох иннигэр эчэппит атаҕын дыраччы тэбэн олорон, көбүс-көнө саастаах маһы тыыран туу маһа тырыыҥкалыыр. Кыраҕа кыйыттыбат холку киһи ону-маны ыйыталаһан, ыаспайдаһан хата сэһэнэ-сэппэнэ, саҥата-иҥэтэ дэлэй. Мин мунуом иннинэ кинилэргэ хонон ааспыттааҕым. Ол иһин Огдооччуйа:
– Хайа, тоом, төннөн иһэҕин дуу? – диэн ыйытар.
– Ээ, төннөн иһэбин… – муммуппун тоҕо эрэ кэпсээбэтим.
– Хата аргыстаһан сири билбэккэ кэллибит, ону-маны кэпсэтэн, – Чөккөй Мотуруун көх-нэм буолар.
Аһаан, сээкэйи баллыгыраһа түһэн баран салгыы бардыбыт.
Тээкиччэ өрүү да өнөрдөөн үүнэр ходуһатынан хаамсан иһэн көрдөххө, от бөҕө оттоммут, кэбиһиллибит, өссө да оттуу сылдьаллар. Оол курдук ыраах оҕус сиэтиилээх икки оҕо кыдамаһыттарга отторун тартаран аҕалан биэрэ тураллар. Кинилэртэн тэйиччи хадьымал иэнин биир гына, сорох сиринэн тэллэх баттаһа хойуутук бачыгыраабыт бугуллары биир хара бэкир киһи отун кураанахтаан, сүөкээн кэлбит оҕо оҕуһун сыарҕатыгар харса суох тиэйэн үллэҥнэтэр.
Күөл арҕаа эҥээригэр элбэх отчут көстөр: сорох охсор, сорох мунньар. Эбэ кытыытыгар, үөһүгэр, дьонноох сиртэн тэйэн, кус эгэлгэтэ хараара устар. Илин култукка оҕонньоттор маарылааннар, эрдиилэрин салбаҕынан ууну таһыйан күппээрдэллэр…
Биһиги киэһэ сөпкө соҕус, хонукпутун баттаһа, Иччилээх эбэбитигэр кэллибит. Чохооччу эмээхсининээн, улахан кыыстарынаан балаҕаннарыгар бааллар. Ыалбар хайдах муна сылдьыбыппын кэпсээтим. Аһыы олорон сэһэргэһии барыта мин муммутум, ханан-ханан тэлэһийэн, эргийэ көтөн Ыарыкчаан күөлүгэр тиийбитим туһунан буолла. Үөлүллүбүт мундуну, буспут быччыкыны, Чохооччу тиргэлээн ылбыт куһун тото-хана сиэн, үүт аннылаах хатыҥ үөһэ чэйи иһэн аһаатыбыт. Дьонум арыый атын туһаайыыны, тиэрэ хайысханы тутуһан барбытым буоллар, отой да таһы-быһа, уҥуох-тирии мунуохтааҕым туһунан кэпсэтэллэр, миигин аһынан сололоро суох…
//-- * * * --//
Моотордорбор, Чохооччуларбар, үксүн бу икки ыалга, хонон-өрөөн күһүҥҥэ этэҥҥэ тиийдим. Оҕо киһи ол-бу сорук-боллур аайы омуннуран ойоро-тэбэрэ үгүс – ыстаан, ырбаахы тырыта-хайыта көтүллэн, онуоха эбии уоттуйан, хайа самыы ууруу абырахха төрүт мөлтөөтө. Бэйэм да илии туппайа суох олордохпуна барыта санаа аалыыта буолан санньыйарым үксүүр, ол иһин соругу иһиттэхпинэ, саатар эрэ аралдьыйа түһээри, үөрэн сэк гына түһэбин. Урааннаах уһун кыһыны быһа дьиэҕэ бүгэртэн саллан, саатар самаан сайын көҥүл көччүйэн хаалаары, оҕонньору, эмээхсини, дьону батыһан саппай уопса сылдьан илии-атах буолан, «сээн» да дэттэрээри, сээкэйи көмөлөһөбүн.
Арыый да сэнэх, кыһыҥҥы өттүгэр кэтэр таҥастарбын: хара торукуо соммун, тииҥ бэргэһэбин, этэрбэстэрбин куллукаларын, кэтиинчэлэрин кытта – чөкө суулаан, сэбэһэ быанан баайан ууран кэбиспитим Моотордор хатырык үрүттээх хоспохторун иһигэр ынах тириитинэн сабыллан турар. Улахан баайдаах киһи курдук онтубун сөп буола-буола сиигирэн сытыйыа, түүнүгүрүө диэммин, чэмэлкэй күннээх халлааҥҥа таһааран куурдабын. Тэстибэт хоспоххо турар таҥас туох буолуой, кураанах. Хата, тугун сөбүлээн эбитэ буолла, тигээйи уйаланан хаста да онно тиктэрэн кыратык моһуогурдум.
Сайын, этэрбэстэрбин харыстаан, атах сыгынньах сайылаатым. Бэл Тээкиччэҕэ дьоммун кытта олорор эрдэхпинэ бэйэм баҕабынан атах сыгынньах сайылыырым, онон үөрэммит үөрүйэҕим, ол эрэн хаһыҥ түстэр эрэ олооччубун анньынарым. Оттон Чохооччуларынан, Моотордорунан сайылыырбар Дьөрөөмө биэрбит этэрбэһин эрэ ардыгар кэтэрим, кэлин үксүн атах сыгынньах сылдьыбытым. Тилэхтэрим муос курдук чэрдийэ-чэрдийэ быһыта ыстаналлара, ол ыарыыта киһи силиитигэр тиийэ дьаралыйара. Халыҥ чэр ырдьаччы хайдыбыта аны оһо охсон биэрбэтин оҕото сыттаҕа. Сотом бөтөҕөтө кытта хатыра-хатыра быһыта ыстанан хаан оҕуолуура. Оччоҕуна туоһу хастаан сутуканан баайан дьоҕойон дьону үтүктэн отоһуттаммыта буоларым. Аны туохха эмит ыксаан, ыгылыйан иһэн, ыырааҕым быыһын, тарбахпын от-мас чоройо сытарыгар, силискэ-мутукка тэптэхпинэ ыарыыта абытайа диэн сүрдээх. Хаһыҥ түһэн, сир кырса кырыа сиигинэн кырымахтана бүрүллэрэ, оччоҕо, атахпын сылыта түһээри, сүөһү саҥа сааҕар үктэнэрим, ииктээн баран ол да үөһэ тура түһэн ыларым…
//-- * * * --//
Мотуруун эмээхсинниин дьонтон уостатар сүөһүлэрин туруорар хотоннорун сыбаатыбыт. Былырыыҥҥы сүөһү ноһуомун биир сиргэ халыҥ баҕайы гына мунньан балбаахтаабыттара иһэ инчэҕэй эбит, ону өссө эбии уунан суурайан илитэ-илитэ уһаты күрдьэҕинэн либиргэтэбит.
Күн уота быһа сиэн хап-хара буола килэрийбит сирэйдээх Чохооччулар уоллара Бабаадай уһун сайыны быһа холкуос отчуттарын кытта тэбис-тэҥҥэ оттоһон баран, күһүн үөрэҕэ саҕаланыа аҕыйах хонук хаалбытын эрэ кэннэ биирдэ дьиэтигэр кэлэн, бэйэтэ этэринии, «сынньана» түһэр. Саҥалаах-иҥэлээх, сүрдээх куолдьар киһи. Миигиттэн икки-үс сыл аҕа. Оттуу сылдьан хайа эрэ киһиттэн төлө ыһыгыннаран бэриһиннэрбит балбааҥка сибиниэс эмтэркэйин быһаҕынан бысталаан, хобордооххо хатайдаан, мэкэчитэн, бөкүнүтэ түһэн баран саа ииттэн кустуур. Чохооччу хараҕа мөлтөөн сааламмат, биир уостаах, өксөкү төбөтө моһуоннаах сомуоктаах саатын уола сэп гыммыта хас да сыл буолбут. Саа иитиитэ көстүбэтиттэн, кэмчититтэн үксүн таах көстүү эрэ буолан эркиҥҥэ ыйанан турар тэрил.
Бабаадай чөркөйү эбэтэр соҕотох куһу ыппат. Үөр кус кута саҕатыгар тиксэ сытарын түбэһэ көрдөр эрэ, дьыгынаал ыстаанын эмэһэтэ холбуҥнаан, үөмэн кыапарыйан киирэн, тоҥ күөс быстыҥа хоһулаан баран биирдэ эрэ били баҕайытын төлө сөтөлүннэрэр. Дьэ ол оннугар дьээбэ оҕо дьээбэтэ өтөн киэһэ үөл-дьүөлгэ, борук-сорукка тэлгэһэ таһыгар үүнэн турар чаллах тииттэргэ сэмээр сыбдыйан кэлэн түспүт хахханнары, балаҕан халҕанын сэгэтэн баран, ытан бурҕас гыннарар. Саа уоһуттан курбуу уот субуруйар, хара буорах буруота ытылла түһэр… Бабаадай тутуһан туран сыыһа сылдьыа. Сыыспат…
– Ыл, Аана, кытаат, сүүр! Аҕала оҕус!.. – диэн омуннуран ахан миигин соруйар.
Оччону истибит киһи чаллах тиит анныгар сытар хахханы сүүрэн тибигирээн тиийэн аҕала охсобун. Ийэлээх аҕата уоллара тугу да бултууругар төрүт кыһамматтар. Хабытайданан түһэн, сүрэх-бэлэс муҥутаан, сай устата көлөһүн күнэ бөҕөнү аахсар улахан туһа киһитин туох диэхтэрэй, мөҕө, сэмэлии барбаттар. Уонна Бабаадай уол өлөрбүт хахханын аны туран сыа-сым курдук тутан түүтүн үргээн, атахтарын, төбөтүн, кынаттарын быһыта охсон, иһин ороон баран солуурчахха уган мииннээн, буһаран бурулутан кэбиһэр. Хаххан түүтэ сахсайан көрдөххө эрэ олорор оҕо саҕа багдайар. Дуона суох эттээх. Ол эрээри күһүҥҥү эмис хаххан минньигэһэ сүрдээх, амтана үүт-үкчү улар этин курдук, туох да ыыта, дьаара суох. Бабаадай буһарбыт күөһүн эдьиийдэриниин эҥинниин бары бииргэ сииллэр. Арай Чохооччу: «Кутуйаҕы аһылыктанар көтөрү санаам буолбат», – диэн сиэбэт.
//-- * * * --//
Балаҕан ыйын эргэтэ Исийээнэп таҥара күнүн эрэ иннинэ кыстык хаар үллэччи түстэ. Бу иннинэ хотуттан тыалыран былытырдаҕына кыратык сирин туртатан эрэ кыыдамнаан ыла-ыла астан хаалара, уулларан кэбиһэрэ. Саҥа хаар барахсан олохтоохтук нусхаччы, намылыйа түһэрэ туспа кэрэ көстүү. Ол эрэн аас-туор дьыл туга-ханныга биллибэт, сэрэйдэххэ да үчүгэйинэн үөппэт кыыдааннаах кырыа кыһына кэлэн иһэрэ куту-сүрү курустук кутугуната хамсатан куттуура, олох уонна өлүү кыл бэскитэ хайа диэки кыҥнайыан тымтыктанан көрбүт суоҕа, таба таайар кыаллыбата.
Күөл мууһа чарчаччы тоҥно. Киһини уйбат. Моотордоох илимнэрин эстилэр. Эбэ үрэҕэ сүүрүктээх буолан хойукка диэри тоҥмокко сытта. Оҕонньоттор ону туһанан үрэхтэригэр туулууллар, ардьалыыллар. Быччыкы мэнээх киирэр. Чохооччу оҕонньор туутуттан наар күөнэҕи эрэ ылар. Күһүн буһук саҕана мунду уонна күөнэх тус-туһунан үөрдээн устар. Сорох оҕо дьон күөнэҕи мундуттан араарбаттар. Эмис күөнэх барахсан ураты амтаннаах эттээх, минньигэс мииннээх. Күөнэх уонна мунду тус-туһунан бөлүөхсэр буоланнар күһүн тууга наар мунду эбэтэр күөнэх эрэ киирэр. Ол эрэн сороҕор уһуннук сыппыт тууга буккуһара да ханна барыай?
Чохооччу оҕонньор туутун көрөн кэллэҕинэ:
– Хайа, туох киирбит? – диэн ыйытабын.
Күөнэх киирбит буоллаҕына, оҕонньор:
– Дьэ бу сырыыга баҕас күөнэх… – диэн хардарар.
Күөнэх мундутааҕар кыра, өрөҕөтө көҕөркөй, тарбаҕыҥ сүрэҕинэн баттыалаан көрдөххүнэ этэ-сиинэ сыа курдук сып-сымнаҕас.
Чохооччу бастакы кырпай хаар түһүүтэ уларын тоҥуутун сөргүтэн кыл туһах иитэлээбитин, булду көтөр сиэҕэ диэн, сороҕор күҥҥэ хаста да кэрийэн көрөр. Улары биирдиилээн син ылар. Уһун кэрбэҥҥэ үөр түстэҕинэ арыт табыллан бултуйар, улардар хатыйыы тоҥууну кэрийэ сылдьан хас айах аайы иҥнэллэр. Оччоҕо кыргыттара кэлэллэринэн-баралларынан Бэтигэ лааппыга туттаран чэйгэ, табаахха мэнэйдэһэр. Тэптиргэтиттэн, сохсотуттан куобах ыллаҕына уонна кыра мас көтөрүн күөстэнэн сиибит.
Тымныы тыйыс тыынынан ыбылы ылан, эбии сэтэрэн, бэргээн истэ. Мин сөп буола-буола чугас эргин хаамаайылаан, кэринэн, хастыы да хонукка хонон-өрөөн кэлэбин. Били сайын Моотор оҕонньор миэхэ анаабыт боскуйатын сүөһүлээх дьоҥҥо Чохооччуларга биэрдим.
Ыалым миэхэ күтүр баҕайы тымтайга тоҥмут мундуну: «Бу маны быстарыкка бэйэҥ аһыҥ курдук хаһан баҕарар сиэр», – диэн анаатылар. Ардыгар ыалтан аччыктаан, хоргуйан кэллэхпинэ, онтум үөһэ түһэбин, ыал ас буһарарын кэтэспэппин, кыһын сирэй оһох мэлдьи уоттаах, сүгэлээх тахсан харыстааммын кыра-кыралаан эмти охсон киллэрэн мииннээн бурдьугунатабын. Сороҕор элбэтээри олус убатан уу судураан да гынан кэбиһэбин.
Тымтайдаах мундум Моотордор хоспохторугар дьоройон турар, испэр улахан хаһаас астаах киһи курдук сананабын…
Туу, ардьа уган, илим үтэн үссэнии уурайаатын кытта сүөһүтэ суох, холкуос үлэтин кыайа-хото үлэлээбэт аһаах, кыаммат дьонноох ыал сонно тута сайын, күһүн хаһааммыта буолан дуомнаммыт хохтуларын, лыыбаларын үөһэ түстүлэр. Сотору холболор түгэхтэрэ көстөн, күкүрдэр астара көҕүрээн бардылар. Сонно тута эмиэ сут саҕаланна. Арҕаа турбут сотору бүтүө диэбит сэриилэрэ бүтүөх быһыыта эрэ суох, сурах-садьык хоту иһиттэххэ, хата эбии сэтэрэн, үлэни-хамнаһы кыайар тэтиэнэх дьон үксэ да бэбиэскэ тута-тута ыҥырыллан баран бүтэн эрэллэр.
Өтөрдөөҥҥө диэри эриэ-дэхси эрэһэ долгуннарынан эймэнэ, тымныы тыйыс тыыныгар бэринимээри үрүҥ күүгэнинэн үллэн-баллан, хотуттан үрэр көһүүн тыалга кытылларын биллиргэтэ-баллырҕата таһыйа сыппыт улахан эбэлэр кытта киэҥ киэлилэрэ килээй мууһунан чаалыччы көрөн, күөх халлааны кэтит ньуурдарыгар күлүк түһэринэн көҕөрөннөр, күннэтэ ыраас муустара халыҥаатар халыҥаан истэ. Сотору күрэх муҥхата саҕаланна. Куораттан «Восток» диэн тэрилтэ, дьон ааттыырынан, «ырыыптириэстэр», холкуос-холкуос аайыттан дьону түмэн муҥхалаатылар. Салайааччылара Модут нэһилиэгин киһитэ, Күндээрэп Хабырыыл диэн саас ортолоох киһи. Огдооччуйа диэн кэргэннээх. Маҥнай утаа Иччилээххэ муҥхалаатылар. Күрэххэ чугас эргин олорор дьон кэлэн кыттыһаллар, ону бопсубаттар. Дьон үксэ сатыы. Күндээрэп Хабырыыл сарсыарда аайы Алаас таһынааҕы ыалтан сыарҕалаах атынан сирилэтэн ааһар. Сыарҕаҕа төһө киһи олорсуой, нырыыһыт эрэ элбэх.
Мин күннээҕинэн ыалы кэрийэ сылдьан ким тугу дук гынан бэрсэриттэн атын ас булунар албаһым муҥхаҕа барсан, балык сиэттэҕинэ, онно өлүү үллэстэн тииһиниэхтээҕим эрэ.
Тээкиччэҕэ Муттуйдарга хас да хонон баран, күрэх сураҕын истэн, Боруллуолаахпар төнүннүм. Сол нөҥүө күнүгэр сарсыарда, халлаан ылааҥытыйбычча, Иччилээххэ төһө да чугаһын иһин эрдэ киирдим. Наһаа эрдэлээн хаалан, үөл-дьүөлгэ Чохооччулар тоҥон турар балаҕаннарын таһыгар муҥхаһыттары кэтэһэн олордум, хотон иһинэн-таһынан бэлиэлээх олуктаан ойуолаабытын эҥин чээччэйэн көрдүм, үөскэ киирэн, бэҕэһээҥҥи түһүү-тахсыы чардааттар оннуларынан тээспэҥнээтим…
Уһуннук кэтэһиннэрбэтилэр, сотору холкуостан уларсыбыт эттээх аттарынан «ырыыптириэс» дьоно тоҕо астаран кэллилэр. «Боруон туһа диэн балыктыыр дьоҥҥо көлөлөрү бэлэмниигит» диэн үөһэттэн дьаһаллаах холкуос салайааччылара бастыҥ аттары тутан бэлэмнээбиттэр быһыылааҕа. Сылгы да, ынах да сүөһү, икки атахтаахха аас дьыл ааҥнаабытын курдук, айах өттүнэн татымсыйыыны билбэтэ. Холкуостаахтар хара көлөһүннэринэн сүөһү кыстыыр ото хото оттоноро, төрүөх да тахсара. Арай кинилэр үрүҥ сөлөгөйдөрүнэн өрүһүллүбэккэ өлбүт, сырдык тыыннара быстыбыт үгүһэ.
Күһүҥҥү күрэх муҥхатын саҕанааҕы муус чараас, муҥхаһыттар өр-өтөр гыммакка баҕадьыларын түһэрдилэр. Күндээрэп Хабырыыл бэйэтэ көрөн-истэн эппиэдэйдиир.
«Восток» тэрилтэ үлэһиттэрэ бары тэтиэнэх, кэлбит-барбыт сылбырҕа туттуулаах дьон. Хас да дьахтар баар. Оттон биһиги, уос-тиис тииһинээри киирбиттэр – кыаммат оҕонньор, эмээхсин, дьахтар. «Ырыыптириэс» дьоно хоноһолоохтор сыарҕаҕа олорсон кэлбиттэр. Сааскы, туона муҥхата эбитэ буоллар, ойбону сэниэлээхтик, кыайа-хото, курдурҕаччы алларыах биһиэхэ суох. Кыанар эр киһи да кэмчи. Бу күһүн сэрииттэн эмсэҕэлээн кэлбит, хаҥас атаҕа сототун ортотунан суох «Чернышевскай» холкуостан Уйбаныап Бүөтүр диэн баар да, анньыыны тутуохтааҕар буолуох, арыт-ардыгар бэйэтэ өйөтүүнү, туора көмөнү эрэйэр киһи. Ол эрэн таах көрөн олорбот, чигдини үүттээн эрэрдии чүүчүгүрэччи үктээн түөрэҥэлээн баттыгынан хаама сылдьан быаны-туһаҕы көннөрөн эҥин көмөлөһөн дуомнанар.
Оҕонньоттор нырыы хахыйаҕын быспыттарын биһиги күөлгэ сүгэн киллэрдибит. Аттары күөл кытыытыгар талахха баайталаан кэбиспиттэрэ оол курдук сыарҕаларыттан от быраҕан биэртэрин сии тураллар.
Харса суох нырыылаан ууну буккуйабыт, ыһыы-хаһыы арааһа, эккирээн ылыы да баар, ойбонтон ойбоҥҥо көһөбүт. Киэҥ сиринэн тайаан, өр ньамалаһан, нырыылаан тахсыы чардаакка чугаһаатыбыт. «Бэлиэҕэ» олорор киһи далбаатыыр. Инньэ гынаатын ойбон алларааччылар бэрт кудуххайдык, сымсатык муҥха айаҕын диэки кэллилэр, биһиги кинилэри батыһан нырыылаан «түмэн» иһэбит.
«Бэлиэҕэ» олорор киһи балык ааһан «бэлиэ» биэрэрин көрөр. Чороох мас курдук кыра хахыйахтары икки өттүн быһах төбөтүнэн хайыта анньа-анньа лабаа кыбыталыыллар. Онтуларын синньигэс, дьураа курдук ойбон аллара-аллара ууга туруору угаллар. Балык кэллэҕинэ, ол лабаалары таарыйан муҥха айаҕын диэки ааһар. Собо бөлүөхсэн, халҕаһалыы анньан кэлэн лабааны таарыйан илигирэттэҕинэ, хамсаттаҕына «бэлиэҕэ» олорооччу саҥата суох далбаатаан биллэрэр. Элбэх балык лабааны искэ соһон илдьэ да барыан сөп.
Кулгаах ойбоннор тастарыгар икки өттүнэн муҥха кынаттара ортолуу тахсыахтарыгар диэри үстүү нырыыһыт тохтообокко буккуйаллар.
Кэтэһиилээҕэ, күүтүүлээҕэ дьэ саҕаланна – муҥханы таһааран бардылар. Тахсыы чардаат ыксатыгар үгүс дьону тоҕуоруһуннарбаттар. Чараас муус ардыгар, тыр-тыр тырдыргыы-тырдыргыы, дьураалана хайыттан бүтэҥитик тыаһыыр.
Муҥха кынаттарын самахчыт тэҥнии тутан ээр-сэмээр тардан барыаҕыттан уҥа-хаҥас кынаттарга иҥнибит собо биллэн барда. Хас да саҕаһыт муҥханы сыҕарытан биэрэллэр. Чардаат үрдүгэр өҥөйө туран икки киһи лэкээлээх маһынан собону ыытымаары таастыган ситимин баттыыллар. Муҥха ийэтэ кэллэ… Собо, быччыкы, ыыс-араҕас өрөҕөтө кылбаҥнаан, биир кэм өрө кыынньан олорор. Солбуһа-солбуһа улахан кыл сүүрүнэн сыарҕа үөһэ турар куорамҥа эстилэр. Ол гына-гына тыаҕа соһон таһааран эрдэ ыраастанан бэлэмнэниллибит дулҕа атырыата сиргэ куталлар. Муус тостуо диэн үөскэ майдааннамматтар. Собо туох да баһаам кэлбит, кыралаах да, бөдөҥнөөх да. Балыкка ыгыллан, киэҥ харахтаах муҥха ийэтэ бэл мундулаах.
Муҥханы тэбээн-сахсыйан, сааһылаан чөкө дьаһайан баран балык үллэстиитэ саҕаланна. Истээх кыл сүүрүнэн, бастакы таһаарыы дэлэйдик сиэппитинэн диэн, туох да дьирээлэһиитэ суох иккилии толору сүүрү үллэһиннибит. Миигин, оҕо диэн аахсыбакка, улахан дьону кытта тэҥҥэ ирээттээтилэр. Самахчыттарга уонна саҕаһыттарга талыллыбыт биэстии бөдөҥ собону ордук өлүүлээтилэр, ол былыргыттан тутуһуллар, кэһиллибэт үтүө үгэс.
Муҥха ийэтэ толору кэллэҕинэ «эһэр балык», быһаҕаһынан буоллаҕына «баҕадьа аххата», онтон кыраны «күөс буһарар» диэн ааттыыллар. Биһиэнэ муҥха ийэтин ортотунан собо кэлбит. Ордубут балыгы түөрэтин тарҕатан, тоҥорон кэбистилэр. Суордар бэлэм аска тииһинээри үөһэнэн халаатыы көтөллөр. «Кулук-халык!» – диэн хатан аҕайдык саҥарсаллар.
Иччилээх эбэбит барахсан көмүс хатырыктааҕыттан өлгөмнүк бэрсэн үөрүү-көтүү баһаам. Кыл хаабар кутуллубут өлүү балыкпын тарҕаһыы буолбутугар санныбар уурдаран хаамаары гыммытым ыарахана бөҕө. Ол да буоллар ас сүгэн иһэр киһи санаата күүстээх, бөҕөх. «Дьиэ да чугас, баччалаах аһы сынньана-сынньана тиэрдиллэр ини…» – дии саныыбын.
Баҕадьаҕа бэйэм бараллаата биир да кыыс оҕо суох, арыый обургу уолаттар эрэ бааллар. Муҥха салайааччыта Хабырыыл Күндээрэп мин кыл хаабын кытта бодьуустаһа сылдьарбын таба көрөн:
– Хайа, бу муҥнаах кыайбакка турар… – диэт, үөс-батааска биэрбэккэ балыкпын атын сыарҕатыгар быраҕан, бэйэбин: – Сыарҕаҕа олор! – диэн соруйда.
Саатар эрэ үөрүүнү кытта олорсон, ыалбар Моотордорбор тиийдим. Эмис собону сонно тута үрдүгэр түһэн хатырыктаат, сирэй оһоххо сырдьыгыначчы үөлэн сиэтибит, ол кэннэ аны мииннээн буһардыбыт. Күө-бааччы сэһэн-сэппэн, кэпсээн-ипсээн аргыстаах дьоро киэһэ үүннэ…
«Ырыыптириэстэр» үс күн салгыы Иччилээҕи тартылар. Мин түөрт күн хаалсыбакка сырыттым, ол тухары эбэбит мэнээх сиэттэ. Хас киэһэ аайы Күндээрэп балыкпын, бэйэбин сыарҕатыгар тиэйэн тахсар, онон бэркэ табылынным.
Бэһис күннэригэр муҥхаһыттар, сир уларыйан, Иччилээхтэн балтараа көстөн ордуктаах Хочот эбэҕэ аттаннылар. Ырааҕа бэрдиттэн, халлаан халла-халла, түүн сулустарынан дьирибинэйэн эбии тымныйан, таҥаһым онно дьүөрэтэ суоҕуттан, хайыы-сахха «эн-мин» дэһэн билсэ охсубут муҥхаһыттарбын төһө да сайыстарбын, барсыбатым.
Күндээрэп сарсыарда Хочокко баран иһэн Моотордорго таарыйда. Мин барсыах эбиппин да таҥаһым халтаҥыттан хаалар буолбуппун истэн баран:
– Барыма-барыма. Итиччэ ыраах сиргэ уһун күнү быһа хаһан сылдьыаххыный. Аны туоххун эмэ иһэлитэн, үлүтэн кэбиһиэҥ, тымныы бэйэтэ да эбии сэтэрбит. Кыл хааҕын аҕал, мин ирээккин, эбэбит сиэттэҕинэ, аҕалыам, – диэн иһиппин илдьэ барда.
Кырдьык да, эппитин курдук, муҥхалыылларын тухары баҕадьаҕа сылдьыбыт дьон төһөнү үллэстэллэринэн соччону аҕалан биэрэн истэ. Көһө-көһө, хас да эбэни үлэ-хамнас оҥостон, дьаныһан туран тартылар. Ардыгар кыайан сиэппэтэҕинэ, аҕыйах да быччыкы, куллуку буоллун, Хабырыыл син биир өлүүлээн аҕалар. Түмүгэр балыгым мунньуллан син баһаам хаһаастанным. Ыалларбыттан үөрэ, хохту, мунду эбинэммин, соҕотох оҥойор айахпар баҕас син аһаан сырыттым. Ол быыһыгар биир эмэ билэр ыалбар хонон-өрөөн кэлэбин.
Күндээрэп салайан сылдьыбыт муҥхата Өктөөп күнүн иннинэ уурайда. «Балык өллө», – диэтилэр. Онон күрэх муҥхата тохтоото.
Сэтинньи ый саҥата, сааскы кулун тутар ый курдук, кубулҕатырара үгүс. Тыйыс тымныынан эҥсэ туран ардыгар халлаан халыҥ былытынан ыаһыра, ыадаста бүрүллэн сылыйар, маһын-отун эбии көмнөҕүрдэн, хаардаан намылытар, чэҥинэн бүрүллэн испит халҕан мууһа ууллан килэрийэн буор муостаҕа халыйар. Дьэ маннык күннэргэ кэринэргэ ордук табыгастаах, аргыс көһүннэҕинэ, эбиитин көлөлөөх түбэстэҕинэ өссө бэрт. Үксүн чугастыы Илин Кыргыдайга «Чернышевскай» холкуос ыалларыгар Алааска барабын-кэлэбин.
Олох үтүргэниттэн сир уларыйан хайа эрэ дьаҕа баһыттан көһөн кэлбит, урут харахтаабатах да дьоммун көрөбүн, балаҕаннарыгар да сылдьабын. Биир оннук ыалга, Нөдүүһэптэр диэҥҥэ, хас да хоннум. Астарынан татым ыаллар эрээри, дьиэлээх киһи Чуруку Уоһук киһи эрэ сэргээн, кэрэхсээн истэн олоруох айылаах кэпсээннээх-ипсээннээх буолан, онон «тотон», тардыллан, уһаан-тэнийэн хааллым. Ойоҕо Балбаара холкуоска ыанньыксыттыыр, күн солото суох. Дьаакып диэн уоллаахтара Бүлүү куоратыгар саҥаһыгар олорон оскуолаҕа үөрэнэр үһү. Чуруку бэйэтэ буоллаҕына Туора Күөлгэ бабаарына тута сылдьан тобугун хаппаҕын сүгэнэн охсунан улаханнык аһааҕыран хаалбыт. Холкуостан уларсыбыт оҕуһунан оттук мас тиэнэн аҕалан, өлүөр атаҕын үөһэ тула холоруктаан эргичийэ сылдьан, быһыта сынньан, хайытан, балаҕанын иһигэр өрөһөлүү кыстаан баран, бэллэйбит ынах этэрбэһин устан, уһун күнү быһа харыыта суох оттуллар сирэй оһоҕун иннигэр киһи этэ дьар гыныах айылаах искэ оҥхойон киирбит килэрийэ оспут чэрин оннун, харахтарын быһа симэ-симэ, биир кэм имэринэн бэрт уһуннук олорор. Бэл соҕотоҕун сылдьан баһын иһэ барыта саҥа киһи эгэ тастан ыалдьыттаах буоллаҕына, тугу этиэҥ баарай – айаҕын аппыта соҕотох. Сэрэйдэххэ, үөрэхтээх быһыылаах, арааһы бары ыатаран куолулуур.
– Отут сыллаахха баартыйа киин кэмитиэтэ уонна сэбиэскэй бырабыыталыстыба тыа хаһаайыстыбатын хоммуунатын салгыы тэрийиитин тохтотон, үлэлээн аһаан-таҥнан олорор хоммууналары холботолоон, аны тыа хаһаайыстыбатын артыалларын тэрийэргэ дьаһал таһаарбыттарыттан сылтаан… – эбэтэр: – Сүүрбэ түөрт, сүүрбэ тоҕус сылларга сир эрипиэрмэтэ ыытыллан, дойду үрдүнэн уонунан, сүүһүнэн тыһыынча кыктаар сир кулаахтартан, орто бааһынайдартан былдьанан түҥэтиллиэҕиттэн… – диэн силэ бырдаҥалыы-бырдаҥалыы, уутугар-хаарыгар киирэн, куораттан тахсыбыт уот айах тыллаах боломуочунайдар курдук араатардаан барда да, эн Чурукуну тохтотуом диэн санаммаккын даҕаны.
Уоһук, бэйэтэ этэринии, араас «бэлиитикэни» лэбэйдиирин мин биир бэйэм кумаар дыыгыныырын, сахсырҕа сааҕыныырын курдук истэбин. Хата ол оннугар былыргы араас үһүйээннэри, иччи, абааһы туһунан эгэлгэ кэпсээннэри кэпсиирэ дьэ ол миигин сэҥээрдэр. Кэпсээччи да тыла-өһө тууһа-тумата, ылыннарыылааҕа, тупсаҕайа бэрт. Ардыгар биир эмит тастан киирбит ыалдьыт Чуруку «бэлиитикэтэ» наһаалаан бардаҕына: «Кэбис, доҕор, олустаама, «эркин кулгаахтанаарай», били бииҥ кэбин кэтээйэҕин…» – диэн үүнэ-тэһиинэ суох барбыт киһилэрин куолутун тохтотоору саба сапсыйаллар.
Чуруку Уоһук Холо Миитэрэй диэн убайдааҕа холкуостан үүрүллэн, саас ойоҕунаан, оҕолорунаан Амах күөлэ диэҥҥэ хоргуйан өлбүттэр. Биир үксүн онтон да сылтаан Нөдүүһэптэр, балык уу дириҥэр талаһарыныы, дьонноох сиргэ көспүттэр. Миитэрэй холбоһуктааһын саҕана барыта отучча ынах уонна сылгы сүөһүнү артыалга холбообут. Ону буоллаҕына өссө сэрии иннинэ, түөрт уон сыл күһүнүгэр, холкуостан таһааран кэбиспиттэр. Амахха, Тыытыйыҥда үрэҕин хайа эрэ хонноҕор тыйдаах биэ хаһан аһыы сылдьаллара көстүбүтэ сылтах буолбут. Бэйэтин чугас ыаллара, өссө аймахтара: «Миитэрэй холкуоска холбооботох, кистээн тутан турар сылгыта көһүннэ», – диэн тыллаан, үҥсэн биэрбиттэр. Ити кэннэ туох да атын буруйдааһына суох бырабылыанньа мунньаҕын уурааҕынан Нөдүүһэби холкуостан үүрбүттэр, хата хаайыыга утаарбатахтара дьикти. Онон Холо Миитэрэй, отучча сүөһүнү артыалга холбоон былдьатан баран, ойоҕунаан, биир уонун ааспыт кыыһынаан уонна сыры-сыллата биэстээх-түөртээх икки уолунаан сир-халлаан ыккардыгар хаалан, муҥур уһукка тиийэн, түөрт уон икки сыл сааһыгар дьиэ-дьиэнэн хоргуйан өлбүттэр. Дьиҥэ, ол үрэх баһыгар көстүбүт тыйдаах биэ Миитэрэй сүппүтүнэн ааҕа сылдьыбыт, быралгытыйбыт биэтэ эбитэ үһү, ону инньэ диэн этинэ сатаабытын истэ барбатахтар. Миитэрэй бурдук сирин хорутарыгар булуук төһө дириҥинэн айанныахтааҕын кэмниир анал маһын этэрбэһин оһугар мэлдьи укта сылдьара, онтутун «холом» диэн ааттыыра үһү. Ол иһин Холо Миитэрэй дэммит, отой кэлин иҥмит хос аата эбитэ. «Холо ынаҕа» диэн холкуоска бэрт үүттээх, төрөл сүөһүлэр баалларын туһунан кэпсэтэллэрэ.
Сэрии да бара турдар, кыһарҕаннаах да күннэр-дьыллар кэллэллэр, холкуоска ынах, сылгы сүөһү өлөрөн Өктөөп өрөгөйдөөх күнүн бэлиэтииллэр. Арааһата, «үөһэттэн» оннук дьаһал да баар быһыылааҕа. Сылгыларын этин холкуостаах дьоҥҥо биирдии-иккилии киилэнэн түҥэтэллэр. Ынах, сылгы иһин кырбаан, буккуйан саламааттыыллар, онтуларыттан кимиэхэ баҕарар бэрсэллэр. Дьахталлар ааҕар балаҕаҥҥа астыыллар, киирбит дьон онно аһыыллар. Кэлиэх айылаах киһи барыта кэлэр. Саламаакка уочарат бөҕөтө. Көҕөн көттөҕүнэ көппөх оргуйарыныы, мин эмиэ, саламаакка тииһинээри, кулууп дьиэҕэ киирбитим, киһи диэн тууга булумахтанар мунду курдук. Чохооччуларбыттан илдьэ кэлбит мас кытыйабын туппутунан аска уочараттаатым. Хамыйах, луоска диэн тэрилбин умнан ылбатахпын: «Чэ бэйи, убаҕас аһы баҕас иҥнэрэн да иһиллиэ», – дии саныыбын. Ол турдахпына дьон өссө эбилиннэ. Кэнникинэн үтүрүһүү, анньыһыы, уочарат иннэ-кэннэ биллибэт да буолан барда. Элбэх, үгүс саҥаҕа-иҥэҕэ үөрэммэтэх киһи дүө-даа да буоллум, дьон быыһыгар кыбыллан нэһиилэ турдум Сирэй оһохтору асчыттар отто сатаабыттар быһыылаах, итиитэ, ыгыллыбыта сүр. Онно эбии биир күтүр баҕайы тимир оһох кытаран турара дьиэ иһин үрэн кэбиспит. Оҕонньоттор, эмээхситтэр киҥир-хаҥыр саҥарсаллар. Кэмниэ-кэнэҕэс удьаа тутуурдаах асчыт дьахтарга тиийэн кытыйабын дьэ ууннум. Биир толору хамыйаҕы кутан биэрдэ. Бурдуктаах саламаат сыта дьырылаан минньигэһэ диибин диэн… Кытыйалаах аспын тутан тахсан иһэн туймаарталаан сүһүөхпүн сүтэрэн охто сыстым. Ол курдук киһи тыына-быара ыгыллыах айылаах. Дьон быыһынан кыбылла-кыбылла мүччү түһэн, бүччүм соҕус муннук сиргэ тиийэн, хамыйаҕа-майа суох киһи аһым хойуутун тарбахтарбынан көмөлөһүннэрэн, убаҕаһын иҥнэрэн сэлибирэтэн, иһиппин салаан ньалҕаарытан кэбиһэн баран, сиэрин ситэрэн, итии аһы аһаан сүүһүм көлөһүнэ бычыгыраан тахсыбытын сонум бэлэнньигинэн сотто-сотто, түннүк анныгар турулус-ирилис көрүөлэнэн чөкө олордум. Саламааттарын биирдэ эрэ кутан биэрэллэр, онон иккистээн саараммаккын. Кэлээччи-барааччы үгүс, биир кэм тэпсилгэн. Ньуу-ньаа араас саҥа элбэх… Арай туран көрбүтүм, били удьаанан ас кутар дьахтары атын асчыт солбуйда. Мин, эҥээрэ суох киһи, кытыйабын туппутунан тиийэн куду астым. Өс киирбэх толору удьааны сэлибир гына кутан кэбистилэр. Аны ким эмит бу оҕо иккиһин бэриһиннэрдэ диэҕэ диэн кулууп остуораһын хоһугар дьөгдьөрүс гынан хааллым. Ааҕар балаҕан аҥаар өттүгэр кыра хос оҕото баарыгар Мардыйа Маарыйа диэн остуорас эмээхсин Араайа диэн кыыһынаан олороллор. Хоско киирэллэр-тахсаллар. Эппэҥнээбиппин аһаран, олорбохтоон уоскуйа түһэн бараммын Мардыйаттан тимир луоска уларсан саламааппын бу сырыыга тиэтэйбэккэ, сэмээр, наҕылыччы, амтанын билэн сиэтим. Өссө Араайа кыыстыын асчыт дьахталлар остуораска сууттара киллэрбит кытахтарын түгэҕин кэһээн эбиннибит. «Киэҥ иһит кэһиэхтээх диэн манныгы этэллэр», – дии-дии, Араайа күлэн мыттыйар. Саламаат кэһиэҕэ кырдьык да минньигэһэ сүрдээх.
Сотору аһаан бүтэн луоскабын «сэлип-салып» салаан баран остуолга хаалларан тахсан бардым.
Халлаан лаппа тымныйан, киһи тыына бурҕаҥнаан эрэрэ. Элбэх дьонноох итии дьиэттэн тахсыбыт киһиэхэ салгына ырааһа, чэлгиэнэ сүрдээх. Тото аһаан имим хаана кэйэн итийбэхтиир. Ол эрэн халтаҥ, чараас таҥастаах буолан сонно тута, ойбонтон уулаабыт сылгы курдук, ис-испиттэн дьигиһийэн этим-сииним дьагдьайан барда. Чуо Чохооччуларбар түһүннүм…
Сэтинньигэ халлаан ылааҥытыгар эмиэ хаамаайылаатым, Арҕаа Кыргыдайга, Бэтигэ эҥин бара сырыттым. Мээнэ, бэйдиэ, төрүт билбэт да ыалларбар киирэн тахсабын. Сыһыан араас. Эҥин-эгэлгэ майгылаах дьон бары бааллар… Өссө сир харатыгар биирдэ Бэти эҥээр ыаллары кэринэ сылдьан киэһэ борук-сорукка Тарыыр диэн дьоҕус көлүйэҕэ ойдом олорор ыалга киирбитим, арай ыйдаҥалаах түүҥҥэ дылы ыһыырынньык тунаархай сырдыгар били олоҥхоҕо кэпсэнэр абааһы уолаттарыгар лаппа майгынныыр килэрийбит-халарыйбыт, хаан-сиин буолан ньалҕарайдаммыт, кырыыламмыт уҥуох-сула сирэйдээх икки эр киһи балаҕаннарын ортотугар сүөһү өлөрөн тиэрэ көтө сыталлара. Миигин көрөөт, сибиэни харахтаабыт дьон курдук, өрө татыахайдана түспүттэрэ. «Бар! Киэр! Таҕыс!» – диэн күлүмэнтэн көмүскэнэн эрэрдии сапсыммахтаабыттара. Тута халҕаны эһэ охсон «лап» гына сабаат, тыас хомунан тилэҕим хараарбыта. Кэннибиттэн киһи тахсан: «Моорук… Моорук… Моорук…» – диэн ыты ыҥырар саҥата иһиллибитэ. Баҕар, күрүөйэхтэр, баҕар, уоруйахтар эбэтэр аһыырдарынан быстарбыт, синнэригэр түспүт дьон буолуо. Билбит суох. Чохооччу кыыһа Кутуйах Мотурууҥҥа кэпсээбиппин: «Ээ, бэйэлэрин томуйахтарын дьонтон көҥөөн, кистээн сиэтилэр ини», – диэн кэбиспитэ. Тарбыйах, борооску буолбатах, улахан сүөһү этэ диэн мунаара санаабытым да, таспар таһааран мөккүһэ барбатаҕым.
Биир күн Алаас сугулааныгар оҕонньоттор сээкэйи ыаһахтаһалларын, эгэлгэ кэпсэли истэн, онон саатаан бэркэ сэргэхсийэн баран күнүс дьукаахтарбар төнүннүм. Боруллуолаах эбэ тыа быыһынан сэндэҥэрэн, элэгэлдьийэн көстүбүтэ. Моотор оҕонньордоох олорор өтөхтөрүн иилии-саҕалыы эргиппит боотулу бүтэйдэрин айаҕар кэлэн баран, тоҕо эрэ эмискэ тэһэ санаан ытыспынан сонум түөһүн бигээбитим, арай били ийэм хомуһа суох!.. Сонум тимэхтэрин төлөрүтэн, ис сиэппин харбанан көртүм, өрбөххө суулаан сылдьыбыт, ийэм барахсантан кэриэс-хомуруос кэриэтэ хаалбыт тэрилим мэлийбит… түспүт… сүппүт… Сүрдээҕин ыксаатым, ыгылыйдым… «Ама хайдах итинник? Эс, ама хайдах?..» – дии-дии, төһө да суоҕа көстөн турарын үрдүнэн сиэппин, бурдук туорааҕын көрдүүр киһи курдук, дэлби хаһыстым. Аһара баран сонум ис-тас сиэптэрин түөрэтин чүүччэйдим. Баҕар, ыстааным иһинэн этэрбэһим оһугар сылдьаарай диэн, онно суоҕун сэрэйдэрбин да, барыбын бары чинчинним… Суох!.. Ийэм хомуһа мэлигир!.. Ханна түспүтэ биллибэт. Ийэм барахсан сылаас ытыһынан тутан, тарбаҕынан бигии таарыйан, харах харатын курдук харыстаан илдьэ сылдьыбыт хомуһа ханна эрэ сүппүт. Сөрүүн салгынтан дьагдьайан, өссө тоҥуох курдук буолан испит бэйэм ыгылыйан эмискэ үлүгэр тиритэн көлөһүнүм сарт түспүтэ. Төһө да бэйэм сатаан оонньооботорбун, хаамаайылыы сылдьан, ыалга баран, ыалтан кэлэн иһэн, суолтан туораан тахсан дьон көрбөт сиригэр хомуспун ботуччу тутан олорон саатыырым. Оччоҕо, санаабар, күн сиригэр кэлэн көрсүбүт эрэ күндү киһим, ийэм барахсан ытыһын сылааһа илэ бааччы биллэргэ дылы буоларыттан хайаан да ытыырым… Ытыырым уонна харахтарым уута халыаннык халыйбыттарыттан көхсүм иһэ кэҥээн олус диэн дьэгдьийэрим. Ол курдук таалан бэйэм бэйэбэр иэйэн-туойан баран, өрүтэ уһуутаамахтаат, хомуспун сэрэнэн аҕай хаатыгар уган, суулаан, хооймор кичэнэн кэбиһэрим…
Сүтүкпүн көрдөөн, бүтүннүү харах иччитэ буолан, Боруллуолаахтан Алааска төттөрү түһүннүм. Бастакы омуммар сүүрүү-хаамыы ыккардынан көс аҥаара сири бэрт түргэнник кээрэтэ оҕустум, сугулааҥҥа сырыттым, икки-үс ыалга киирэн таҕыстым… Онтон төттөрү Боруллуолаахха суол хас оллурун-боллурун, мутук-итик хараара сытарын түөрэтин кыраҕытык сыныйан хат төнүннүм да, хомус көстүбэтэ… Төттөрү-таары чуучугураан, халлаан лаппа хараҥарыар диэри тэпсэҥнээтим… Суох… Ийэм дьүрүһүтэ эймэнитэр эйээркэй тыастаах этигэн хомуһа таһы-быһа сүттэ… Күнүс Алааска бар-туом эрэ аһаабыт бэйэм аччыктаан сэниэм төрүт эһиннэ… Хараҥаҕа өтөх саҕатыгар бүтэй аанын ыксатыгар үүммүт чаллах тиит лоппоруттан тахсан эрийэ-буруйа барбыт силиһин хаардаан баран ол үөһэ олорон, ыалым ыттара Баһырҕас эккэлии-эккэлии эйэҥэлээн кэлбитин имэрийэ-имэрийэ, этэрбэһим тилэҕинэн хаары хаһыйа, көмүскэм уута сэмээр сүүрэ уһуннук сөҥнүм…
«Хомуспун, баҕар, ким эмит булуо, оччоҕуна хайаан да төннөрүө, бэйэтэ да бэлиэ хомус…» – диэн санаабын алы гынабын. Миэхэ ийэм кэриэһин кэриэтэ мал этэ ээ. Онтон эмискэ били Оттоох эбэҕэ биһиги ыксабытыгар олорбут Өлөксөндүрүөп оҕонньор барахсан: «Ийэҥ кэннигэр кэриэһэ эн хааллыҥ», – диэбитин тэһэ санаан, хайдах эрэ уоскуйдум.
Чохооччу ойоҕо Мотуруун киэһээ ыамыгар хотонугар тахсан бэттэх кыбыытыгар татыахайданан кэлбитигэр, туох да буолбатах киһи курдук, сыа хаары ытыһан ытаабыт-соҥообут сирэйбин-харахпын ньухханан сууммута буолан баран балаҕаҥҥа сүөдэҥнээтим. Арай Баһырҕас туох да кыһалҕата суох биир кэм үөрэн эккэлиир…
Улахан, бытарҕан тымныылар түһэн бардылар. Үчүгэй ичигэс таҥаһа суох киһи таска да быгыах үлүгэрэ буолбатах. Биирдэ эмит хаарын халыҥатаары былытырдаҕына, аны тыала-кууһа, буурҕата сүрдэнэр. Түүн утуйа сытан уһугуннахха, хараҥаҕа тыал тыаһа улуйар, биир кэм куугунуур, энэлийэ эҥсиллэр, тыа маһын кыыкынатар-хаахынатар. Тугу эрэ туура тардан, көтүтэн илдьэ барыах айылаах тэлибирэтэр-талыбыратар. Ардыгар уум кэлбэккэ арааһы бары санаан, үөһэ тыына, уһуннук эргичиҥнии сытабын. Түүҥҥү санаа киһи эрэ кутун-сүрүн кутугуната хамсатан туоххаһытара, санньыардара сүрдээх. Үксүн дьонум ааҕы кытта Тээкиччэ өтөҕөр олорбут кэммитин саныыбын. «Оо, хайдахтаах курдук үчүгэйдик олорбуппутуй, дьонум бары… бары бааллара ээ. Билигин кумалаан кэриэтэ ким тугу дук гынан бэрсэринэн, биир эмит аһынар сүрэхтээх, үтүө санаалаах «сээн» диэбитинэн ыал устун ускул-тэскил сырыттаҕым…» – диэн санаам түмүллэн, устунан уйадыйан, сэмээр ытаан сыҥыргыыбын. Ол курдук өөр-өр сытан баран устунан тыал тыаһыгар бигэтэн утуйан хааларым…
Бииртэн биир күн-хонук, ый кээрэнэн бүттэр бүтэн, аастар ааһан иһэр. Хоргуйан өлбүт дьон сураҕа син биир субу-субу иһиллэр. Кэлбит-барбыт, киирбит-тахсыбыт сорох суолга охтон быстарбытын, ханна эрэ ыаллыы холкуоска дьиэ-дьиэнэн, ыал-ыалынан имири эстибитин туһунан кэпсэтэллэр.
Кыһалҕалаахха, кыпчыттарбыкка сыл эргиирин тыйыс эҥээрэ – аам-даам түптэлэс туман аргыстаах ахсынньы, ыыс-быдаан бытарҕан, тоһуттар тохсунньу ыйдар ааһа көттүлэр, онтон ыйдартан эрэ кылгастара олунньу мүччү түһэн куота оҕуста. Күн лаппа уһаабыта билиннэ, халлыбыт, дьыбардаах киэһэ арҕаа саҕах кытара кыыһара тубуста. Бэл тохсунньу ый эргэтигэр тураҕас сылгы тура кыыһар дэнэр эбит буоллаҕына, олунньуну сылы кудуххайдык айаннатар ылааҥы ыйа диэххэ сөп.
Ыыс-быдаан тымныыларга Боруллуолаах өтөҕүн балаҕаныттан быкпатах бэйэм ардыгар кубулҕаттаах-дьибилгэттээх, энэлийэ эҥсэр, халыҥ хаар тибии ытылҕаннаах эрээри, күнүс үксүн угуттуу сыдьаайар күн уотун сырдык сардаҥаларыгар дьэргэлгэнинэн дьиримниир кулун тутар ый саҥатыттан эмиэ, үгэспинэн, хаамаайылаатым. Төһө да икки ыал дьукаахтаспыттарын иһин биир сиргэ уһуннук хорҕойор тус бэйэбэр салгымтыалаах. Боскуйам атастаһыга тымтайдаах мундум, Күндээрэп өлүүлээбит муҥхатын балыга бүппүттэрэ быданнаата. «Сааскы киһи салбаммытынан» дэнэр, сут сыл ордук сууһарыылаах күннэрэ-хонуктара үүннүлэр. Киһи хоргуйан өлөрө кэлиҥҥинэн буолуох буолуохтааҕын да курдук иһиллэр ынырык кэмэ кэллэ… Сутаан, уҥуох сула, дьүһүн-бодо буорайан, дьүдьэйэн, күөдэл-таһаа суорҕаҥҥа-тэллэххэ, уорааннаах балаҕаҥҥа хонуктарын ааҕа сытар дьону көрөр сонун буолбатах. Сорох балаҕаҥҥа кыайан көмөр-харайар кыахтара суоҕуттан өлбүт эрэйдээхтэри онуоха-маныаха диэри диэн хоспохторугар, ампаардарыгар да сытыарар ыаллар бааллар. Холкуос салалтатыттан дьаһал күүтэн муҥнаналлар. Айах хамсатан аһыыр ас суоҕуттан аһааҕыран, кыра да тумууттан-сөтөлтөн сылтаан өрүттүбэккэ ыалдьан үрүҥ тыыннара быстыбыт оҕолору да, улахан да дьону ыал кэринэ сылдьан эт харахпынан элбэҕи көрдүм.
Кулун тутар эргэтин саҕана суолум ортотугар Тээкиччэҕэ хонон туран баран Бэтигэ бардым. «Кэринэр кэм үссэнэр» диэбиттии, мин «дьолбор», хата эрдэ хаамаайылыыр үөрүйэх үөскээн, хайа холкуоска хайа ыал туох хайдах олорорун билэр буолан син айах хамсатан аһыыбын. Очоҕос Уйбаан кымаахтыырыттан кыбыстар, толлор, симиттэр диэн мэлийэн турар. Баара-суоҕа уон иккилээх кыыс оҕону биир үксүн оҕо да диэн аһыналлар. Төһө да кыһарҕаннаах кыһалҕаттан бэл үтүө майгы сатарыйар аас-туор күннэрэ-дьыллара саба бүрүүкээтэллэр, киһилии сигилилэрин сүтэрбэтэх ыал үгүс…
Күн биллэрдик уһаан, үрдүк мэҥэ күөх халлаантан сарпа сарадах сырдык сардаҥаларынан сандаарыйа, чэмэлийэ оонньуура. Соммор тыкпыт күн уотун илиим көхсүнэн таарыйдахпына, угуттуур сылаас биллэр буолбут этэ. Дьөрөөмө оҕонньор этэрбэһэ тигиитэ үчүгэйиттэн син баһаам тулуктаста. Баспар Лобоой кийиитэ биэрбит былаатын баана сылдьабын.
Айан суолун устун хааман, Инньээн диэн киэҥ эбэҕэ киирдим. Манна кэлэн тибии тибэн суол сорох сиринэн букатын оспут. Оймооһуннаах. Тибии тумнубут чигдитэ оҥолох-чоҥолох хаспах курдук хараарар. Эбэҕэ киирэн ортолуу хааман иһэн көртүм, биир оннук суол ырааһыгар киһи сытар. Ыксатыгар кэлбитим, билэр киһим, Куондара Борокуоппай диэн оҕонньор эбит. Кэргэннэммэтэх, оҕоломмотох, кимэ да суох оҕонньор. Тээкиччэҕэ олорор эрдэхпитинэ Куондара өрүү сылдьааччы. Күлүүлээх-оонньуулаах, элбэх саҥалаах-иҥэлээх кырдьаҕас этэ. Дьиэ-уот туттан, биир сиргэ түптээн уһуннук олохсуйан олорботох киһи. Тииһэ суох айаҕын энньэҥнэтэ-энньэҥнэтэ, көмүскэтин иһигэр түспүт киэҥ харахтара чоҕулуйан, мутук үүтүн курдугунан тонолуппакка көрө-көрө, күлэ-үөрэ олороро бу баарга дылы… Олус харааһынным. Ойуун кыаһаанын курдук тырыттыбыт торукуо сонун көхсүгэр ботуоҥкатын сүкпүтүнэн сытаахтыыр… Өлбүт киһи этэ сойдо да, быта таска тахсар үгэһинэн, оҕонньор эрэйдээх хайыы-сахха килээй мууһунан чаалыччы көрбүт харахтарын халтаһатыгар мукуу бэргэһэтин иһиттэн хаар үрдүгэр ыһыллан арбайбыт баттаҕын быыһыттан үргэҥнээн тахсыбыт тоҥмут быт, буораҕы ыспыкка дылы, биир кэм хараарар. Тохтоон тура түһэн баран салгыы бардым. Куондара эрэйдээх хаалла, хайдах гыныахпыный. Биһиги эҥээр диэки иһэн бөлүүн охтоохтообут…
Салгыы хааман күөл хордоҕойун, угут ууга силистэрэ быһа сытыйан хаппыт үөттэри ааһан үөл талахтаах сиргэ тиийдим. Көрбүтүм, суолбун туора эмиэ киһи хараарар… Кыһыччаан диэн тыла суох уол баара түүрүччү тоҥон, муус кыаһаан буолан сытаахтыыр. Эмиэ быстаран охтоохтообут. Тоҕо эрэ этим тардан куттанным. «Аны мин эмиэ маннык дьылҕаланарым буолуо…» – диэн санаа охсуллан ааста. Сытар уолу атаҕынан эргийэн тумуннум. Күн бэҕэһээ дьон аараабыт айан суолугар биир түүҥҥэ, бэл бу соччо ырааҕа суох сир устатыгар икки киһи быстаран өлбүт. Бу иннинэ биирдиилээн суолга өлбүт дьону хаста да көрөн турабын.
Чохооччу кыргыттара ахсынньы аам-даам тымныытын саҕана Алаастан кэлэн иһэн аара суолга Уйбаныаптар диэн Тэптэрбит күөлүгэр олорор ыаллар сэттискэ үөрэнэр уоллара Туора Күөлгэ баран иһэн үлүйэн, чакылыччы тоҥон сытарын булбуттар этэ. Уол таҥаһын түөрэтин сыгынньахтанан кэбиһэн баран аҥаардас баккынан эрэ эбитэ үһү. Моотор оҕонньор: «Үлүйэн өлөрө кэлбит, өйүн-төйүн сүтэрэн эрэр сорох киһи хараҕар муҥур уһукка тулата барыта кутаалаах уот буолан «итииргээн» ньылбы сыгынньахтанан кэбиһэрэ үһү…» – диэн кэпсиирэ. Ким ону ыатаран, туох билиэ баарай?
Бэтигэ Махчаларга тиийдим. Аара суолга дьон өлүгүн көрбүппүн кэпсээбиппэр истэн эрэ кэбистилэр. Бэтигэ бэйэтигэр хоргуйан уонна ис тиибигэр ыалдьан өлбүт дьон өлүгэ сылбах курдук элбээбит кэмэ.
Аны Элтэкэлэр диэн төрүт быстыынньа ыалга үс хоннум. «Баай ыал тобоҕунан, дьадаҥы ыал баарынан-суоҕунан аһатар» диэн өс хоһоонугар этиллэринии, Элтэкэлэр туохтаах эмэлээхтэрин миигинниин тэҥҥэ үллэстэн аһыыллар. Аспыт да диэн, үтүө күннэр-дьыллар эбиттэрэ буоллар, киһи киһиэхэ аһым диэн кэпсээбэт аһа-үөлэ. Саас сүөһү төрүөҕэ тахсан эрэр кэмэ кэлэн, хоргуйбут киһи санаатыгар өрөһөҕө майгынныыр ынах кэнэҕэскитин быһыта кырбастаан, ону мииннээбитэ буолан дуомнанан эҥин сииллэр.
…Күнүс ылааҥытыйар. Күн көрөр өттүгэр балаҕан
үрүт хаара кыһыны быһа тыалга-кууска чигдитийэн нөрүйбүтэ ирэн таммалыыр, киэһэтин чопчулуур. Балаҕаннарын үрүт хаарын сэниэлээх, арыый да сүөдэҥнэһэр дьон тахсан күрдьүнэллэр.
Ыалбар үс хонон баран аны таһынааҕы ыалга, Уохалар (барыларын хос ааттарынан эрэ билэрим) диэҥҥэ таҕыстым. Баллырдаммыкка дылы саах сыбахтаах туруорбах балаҕаннаахтар. Киирбитим, дьиэ иһинээҕи дьон бары арбы-сарбы, кэри-куру көрүҥнээхтэр. Чэмэлкэй сырдыктан хараҥа балаҕаҥҥа киирэн баран хараҕым дьэ үөрэнэн өйдөөн көрбүтүм, хаҥас диэки дьахтар икки илиитин быар куустан өлөн чиккэйэн сытар. Өссө, соһуйуом иһин, хоонньугар оҕолоох… Били аакка-суолга киирбит Ырыа Дыгыйар ииттибит кыыһа Төккөөлөй Маарыйа эбит. Балтараалаах уол оҕотугар кураанах эмиийин эмнэрбитинэн иккиэн өлөөхтөөбүттэр. Уохаларга дьукаах олорбуттар.
Төккөөлөй урут ыанньыксыттыыр этэ, бэрт сайаҕас майгылааҕа. Кытта төрөөбүтэ суох, аатын ааттатыах соҕотох оҕото кытта өлөөхтөөбүт…
Төккөөлөй Маарыйа аттыгар тиийэн турдум. Дүлүҥ олоппос үрдүгэр, били эппиккэ дылы, бүтүөх бүппүтүн, быстыах быстыбытын кэннэ, хантан булбуттара эбитэ буолла, чохоол түгэҕэр тар оҕото кутан өлбүттэргэ ас ирээттээн уурбуттара бэрт минньигэстик дыргыйар, силбин быһа ыйыстабын. Кып-кыра уол оҕо этэ-сиинэ бурдугунан биспит курдук кубарыйан хаалбыт, ийэтин хоонньугар хам сыстан саһа, кирийэ сатаабыкка дылы кумуйбут. Маарыйа сордоох көрбүтүнэн барбыт быһыылаах, халтаһаларын саба имэрийбиттэр эрээри, уоран кылатан, кыраҕытык сыныйан одуулаһарга дылы. Мин киһи эрэ аһыныах алын уоһун мэрбэппитинэн сытар оҕону көрөн сүрдээҕин аһына санаатым…
Арай бу турдахпына эмискэ таһырдьаттан Хаалаан Кэтириин диэн ааттыыр дьахтардара эрчимнээх аҕайдык курбалдьыйан киирэн кэллэ. Дьиэ уҥа өттүгэр ааста, онтон төттөрү силбиэтэнэн кэллэ да, үөс-батааска биэрбэккэ, миигин түөскэ анньан кибилиннэрдэ. Буор муостаҕа ыарыылаах аҕайдык «лах» гына олоро кэлэн түстүм, кэтэхпин сыҥаһа орон кырыытыгар быһа анньан кэбистим. Сонно тута сүнньүм устун итии хаан сүүрэн түһэрэ билиннэ. Маҥнай утаа бу туох буоллаҕай диэн соһуйдум, онтон кэтэхпэр тириэрдибит ытыһым тилэҕэ, тарбахтарым кыа хаан буолбуттарын көрөн, ыарыыбын тулуйбакка сыҥырҕаан баран устунан ытаатым. Ол ытыы олордохпуна Сөмүйээн Сэмэн диэн эмиэ Уохаларга дьукаах оҕонньор кэлэн, уҥуох сула илиитэ титирэстии-титирэстии, хонноҕум анныттан тардан туруорда.
– Бу эн туох буруйдаах бэйэтэ арыычча сылдьар оҕону түҥнэритэ кэйиэлиигин, доҕор? – диэтэ.
– Ити дьон кэбин кэтээри сылдьан, туох уруута-аймаҕа буолан сыҥсыйар кини?! – Хаалаан Кэтириин хабырдык саҥарар.
– Ону эн билэҕин! – Сөмүйээн улаханнык кыыһыра быһыытыйда.
Сэмэн оҕонньор уҥа диэки сиэтэн аҕалан баран, холто буолбут былаатын суулуу тутан, кэтэхпэр ырдьайбыт бааһым оннун саба баттаан имэрийдэ, хараҕым уутун ытыһын кырыытынан сотон, кыҥначчы барбыт былааппын көннөрөн биэрдэ, лаҕыай курдук муостуйа чэрдийэн, хатыран хаалбыт болторуспут сүһүөхтэрдээх тарбахтарынан икки ытыспын эр-биир туппахтаан имэрийэ олорон:
– Бу баар дии дьолуҥ… – дии-дии, миигин алы гына сатаан, ытыһым ортотун сөмүйэтинэн баттыалыы-баттыалыы: – Хойут элбэх ыччаттаах буолууһуккун ээ дьэ… – диэн ботугуруур.
Сөмүйээн саҥарбыт саҥата, били Өлөксөндүрүөп оҕонньор эппит тылларыныы, тоҕо эрэ эмиэ өйбөр-санаабар умнуллубаттык олорон, иҥэн хаалбыттара. Сир түннүгэ кырдьаҕас оҕонньоттор көннөрү киһи билбэтинэн-көрбөтүнэн туох-туох дьоҕурдаахтарын ким силигин ситэри сыныйан билиэ баарай…
Миигин түҥнэри анньыбыт дьахтар, туһугар киһи ылбычча өйдөөбөт бэрт дьикти майгылаах, уот татакай тыллаах Хаалаан Кэтириин, хайдах киирбитэй да, ол курдук тахсан барда…
Сөмүйээн бэйэтэ бас билэр «аһыттан» өлүүлээн, сиҥэ кутан биэрдэ. Сиҥэ сылбырхай уу буолбатах, хончоҕорбун иҥнэрэн баран Элтэкэлэрбэр таҕыстым.
Инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан күнтэн-күнү кээрэтэн син сырыттым. Сотору аргыс көстүбүтүгэр Чохооччуларбар төнүннүм.
Ырыганнаабыт сылгы күөх от бытыгыраатаҕына ордук охторун курдук, саас онно-манна киһи өлүүтэ өссө үксээтэ. Арай ийэ айылҕа барахсан, туох да буолбатаҕыныы, наҕыллык, отун-маһын ириэрэн, сылытан, күн уотунан сыламнатан таһаарбыт көймөстүгэс көй салгына ордук тупсан, эбии ылааҥытыйан, сылыйдар сылыйан, ичигэс илгэ тыына күүһүн-уоҕун сэмээр ыллар ылан, кэлиэхтээх кэм кэллэр кэлэн истэ. Туллуктар халыҥ үөрүнэн биир кэм тырыбынайа, кылбаара көттүлэр.
Хайыы-сахха муус устар саҥата тураах кэлэн дааҕырҕаата. Сотору маҥнай утаа кини аҕай буолан ырааҕынан дьоһумсуйа көппүтэ тохтоон балаҕан таһыгар, балбаах үрдүгэр сохсойон олороро үксээтэ. Дьон: «Быйыл саас хайа да сыллааҕар эрдэ кэлэр чинчилэннэ», – дэһэллэр. Бэл үгүс сыл хаарын-самыырын элбэҕи эт санныларыгар уулларбыт, тоҥхойо кырдьыбыт кырдьаҕастар бу курдук саас эрдэлээбитин билбэттэрин, күн-дьыл эргиирэ дьиктитийбитин түөһэн кэпсэтэллэр. «Арай бэстилиэнэй тыһыынча түмүгэр үс сайын, үс кыһын биирдэ үүнүө…» – диэн түҥ былыргылар түүйбүттэрин, билгэлээбиттэрин баатыгарын ол чугаһаабыт туоһута буолуо дэһэн арааһы ыаһахтаһаллар.
//-- * * * --//
Боруллуолаах эбэ өтөҕөр биир күн киэһэ дьыбар түспүтүн кэннэ Төрдүс Тоҕус нэһилиэгиттэн, «Свердлов» аатынан холкуостан сыарҕалаах аттаах киһи сыыйылыннаран кэллэ. Чохооччулартан кыһын айахтаппыт сүөһүлэрин аҕалтара ыыппыттар. Ыалдьыт аата Таһарахтыыр уола Ыкынаачай диэн. Борук-сорукка хас хамсаннаҕын аайы көтөөрү гыммыкка дылы эйэҥэлии сылдьар сыҥаахтаах нэк буолбут үүс бэргэһэтин устубутугар өйдөөн көрбүтүм, сааскы салгын харааччы сиэбит сирэйдээх букатын эдэр уол эбит, ол эрээри тыла-өһө кырдьаҕас киһилии лоп бааччы. Өссө «Свердлов» холкуоска сүөһү биригэдьииринэн үлэлиир үһү. Отой хойут хонуктуу кэлбит киһи тута утуйар таҥаһын киллэрэн, уораанын таһаараары, адарай ороҥҥо тарҕаччы тэлгэтэн кэбистэ. Моотор оҕонньор ойоҕо Өкүлүүннүүн Бэтигэ огдообо кыыстарыгар Оппуруоһаҕа бараннар суохтар. Мотуруун кыргыттара, холкуос ыанньыксыттара, сүөһү төрүөҕүн уотаҕата буолан түбүктэн ордубат дьон, Алааска үрдүттэн сылдьаллар, солбуһа-солбуһа, дөрүн-дөрүн эрэ кэлэн, биллэн бараллар. Онон биһиги балаҕаммытыгар үһүөйэхпит, бэйэбит эрэ.
Таһарахтыыр уола типээх тэллэхтээх, саҥа сириллэн тигиллибит куобах суорҕаннаах, силигин ситэрэн кус түүтэ сымнаҕас сыттыктаах. Мин көрдөхпүнэ, бэрт мааны уол. Ыкынаачай дьиэлээхтэри кытта ону-маны баллыгыраһан уһуннук олордо. Кэпсэтиилэрэ үксэ холкуос үлэтин-хамнаһын, быстарбыт, хоргуйбут дьон туһунан.
Ыкынаачай аҕыйах хонуктааҕыта «Свердлов» холкуос киинигэр Айдаҥҥа чугаһаан иһэн киһи охтубутун суол кытыытыгар хаарынан хаһыйан кэбиспиттэрин ыттар хаһан таһааран сии сыталларын чоттообутун кэпсиир.
Хоргуйан суолга быстарбыт сонун буолбатах күннэрэ-дьыллара. Өлбүттэри дьоҕойон аатыгар эрэ харайаллар.
Дьаһалта биир эмэ киһини соруйан ат дуу, оҕус дуу сыарҕатыгар сылбах курдук тиэйэн илдьэн үксүн сиилэс уҥучаҕар үҥкүрүтэн кэбиһэллэр. Бүттэҕэ ол. Өссө «табыллыбыт» киһиҥ оннук хараллар, көмүс уҥуоҕа ханна хаалбыта син биллэр, сорох отой да суор-тураах, ыт-кус аһылыга буоллаҕа ол.
Ыкынаачайдаах кэпсэтэллэрин истэн, испэр сүрдээҕин салла саныыбын. «Аны мин эмиэ ол курдук ыйаахтанарым буолуо…» – диэн куттанабын. Ыалым аах холкуостарын салалтата мөлтөҕүн аһаҕастык саҥарсаллар. Чохооччу сирэй оһох иннигэр талах олоппоско тобук тардыстан олорон, табааҕа бүппүтэ быданнаабыт киһи, кураанах хамсатын си буолуохтааҕар соппойбохтуур.
– Бурдугу, балыгы дьоҥҥо саатар кыралаан өлүүлээн түҥэппэккэ, тыҥырахтаахха тыыттарбакка, үлэһиттэригэр өлүүлээн аһаппакка, салайааччыларыҥ: «Барыта боруон туһа, төрүт тыытыллыбат», – дэһэ-дэһэ, ыскылааттарыгар, ампаардарыгар чып хатаан сытыараллар. Ол эрэн сир-буор аннынан иһиттэххэ, бэйэлэрэ баҕас мэҥийэр дьон быһыылаах. Ким да үҥсүбэт, куттал диэтэҕиҥ. Хата бэйэҕин тугунан эмит олуйан, эрийэн, эргиллибэт, төннүбэт сиргэр түргэнник утаарар дьон ини, – оҕонньор, кэлэйбитин биллэрэн, чыпчырынан ылар.
Ыкынаачай кэпсэли истэн:
– Сүрүн, доҕор… Кырдьык, араас кэпсэл баар, – диир.
– Холкуос үлэһиттэрэ хоргуйан харахтара хойуоран, сирэйдэрэ иһэн сырыттахтарына, дьонуҥ хата сааскы үргэммитинэн анды курдук ыыс араҕас моҕохтоох мотоһоллор, – кэпсэтиигэ аны Мотуруун эмээхсин кыттыһар.
– Биһиэхэ «Свердлов» холкуоска дьэ оннук суох. Бэрэссэдээтэлбит Саабынаба Өлөксөөндүрэ Борокуоппайабына аһы-үөлү эргитэр. Быйыл үүммүт бурдугун көрөн-истэн, сөп-сөп түҥэтэн биэрбитэ. Ол оннугар ыһыытын бурдугун Хампаттан, нолуогун балыгын хамнаабат буонда харчытын сороҕунан Халбаакыттан эбии атыылаһан ылбыта. Муҥхабыт балыгын эмиэ дьонугар дэлэйдик түҥэппитэ, онон баччааҥҥа диэри туох көстөрүнэн уос-тиис тииһинэн кэм этэҥҥэтэ курдукпут.
Дьонум ону-маны кэпсэтэн, сээкэйи баллыгыраһан син олорбохтоһо түстүлэр. Мотуруун мунду булкаастаах тардаах үөрэтин сылыппытын хамыйаҕынан булкуйар, остуолга таас чааскылары аҕалан уурталыыр.
Ыкынаачай:
– Аппын ханна аһатабын? – диир.
– Тыый, тоом, сүөһү далыгар кыбыыттан от ылан тэлгэтэн аһаттаҕыҥ дии… – Чохооччу хардара охсор.
Ыкынаачай тахсан сойбут атын сыбыдахтаан далга ыытан киирдэ.
– Отуҥ күөх баҕайы от эбит дии, көлө абыраныыһык, – уол өйүөлээх мөһөөччүгүн сүөрэн бүтүн лэппиэскэни хостоото, сиикэй ынах арыылаах, үчэһэҕэ буспут хас да лэһигирэс соболоох. – Маны бары сиэххэйиҥ, – аһын ньолбоҕор сирэйдээх остуол үөһэ уурда. Онтон дьиэлээх эмээхсин куппут хатыҥ үөһэ чэйин, итиитэ бэрдин иһин, уоһун сиэтимээри бурулаччы үрэ-үрэ, харахтарын симириҥнэтэн сэмээр сыпсырыйан иһэ-иһэ: – Кэнээрэп Бүөтүр балта бу диэки эргин сылдьар диэбиттэрэ. Хайа ыалга баарын билэҕит дуо? – диэн ыйытта.
– Онтуҥ бу олорор дии, – Мотуруун эмээхсин хомуоһунан нэлэгэрдэргэ үөрэтин кута туран сэҥийэтинэн ыйар.
– Ээ, мин бу оҕону эһиги аймаххыт оҕо буолуо диэммин отой да аахайбаппын, – Ыкынаачай миигин, саҥа көрбүт киһилии, сонурҕаабыт хараҕынан одуулаһар. – Кыра киһи эбиккин дии, мин обургу кыыс буолуо дии санаабытым ээ. Өлөксөөн ийэтэ Саабынаба Маарыйа Кэнээрэптэр кыыстарын хайаан да булан илдьэ кэлээр диэн миигин өссө соруктаах ыыппыта, – Ыкынаачай көрдүөхтээх, өссө булан аҕалыахтаах киһитэ дөбөҥнүк көстүбүтүттэн эгэ-дьэгэ буола түстэ. – Ээ, өстүбэһи, Маарыйа оҕону көрүстэххинэ биэрээр диэн сээкэй ыыппыта… – инньэ диэт, уол таска тахсан сыарҕатыттан маҥан өҥнөөх мөһөөччүк тутан киирдэ. – Дьэ мантыгын аһаа, ордугун сарсын аара ыһык гынан сииргэр илдьэ бараар, – уол мөһөөччүгүн туттаран кэбистэ.
Мин ботуоҥка быатын сүөрэн көрбүтүм, улахан хобордооххо буспут бүтүн лэппиэскэни түөрт гына чиэппэрдээн, сиикэй ынах арыытынан халыҥнык ньалҕаарыччы биһэн баран үрүт-үөһэ дьаптайан укпуттар. Аспытын бары үллэстэн, үөрэбитин сабдыгыраччы иһэн бэркэ аһаатыбыт. Аһыы олорон дьонум эмиэ кэпсэтэн айахтара хам буолбат. Мин ону бэркэ сэргээн истэн олорон, нэчимиэн бурдугуттан буспут минньигэс да минньигэс ирээт лэппиэскэбин мотуйабын, өтөр-наар сиэбэтэх элбэх лэппиэскэбин астына сиэтим.
Чохооччу уонна Таһарахтыыр уола Ыкынаачай аһаан бүтэн баран өссө да наҕылыччы, уостара сөллөн, арааһы ыаһахтаһан уһуннук олордулар. Мотуруун иһитин сайҕаталаата. Онтон сотору, сирэй оһох уота-күөһэ сөҕүрүйүүтэ, дьонум ороннорун оҥостон бары сыттылар. Өтөр үтүктүспүт курдук муннулара тыаһаабытынан барда.
Мин тоҕо эрэ уум кэлэ охсон биэрбэтэ. «Сарсын туох, хайдах дьоҥҥо барабын…» – диэн испэр долгуйа саныыбын. Ыкынаачай кэпсэлиттэн «өҥнүк-тоттук» олорор сурахтарын истэн эмиэ да уоскуйабын. «Итиччэ ыраах, отой чиэски сиргэ баран хаалан баран хайдах төннөн кэлэрим буолуой…» – диэн эмиэ да саарбахтыыбын.
Балаҕан иһэ лаппа хараҥарда. Сирэй оһох чоҕо, уус күөрдүн курдук кытаран, күөдьүйэн кэлэ-кэлэ кыыһа сытта. Ол эрэн кини да улам-улам мөлтөөн сүксү буолан умуллан хаалла. Сөрүүдүйэ оҕуста. Хараҥаҕа кутуйах, тохтоон тыас иһиллэнэн ыла-ыла, тугу эрэ хачыгыратара-кучугуратара иһиллэр. Бииртэн-биир санаа ытылҕаныгар арааһы эргитэ саныы сытан устунан утуйан хааллым…
Сарсыарда ааттаах эрдэ Мотуруун эмээхсин оһоҕун оттон букунайар тыаһыттан уһугуннум. Таас бөдөҥ
үлтүркэйдэрин туоска самаан аттаран тикпит түннүктэринэн көрдөххө, халлаан бүдүк-бадык сырдаабыт. Сотору эһэкээн күөдьүйэн, күлүбүрүү умайан, күлтэйбит дьэс алтан чаанньык оргуйан, үрүҥ чаанынан уһууран, хаппаҕа лабыгыраата. Эмээхсин анал мэчикээҥҥэ уура сылдьар чэриититтэн кымаахтаан ылан чаанньыгар кутта. Чэрии сааскы силигилии тыллан эрэр тыа сытынан балаҕан иһин тунуйан кэбистэ.
Чохооччулаах Ыкынаачай утуу-субуу турдулар. Арай Чохооччу этэрбэһин кэтэн иһэн: «Һоок!» – диэн саҥа аллайа түстэ. Мин соһуйан мэктиэтигэр ходьох гынным. Оҕонньор атаҕын таҥаһын муостаҕа бырахта, онтон өй ылан этэрбэһин айаҕын хам тутан баран, таба тылын курдук эйэҥэлээбит сотолоох куллукалаах аҥаар атаҕынан үөхсэ-үөхсэ үктүөлээтэ. Инньэ гыммытыгар кутуйах чыбыгыраата, таба үктэнэн өллө быһыылаах, саҥата сүттэ. Этэрбэһин таҥнары туппутугар күтүр баҕайы бороҥ өҥнөөх өлбүт кутуйах буор муостаҕа «лис» гына түстэ. Биһиги бары күлүстүбүт. Чохооччу сонньуйан, устунан күлэн абына-табына сэҥийэтин бытыга сэпсэҥэлээтэ.
– Оҕонньор обургу хара сарсыардаттан бултуйбутунан турда ээ… – диир Ыкынаачай. Бэйэтэ таҥнан хачыгырайа охсон тахсан атыгар от быраҕан хабыалатан киирдэ. Мин муннукка турар туос чабычахха уу омурдан ыла-ыла сууннум, былааппынан сирэйбин-харахпын сотуннум.
Чэйдээн бүттүбүт. Таска тахсыбытым, халлаан ып-ыраас, дьэп-дьэҥкир, сөп-сөрүүн, дьоҕойон илин саҕах диэки ытыгыраабыт чараас үрүмэ, итир былыттар, хайа диэки устуохтарын билбэтэхтии, биир сиргэ ыйанан тураллара көстөрө. Илин саҕахтан саҥа тахсан эрэр сааскы күн киһи хараҕын саатырдан сып-сырдыгынан чэмэлийэрэ. Күнүс күүскэ уулларар чинчилэммитэ тута биллэрэ.
Бараары, айаннаары тэринии буолла. Сып-сырдык сарпа сарадах сардаҥалар туос түннүк таастарын курдаттаан буор муостаҕа сараадыччы тыкпыттара ураты кэрэтик ойууламмытыгар дьиэ иһинээҕи сүпсүлгэҥҥэ ытыллыбыт быыл уҥа-хаҥас устаҥныы, ирбинньиктэнэ оонньуура.
Ыкынаачай сыарҕатыгар от тэлгээтэ, ынаҕын сэтиилэннэ. Мин Чохооччуларбыттан барарбыттан хайдах эрэ тардыстар курдукпун. «Свердлов» аатынан холкуоска урут хаһан да сылдьа илигим. Туспа нэһилиэк.
Чохооччу:
– Чэ үчүгэй баҕайытык, этэҥҥэ сырыт. Суол манан алдьаннаҕай, биир эмэ сырыы баар буоллаҕына кэлсиэҥ буо. Алааска, Бэтигэ ынах айахтаабыт дьон уонна сээкэй сорукка да сыбыытаһааччылар өссө да кэлиэхтэрэ, – диир.
Оҕонньор саҥатын истэн, чэчиэккэтин холунун чиҥэтэ тарда турбут Ыкынаачай:
– Маарыйа эмээхсин ыытара биллибэт, кэллэҕинэ бэйэбэр олордуом диэбитэ… Быйыл кыһын Сөдүөччүйэ диэн төрүөҕүттэн аһаах кыра кыыһа ыалдьан өлбүтэ, – диэн кэпсиир.
– Муҥнааҕы… Оттон оннук буоллаҕына, олордор эрэ буоллаллар, саатар эрэ хата өҥ-тот соҕус сиргэ сылдьыаҥ, —
диир Мотуруун.
Урааннаах уһун кыһыны быһа биир балаҕаҥҥа кыстаабыт дьонум миигин атааран бүтэйдэрин айаҕар наҥнаһан турбутунан хааллылар…
Ыкынаачай миигин сыарҕаҕа олорто, буоһаны туттарда, бэйэтэ тыһаҕаһын үүрэн кэннибититтэн батыста. Чохооччулаах кыстык балаҕаннара баар Боруллуолаах эбэттэн үс-түөрт биэрэстэ курдук тэйиччи сытар Сыралта күөлүгэр диэри Ыкынаачай сатыылаата, онтон Сыралта эбэни ортолоон истэхпитинэ, сүөһүлэр кудуччу хаамар буолбуттарыгар сыарҕаҕа олордо.
Күн үөһэ тэмтэйээтин ириэрбитинэн барда. Халлаан ичигэһэ, күн уотун сырала сүрдээх. Дьэргэлгэн биир кэм ирбинньиктэнэн олорор. Ыкынаачай саҥаран баран кэлээр диэбит киһилэрэ быһыылаах, айаҕа хам буолбат. Мин бэлэм кэпсэли истэ эрэ иһэбин, ардыгар олоҥхоһуту күөртүүр киһи курдук сэҥээрэн ылабын.
Икки аҥаар көс курдугу айаннаан Оттоох эбэҕэ киирдибит. Эйэҥ өтөҕөр тохтоотубут. Сүөһүлэр сыарҕалаах оттон сиэтилэр, аппытыгар эмиэ от хаптардыбыт, аара чалбахтан уулуу иһэллэр. Сирэй оһоҕу оттон, солуурчахха сиҥэ уутун баһан чэй өрүнэн чэйдээтибит, ыһык лэппиэскэбитин сиэтибит. Сып-сап өл хабан баран салгыы айаннаатыбыт. Мантан антах мин билбэт, сылдьыбатах сирим-уотум саҕаланар. Уһуннук хоройон олорортон сылайан, ботуоҥкам үөһэ өттүгэстээн да ылабын, көһүйбүт атахтарбын көннөрөөрү түһэн хааман да ылабын. Ботуоҥкабар Дьөрөөмө биэрбит элэйэн тилэҕэ тэстибит ынах этэрбэһэ, били уокка сиэппит ийэм тикпит кэтиинчэлэрим осторо, дьонтон бэриһиннэрбит сээкэй таҥас дуомнааҕым бааллар.
Ыкынаачай этэринии, халлаан бу күн букатын балдыгыраччы ириэрдэ. Бэтириэстээх сыарҕа сыҥааҕа сорох хотоол сиргэ ууну-хаары хааһы курдук ытыйан холдьугуруу сыыйыллар. Аҥаар муоһа төрдүнэн тостубут Ыкынаачай ынаҕа тыһаҕаһынаан кудуччу хаамаллар, арааһа, дойдуларыгар баран иһэллэрин кинилэр эмиэ биллэхтэрэ, сэрэйдэхтэрэ.
Аара сорох күөллэргэ, үрэхтэр баҕарахтарыгар хаһан аһыы сылдьар сылгы үөрэ онно-манна элбэх. Биһигини көрөн олоотоомохтоһон ылаллар. Үөрдэр атыырдара хойуу кутуруктарынан уҥа-хаҥас дэйбиирдэнэн, уһун сиэллэрин үргэҥнэтэ ыспахтаан, көҕүллэрин быыһынан күр-дьүөтээбиттии одуулаһа-одуулаһа, тэбэнэтирэн тойтохоччуйа сүүрбүт кулунчуктаах биэлэрин биир сиргэ торутан, бугуйан баран тула сиэлэн ыһыллаҥхайданаллар, дьэргэлгэҥҥэ араастаан улаатан кэлэ-кэлэ, уҥа-хаҥас устаҥнаһаллар…
Күнүс күүскэ сылыйан уу-хаар лаппа таҕыста.
Ыкынаачай ол-бу диэки хантаарыҥнаан мылаарыччы көрө-көрө:
– Дьэ, Аана, үчүгэйдик көрө-истэ ис, хайа эрэ чалбахтан хайаан да көҕөн көтүө, – диир.
– Ама баччаҕа кэллэҕэй, арыый эрдэ ини…
– Ээ, кэлэн-кэлэн, хомурах көҕөнө чалбах таҕыста да кэлэр. Бэҕэһээ туруйа хаһыытын истибиттэр этэ…
– Ама дуу?..
– Кырдьык, кырдьык… – биһиги сээкэйи буолары-буолбаты ыаһахтаһа, кэпсэтэ иһэбит.
Үрдүк кырдал, сыыр сирэйэ онон-манан ынах эриэнин курдук хараарталаабыт, дөрүн-дөрүн илбийэн ылар сиккиэр тыалга охсуллан, кытыан, отон уктаах халдьаайы саалын харалдьыгыттан ирбит нүөл сир сыта биллэн ааһар. Күөл тумуһахтарыгар түптэ буруотун курдук будьуруйа ытыллыбыт хойуу талахтарга хабдьылар хатанан олорон, үнүгэс үүммүтүн ылҕаан ыбыгыраталлар, ылааҥытыйан нэһирбиттэр быһыылаах, ыксаларынан да аастахпытына үргэн көппөттөр, олорбутунан аһыы хаалаллар, айан суолун эҥэлэйин, күн уота быһа сиэн таһаарбыт кумаҕын хаһан тибилийэ-тибилийэ, таастаан сии-сии, сиигирбит бээдьэй этэрбэстээх атахтарынан түөрэҥэлэһэ хаамсаллар.
Күүппүт, кэтэспит киһи санаабар бэрт уһуннук айаннаан, Киристиэп таҥара саҕанааҕы сааскы күн арҕаа саҕах кэтэҕэр кытара кыыһан киирбитин кэннэ биирдэ, боруор-ириэр буолуута, Быркылаах диэн дьоһуннаах эбэ тэҥкэ тиит тумуһах тыатын мүччү түһээппитин, «Свердлов» аатынан холкуос былыргыта Аартык баай өтөҕөр олорор ыалларын дьиэлэрэ көһүннүлэр. Күнүс нэһирэн, наар соруттара испит аппыт, хонук сиригэр чугаһаан, туйахтарын тыаһа эрчимирэн биир кэм хобургуур. Сүөһүлэр күөх сайыны атаарбыт эбэлэрин ходуһатыгар үктэнэн маҥыраһан ыллылар. Халлаан халлан, дьыбар түһэн тымныйда, кыратык тоҥнум, дьагдьайа быһыытыйдым. Били баарыын күнүс күн оройугар сиккиэр тыалга эрэһэ долгуннарынан эймэһийэ оонньуу сыппыт чалбахтар, үүт үрүмэтинии, чарчыйа тоҥон хааллылар.
Хоочугуратан-хаачыгыратан кэлэн биир ампаар дьиэ айаҕар тохтоотубут. Ыаллар ыттара биһигини тула көтө сылдьан үрэн моргустулар. Ордук биир алаа харахтаах, сэксэйбит түүлээх эриэн ыт сүрдэнэр. Атыҥыраан ытырыа диэн дьиэс-куос тутуннум. Ыкынаачай чоттоото, уолу билэ охсубут ыттар эмиэ да эккэлээн эйэҥэлэһэллэр.
Дьиэттэн, биһиги кэлбиппитин түннүгүнэн көрөн, биир сүрдээх улахан уҥуохтаах, эр киһи курдук дараҕар сарыннаах эмээхсин сүөдэҥнээн таҕыста. Сыарҕа ыксатыгар ыттартан куттанан дьороллон турарбын көрөн:
– Оо, бу муҥнаах хата кэлсибит дии. Тоҥон иэдэйбит буолбаат? Дьиэҕэ киир, тоом. Мин билигин ынахтарбын оннуларын буллартаан, баайталаан баран киириэҕим… – бэйэтэ тиэтэйэ-саарайа, ити курдук чугас далга орулаһа-орулаһа кэйсэн дьирэҥкэлэһэ сылдьар сүөһүлэригэр барда.
Ыкынаачай атын сиэтэн дьиэлээн иһэн:
– Чэ сити курдук… – диэтэ уонна, умса түспүт нэк бэргэһэтин өрө анньына-анньына, көһүйбүт атахтарынан көһүүннүк түөрэҥэлээн, сүөһүлэрин кытта бара турда. Били сэксэйбит түүлээх, алаа харахтаах ыт, бу киһини үрэн да туох ас тахсыаҕын диэбиттии, оҕуруот муннугар чэпчэтинэ түһээт, уол кэнниттэн саппай уопсан ньохоохтоото…
Эмээхсин эппитин хоту саадьаҕай ынах тириитэ бүрүөһүннээх халҕаны аһан дьиэҕэ киирдим. Искэ киирээт, былааппын сүөрэн уһуллум. Хас да кыраһыын лаампатын чэмэлкэй сырдыгар түбүгүрэ сылдьыбыт дьиэлээхтэр болҕомтолоро барыта миэхэ түмүлүннэ. Сүрдээх судургу, бэрт майгылаах дьон буолан биэрдилэр. Тула түһэн ааппынсуолбун ыйыталаспытынан, өрдөөҕүттэн билэр оҕолорун курдук кэпсэппитинэн-ипсэппитинэн бардылар. Бэйэ-бэйэлэрин ыҥырсалларынан ааттарын тута билэттии оҕустум.
– Сөбүлэһэн кэлсэрэ буоллар бэрт буолуох этэ диэбитэ Маарыйа. Хата кэлсибиккин дии, – Маарпа диэн ыҥырар саас ортолоох дьахтардара көх-нэм буолар. – Кэнээрэбэ Маарыйа кыыһа, Хара Өлөксөй оҕонньор сиэнэ буоллаҕыҥ.
– Ыраах айаҥҥа бу дьыбарга тоҥноҕо, – дьиэлээх эмээхсин кийиитэ Огдооччуйа болҕойон ахан баспыттан атахпар диэри дьиктиргээбиттии көрөн турар. Мин таҥаһым-сабым да араас самыы ууруу абыраҕа-ибирэҕэ элбэҕэ, илдьиркэйдэнэн, салбырҕастанан, сарбынньахтанан түһэн сүрдээх көстүү буоллаҕа…
Бу ыккардыгар Маарыйа эмээхсин хотонуттан киирдэ.
– Хайа, тоом, сыгынньахтаныый, итин… – бэйэтэ эмиэ тастан киирбит киһи сонун, былаатын аан чанчыгар көхөҕө иилэн ыйаата. Онуоха чугастан дьүһүнүн-бодотун дьэ үчүгэйдик сыныйан көрдүм: төһө да бөдөҥ, киппэ көрүҥнээҕин иһин сүрдээх оттомноох, номоҕон, ис киирбэх сырдык сэбэрэлээх эмээхсин эбит.
Өс хоту тас таҥаспын, халтаҥ соммун уһуллум. Эмээхсин дьиэ уҥа өттүгэр баран чэй бэлэмнээтэ.
Икки ыал дьукаахтаһан олороллор эбит. Лобоой Ньукулай урукку, арахсыбыт кэргэнэ Маарпа (Силбэх) уолун Ньукулайы (Чукчакыын), иитийэх кыыһа Киристиини кытта уонна Саабынаптар бэйэлэрэ.
Сүөгэйдээх лэппиэскэни мотуйдум, хойуу үүттээх лааппы чэйэ чэйдээх итии чэйи бурулаччы истим, куйуур соботун үөлбүттэрин сиэтим. Маарыйа эмээхсин, мин кимири-хомуру аһыырбын көрөн олорон, аһынан саҥарар:
– Һэ дьэ… муҥнаах… этэ-сиинэ уостан түһэн хачаайытын. Хата хайдах быстаран хаалбакка сылдьаахтаабытай? Кинитээҕэр буолуохтар суолга охтубуттара элбэх ээ. Киһи сырыттаҕына сылдьар диэн итини этэллэр. Хойут киһи төрдө буолаары аан дойдута барахсан араҥаччылаатаҕа. Оттооххо охтубуккун Дьөрөөмөлөөх булан өрүһүйбүттэр этэ дии. Хоноһолоох манна сылдьан кэпсээн ааспыттара. Дайыылалаах дьон да бөҕөлөөхтөр эбит ээ, оҕону сир-халлаан ыккардыгар быраҕан барыы диэн. Ол кэннэ дьэ хайдах санаа баттыгаһа суох олох олорор урааҥхайдарый? Оо, эҥин арааһы киһи истэр. Тиийиммэт-түгэммэт, иннэ-кэннэ биллибэт буолбут, күннээҕинэн кээрэтиллэр саараҥ олох киһи майгытын-сигилитин кытта уларытар.
Сүөгэй сиэбэтэҕим ырааппыт киһи үрүҥ ас үтүөтүн лэппиэскэнэн уймаан аһаатым, дьагдьайбытым тута ааһан хаалла. Маарпа уола Чукчакыын Балаҕаччы оскуолатыгар үөрэнэр үһү. Өрөбүлүгэр кэлэн хонон-өрөөн барар эбит, миигин кытта араа-бараа саастаах. Маарпа бастакы кэргэниттэн үстэ оҕоломмут. Аччыгый уол Сэмэн сэриигэ бараат да сотору өлбүт, бу сыл тохсунньутугар ийэлэрэ хара сурук туппут. Улахан уол Ньыыкан, орто уол Сүөдэр эмиэ боруоҥҥалар. Ньыыкантан өтөрдөөҕүтэ сурук кэлбит. Кыыһа Өрүүнэ кэргэннээх, Балаҕаччы балыыһатыгар асчыттыыр.
Маарыйа эмээхсин буоллаҕына биэс оҕолоох: икки уол, үс кыыс. Улахана Кыра Баһылай ойохтоох, оҕолоох. Холкуос булчута. Айдаҥҥа туһунан олорор эбит. Иккис уол Ылдьаа, кэргэнэ Огдооччуйаны кытта холбоспуттара ырааппыт да, оҕолоро суох. Огдооччуйа кытта төрөөбүт суруһун Баһылай (Баһыычаан) диэни бэйэтин аннынан суруттарбыт.
Икки уол кэннэ утуу-субуу түөрт кыыс төрөөбүттэр. Улахан кыыс Маарпа Балаҕаччы интэринээтигэр сопхуостуур эбит. Кэргэнэ Дьаакыбылап Борокуоппай диэн киһи сэриигэ ыҥырыллан бараат, эмиэ уһаабатах. Иккис кыыс Өксөөн – «Свердлов» холкуос бэрэссэдээтэлэ. Үһүс кыыһа Сөдүөччүйэ уһуннук ыалдьан баран быйыл кыһын өлбүт. Тыккыр Маарыйа диэн ааттыыр кыра кыыһа холкуос суотчута, үстээҕэр ийэлэрэ улаханнык ыалдьан, бэйэтэ этэринэн, аны ийэтэ суох тулаайах хаалыа диэн чугастык билсэр, «эн-мин» дэһэн олорор ыкса ыалларыгар Уйбаныап Дьэримиэйдээх диэҥҥэ ииттэрэ биэрбит.
Лаппа хараҥаҕа холкуос араас иирбэ-таарба үлэтигэр үлэлиир, Маарыйа эмээхсин суруһа Улахан Баһылай, уола Ылдьаа кэлбиттэригэр аны хонук аһылыкпытын собо сиэтибит. Баһылайдаах Ылдьаа иккиэн сүрдээх эйэҕэс-сайаҕас майгылаах дьон.
Утуйуу буолбутугар Маарыйа эмээхсини кытта кус түүтэ бэриинэлээх саха ууһа оҥорбут киэҥ оронугар атахтастыбыт. Мин улаҕа сыттым. Куобах суорҕан сылааһа, сымнаҕаһа бөҕөтө.
…Сарсыарда түннүк чарапчытыгар түспүт чооруостар чыбыгыраһар саҥаларыттан уһуктубутум, дьиэлээхтэр, үлэлээх дьон бары үлэлэригэр баран-кэлэн хаалбыттар. Маарыйа эмээхсин түбүгүрэн ырааппыт, хотонуттан ынахтарын ыан киирбит, хаҥас остуолга хатыҥ ытыгынан күөрчэх ытыйан күрдьүгүнэтэр.
Туран таҥнаары гыммытым, киэһэ устубут таҥаһым суох. Арай талах олоппос үөһэ, суол-суол сааһылаан, саҥа таҥас уурбуттар. Мин төбөм эрэ көстөн, суорҕаммын бүрүнэн ороммор олорорбун көрөн, эмээхсин:
– Тоҕойуом, ити таҥас бэлэмнээбиппин итини таҥын, – диэтэ.
Ылан көрбүтүм, ис таҥас, ыстаан, уһун ырбаахы, халтаҥ сон бааллар, саҥа тигиллибит, бэл кэтиллибэтэх кэтиинчэлээх этэрбэстэр олоппос анныгар өйөннөрүллэн дьоройбуттар.
Сууммутум кэннэ Маарыйа ып-ыраас соттор аҕалан биэрдэ.
– Маны бэйэҥ соттор гын, – диэтэ.
Сотторум ырааһа бэрдиттэн мэктиэтигэр сэрэнэ-сэрэнэ сотуннум.
Остуолга олорон чэйдээтибит. Отоҥҥо буламмыт минньигэс да минньигэс күөрчэх, чэй, эбиитин куртуйах этин хоторон, миинин чохоолго кутан биэрдэ.
Чукчакыын сарсыарда ааттаах эрдэ туран Балаҕаччыга үөрэҕэр барбыт. Нэдиэлэ бүтүүтэ субуота киэһэ биирдэ кэлэр үһү. Үөрэнэр сирэ мантан икки көстөн ордук.
Маарпа кыыһа Киристиинниин, маҥнай утаа симиттибиппит ааһан, күө-дьаа кэпсэттибит. Миигиттэн биир сыл аҕа кыыһы Модут нэһилиэгиттэн аҕалан ииттибит. Эмиэ тулаайах. Эдьиийдэрдээх үһү да, кыайан тиийинэн бииргэ бөрөһөн олорор кыахтара суох буолан, ыал-ыал аайы арҕам-тарҕам ыһыллан хаалбыттар. Быркылаахха кэлэн олорбута хас да сыл буолбут. Киристиини кытта икки тулаайах дьон уот ааныттан сүрдээҕин табыстыбыт…
Дьэ бу курдук мин Саабынаба Маарыйа эмээхсиҥҥэ иитиллэн, киниэхэ оҕо буолан саҥа олохпун саҕалаабытым. Эмээхсиҥҥэ кэлиэхпиттэн хоргуйар, быстарар диэни билбэтэҕим. Үлэҕэ сылдьан күннээҕинэн аччыктааһын, тоҥуу-хатыы диэн ол аахсыллыбат. Маарыйа барахсан букатын бэйэтин оҕотун курдук тутан, сыһыаннаһан, аһыырыттан аһатан, таҥнарыттан таҥыннаран, уруккум курдук, ханна да мээнэ, кумалаан кэриэтэ, ускул-тэскил, атах балай, холкуостан холкуоска, ыалтан ыалга барарым-кэлэрим тохтоон биир сиргэ олохсуйбутум…