Федот Захаров
Үйэ кирбиитигэр

   Федот Федотович Захаров – саха омук былыргытын, ордук киин улуустар сахаларын былыргытын чахчы киэҥник, дириҥник билэр, үөрэппит, чинчийбит киһи. Саха сиригэр Орто Өлүөнэҕэ нуучча хаһаактара кэлиэхтэриттэн ыла сахалар былыргыларын туһунан норуот сэһэннэрин архыып докумуоннарын кытта тэҥнээн чинчийбитэ. Онон былыргы сахалар олохторун-дьаһахтарын, майгыларын-сигилилэрин, материальнай уонна духуобунай культураларын чахчы дириҥник, ымпыктаанчымпыктаан, сиһилии билэрэ. Ол кини «Боотуруускай улуус сахаларын төрүт уустара», «Омоҕой баай», «Уоруллубут таптал», «Кыыс дьылҕата», «Кый барыы» диэн сэһэннэригэр ырылхайдык көстүбүттэрэ.
   Онон Ф.Ф. Захаров былыргы сахалар тустарынан бөдөҥ айымньылары айар толору бэлэмнээх киһи этэ. Ону «Үйэ кирбиитигэр» суруйуута толору туоһулуур. Темата уустук кэми хабар. Манна Саха сирэ Россия кииннэммит государствотыгар холбонор кэмэ уустаан-ураннаан көрдөрүллүбүт.
   Бу уус-уран айымньы, төһө да историческай чахчыларга олоҕурдар, историяҕа сүүс бырыһыан сөп түбэһэрин ирдиир сөбө суох. Уус-уран айымньыга буолбут историческай событиелары ааптар бэйэтин хараҕынан көрөрө, бэйэтин санаатын этэрэ, бэйэтин версиятын биэрэрэ көҥүл дии саныыбын.
   Айымньыга билиҥҥи кэмҥэ уопсай ылыныллыбыт көрүүлэргэ соччо сөп түбэспэт чахчылар бааллар. Холобур, Тыгын (Дыгын), хаҥаластар саха историятыгар оруолларын көрдөрүүгэ тус бэйэтин субъективнай көрүүтүгэр, ордук илин эҥэр сорох улуустарыгар тарҕаммыт үһүйээн араас варианын ис хоһоонугар олоҕуран суруйбут. Атын этнографическай быыччыктартан ыллахха, билиҥҥи уопсай ылыныллыбыт көрүүнэн нуучча кэлиэн иннинэ сахалар өлбүт киһини сиргэ көмпөттөрө, араҥастыыллара диэн өйдөбүл баһыйар. Онон ромаҥҥа нуучча хаһаактарын кытта кыргыһыыга өлбүт дьону сиргэ көмпүттэрин ааҕааччы соһуйа ааҕыан сөп. Ол эрээри бу кэнники сылларга Саха сирин археологтара французтары кытта ыыппыт археологическай хаһыыларын түмүгэр бэрт элбэх XIV–XVI үйэлэрдээҕи сиргэ көмүллүбүт сахалар уҥуохтара (ол иһигэр аттаах, кулуттаах көмүүлэр) көстүбүттэрэ.
   Түмүктээн эттэххэ Федот Захаров бу бөдөҥ айымньыта былыргы сахалар тустарынан элбэх сонуну биллэрэр кыахтаах.
   Г.В. Попов,
   филологическай наука кандидата,
   СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ
   2006 с.

Үйэ кирбиитигэр

   Уһуга-киэҥэ биллибэт киэҥ бэйэлээх хонуу куйаарга илгэлээх ардах түһэн, күөх от силигилии үүнэн, уһун кэмнээх өҥ дьыллар буоллахтарына, күөллэр, үрэхтэр, элгээннэр уунан туолаллар. Уйгу-быйаҥ буолан, киһи-сүөһү элбиир, дьоллоох олох туругурар. Ол эрээри сут, кураан дьыллар мүһэлгэлэрэ сатыылаатаҕына, онуоха эбии ымсыы, күөнтэһии, уулаах өҥ сири былдьаһыы, иирсээн баар буоллаҕына, дьон-сэргэ олоҕо огдолуйар. Муҥ-сор буулаан, эрэй-кыһалҕа эҥээрдэһэр.
   Хонуу куйаарга олохсуйбут көс олохтоох омуктар мас мастаабаттар, от оттооботтор, дьиэ туппаттар, бурдугу ыспаттар. Чэпчэки иһиттэрин-хомуостарын, боолдьох дьиэлэрин тиэнэн, үгүс элбэх сүөһүлэрин кэнниттэн көһө сылдьаллар. Хаппыт талаҕы, сүөһү киитин уматан күөстэнэллэр. Кыылы, сэрии дьонун курдук элбэх киһи мунньустан, күрэтэн, күөйэн-хаайан бултууллар.
   Туос иллэҥ буолан тэһийбэт, күөгэйэр күннэригэр сылдьар эдэр уолҕамчы дьон хайа эмэ аҕа баһылык сэриини тэрийэр буоллаҕына, киниэхэ үөрүүнэн холбоһоллор. Эбэтэр хантан эрэ атын урдустар кэлэн саба түстэхтэринэ, оҕолорун, ойохторун, бар дьоннорун, сүөһүлэрин-астарын көмүскээри, өргөс тутар кыахтаах эр дьон бары туруналлар. Бэйэлэрэ көмүскэммэт буоллахтарына, кинилэри ким даҕаны көмүскээбэт. Ол сэриигэ кимнээх эрэ кыайан-хотон өрөгөйдүүллэр. Сүөһүнү, кулуту үүрэн, баайы-дуолу былдьаан бараллар. Оттон кимнээх эрэ хотторон өлөллөр-сүтэллэр, ыһыллаллар. Эбэтэр эстэ сыһан баран, өрүһүнэн, эмиэ элбээн бараллар. Саҥа ыччат дьон үөскээн, атахтарыгар туран истэхтэрин аайы, урукку эрэй умнуллар, үөрэх буолбат. Хата, кимнээх эрэ килбиэннээх сырыылара күүркэтиллэн, кэрэ кэпсээн буолан, эдэр дьону эмиэ мүччүргэннээх сырыыларга угуйар, ыра санааларын оонньотор.
   Оттон уһун кэмҥэ туох да араллаана суох олорор буоллахтарына, онно өр кэмнээх өҥ дьыллар эҥээрдэстэхтэринэ, киһи-сүөһү элбиир, кыаҕырар. Ол хайдах өйдөөх-санаалаах, майгылаах дьон баһылыылларыттан, төһө улахан холбоһук тэриллэн, киэҥ сири сабардаан олороруттан улахан тутулуктаах. Быдан былыр хууннар диэн модун холбоһук тэриллэн, Гоби кумах куйаарыттан Илин Сибиир тайҕатыгар тиийэ, сүрдээх киэҥ нэлэмэн сири бас билэн, хас да үйэ устатыгар «биһиги аҕай дуо?» диэн күннээн-күөнэхтээн олорбуттара. Кытайдар, кинилэр аттаах сэриилэриттэн көмүскэнээри, сүүһүнэн көс усталаах таас күүлэ күрүөнү, кириэппэс истиэнэни тутарга күһэллибиттэрэ. Ол олордохторуна, уһун кэмнээх алдьархайдаах кураан сут буолан, күөллэр, үрэхтэр уулара оҥойо уолан, куйаар кураанахсыйбыта. 155 сыллаахха хотугу хууннар өҥ сири көрдөөн, арҕаа көһүүлэрэ саҕаламмыта. Урал хайаларыгар Волга өрүс кытылыгар тиийэн, икки сүүс сыл кэриҥэ олорон, онно олохтоох финно-угордары кытта булкуспуттара.
   Онтон төрдүс үйэ сэттэ уонус сылларыттан саҕалаан, хууннар аны арҕаа диэки көһөн барбыттара. Европаҕа кинилэри гууннар диэн ааттаабыттара. Гууннар төрдүс үйэ бүтүүтүгэр Сирияҕа, Каппадокияҕа, бэһис үйэ маҥнайгы аҥаарыгар номоххо киирбит улуу полководец Аттила баһылыктаах Европаҕа тоҕо ааҥнаан киирбиттэрэ. Европеецтар холбоһуктаах күүстэрэ кинилэри Испания сиригэр Каталонияҕа көрсөн, ынырыктаах кыргыһыы буолбута. Кэлин гууннар Европаҕа хаалан, тарҕанан, аттаах сэриилэрэ атын государстволарга сулууспалаан, хас да үйэ устатыгар иҥэн-сүтэн суох буолбуттара. Европа сиригэр онно-манна бытарыйан хаалбыт, түҥ былыргыттан силис тардар тэҥэри диэн таҥараларын умнубакка олорбут тобохторун, орто үйэтээҕи инквизиция суута атын итэҕэллээхтэр диэн урусхаллаан симэлиппитэ. Оттон соҕурууҥҥу хууннар дойдуларыгар хаалан, уһун сукка быста мөлтөөбүттэрэ. Кэлин өстөөхтөрүгэр – кытайдарга, динлиннэргэ, сяньбиларга улам кыайтаран, олох эстибиттэрэ.
   Ол кэнниттэн сүүһүнэн сыллар ааспыттара. Улуу истиэпкэ өҥ дьыллар эргийбиттэрэ. Киһи-сүөһү үөскээн, элбээн, саҥаттан саҥа көлүөнэ солбуллан испитэ. Кэлин, алтыс-сэттис үйэлэргэ, түүрдэр модун холбоһугу тэрийэн, Кытай, Иран, Византия курдук сүҥкэн государстволары кытта тэҥҥэ анньыһар улуу империяны олохтообуттара. Илин Амур өрүстэн арҕаа Хара муораҕа тиийэ киэҥ нэлэмэн сири олоччу бас билбиттэрэ.
   Былыргы хууннар үлтүркэйдэрэ Орто Азияҕа, Алтайга, Кытайга, Маньчжурияҕа хаалбыттарын, түүрдэр өрөгөйдөөн олороннор, бэйэлэригэр симэлиппиттэрэ. Арай Байкал күөл арҕаа эҥээригэр, Ангара өрүс уҥуор, тыа быыһыгар саһан, бүгэн олорбут аҕыйах ахсааннаах айыы аймаҕа эрэ ыраах кытыыга олорор буоланнар, таарыллыбатахтара. Хууннары арҕаа көһөрбүт уһун сукка айыы аймаҕа эстэ сыһан, уу кытыытыгар олорор буоланнар, тыыннаах ордубуттара. Кэлин даҕаны быста-быста салҕанан, ыраах буолар араллааннарга кыттыспакка, бэйэлэрэ туһунан сирдээх-дойдулаах, аймах дьон аатыран, утуму салҕаан, бур-бур буруо таһааран олорбуттара. Илин өттүлэригэр улуу Байҕал уһуу тэнийэр. Соҕуруу тыа эҥээрдээх уһун Сайаан хайата истиэп тыалын хаххалыыр. Хоту киэҥэ-киэлитэ биллибэт сис тыа, хайа. Онон үргүөр үргүйбэт, ыһыы-хаһыы иһиллибэт кытыы сиргэ нус-хас олорор курдук сананаллара.
   Арай арҕаа өттүлэригэр кыргыстар диэн халыҥ аймах дьон олороллор да, ыраахтара уонна эйэ дэмнээхтэрэ. Кинилэри кытта уора-көстө сүөһүнү үүрсэр кыра хабырыйсыылар буолааччылар да, олоҕу огдолутар улахан сэрии буолбата. Улуу түүрдэргэ уһанар аймаҕы атаҕастаатахтарына, иэстэбиллээх буолуо диэн кыргыстар кыраҕыйан мээнэ тыыппаттара.
   Киэҥ нэлэмэн истиэпкэ көһө сылдьар сэрииһит омуктар тимир оҥоһукка, сэрии сэбигэр олус наадыйаллара. Ол иһин хайалаах, мастаах сиргэ олорор тимир уустарын тыыппаттар этэ. Айыы дьоно былыр-былыргыттан тимири уһаарар, уһанар идэлээхтэрэ. Түүрдэр кинилэргэ сэрии сэбин, куйаҕы оҥорторон ылаллара. Кырыы хааннар диэн ааттыыллара.
   Айыы аймаҕа аҕыйах ахсааннаах үс аҕа ууһа буолан олорбута. Кинилэр сылгыны, ынаҕы иитэн, бултаан, балыктаан айахтарын ииттэллэрэ. Бурдугу, просоны ыһаллара. Просоны тараан диэн ааттыыллара. Тараан таһар икки төгүрүк иилээх таратаайканы оҥостоллоро. Таҥас хатар күөрчэххэ өрбөҕү өрөллөрө. Кинилэр атыыһыттара улуу Байҕалы соҕуруу тумсунан эргийэн, Хаамар Дабаан сис хайатын нөҥүө түһэн, Кээхтийэҕэ тиийэн, түүлээҕи, тимир оҥоһуктары кытай таҥаһыгар, иһитигэр, бурдугар атастаһаллара. Кинилэр истиэп олохтоохторун курдук сэрииһиттэрэ суоҕа. Истиэп хас биирдии сэрииһитэ үс аттаах буолуохтаах этэ: айан ата, ындыы ата уонна сэрии ата диэн. Оттон айыы аймаҕа ханна да көспөккө, тыа кыараҕас алаастарыгар олорор буоланнар, элбэх сылгыны кыайан ииппэттэрэ. Ол да буоллар, аҕа ууһун көмүскүүргэ, күүстээх буолар чинчилээх уол оҕолору кыргыс үөрэҕэр үөрэтэллэрэ.
   Кэлин түүрдэр иккис каганаттара эстибитин кэннэ, кыргыстар дьэ көҥүл бараннар, арҕаа диэки олорор айыы аймаҕар кэлэннэр сабыта түһүтэлээбиттэрэ. Ол иһин Аҥхара өрүс арҕаа өттүгэр олорбут аҕа ууһа дойдуларын хаалларан, тэскилээн улуу Байҕал илин өттүгэр көспүттэрэ. Ол диэки үксэ куйаар эҥээрдээх дойду буолан, хоту тыатыгар сыстан, урааҥхайдар диэн ааттанан олорбуттара. Оттон улуу Байҕал уонна Аҥхара өрүс икки ардыгар олорор аймах дьон, ханна да көспөккө, дойдуларыгар олорон хаалаллар. Кинилэр үтүөлэрэ кыргыс омук баайдарын ыччаттарын кытта хардарыта эр-ойох ылсан, уруурҕаһа, эйэни олохтуу сатыыллар.
   Онтон өҥ-сут эҥээрдээх хас да үйэ ааспытын кэннэ, уон үһүс үйэҕэ, могуол омуктар модун холбоһугу тэринэн өрөгөйдөөбүттэрэ. Кинилэр эмиэ хонуу куйаар дойдулаах көс омуктар этилэр. Тимири уһаарарга, уһанарга идэтийбэт буоланнар, былыргы түүрдэр курдук тимир уустарын тыыппаттар этэ. Ол эрээри улахан сэрии дьалхаана урааҥхайдары эмиэ таарыйар. Ханнык эрэ могуол эдэр уолҕамчы хаанын аттаах сэриитэ 1217 сыллаахха хонуу куйаар эҥээрдээх аһаҕас сиргэ олорор урааҥхайдар ордууларын алдьаппыта. Байҕал илин өттүгэр олохсуйбут урааҥхайдар онтон тэмтэрийэн, хаһан эрэ былыргы өбүгэлэрэ эппиттэрин курдук, «бу дойдуга сүгүн олордуо суохтар» диэн, сүөһүлэрин үүрэн, хоту көһөллөр.
   «Оннуттан уларыйбыт огдолуйар» диэн өс хоһооно этэринии, аны могуоллартан күрэнэн, ханна эрэ чуумпу дойду баар буолуохтаах диэн, Олоохуна өрүс сүнньүн тутуһан, хоту диэки айаннаабыттара. Аара тохтоон, икки сиргэ кыстаан бараннар, үһүс сайыннарыгар, улахан өрүс орто сүнньүн илин эҥээригэр кэлэллэр. Ханна даҕаны киһи-сүөһү олохсуйуон сөптөөх сири көрбөтөх дьон өрүс арҕаа эҥээригэр киэҥ-куоҥ үчүгэй сир баарын билбиттэр. Онно кыһамматах курдук өрүс илин эҥээригэр тохтоон кыстыыллар. Ол кэмҥэ өрүс арҕаа өттүнээҕи киэҥ сыһыыга сайын таба көлөлөөх тоҥ уустар кэлэллэр эбит. Ону сэргэ дьүкээбиллэр (юкагирдар) диэн балыксыт идэлээх дьон өрүс кытыытынан олорбуттар.
   Урааҥхайдар кыстаан бараннар, саас хаар хараарыыта өрүс уҥуор туорууллар. Кинилэр куйахтаах, тимир сэптээх баатырдара таас үҥүүлээх, охтоох тоҥ уустары сэриилээн хотон, эргиллибэт гына үүрбүттэр. Онтон дьулайбыт дьүкээбиллэр, сэриилэспэккэ эрэ бары көһөн, Тумара үрэҕинэн хоту түспүттэр. Урааҥхайдар үчүгэй ходуһалаах, бултаах, балыктаах саҥа сири дойду оҥостон олохсуйаллар.
   Оттон улуу Байҕал арҕаа өттүгэр олорбут айыы дьоно тыытыллыбакка дойдуларыгар олорбуттара. Могуоллар кыайан-хотон, барыталаан, улахан араллаана суох кэм кэлэн, дьыл-хонук ааһан испитэ. Ханна эрэ кый ыраах буолар сэрии дуораана да иһиллибэтэ.
   Өр кэмҥэ Кытайы баһылаан олорбут могуоллар 1368 сыллаахха ол дойдуттан букатыннаахтык үүрүллэн, төрүт сирдэригэр Монголияҕа көһөн кэлбиттэрэ. Кэлэллэрин кэлбиттэрэ буолан баран, Кытай сиригэр төрөөбүт-үөскээбит, көс олохторун олох умнубут дьон, аҥаардас эт-үүт аһылыкка астымматтар. Кураанах хонуу куйаарга тэһийбэттэрэ даҕаны. Аны кэһэкэнэ буолбут кытайдар сүгүн олордубаттар. Могуол сиригэр элбэх сэрии дьонун аҕалан, киин куораттарын Кара-Коруму урусхаллаан баран төннөллөр.
   Кытайга бурдук үүннэрэн аһаан олорбут сорох могуоллар, тыа эҥээрдээх чуумпу, кытыы сиргэ баран олохсуйарга быһаарыналлар. Кинилэр сэниэ ылан бараннар, аттаах сэриилэрэ Сайаан хайатын уҥуордаан, Аҥхара өрүһү туораан, улуу Байҕал арҕаа эҥээрин олоччу сэриилээн ылаллар. Эр дьону өлөртүүллэр. Эдэр дьахталлары, оҕолору Монголияҕа көһөрөллөр. Көс олохторун умнубут могуоллар «үтүө дойду бу баар эбит» диэн саҥа сиргэ олохсуйаллар.
   Оттон урукку аҕа баһылыктарын аатынан сахалар диэн ааттаммыт айыы дьоно сэриигэ хотторон тыыннаах ордубуттара тыаҕа күрэнэн, хоту түһэр улахан өрүс баһыгар саһан кыстыыллар. Аал оҥостон, эһиилги сааһыгар сүүрүккэ оҕустаран хоту диэки усталлар. Кыыллаах Арыы диэн ааттаабыт арыыларыгар кэлэн кыстаан баран, нөҥүө саас эмиэ өрүһү таҥнары устан, олохсуйуохха сөптөөх киэҥ сыһыыны көрөн тохтууллар.
   Ити кэм иннинэ Туймаадаҕа, Эҥсиэлигэ олохсуйбут урааҥхайдары тигиилээх сирэйдээх тумат омуктар эмискэ кэлэн саба түһэн сэриилээн хотоллор. Онно тэмтэрийбиттэрин кэннэ, аны уһун кэмнээх сут кэлэн, быстаран, иэдэйэн олордохторуна, соҕурууттан өрүһүнэн устан, Омоҕой баһылыктаах айыы дьоно – сахалар кэлэллэр. Ол дьон биир тыллаах аймахтарын урааҥхайдары булан, кыргыттарын ойох ылан, дьиэ-уот туттан олохсуйаллар. Өлгөм бултаах, балыктаах, аҕыйах киһилээх, киэҥ-куоҥ чуумпу дойдуну сөбүлүүллэр. Сүүһүнэн сылларга улахан быстарыылаах уһун сут уонна улахан сэрии буолбакка, киһи-сүөһү элбээн, кэлин ханна киһи олоруон сөптөөх уулаах, ходуһалаах, мэччирэҥнээх сиргэ барытыгар тарҕаналлар. Урааҥхай сахалар хоту дойдуга кэлэн бурдугу ыһалларын, өрбөҕү өрөллөрүн умнубуттара. Сүрүн аһылыктара – эт, үүт, үрүҥ ас, балык, кымыс. Онно сир аһын хомуйан, бэс субатын хатаран мэлийэн эбинэллэр. Онтон дьадаҥы дьон сүрүн аһылыктара балык буолар.
   Урааҥхай сахалар аҕа уустарынан арахсан, анал сири-дойдуну бас билэн олорбуттара хас да үйэ буолла. Хардарыта ойох ылсан, эргэ баран, уруу-аймах тардыһан, утуму салҕаан, ууһаан-тэнийэн элбииллэр. Кинилэргэ сомоҕолоһуу, биир ил тутулун тэринии диэн суох. Оннук тэринэргэ туох даҕаны күһэйбэт, атын сиртэн туора омук кэлэн сэриилиир куттала суоһаабат. Былыр урааҥхайдары кэлэн сэриилээбит тигиилээх сирэйдээх тумат омуктар эстэн-сүтэн «тыал буолбуттар» диэн кэпсииллэрэ.
   Ол эрээри аҕа уустарын икки ардыларыгар буолар иирсээн, сүөһүнү үүрсүү, хааннаах хабырыйсыы, атаҕастабыл даҕаны арахсыбат аргыс буолан, хам-түм күөдьүйэр. Оннук сахтарга күһүн үлэ-хамнас бүппүтүн кэннэ, улуу добдурҕа саҕана бары түмсэн, икки-үс хотонноох балаҕаны биир тиэргэн иһигэр ыксалаһа тутан, бары мунньустан олороллор. Эбэтэр аҕыйах киһи буоллаҕына, булгунньах үрдүгэр тахсаллар. Оннук дьаһаныы өс-саас баар буоллаҕына оҥоһуллар. Оттон эйэлээх, нус бааччы кэм буоллаҕына, биир сиргэ мустубаттар.
   Улахан уҥуохтаах, күүстээх киһи буолар чинчилээх уол оҕону уон сааһыттан ыла кыргыс үөрэҕэр үөрэтэллэр. Оннук оҕону кистээн иитэллэр. Атын өстөөх аймахтар «бу уол улаатан силгэтэ ситтэҕинэ, биһигини сүгүн олордуо суоҕа» диэн өлөрөн эбэтэр атаҕын иҥиирин батыйанан быһа охсон кэбиһиэхтэрин сөп. Кыргыс үөрэҕэр үөрэммит оҕоҕо уон аҕыһын туолуута сэрии сэбэ, куйах оҥоһуллар. Ойуун кыыран илбис иҥэрэр. Онно уһуйтарыылаах урдус тыһаҕаһы эбэтэр кырдьаҕас аты өлөрөн хайаан даҕаны сэбин хаанныахтаах. Ол кэнниттэн баатыр диэн ааттанар. Аҕа ууһун араҥаччылыыр киһи буолар.
   Байбыт, кыаҕырбыт дьон дьадаҥылары кулут, хамначчыт оҥостон, аҕа ууһун баһылаан-көһүлээн олороллор. Хас эмэ атыыр үөрдээх, элбэх сүөһүлээх баайдар бааллар. Кинилэр тоҥустарга таһаҕасчыттары ыытан, арыыны, тимир оҥоһуктары, сылгы кутуругун, сиэлин кылын атыылаттаран, түүлээҕи, тууһу, сарыыны, таба тириитин, тыһын эргинэллэр. Ыраах илин богдо -------
| Библиотека iknigi.net
|-------
|
-------

омук сиригэр түүлээҕи илдьэн атыылаан, ол дойдуттан таҥаһы, бурдугу, оҕуруону, арыгыны аҕалтарааччылар.
   Урааҥхай сахалар түҥ былыргыттан силис тардар айыы таҥара итэҕэлин умнубаттар. Үөһээҥҥи үрдүк айыыларга үҥэллэр-сүктэллэр. Сир-дойду иччитин алгыыллар. Былыргы түүрдэр килбиэннээх сырыыларыттан силис тардыбыт кэрэ кэпсээн, уларыйан-тэлэрийэн, күүркэтиллэн, тойугу кытта холбоһон олоҥхоҕо кубулуйбута. Улуу олоҥхоһуттар ыалтан ыалга ыҥырыыга сылдьаллар. Онон тыллара бэркэ сайдан, айыы аймаҕа саха дьонобут дэһэн, сүөһү иитэн, бултаан, айылҕаттан аһаан-сиэн олороллор.
   Оннук олордохторуна, сайын соҕурууттан улахан муруннаах, түү-бытык сирэйдээх, киһи өйдөөбөт тылынан кэпсэтэр, иилэҕэс тимир куйахтаах, уһун уктаах тэрэгэр сүгэлээх, өттүктэригэр кыыннаах кылыстаах омук дьоно тиийэн кэлэллэр. Кинилэр кимнээхтэрий? Хантан кэллилэр?
//-- * * * --//
   Хаһан баҕарар төһө да модун империя, государство аҕа баһылыга өлөн, былаас былдьаһыыта буоллун да, ол государство сатарыйар, мөлтүүр, олох да үрэллэр, самнар. Дьон-норуот итэҕэйэр, ытыктыыр, таҥара курдук саныыр баһылыктаах буолуохтаах. Баҕар, ол баһылык киһитинэн мөлтөх да буоллун, син биир кини аатынан саптынар буоллахтарына бэрээдэк баар буолар.
   XVI үйэҕэ Нуучча сиригэр Иван Грознай ыраахтааҕы өлбүтүн кэннэ «Великая Смута» дэнэр араллааннаах кэмҥэ өлүү-сүтүү буолбутун, хаһаайыстыба быста айгыраабытын тэҥэ, майгы-сигили эмиэ олус кэхтибитэ. Араллаан кэмигэр таҥнарыы, бэйэ эрэ иннин көрүнүү, иирээн, икки сирэй буолуу, акаарытыйыы, солуута суох өлөрсүү бөҕө тахсыбыта. Хардарыта талаһыы, туга да суох хаалыы, эстии-быстыы туһунан этэ да барыллыбат. Онон бар дьон нус-хас бэрээдэктээх олоххо олус наадыйыыта олус күүһүрбүтэ. Нуучча судаарыстыбатыгар 1613 сыллаахха тохсунньуга Михаил Федорович Романов диэн уон сэттэлээх уолу ыраахтааҕынан талаллар.
   Эдэр ыраахтааҕы аҕата патриарх Филарет (Федор Никитич Романов) поляктарга билиэн сылдьан баран, 1619 сыллаахха кэлбитэ уонна былааһы илиитигэр ылбыта. Өйдөөх, эппиэтинэстээх киһи буолан, сэриигэ урусхалламмыт дойдуну чөлүгэр түһэрэргэ дьаныардаахтык туруммута.
   Араллаан кэмигэр атын судаарыстыбалары кытта атыы-эргиэн тохтообута. Сэриигэ айгыраабыт хаһаайыстыбаны хайдах эмэ өрө тардарга, туох-ханнык иннинэ тас эргиэни олохтуур наадата тирээбитэ. Оттон атын дойдуларга утары ууналлара диэн туох да суох буолбута. Хааһына кураанахсыйбыта.
   Онон бэрт түргэнник киэҥ Сибиир күндү түүлээҕин – «сымнаҕас валютаны» хомуйар сорук тирээбитэ. Ордук үрдүк сыанаҕа атыыланар киис тириитигэр наадыйыы күүһүрбүтэ. Иэнэ-куйаара биллибэт киэҥ тайҕаҕа, кураанах тымныы дойдуга сулууспалыы барыан баҕалаах дьону хомуйбутунан барбыттара. Хааһына төһө да кураанаҕын иһин, онно барааччыларга, хамнастарын харчынан уонна бурдугунан төлүүр бэрээдэги олохтоон, үчүгэйдик тэрийэн ыыталыырга быһаарыммыттара.
   Өссө ааспыт XV үйэ кэнники сылларыттан саҕалаан, ыраах Сибииргэ атыыһыттар, булчуттар, бааһынайдар барыталаабыттара. Бааһынайдар помещик батталыттан күрэнэн, сирдэрин былдьатан эҥин, саҥа сиргэ тиийэн олохсуйаары көһөллөрө.
   Маҥнайгы экспедицияны өссө 1600 сыллаахха тэрийэн ыыппыттара. Онтон сотору иккис улахан экспедиция барбыта. Дьон сытыылара, үс өргөстөөхтөрө, саҥаттан саҥа сири арыйан, симиэбийэ тутан, олохтоох омуктартан киис тириитин хомуйаллара. Ол сылдьан тоҥоллоро-хаталлара, аччыктаан-хоргуйан аара суолга өлөллөрө-сүтэллэрэ. Ону ол диэбэккэ, байар туһугар онно-манна тиийтэлээн, кэлин элбээн, уһуктаах төбөлөөх мас кириэппэстээх остуруогу туталлара.
   Олохтоох омуктартан сыл аайы киис тириитинэн дьаһаах хомуйар воеводстволар тэриллибиттэрэ. Төлөөбөт, күрэнэр буоллахтарына, тойоннорун эбэтэр харыһыктаах киһилэрин тутан ылан аманаат диэн ааттаан хаайыыга олордоллоро. Утары ууналлара диэн оҕуруо, алтан хочулуок, хорҕолдьун тэриэлкэ буолара.
   Воеводство тэриллибит сиригэр бааһынайдары аҕалан бурдугу ыстараллара. Промысловиктар диэн ааттанар булчут дьон ханна эмэ тиийэн симиэбийэ туттан кыстаан олорон кииһи, саһылы бултууллара. Булчуттар туох да хамнаһа суох буолан, бултаабыт түүлээхтэринэн көҥүл эргинэр бырааптаахтара. Арай бултаабыт түүлээхтэрин уон бырыһыанын хааһынаҕа босхо туттарыахтаахтар. Тоҕус уон бырыһыана воевода быспыт сыанатынан хааһынаҕа атыыланар. Булчуттар хаһан баҕарар дойдуларыгар төннөр бырааптаахтара. Оттон «служилые люди» диэн ааттанар дьон хамнастаах буолан бултуур бырааптара суоҕа. Толору сэрии сэптээх, куйахтаах, дьиҥнээх сэрии дьоно буолаллара. Кинилэр эбээһинэстэрэ – дьаһаах хомуйуута, наада буоллаҕына, сэриилэһии. Кинилэри аһынан-таҥаһынан государство хааччыйара. Көҥүлэ суох дьиэлэригэр төннөр бырааптара суоҕа. Бу дьон бары кэриэтэ ох саалаах хаһаактар этэ. Кинилэргэ көмө быһыытынан пищаль диэн тимир саалаах стрелецтэр сыһыарыллаллара.
   1619 сыллаахха ыраахтааҕы ыыппыт саалаах-сэптээх дьоно Енисей өрүскэ кэлэллэр. Хайыы үйэ биир сыл иһигэр бу өрүс эҥээрин баһылыыллар. Енисей орто сүнньүгэр остуруок туталлар. Атын суолунан хотунан кэлбит дьон Мангазейга (Таз үрэххэ) эмиэ остуруок тутан туһунан буруо таһаараллар.
   Промысловиктар, сулууспалаахтар ортолоругар эҥин араас дьон бааллара. Сэрииттэн дойдуларыгар эргиллэн, туга да суох хаалбыт дьон сулууспаҕа киирэллэрэ. Олор истэригэр эстэн хаалбыт дворяннар, боярдар оҕолоро, бэл билиэҥҥэ түбэспит поляктар бааллара. Ороспуонньуктар саайкаларыгар сылдьыбыт харса-хабыра суох урдустар, араас авантюристар, хаамаайылар эмиэ холбоһоллоро.
   Тиийиммэт-түгэммэт ыарахан олохтон кыһарыллан кэлбиттэр да бааллара. Бары хоту дойдуга кэлэн, күндү түүлээҕи хомуйан байалларын санаатахтарына, утуйар уулара көтөр, харахтара чаҕылыйа түһэр дьон. Саҥаттан саҥа сири арыйар, элбэҕи билэр-көрөр эмиэ туох эрэ тартарыылаах буолааччы. Ол туһугар төлөннөөх сүрэхтээх хорсун эр бэртэрэ ханна тиийбэтэхтэрэ, тугу оҥорботохторо баарай…
//-- * * * --//
   Хаһаактар олохтоох омуктартан ханна туох сир баарын, онно хайдах тиийиэххэ сөптөөҕүн, төһө бултааҕын, туох дьоннооҕун эҥин куруук ыйыталаһаллара. Кими эмит күүстэринэн тутан ылан эбэтэр бэйэлэригэр тардан табаарыстаһан сирдьит оҥостоллоро.
   Сирдьитэ суох тиийиэхтээх сирдэригэр тиийбэккэ, муна сылдьан баран төннөллөрө элбэх буолара. Хайаны эргийэ сылдьыбыт, суолга муна сылдьан быстарбыт түбэлтэ элбэҕиттэн кэһэлтэ буолбуттара ыраатта. Өрүс туора салаатын өксөйөн көрдөхтөрүнэ, үрэх бастара холбоһор куоһахтарыгар, дулҕа үрүйэлэргэ тиэрдэн кэбиһэр. Сирдьитэ суох түҥ тайҕаҕа хайдах да сатамматтар.
   Мангазейтан сылдьар промысловиктар Нижнэй Тунгуска үрэх үөһээ өттүгэр тахсан, симиэбийэ туттан, бултуу сылдьаннар, тоҥустартан илин улахан өрүс баарын истибиттэр. «Сылгылаах, ынах сүөһүлээх, элбэх киистээх дойду баар үһү» диэн сурах Мангазейга иһиллибит. Сахалыы билэр тоҥус киһитэ «илин» диэбитин, нууччалар «Лин» диэн өйдөөбүттэр.
   Лин диэн улахан өрүс баар сураҕа үгүс киһини долгуппут, ымсыыларын көбүппүт. Сотору кэминэн онно тиийэргэ тэриммитинэн, суолун-ииһин хайбытынан барбыттар. Ол эрээри саҥа истибит, билбэт да, көрбөтөх да дойдуларыгар баралларыттан саллыбыттар. Государство өйөбүлэ суох барар кыахтара да суох. «Илин Лин диэн улахан өрүс баар үһү» диэн Тобольскайга биллэрбиттэр.
   Маҥнай Туруханскайга тэриллибит түөрт уон киһилээх Пенда диэн киһи этэрээтэ, Нижнэй Тунгусканы өксөйөн, үрэх үөһээ баһыгар тиийэн симиэбийэҕа кыстыыр. Ыраах айаҥҥа барыахтарын иннинэ үчүгэйдик бэлэмнэнэллэр. Алталыы-сэттэлии киһи олорор, хонууга соһор чэпчэки каюктары оҥостубуттар.
   Саас муус устар ыйга сындалҕаннаах уһун айаҥҥа туруналлар. Нижнэй Тунгуска баһыттан Бүлүүгэ түһэр Чурки үрэх баһыгар диэри арҕас сири, каюктарын табанан состорон, таһаҕастарын ыҥыырдан, сүгэн эҥин, бэрт эрэйинэн айаннаабыттар.
   Онтон Бүлүүгэ түһэн, уунан устан, төрдүгэр тиийэн, саха балаҕанын булан кыстыыллар. Лин диэбит өрүстэрин Лена диэн ааттыыллар. Тоҥустартан киис хомуйаллар. Эһиилги сайыныгар Лена өрүһү өксөйөллөр. Сахалар бөлөхтөөн олорор сирдэригэр кэлэн тохтоон, киис тириитэ хомуйаллар. Саҥа билсибит сахаларыгар оҕуруо, дьоҕус алтан хочуолу биэрэллэр. Күһүөрү эмиэ Ленаны өксөйөн, Олоохуна өрүс төрдүгэр кэлэн симиэбийэ туттан кыстыыллар. Тоҥустартан түүлээх хомуйаллар. Нөҥүө сайын Ангара өрүскэ тиийэллэр. Онтон Туруханскайга кэлэллэр.
   Бу сырыыларыгар ханна даҕаны утарсыыны көрсүбэттэр. Арай Ангара бүрээттэрин кытта хабырыйсыы буолбут. Бүлүү, Лена өрүс эҥээригэр олорор табалаах, ынахтаах, сылгылаах омуктар сымнаҕас эбиттэр диэбиттэр. Икки сыллаах айан буолуо диэн былааннаабыттара түөрт сыллаах айаҥҥа кубулуйбут. Бурдуктара бүтэн, хоргуйан, ыксаан кэлбиттэр. Ол оннугар киис тириитэ бөҕөнү аҕалан хааһынаҕа туттараллар. Хара саһылы, уу буобуратын эмиэ хомуйбуттар.
   Туруханскайга кэлэннэр, ханна сылдьыбыттарын чып кистэлэҥҥэ туталлар. Ол эрээри ыраах үтүмэн элбэх киистээх, элэккэй дьонноох улуу өрүс баар үһү диэн сурах сири-буору аннынан тарҕанар. Пенданы кытта сылдьыбыт дьон, тоҕо эрэ сулууспаларыттан уурайан, саҥата суох дойдулаан хаалбыттар. Онон бэйэлэригэр балачча элбэх түүлээҕи иҥэриммит буолуохтаахтар диэн сэрэйэллэр.
//-- * * * --//
   Иккис байыаннай экспедиция Тобольскайга тэриллэр. Баһылыгынан Новацкай диэн поляк киһитэ талыллар. 1628 сыллаахха атырдьах ыйыгар Енисейскэйгэ кэлэллэр. Олохтоохтор саҥа дьону хаҕыстык көрсөллөр. Көҥөнөллөр. Енисейскэй воеводата биир эрэ эргэ судноны биэрэр. Кинилэргэ аара Антон Добрынскай баһылыктаах нуучча дьоно холбоһон, Нижнэй Тунгускаҕа диэри барсаллар. Новацкай Нижнэй Тунгускаҕа кэлэн, Пенда кыстаабыт симиэбийэтигэр тохтоон кыстыыр. Ол эргин сылдьар тоҥустартан киис тириитин хомуйар. Бэйэлэрэ эмиэ бултууллар. Сүгүн төлөөбөт тоҥустартан, харыһыктаах киһилэрин тутан ыланнар, аманаат диэн ааттаан, хаайыыга олордон күһэйэллэр.
   Эһиилги сааһыгар Антон Добрынскай уонна Мартын Васильев диэн хаһаактар баһылыктаах отучча киһилээх этэрээт тэриллэн, ыраах баар Лена өрүс диэки айанныыр. Дьон чулуутун, хорсунун, сырыыны сылдьыа диэбиттэрин талан ыыталлар. Сорохторо саллан барбаттар. Чугас эргин сылдьан бэйэлэрэ бултуулларын сөбүлүүллэр. Арҕаа Сибииргэ холоотоххо, киис элбэх. Айаҥҥа турбут дьон Бүлүүгэ тиийээри саас эрдэ хаардаахха айаннаан, эрэй бөҕөнү көрөллөр. Ол да буоллар, сындалҕаннаах айантан толлубакка, хаайтарбакка, Бүлүү төрдүгэр тиийэн, Ленаны өксөйөллөр. Сахалар түөлбэлээн олорор сирдэригэр кэлэн кыстыырдыы оҥостоллор. Киис тириитин хомуйаллар. Ол хомуйалларыгар ыаллары түүрэйдииллэр, кыһарыйаллар. Кымньыыны да тутталлар. Ат хомуйаллар. Сэрэххэ кыракый остуруок туталлар. Ол аата, симиэбийэлэрин эргиччи киһи кыайан киирбэт гына, уһуктаах сонос баҕаналары кэккэлэччи туруортууллар. Онно саха дьонун тутан аҕалан үлэлэтэллэр.
   Бу дьон кыстаан олордохторуна, сахалар маҥнайгы саалаах-сэптээх утарсыылара буолар. Сэтинньи ыйга аттаах, куйахтаах дьон кэлэннэр, оҕунан ытыалыыллар. Маҥнай чугас кэлбиттэрин тимир (үрэр) саанан ытан соһутан, үрүө-тараа ыыппыттар. Онтон икки хонон баран, тыаҕа тахсан мас тиэйэ сырыттахтарына, сахалар ыраахтан оҕунан ытыалаабыттар. Ол эрээри куттанан чугаһаабаттар. Кыһын устата, хаста да кэлэн сэриилээн, үс киһилэрин өлөрбүттэр. Уонча киһи бааһырбыт. Саас, астара бүтэн, аччыктаабыттар. Өрүс эстэрин кытта тута тэскилииллэр. Эмиэ эрэй бөҕөнөн айаннаан, аҥаардара эрэ ордон, дьонноругар тиийбиттэр. Мартын Васильевы кытта алта киһини Москваҕа ыыппыттар. Москваттан «саҥа экспедицияны тэрийэн ыытыҥ» диэн сорудах кэлэр. Сэриигэ туттарга түөрт уон куйаҕы, олохтоохтору мэҥиэлииргэ элбэх оҕуруону, дьоҕус алтан хочуолу, хорҕолдьун тэриэлкэлэри ыыталлар. Мартын Васильевы уонна Антон Добрынскайы хааһынаҕа аҕыйах түүлээҕи туттардылар диэн экспедицияттан туораталлар. Мартын Васильевы солбуйуохтаах Воин Шахов диэн киһи Мангазеяҕа отут аҕыс киһилээх кэлэр. Кинилэр кэлин Бүлүү төрдүгэр кэлэн симиэбийэ тутталлар. Мангазеяҕа бэйэтигэр даҕаны элбэх киистээх сиргэ барыахтарын баҕалаах дьон, кыра бөлөхтөрү тэрийэн, илин ыраахха диэри бара сатыыллар. Ол баран сорохтор сураҕа суох сүтэллэр.
   Оттон Енисейскэйгэ Лена өрүскэ үөһээнэн быһа барар суолу көрдүүллэр. Илим, Кут үрэхтэр сүнньүлэринэн барар суолу булаллар. 1630 сыллаахха атамаан Иван Галкин этэрээтэ барар. Идирмэ үрэх төрдүгэр баар симиэбийэҕэ кыстаан баран, кини этэрээтэ 1631 сыллаахха саас Кут үрэх төрдүгэр кэлэр. Аал оҥостон Ленаны таҥнары усталлар. Иван Галкин этэрээтэ өрүс орто сүнньүгэр кэлэн, хара ааныттан сахалар утарсыыларын көрсөр. Онтон Аллан өрүс төрдүгэр тиийэн, өрүһү өксөйөр. Аллаҥҥа эмиэ утарсыыны көрсөр. Тимир саалаах, куйахтаах буоланнар, боҕутуннараллар. Хаһаактар баарыстаах, эрдиилээх кочаларынан устан өрүһү өрө-таҥнары сылдьан, дьон бөлөхтөөн олорор, суоллаах-иистээх сирдэргэ тохтоон, сахалар саамай баай тойонноругар тиийэн, киис тириитин көрдөөн ылаллар. Эдэр саха дьонун тутан аҕалан, эрдииһитинэн илдьэ сылдьаллар.
   Төннөллөрүгэр Хаҥалас сиригэр тахсан дьаһаах хомуйа сылдьан, утарсыбыттарыгар эмиэ тимир сааларын тыаһаталлар. Оҕунан ытыалаһаллар. Ол сэриигэ хаҥаластар хас да киһилэрэ өлөр, бааһырар. Күһүөрү нууччалар өрүс уҥа өттүгэр кыстыырдыы тэринэн, саха балаҕанын таһыгар симиэбийэ тутталлар.
   Ити сайын Иван Галкины солбуйа диэн, сотник Петр Бекетов этэрээтэ Лена өрүскэ кэлэр. Бу дьон Лена орто сүнньүгэр кэлэн бараннар, Иван Галкины көрсүбэккэ, бука, аллара диэки устубута буолуо диэн төннөн, өрүһү өксөйөллөр. Саҥаттан саҥа сири арыйар, дөксө элбэх киистээх сири булар иҥсэлээх санаа биир сиргэ олордуо баара дуо, суллуруһуу бөҕө буолар.
   Бекетовтаах бүрээттэр олорор сирдэригэр тиийэн, күүстээх утарсыыны көрсөн төннөллөр. Салаа үрэх төрдүгэр кэлэн, кыра остуруок туттан кыстыыллар. Тоҥустартан аманааттары тутан дьаһаах хомуйаллар.
   Кыстаан бараннар, саас, өрүс эстэрин кытта, Ленаны таҥнары устан, Иван Галкин олорор симиэбийэтигэр кэлэллэр.
   Петр Бекетов симиэбийэни табыгаһа суох сиргэ туппуккут диэн сэмэлиир. Тыата олус чугас. Кэлэн саба түстэхтэринэ кутталлаах буолсу диир.
   Үөһэттэн, мыраан үрдүттэн, өрүс хочото үчүгэйдик көстөр. Дьонун кытта сүбэлэһэн баран, аллара, өрүс уутуттан чугас, киэҥ аһаҕас сиргэ остуруок тутарга быһаарар. Чугас олорор эйэлээх сахалары көмөлөһүннэрэн, үлэтин саҕалаабытынан бараллар.
   Иван Галкин аҕыйах хаһаагы кытта хомуйбут кииһин илдьэ Енисейскэйгэ төннөр. Онно кэргэттэрэ олороллор. Түүлээҕи уһаппакка-кэҥэппэккэ Енисейскэйгэ аҕалан хааһынаҕа туттарыҥ диэн кытаанах сорудахтаах этилэр.
   Галкиннаах Бекетов этэрээттэригэр үксэ ох саалаах хаһаактар сулууспалыыллар. Кинилэр төһө да нууччалыы дьүһүннээх уонна тыллаах буолбуттарын иһин, түҥ былыргыга атын омуктар этэ.
   Былыр Волга, Дон, Кубань өрүстэр эҥээрдэригэр хазардар диэн Азия түгэҕиттэн кэлбит омуктар, модун холбоһугу тэринэн, күннээн-күөнэхтээн олорбуттара баара. Ол олордохторуна, маҥнай Месопотамияттан үүрүллүбүт еврейдэр кэлэннэр икки үйэ устатыгар Каспийскай муора эҥээринэн хазардарга чугас олорбуттар. Ол олорон, эр-ойох буолан, булкуспуттар, дьүһүннэрин уларыппыттар, тойон-хотун өттө кинилэр итэҕэллэрин ылынар.
   Алтыс үйэҕэ эмиэ Азия түгэҕиттэн күөрэйэн кэлбит түүрдэр Волга өрүһү туораабыттарыгар, хазардар утарыласпатахтар. Уруулуу тыллаах түүрдэри кытта дөбөҥнүк өйдөспүттэр. Түүрдэр баһылыктарынан Ашина аймаҕа буолара. Хазардар баһылыктарынан эмиэ Ашина аймаҕа буолар буолбута.
   Түүрдэр Иккис каганаттара эстибитин кэннэ, 965 сыллаахха, Киев кинээһэ Святослав хазардар сэриилэрин урусхаллаабыта. Ол кэннэ уһун сукка оҕустаран, итэҕэлтэн сылтаан иирсэн, хайдыһан, хазардар мөлтөөбүттэр.
   Онтон нуучча государствотыгар холбоһон, христианскай итэҕэли ылыммыттара. Хас да үйэ устатыгар төрүт тылларын умнан, олоччу нуучча тылыгар көспүттэрэ. Эр-ойох ылсан, тас дьүһүннэрэ эмиэ уларыйбыта. Былыргыта Азия омуктара буолалларын төрүт да умнубуттара. Бэйэлэрин хаһаактарбыт диэн ааттанар буолбуттара. Түҥ былыргы өбүгэлэрин хааннара тардан, акка олус сыстаҕастар. Сэрииһиттэр. Бэрээдэги соччо билиммэт дьон. «Мы – вольные казаки» диэн тыллаахтар. Былыргы өбүгэлэрин абыычайдарын тутуһан, атамааны таллахтарына, кымньыынан таһыйбыта буолаллар.
   Төһө да нуучча тылыгар көспүттэрин иһин, былыргы өбүгэлэрин тыллара, хайдах биир эмэ хаалбат буолуой. Казак, атамаан, аманаат, ясыр, ямщик, караул, кандалы, балаган, башмак, балык, камыш, туман, барыш, орда, улус эҥин диэн былыргы өбүгэлэрин тыллара билигин даҕаны кэпсэтэр тылларыгар баар. Кинилэри үтүктэн нууччалар эмиэ оннук саҥараллар. Былыр-былыргыттан омуктар бииргэ алтыһан олорон, эргинсэн эҥин, тылларын байытыһаллар, уларыталлар даҕаны. Былыргы түүрдэр аҕаны ата диэн ааттыыллара. Хаһаактар атамаан диэн тыллара ити тылтан тахсар.
   * * *
   Арҕааттан икки аттаах киһи аргыый хаамтаран кэлэн, үөһэ кытылга тохтоото. Эдэрэ атыттан чэпчэкитик сулбу ыстанан, кырдьаҕаһын өйөөн түһэрэр. Кэтит түөстээх маҥан ат, дьигиһийэн ылаат, күкээрбит намчы окко төҥкөйөн, сымнаҕас уоһун ибирдэтэн, кэбийэн барар.
   – Нохоо, аттары баайыма. Мин өр буолуом суоҕа, – Дыгын аҕа баһылык икки илиитинэн баттыалаан, көһүйбүт сиһин көннөрөр.
   Кырдьаҕас киһи бытааннык хааман баадаҥнаан, кытыл хааһыгар кэлэн, сиргэ тайанан, аргыый түөһүллэн олордо. Икки илиитин тобугар ууран, киэҥ эрилкэй хараҕынан өрүһү одуулаата.
   Улуу Эбэ үллэр үөһүгэр сыҥаһа долгуннар уһуу сырдаабыт күрүлгэннэрин кэккэлэрэ сырсаллар. Аллара кытыыга үллэ-үллэ тимиҥниир долгун хараарбыт кумаҕы өрө сүүрэн, үрүҥ күүгэннэри кытыыга сыҕайан таһаараат, төттөрү эҕириллэн эрдэҕинэ, иккис долгун саба халыйар. Силлиэҕэ долгуйбут улуу Эбэ кытылга хаайтарбыт абатыгар аймаһыйа быыппастан кытылы охсуолаан ньиллиргэтэр буоллаҕа. Тыал намыраатаҕына даҕаны, модун бэйэлээх таһаата түргэнник уоскуйуо баара дуо.
   Дыгын кырдьаҕас манна кэлэн, Эбэ киэҥ киэлитин анааран, ыйыллыбыт санаата өһүллэн, кыараабыт көхсө кэҥээн, арыый уоскуйбут курдук буолла. Тыал эмиэ намыраан, тохтуох курдук гынна. Аргыс киһи икки аты тэһииниттэн тутан туран, кырдьаҕаһа ыҥырарын кэтэһэр. Кини тойонун арыаллаабыта уонча сыл буолла. Аҕа баһылык өрүс кытылын хааһыгар олорон, тоҥхоҥнуу-тоҥхоҥнуу ботугуруур быһыылаах – уоһа хамсыыр. Аҕа баһылык кырдьыбыт, баттаҕа муус маҥан. Буолумуна, быйыл сэттэ уон бэһис хаара.
   Аттар тыбыыра-тыбыыра мэччийэллэр. Өр буолбата, сотору оҕонньор ыҥырар саҥата иһилиннэ. Дыгын аты миинэригэр үтэри сөбүлээччитэ суох. Кэм да сэниэ баар диэбиттии, ыҥыыр хоҥсуоччутуттан тардыһан, ыараханнык да буоллар, мииннэ. Бастаата. Өрүс кытылын хадьы соҕус кытыынан бардылар. Аргыс киһи өтө сэрэйдэ – ичээн оҕонньорго барар буоллахтара. Сөргүллэ уола Нойохо сайылыга өрүстэн ырааҕа суох. Уонча сыллааҕыта дьиэтин сааскы халаан уута ылбыта да, атын сиргэ көһөрбөт. Өрүскэ балыктыырын сөбүлүүр киһи. «Сир түннүгэ» диэн аатырбыт ичээн кырдьаҕаһы Дыгынтан уон биэс сылынан аҕа дииллэр. Ол аата 90-на буоллаҕа. Истэр тухары кини курдук сааһырбыт киһи чугас эргин суох. Аҕа баһылыгы эрэ билинэр, ытыктыыр, тылын ылынар дииллэр.
   Сотору кыра хоспохтоох, балык хатарар аргы мастаах туруорбах балаҕан таһыгар кэлэн тохтоон, аттарыттан түстүлэр. Дьиэҕэ киирбиттэрэ, маҥхайбыт суптугур бытыктаах аарыма кырдьаҕас киһи нүксүччү туттан, тайахха тирэнэн олорор эбит.
   – Нөрүөн нөргүй, ытык кырдьаҕас! – Дыгын Тойон ааҥҥа туран сүгүрүйдэ.
   – Нөрүөн нөргүй! Хайа бу эн, аҕа баһылык, бэйэҕинэн кэллиҥ дуу? Кэпсиэ, – оҕонньор билигин даҕаны хараҕа сытыы эбит. Биллэ.
   – Улахан сонун суох. Хайа, хайдаххыный? – Баһылык уҥа ороҥҥо кэллэ. Аргыһа аан ороҥҥо олордо.
   – Оттон тыыннаахпын. Эһиги хайдах олордугут?
   Ытык кырдьаҕас сэргэхсийбит курдук буолан, ыалдьытын кытта кэпсэтэр. Тоҕус уоннаах оҕонньор диэтэххэ, сирэйэ-хараҕа сэргэх, өйө-санаата үчүгэй эбит. Дьиэлээх дьахтар оһоххо хардаҕас уурталыыр. Күөскэ уу кутан, сылытан уокка чугаһатар. Таһырдьаттан улахан хатыыһы хайыытыттан тутан намылытан киллэрэн, хаҥас диэки ас астыыр кыра сибиэ -------
| Библиотека iknigi.net
|-------
|
-------

үрдүгэр уурда.
   Аҕа баһылык оҥостон кэлбит сүрүн соругун уталыппакка толорордуу оҥоһунна. Оҕонньорго соҕурууттан (арҕааттан) туора омуктар кэлиэхтэриттэн ыла нус-хас олохторо огдолуйбутун, дьон айманарын туһунан кэпсиир. Оҕонньор буоллаҕына, онно оччо ымыттыбат киһи курдук, саҥата суох истэр.
   – Арахсыбат абааһылар буулаатылар. Биһиги сирбитигэр-уоппутугар дьиэ-уот туттан, олох олохсуйардыы санаммыттар үһү, – оҕонньор дьэ саҥа таһаарда.
   – Маҥнай улахан муруннаах омуктар кэлэннэр киис тириитин хомуйан барбыттара сэттэ дуу, аҕыс дуу сыл буолла.
   – Ол үчүгэй дьон этилэр буолбат дуо?
   – Сымнаҕастар этэ. Биһи да сонурҕаан үчүгэйдик көрсүбүппүт. Оттон бу кэлин кэлбиттэр адьас атар абааһы дьон. Аҕа уустарын кэрийэн, ыал аайы киирэн, киис тириитин көрдөөн дибдийэллэр. Утарыласпыт киһини кымньыынан таһыйаллар, тыыннарын да быһыах курдуктар. Киис тириитин сыл аайы биэриэхтээх үһүбүт.
   – Эһигиттэн төһө кииһи хомуйдулар?
   – Биһи аймахтан Уйбаан нуучча сүүсчэкэ киис тириитин ылбыта. Онно сөп буолбакка, дьахтар сабыс-саҥа киис саҕынньаҕын эмиэ былдьаан бардылар. Сүрдээх адьырҕа дьон. Онон эйиэхэ сүбэлэтээри кэллим. Хайдах буолабыт?
   Оҕонньор саҥарбат, тугу эрэ эргитэ саныыр быһыылаах. Дьахтар уокка уурбут күөһэ оргуйаары үллүбүтүн кытыыга тардар.
   – Дьон айманар. Сир-сир, уус-уус аайыттан баатырдары мунньан, үүртэлээн кэбистэххэ хайдах буолуой? Сүбэлээ.
   – Кыайыаххыт дуо? Сураҕа, үрэр тимир сааларыттан баатырдар олус дьулайаллар үһү.
   – Бары саба түстэхпитинэ, кыайыа этибит. Кырдьык, үрэр тимир сааларыттан дьон куттанар. Ол эрээри тимир саалара үчүгэй куйаҕы хоппот үһү. Оннук кэпсииллэр билбит дьон. Уонна тимир саалара аҕыйах быһыылаах дииллэр. Сорох сиргэ утарылаһан ытыаласпыттар үһү.
   – Биирдэ нууччалар өрүһүнэн устан ааһан иһэн, биһиэхэ тахсан аһаан ааспыттара. Онно көрдөххө, көмүскэлэрэ дириҥэ бэрт, бука, өһүөн санаалаах дьон быһыылаах. Билигин үүрдэххитинэ даҕаны, кэлин элбэх буолан кэлэн имири эһиэхтэрэ. Быстах кыайыы кэлин улахан алдьархайга тиэрдиэҕэ.
   – Оччоҕо хайыыбыт? Олорон биэрэбит дуо? Киис эрэ хомуйбаттар, аппытын ылаллар, сүөһүбүтүн үүрэн илдьэллэр.
   – Бары саба түстэхпитинэ диэхтиигит. Урааҥхай саха үрэх бастарынан, кыйаар сирдэринэн, хоту таас дьааҥы нөҥүө тиийэ ыһыллан-тарҕанан хаалла. Өһү-сааһы тутааччы, хоргуппут-хомойбут да элбэх. Билигин кэлэн хос түмэр, сомоҕолуур бука кыаллыбата буолуо. Бар дьоҥҥун эрдэ түмпүтүҥ, сомоҕолообутуҥ буоллар ньии?!
   – Сыыспыппын, кырдьаҕаас, буруйдаахпын. Эдэр сааска киһи эрэ хаҥыл, дохсун буолар… – Дыгын ситэ эппэккэ баһын санньытар. Кини кырдьыгын этитэн ытык кырдьаҕаска сүрүн баттатта.
   – Эдэр эмньик сааскар мин эрэ бэрпин диэн атыыр оҕус буолан аҥаардастыы айаатаабытыҥ. Ол өһүөнүн, абатын атын баттаммыт уустар умнубуттара буолуо дии саныыгын дуо?
   – Суох-суох, умнубаттар…
   – Хата, Куллатыга хам бааччы олор. Кырдьан бараҥҥын кыаҕыҥ таһынан сорукка ылсыма, кыргыһы таһаарыма. Ыччатыҥ инники кэскилин санаа. Мин сүбэм оннук…
//-- * * * --//
   Улуу Туймаада килбэйэр киинигэр киэҥ Күөрээйигэ олорор Өйүк баай дьиэтэ ыраахтан көстөр. Сир тааһа -------
| Библиотека iknigi.net
|-------
|
-------

түннүктээх, ортотугар тулааһын баҕаналаах улахан балаҕан, икки курдуулаах туос далла ураһа, хоспох, алта муннуктаах, ортотугар холумтаннаах мас ураһа, сарай, хамначчыттар дьиэлэрэ, күрүө-хаһаа баар.
   Дьиэлээх тойон балаҕанын иһигэр кэтэҕэриин ороҥҥо чөмөхтүү хомуллубут утуйар таҥаһыгар өйөнөрдүү сытар. Оһоххо уоту быһымаары ууруллубут икки хардаҕас сэниэтэ суох умайар. Саҥа-иҥэ суох. Арай хаппахчы иһигэр кыргыттар күлсэр саҥалара иһиллэр.
   Өйүк – сылгынан байбыт киһи. Уон атыыр үөрдээх. Ынах сүөһүнү элбэҕи туппат. Бу чугас эргиннээҕи ыаллар бары кини үлэһиттэрэ. Үлэлииллэрин иһин аһынан-таҥаһынан хааччыйар. Саас быстарыыга салгыыр. Сааһынан кырдьаҕаһа суох, түөрт уон аҕыһа. Икки ойохтоох. Иккис одьулуун ойоҕо сүөһүтүн көрөн туһунан олорор. Маҥнайгы ойоҕо Мылаҥныыр хотун киниттэн икки сылынан аҕа. Аҕата Ньыкка Өйүк уон алталааҕар уон аҕыстаах кыыһы кытта холбообута. Үөрэнэн хаалбычча, маҥнайгы ойоҕун кытта олорор. Иккис ойоҕор ыйга биирдэ баран, хас да хонон кэлээччи. Уонна манна уон сэттэ саастаах таптыыр мааны кыыһа Сэгэттэй олорор. Иккис ойоҕо эмиэ сааһырда. Түөрт уончалаах дьахтар. Киниттэн икки оҕолоох. Дьахтар түөрт уонуттан таҕыста да кэхтэн барар, онон үһүс эдэр ойохтонуон баҕарар. Киһи сааһырдаҕына, эдэргэ ордук тардыһар буолар эбит.
   Хаҥалас үтүөлэрэ бары кини үйэ-хайа аймахтара. Эһэтэ Мунньан Дархан эмиэ хаҥаластары баһылаабыт ытык киһи этэ. Өйүк бэйэтэ эдэригэр даҕаны күүһүнэн өттөйбөтөҕө, кыргыска кыттыбатаҕа. Аҕатын баайын хаҥатан, билигин үчүгэйдик олорор. Дьон-сэргэ бары түс-бас, холку майгытын, дьаһаллааҕын иһин кинини ытыктыыллар, иннин быһа хаампаттар.
   – Тойонуом, өрүс диэкиттэн нууччалар иһэллэр! – дии-дии, таһыттан кулут уол сүүрэн киирдэ.
   Өйүк хайдах эрэ дьик гына түстэ:
   – Иһэллэр даа?! Хас киһи иһэрий?
   – Уончалар.
   Өйүк туран хааман хааһалдьыйан тиийэн, хаппахчы аанын өҥөйөр.
   – Хотуйдаар, тахсан дьалты буолуҥ! Мин ыҥыырдаах аппын мииниҥ. Нууччалар иһэллэр үһү. Чэ, түргэнник, – диэн, Өйүк кыргыттары тиэтэтэр.
   Икки кыыс хаппахчыттан тахсан, таһырдьа куоталлар.
   – Бу алдьархайы! – дьиэлээх дьахтар хаҥас ороҥҥо иистэнэ олорон, эмиэ куотуох курдук эрин диэки көрөр.
   – Эн ханна да барыма. Тыыппаттар ини, ама хайа үлүгэрий, – Өйүк ыар ыалдьыттарын көрсөөрү тахсар.
   Дьиэлээх киһи ыалдьыттары сүгүрүйэн көрсөр. Дьиэҕэ ыҥыран киллэрэр. Нууччалар сааларын-сэптэрин илиилэриттэн араарбакка тута сылдьаллар. Саха майгытын быһыытынан, ыраахтан кэлбит ыалдьыт, эйэ дэмнээх буоллаҕына, саатын-саадаҕын дьиэҕэ киллэриэ суохтаах. Сэрии, булт сэбин ыйыырга аналлаах үс көхөлөөх саадах сэргэ ат баайар сэргэттэн тэйиччи турар. Нууччалар, саха майгытын билбэт буоланнар, онно кыһамматтар. Баҕар, сэрэхэчийэллэрэ да буолуо. Өйүк ыалдьыттарын сирэйдэрэ-харахтара сымнаҕаһын көрөн уоскуйа санаата. Тоҕо кэлбиттэрэ буолла? Эйэ дэмнээх буоллаллар үчүгэй этэ. Киһи эрэммэт дьоно.
   Петр Бекетов Өйүктэн, Петрушканан тылбаастатан, ханна кимнээх олороллорун, төһө элбэхтэрин, онно хайдах тиийиэххэ сөбүн эҥин ыйыталаһар. Сахалар биэрэстэ диэни билбэттэрин, сири көһүнэн кээмэйдииллэрин билэр.
   Хамначчыт уолаттар ыалдьыттарга сиэтээри, эмис тыһаҕаһы өлөрдүлэр. Киэһэ ыалдьыттар далла ураһа иһигэр ыҥырыллан, аһаары сибиэҕэ олордулар. Өйүк ыалдьыттарын буспут эдэр сүөһү этинэн, өрүс бастыҥ балыгынан аһатта. Нууччалар кымыһы, кыыймыт үүтү иһэллэр эбит.
   – Ыл, ыйыт эрэ, соҕуруу дойдуларыгар хаһан бараллар үһүнүй, – Өйүк аһыы олорон, маҥнай кэлбит нууччалар киис тириитин хомуйан баран төннүбүттэрин санаан, ыйытар.
   – Мы будем жить у вас долго. Здесь земли много, а людей мало, – Бекетов быһаччы хоруйдуур. Ону Петрушка тылбаастыыр.
   – Оттуур ходуһа тиийбэт. Кураан буоллаҕына, сүөһүбүт сутуур. Инньэ диэн эт.
   – У нас в России если худое лето, скот тоже голодает. Вся якутская земля будет под великою государева руку.
   – Туох диирий?
   – Саха сирэ бүтүннүүтэ государь илиитигэр киириэ диир, – Петрушка, ыстаабытын ыйыстан баран, тылбаастыыр.
   – Туох илиитигэр диэтиҥ?
   – Государь диэн. Ол аата ыраах баар улахан тойонноро. Ону государь диэн ааттыыллар.
   – Ол төһө ыраах сиргэ баар тойонуй?
   – Ыраах да ыраах. Киһи биир сыл айаннаан тиийэр сирэ.
   – Оо, кыраман ыраах дойду эбит.
   – Скажи ему, Петрушка, пусть он соберет от всех своих родовичей ясак и принесет нам. А ежели не принесет, то мы его заберем в аманаты, – Бекетов сүрүн соругун чиҥэтэн быһа бааччы этэр.
   – Тойон этэр: дьоҥҥуттан киис тириитин хомуйаҥҥын илдьэн биэриэҥ үһү. Аҕалбатаххына, эбэтэр киминэн эмэ ыыппатаххына, аманаакка тутуохтара, – Петрушка сахалыы саҥарар.
   – Туохха тутуохтара даа?
   – Аманаакка. Ол аата эйигин бэйэҕин эбэтэр оҕоҕун тутан илдьэн хаайыыга олордоллор. Хаһан киис тириитин аҕалыаххар диэри ыыппаттар.
   – Оо, сор эбит! Ол төһө кииһи биэрэбин?
   – Төһөнү кыайаргынан. Төһөнөн элбэҕи биэрэҕин да, соччонон үчүгэй. Эйигиттэн, бука, элбэҕи эрэйэллэрэ буолуо. Элбэх кииһи биэрбит киһиэхэ манньа биэрэллэр.
   – Тугу биэрэллэр?
   – Оҕуруо уонна алтан иһит биэрээччилэр.
   – Киис тириитин эрэ ылаллар дуо?
   – Киис эрэ тириитин.
   – Еще скажи, Петрушка, если будут непослушны и начнуть побивать казаков и промышленных людей, то мы придем с огненным боем. Убьем и скот ваш угоним. А если привезут ясак, мы встретим их ласкою и приветом, – диэн Бекетов эбэн биэрэр.
   Петрушка тойоно эппитин Өйүк өйүгэр түһэр гына быһааран биэрэр. Киһитэ бэркиһээн баһын хамсатар: «Сүрдээх да дьон, сүрдээх да дьон!» – диэмэхтиир.
   Нууччалар дьаһааҕы төлүөн сөптөөх аҕа ууһун ыалларын аҕаларын аатын ыйыталаһан суруйдулар. Уон ыҥыырдаах аты босхону эрэ үрдүнэн атыыластылар. Өйүк харыһыйа санаата да хайыай, биэрбэтэҕинэ даҕаны, ылан тэйэр буолуохтаахтар…
   Сарсыарда баралларыгар Өйүк дьаһааҕы кыһын түүлээх булда бултаммытын кэннэ ыытыах буолан тылын биэрдэ.
//-- * * * --//
   Бекетов дьоҕус этэрээти тэрийэн, Лена устун хоту ыыппыта. Хоту диэки тоҥустар уонна дулгаан сахалар олорор сурахтарын истибитэ. Барбыт дьон өрүс төрдүн ааһан, хоту төһө кыалларынан ыраах тиийэн билэн-көрөн кэлиэхтээхтэр.
   Кыырт уйатын таһыгар баар куһу сойуолаабат. Ол кэриэтэ Иван Галкин чугас олорор саха ыалын кытта үчүгэй сыһыаны олохтообута. Отторун-мастарын тиэйтэрэллэригэр, аттарын көрдөрөргө, ынаҕы ыатарга, тутууга эҥиҥҥэ сахалары үлэлэттэҕинэ табыллар. Онон чугас олорор ыаллартан дьаһаах хомуйбаттар. Дөксө оҕуруо эҥин биэрэн албыннаһа сатыыллар.
   Сахалар маһы таҥастаан үлэлииргэ дьоҕурдаах үчүгэй үлэһиттэр эбит. Остуруогу тутарга кинилэри көмөлөһүннэриэхтэрэ. Хайыы үйэ маһын тастаран эрэллэр. Сахалар аты сыарҕаҕа көлүйбэттэр эбит. Оҕустаах сыарҕанан таһаллар.
   Нууччалар Өйүк баайга ыалдьыттаабыттарын курдук, чугастааҕы улууска тахсан, үчүгэй сыһыаны көрсүбэтилэр. Мэҥэ баайа Босхоҥ Боруохал баатырдара сулумах ох дьолуотунан сойуолаан көрүстүлэр. Кинилэри куйахтаах стрелецтэр тимир саанан ытыалаан үрүө-тараа ыыттылар.
   Петр Бекетов өрүс чугастааҕы арыыларын «биһиги ылабыт» диэн тылбаасчытынан этиттэрэн, саха баайдарыттан көрдөөн ылбыта. Сахалар онно сөбүлэспит курдук буолбуттара. Кинилэр ханна баҕарар оттуохтара. Сирдэрэ киэҥ.
   Ол арыыларга промысловиктары оттотоллор. Кинилэр сайынын туос иллэҥнэр. Күһүн онно-манна бултуу тарҕаһыахтара. Нууччалар саха дьонун хомуйан, кэпсэтэн эмиэ оттотоллор.
   Хаһаактар ыраах улууска баралларыгар элбэх ат наада. Өссө ынах атыылаһан, ыатан, үүт иһиэхтэрэ. Остуруок таһыгар улахан хотонноох саха балаҕанын, күрүө-хаһаа туттаран, онно ыанар ынаҕы туруорар санаалаахтар. Ол сүөһүнү эмиэ саха дьоно көрүөхтэрэ.
//-- * * * --//
   Петр Бекетов киис тириитэ кэһиилээх саха тойоно кэлбитин истэн, киэргэлгэ кэтэр таҥаһын таҥнан көрсө тахсар. Икки дьабадьытынан намылыйбыт бытыктаах, төрөл саха киһитэ нуучча тойоно тахсыбытын көрөн сүгүрүйэр. Икки өттүгэр турар киис тириитин түрбэтин ураҕас төбөтүгэр хороччу туппут арыалдьыттара эмиэ сүгүрүйэллэр.
   Бекетов, утары кэлэн тохтоон, ыйытан, кэпсэтиини саҕалыыр.
   – Эн кимҥиний диэн ыйытар, – Петрушка диэн ааттаах тылбаасчыта сахалыы саҥаран, кэпсэтиини салгыы тылбаастыыр.
   – Аҕа ууһун баһылыга Лөгөй диэммин, – саха тойоно аатын этэр.
   – Откуда приехали? – Бекетов эмиэ ыйытар.
   – Бороҕон сириттэн.
   – Входи, будешь гостем, – Бекетов дьиэ аанын диэки илиитин садьыс гыннаран ыҥырар.
   Бекетов ыалдьыттарын дьиэҕэ киллэрэн, остуолга ас тартаран күндүлүүр-маанылыыр. Петрушка аттыларыгар олорон кэпсэтиилэрин тылбаастаан биэрэр.
   Өрдөөҕүтэ Пенда кэлэн ааһарыгар үс саха уолун соҕуруу дойдуга илдьэ барбыта. Ол уолаттар Енисейскэйгэ аҕыйах сыл олорон, нууччалыы иҥнибэккэ кэпсэтэр буолбуттара. Иван Галкиҥҥа Ивашка диэн тылбаасчыт баар. Сүрэхтэнэн, христианскай итэҕэли ылынан, нууччалыы ааттаахтар.
   – Ты, Логуй, скажи всем тойонам, кто придет к нам с ясаком, то будет дорогим гостем. А на тех, кто будет побивать наших казаков, мы пойдем войною и будем громить, – Бекетов оҕоҕо өйдөтөр курдук бытааннык саҥарар, сөмүйэтин чочоҥнотор.
   – Тойон киис аҕалбыт дьону күндүлүөм-маанылыам диир. Оттон утарылаһар буоллахтарына, сэриилиибин диир. Тойотторго этиэҥ үһү, – диэн Петрушка тылбаастаан биэрэр.
   Итинтэн салгыы Бекетов Лөгөйтөн ханна кимнээх олороллорун ыйыталаста. Ыалдьыт этэрин суруксут киһи кумааҕыга суруйар. Ону Лөгөй дьиибэргээн одуулаһар. Петр Бекетов төһө элбэх киһи олорорун, тойонноро төһө баайдааҕын, онно ханан барыахха сөптөөҕүн ыйыталаһар.
   Баралларыгар Лөгөйгө алтан хочуолга оҕуруо кутан биэрдилэр. Илиитигэр суулана эриллибит кыра соҕус холуста таҥаһы туттардылар. Лөгөй онно үөрэн, уон ыҥыырдаах аты ыытыах буолла. Онон бэркэ тапсан, үчүгэй сыһыаны олохтоотулар.
//-- * * * --//
   Мымах баай Эҥсиэлиттэн киэҥ Туймаадаҕа киирэн, өр айаннаан, Өйүк баайга ыалдьыттыы кэллэ. Утары тахсан тэһиин тутан, бастыҥ сэргэҕэ түһэрдилэр. Атыттан түһэн, көһүйбүт сиһин көннөрөн тыыллаҥнаата.
   Кини кыҥаттарыгар Хаҥаласка сылдьыбатаҕа өр буолла. Эдэригэр Хаҥалас баайын кыыһын сүгүннэрэн илдьибитэ. Онон хаҥаластар күтүөттэрэ. Сааһынан Өйүктэн биэс сылынан балыс.
   Дьиэлээхтэр ыалдьыты кытта саха үгэһин быһыытынан хардарыта ыйыталаһан олох-дьаһах, сүөһү-ас, дьон-сэргэ, дьыл эҥин туһунан кэпсэттилэр. Сибиэҕэ ас тардыллан аһаары олордулар.
   – Дьэ нууччалар кэлэннэр аҥаардастыы айбардаан эрэллэр дии. Миэхэ тахса сырыттылар. Киис хабалатыгар киирэн, дьоммуттан хомуйан биэриэх буоллум. Хайаан да ылан тэйэр урдустар кэлбиттэр быһыылаах, ылбатахтарына сүгүн олордуохтара суоҕа диэн, биэриэх буолан тылбын биэрдим. Хайыамый. Эн тылгын истээри кэллим, – Мымах санаата аймаммыта биллэр.
   – Улахан тойонноро уонча киһилээх миэхэ кэлэн хонон барбыта. Хааннаах хайгыаны -------
| Библиотека iknigi.net
|-------
|
-------

анньар санаалара суох дьон дии санаабытым. Сураҕа утарыласпат, көрдөөбүттэрин биэрэр дьоҥҥо сымнаҕастар үһү, – Өйүк аргыый саҥарар.
   – Мин киис хомуйан баран дойдуларыгар төннүөхтэрэ дии санаабытым. Барыа суохтар. Мин утарыбар, өрүс уҥуор, кыстыыр дьиэлэрин оҥостоллор үһү. Аны өрүс арыыларын ылан оттотоллор. Онон сирбитигэр-дойдубутугар букатын олохсуйаары кэлбиттэр быһыылаах.
   – Миигиттэн дьон аатын ыйыталаһан суруйан барбыттара. Эмиэ тугун баҕайыта буолла. Аҕаларын аатын эмиэ ыйыталлар.
   – Биһиэхэ эмиэ суруйбуттара. Аны кинилэр хамначчыттара буоларбыт буолуо. Кэлэн иһэн Тулагыга Ханайга хоннум. Ханай оттуур ходуһабын былдьатан, отчуттарбын ыраах алааска таһаардым дии олорор. Улахан Арыыны аны Нуучча Арыыта диэн ааттыыр буолбуттар.
   – Биһиги, чугас олорор дьон, утарыластахпытына, эстэбит. Ол кэриэтэ эйэ дэмнээхтик олорбуппут ордук буолуо.
   – Кииспитин, саһылбытын кинилэргэ биэрэн баран бэйэбит тугу таҥнабыт? Кэлин элбээтэхтэринэ, сүөһүбүтүн даҕаны былдьыахтара. Оччоҕо эстэбит буолбат дуо…
   – Сүгүннүө суох буоллахтарына, утарылаһыахпыт даҕаны.
   – Аҕыйах эрдэхтэринэ билигин тутуу былдьаһыахха баара. Бары мустан сэриилээтэхпитинэ, тулутуохпут суоҕа. Тимир саалара үчүгэй куйаҕы хоппот дииллэр.
   – Ону ким тэрийиэй? Аҕа ууһун аайыттан баатырдары ким мунньуой? Бары тус-туһунан бара сылдьабыт буолбат дуо. Урукку өспүт-сааспыт баарына, дьонуҥ холбоһуохтара дуо?
   – Холбоһуо этилэр. Үчүгэйдик тэрийдэххэ. Дыгын кырдьаҕас тылын ыытара буоллар.
   – Ол кырдьаҕас уруккута буолбатах. Ыалдьан, кырдьан буорайан олорор. Сураҕа дьиэтиттэн ханна да барбат үһү. Уонна киниэхэ өстүйбүт элбэх. Эдэригэр бардам, дохсун киһи этэ. Аҥаардастыы айбардаабыт аньыытын-харатын, бука, умнубаттара буолуо.
   – Оттон уолаттара?
   – Уолаттарыгар даҕаны дьону сомоҕолуур уһулуччу киһи баара көстүбэт. Аһаа, доҕор, бу бэҕэһээҥҥи хатыыс этэ баар, – Өйүк балыктаах кытыйаны ыалдьытыгар чугаһатар.
   – Арыый көрсүөлэрэ Бөдьөкө Бөҕө дуу?
   – Кини. Убайдара Өлкөрөй майгытынан хадаар. Чаллаайы харса суох даҕаны, тылынан-өһүнэн дьону кыайан түмпэт, сомоҕолообот киһи.
   – Оттон кыра уолаттара хайдах дьон буолууһулар?
   – Чабыыдалаах Эттээни уу ньуулдьаҕай оҕолор. Сүүрбэлэрин да туола иликтэрэ буолуо. Ыбаах да эдэрэ бэрт. Күүстэринэн биир да аҕаларыгар тиийэр киһи суох дииллэр. Бөдьөкө Бөҕө бэйэтин лаппа кыанар да, олус дьиппиэн, аҕыйах саҥалаах киһи.
   – Онон нууччаларга бүк бэринэн олоробут дуу? – Мымах дьиэлээх киһини утары көрөр.
   – Ньим бааччы олорбуппут ордук буолуо диибин мин.
   – Дьон айманар. Олус ыган-түүрэн бардахтарына, бука, туох эрэ буолара буолуо. Оннооҕор кутуйах, үктээтэххэ, «чыып» диир…
   Саҥата суох истэн олорбут дьиэлээх хотун Мылаҥныыр тыл кыбытар:
   – Күтүрдэр дьүһүннэриттэн даҕаны киһи этэ тардар, куттанар. Муннулара улахана, аны бытык үөһэ бытык буолан. Харахтара муус курдук. Адьас абааһы уолун курдуктар.
   – Кырдьык, сахаттан атын сирэйдээх-харахтаах дьон, – Мымах дьахтары көрөн ылар. – Билэллэрэ, сатыыллара да сүрдээх. Уу аалынан өрүскэ усталларыгар, таҥаһы тиирэ тардан тыалга оҕустараллар эбит. Ол ааллара икки өттүнэн үстүү эрдииһиттээх. Инньэ гынан, ууга түргэнник усталлар.
   – Ол иһин онно-манна тиийэн эрдэхтэрэ, – Өйүк чороонноох кымыһын ылан иһэр.
//-- * * * --//
   Атырдьах ыйа. Бэс ыйыгар ардаан, быйыл от үүнүүтэ үчүгэй. Окко киирбит кэннэ, былыт кэлэ-кэлэ ардах түһэн, сүгүн оттотумаары гынна диэбиттэрэ, хата, кэнники бэркэ курааннаан абыраата. Быйыл от үүнүүтэ үчүгэй буолан, дьон абыраныыһылар. Ходуһа хойуу ото кыра да сиккиэргэ күөгэлдьийэ долгуйарын саха киһитэ үөрэ көрөр. Өҥ дьылга саха олоҕо тупсар. Сүөһү этэҥҥэ кыстыыр. Ардахтаах дьылга күөл уута туолан, балыга элбиир. Дьадаҥы ыал уһун кыһыны туоруур сүрүн аһылыктара диэн балык буолааччы. Сайыны быһа туулаан балык сииллэр, хаһааналлар.
   Саттаар уол токур хотуурун сүгэн, ыаҕастаах ымдаанын тутан, инитин уончалаах уолу Өрөөбөнү батыһыннаран, оттуур сиригэр кэллэ. Өйүөлэрин ыаҕастаах ымдааны, хаппахтаах улахан тууйаска угуллубут үөлүллүбүт мундуну сынньанар сирдэригэр аҕалан, талах күлүгэр уурдулар. Ходуһаларын отун оттоон, бугуллаан бүтэрэн эрэллэр. Сүрэхтээх киһи оту оттуур. Ол-бу кытах, хоннох, күөл кытыыта эҥин элбэх. Үлэҕэ туруохтарын иннинэ олоро түстүлэр. Күн да уһун.
   Саттаар хотуурун биитин сытыылаан, кыра аҕаанынан сотуолуур. Өрөөбө көтөн кэлэн от быыһыгар түспүт үгүрүөнү маһынан быраҕаары тула көрүөлээтэ. Туран, хаппыт синньигэс талаҕы тоһутаары бүк баттыыр, туллаҥнатар. Маһын тоһутан, быраҕаары, аргыый үөмэн хаамар. Тула көрүөлүүр. Сотору үгүрүө, «чаарт» диэн саҥараат, ойоҕоһуттан көтөн тахсар. Ону кэнниттэн быраҕан хаалар. Убайа туран, бэҕэһээ охсубут хадьымалын таһыгар кэлэн, охсубутунан барда. Токур хотуурун төбөтүн үрдүнэн эргитэн, хаптас гынаат, охсон «куус» гыннарар. Сытыы хотуурга быһа охсуллубут от тэлгэнэ түһэр. От охсуута – илистиилээх, сылаалаах үлэ. Сүүрбэччэ хаамыы сири охсон баран, сынньана таарыйа тохтоон, эмиэ сытыыланна. Чараас тимирдээх хотуур күн уотун тэйитэн килбэс гынна.
   Саттаар улаатан, күүһүрэн, үлэни кыайа-хото тутан үлэлиир буолбут. Бэйэтин төһө да ситэ илик оҕо киһи курдук сананан, сыппаҕын, килбигин иһин, кыргыттары бэлиэтии, талымастыы көрөр сааһыгар сылдьар. Кини хайа да кыыстааҕар Нуҥнууру сөбүлүүр. Ол кыыс улаатан, эмиийэ тэрэччи тэбэн, төлөһүйэн, тупсан хаалбытын, маанытык таҥнар буолбутун кэрэхсии көрбүтэ. Ааспыт күһүн муҥхаҕа сылдьан, бэйэтигэр сөрү-сөп бэдэр саҕынньахтаах, тииҥ бэргэһэлээх, таба тыһа этэрбэстээх, тэп-тэтэркэй имнээх, үчүгэй дьүһүннээх мааны кыыһы көрөн, бэйэтин түүтэ саралаабыт эргэ таба саҕынньаҕыттан, убаһа тириитэ бэргэһэтиттэн, ынах этэрбэһиттэн кыбыстыбыта. Урут хаһан да оннук буолбат этэ. Кини эрэ куһаҕан таҥастаах буолбатах. Онтон кыһын ыччаттар мустан биһилэх кутуһа оонньуулларыгар, ол кыыстыын кэккэлэһэ буолан хаалбыттара. Кыыс кэмчиэрийбэккэ күлэн-салан, Саттаары кытта кэпсэппитэ. Хайдах эрэ сөбүлүүр курдук туттара.
   Кыыс аҕата Аамылаан сүүрбэччэ сүөһүлээх, атыыр үөрдээх сэниэ киһи. Ол иһин Нуҥнуур куруук маанытык таҥнар. Дьүһүнүнэн даҕаны кыргыттартан эрэ ордуктара. Оттон Саттаар аҕата Тордуох – дьадаҥы киһи. Үс эрэ ынахтаахтар. Айахтарын нэһиилэ ииттинэн олорор ыал. Онон сайын мундуга туулаан, балык хаһааннахтарына эрэ, уһун кыһыны аччыктаабакка кыстыыр дьон. Биир аттаахтар, көлүнэр оҕустаахтар.
   Отчуттар маҥнайгы омурҕаннарыгар таҕыстылар. Күн үөһэ ойон куйаарда. Атырдьах ыйыгар үөн-көйүүр намтыыр да, билигин даҕаны бырдах баар. Итии даҕаны. Сөрүүн ымдааннарын кэмчилииллэр. Аҕыйахта ыймахтаан бараннар, мундуларын сиэтилэр. Сойбут бөдөҥ мунду – үчүгэй аһылык. Сэниэ ыал отчуттара окко кымыһы аҕалан иһээччилэр. Кинилэргэ хантан кымыс кэлиэй. Саттаар бу олорон, эмиэ Нуҥнууру санаан кэллэ. Кинини төһө да сөбүлээбитин иһин, хаһан эрэ дьиэбэр сүгүннэрэн аҕалыам дии санаабат. Аҕата Аамылаан биэриэ суоҕа. Биир эмэ баай уола кэлэн кэргэн кэпсэтэр ини. Киниэхэ тэҥэ суох кыыс. Үнүр кыыс дьүөгэтиниин иһэллэрин ыраахтан көрөн билэн баран, кыбыстан, көстүмээри, суолтан туораан, суон тиит кэннигэр саспыта. Эргэ торбос сонуттан кыбыстыбыта. Кыргыттар кинини көрбөккө ааспыттара. Атын кыргыттартан кыбыстыбат ээ. Оттон Нуҥнууру көрдө да ханна да барыан билбэт.
   – Убаай, нууччалар диэн абааһылар дуо? – Өрөөбө эмискэ ыйытан, Саттаар саныыр санаатын ситимин быста.
   – Суох. Нуучча диэн туора омук киһитэ.
   – Оттон сирэйдэрэ түүлээх үһү дии.
   – Ким инньэ диирий?
   – Маппай уол.
   – Түү буолбатах, бытык. Хойуу бытыктаахтар.
   – Оттон сорохторун хараҕа күөх үһү дии. Муннулара буоллаҕына наһаа улахан. Харахтара тоҕо күөҕүй?
   – Ону мин билиэм дуо! Чэ, туруох. Бүгүн эрдэ бүтүөхпүт.
   Өрөөбө эрдэ охсуллубут оту икки салаалаах атырдьаҕынан хаһыйан мунньар. Саттаар охсуллуохтаах отун охсон бүтэрэн, уол муспут субуутун бугуллаата. Бүгүн эрдэ бүтэн дьиэлээтилэр. Баран иһэннэр эргиллэн, чиҥии илик улахан күөх бугуллары көрөллөр. Үлэ түмүгүн эргиллэн көрөр үчүгэй буолааччы.
//-- * * * --//
   Тордуох туу өрөр идэлээх. Үөhэ үс мастаах кыраадаҕа тыырыллан бэлэмнэммит уhун синньигэс туу мастара ууруллан намылыспыттар. Арыттаах туу маhын өрөн баайарга сутука быаны мас силиhинэн оҥорор. Уhун көнө суон силиhи түөрэн ылан, сииктээх умуhахха ууран ыаннарар. Онтон хатырыгын суллаан, хайыталаан, тыырар. Быhах өнчөҕүнэн кыhыйан уутун ыгар. Ол аата эллиир. Эллээтэҕинэ, силис маhа сымныыр. Эллэммит силис төhө баҕарар өр сытыан сөп. Туттарыгар ууга сымнатан баран, үктүү-үктүү тардыалаан имитэр. Оччоҕо быа быанан буолар.
   Дьиэлээх дьахтар Сэлгээнэй киэhээҥҥи аhылыктарын бэлэмниир. Күөрчэххэ унньуула -------
| Библиотека iknigi.net
|-------
|
-------

суурадаhынын кута-кута ытыйар.
   – Оккун охсон бүтэрдиҥ дуо? – Тордуох аhаары сибиэҕэ кэлэр.
   – Бүтэрэн. Аны биир күн баран мустахпытына, мунньуубут да бүтэрэ буолуо, – Саттаар күөрчэхтэн баhан сиир.
   – Мымах баай илдьиттээбит. Быйыл хайаан даҕаны киис булдугар тахсан бултуур үhүбүт. Аттаах, ыттаах ыаллары барыларын соруйбут. Нууччаларга биэрээри киис тириитин хомуйаллар үhү, – Тордуох уолугар сонунун кэпсиир.
   – Ол мин кииhи тугунан өлөрөбүн? Ох саам суох дии, – Саттаар ох саа оҥорторуон баҕарар. Идэлээх оҕонньоттор ох сааны тамыйахтаах ынахха оҥорооччулар.
   – Ыт кииhи, тииҥи тииккэ таhаардаҕына, чаачар саанан да өлөрөр баҕайыта. Мин айа көхсүнэн улахан чаачар саа оҥоруом. Бу уол оонньуур саата кыра буолуо.
   – Мин эмиэ барсыам, – Өрөөбө ыйыппыттыы аҕатын диэки көрөр.
   – Хайа таҥаскынан барсаары гынаҕын. Убайыҥ хаар түстэҕинэ, кыhыҥҥы тымныыга барыаҕа, – диэн Тордуох буойа саҥарар. – Ыппыт кииhи үрүө дуо?
   – Моҕотойу, тииҥи тииккэ таhаардаҕына үрэр. Кииhи да үрүөҕэ, – Саттаар үөрэттэн ыймахтыыр.
   – Маҥнай сонордуурга үөрэт. Киис саҥа суолун көрдөххүнэ, ону батыhыннар. Биирдэ көрөн тииккэ таhаардыҥ да, үөрэниэҕэ. Булчут ыт өйдөөх, сотору үөрэнэр.
   – Хайа тыаҕа бултуубун? Кэҥкэмэ үрэх диэки барабын дуо?
   – Кэҥкэмэ бэтэрээ тыатыгар эhэҥ үүтээнэ баар. Сотору тахсан, ат сиир отун оттуохпут. Мымах аны сыл аайы бултатара буолуо. Нууччалар бу дойдуга букатын олохсуйа кэлбиттэр быhыылаах дииллэр.
   – Миэхэ хаhан ох саа оҥортороҕун?
   – Байдахпытына. Быйыл куобах элбиэх курдук. Идэhэҕэ оҕус тиҥэhэни тутуннахпытына, дьылы туоруохпут. Тыhы тиҥэhэбит этэҥҥэ буоллаҕына, эhиил ынах буолуо. Оччоҕо кырдьаҕас ынаҕы биэрэн, эйиэхэ ох саа оҥорторуо этибит.
//-- * * * --//
   Петр Бекетов ат хомуйан, дьонун үксүн акка олордор буолла. Уон үчүгэй ыҥыырдаах аты Лөгөй тойон ыыппыта. Уон аты Өйүктэн атыыласпыттара. Уонна онтон-мантан биирдии-иккилии аты хомуйбуттара. Хаһаактар бэйэлэрэ даҕаны акка сыстаҕас дьон. Балаҕан ыйыгар тэринэн, оҥостон, сирдьиттээх, илиҥҥи улуустары кэрийэ бардылар. Илин эҥээргэ ыал элбэх дииллэр. Онон суоллаах-иистээх буолан үчүгэй эбит.
   Төҥүлүгэ тиийбиттэригэр, олохтоохтор, бэрт сыппахтык да буоллар, утарыластылар. Олору эрэйэ суох бэриннэрдилэр. Дьаhаах төлүүргэ тылларын ыллылар. Эмиэ дьон аатын кумааҕыга суруйдулар. Бахсыга, Сылаҥҥа тиийбиттэригэр эмиэ утарыластылар. Сорохторо куттанан, тыаҕа түстүлэр. Утарыласпыт дьону бэриннэрэн, эмиэ дьон аатын суруйдулар. Дьаһаах төлүөн сөптөөх сэниэ ыал аҕа баhылыгын аатын суруйаллар. Икки ат оххо таптаран бааhырбытын атын атынан уларыттылар.
   Хатылы ууhун улуу баайа Аан Үөчэй ыар ыалдьыттар дьиэтигэр чугаhаабыттарыгар, утары тахсан, кэрэмэс саhыл тириитин түөhүгэр туора тутан сүгүрүйэн көрүстэ. Маанылаан, аhатан хоннордо. Туох да эгилэ-бугула суох дьаhаах түhээнин төлүөх буолла.
   Нууччалар, ханна да хоммуттарын иhин, харабыллаах хоноллор. Сааларын-сэптэрин чугас уураллар. Таҥара сэрэҕи таптыыр. Олохтоох туора биис тойонун астаах-үөллээх остуола, эйэҕэс мичээрэ албын буолуон сөп.
   Этэҥҥэ утуйан турдулар. Дьон ааттарын ыйыта-ыйыта суруйбуттарыгар, Үөчэй баай «тоҕо суруйаҕыт» диэтэ. Дьиибэргиир, куттанар быhыылаах. Петр Бекетов үчүгэйдик көрсүбүккүт иhин диэн дьиэлээх хотуҥҥа алтан хочулуокка оҕуруо кутан биэрдэ.
   Суол ыйдаран, Иэгэдэй аҕатын ууhугар бардылар. Кыра аймахтарга сылдьыбаттар. Тиэтэйэллэр. Сахалар олус киэҥ сиринэн ыhыллан олороллор эбит.
   Иэгэдэй аҕа ууhун баhылыга Модьукаан нууччалары эмиэ үчүгэйдик көрүстэ. Кини Модьукааны сааhырбыт киhи диэтэххэ, бөдөҥүн-садаҥын, бухатыыр көрүҥнээҕин сөҕө-ытыктыы көрдө. Сахаҕа да бөдөҥ, улахан киhи баар эбит.
   Аны Таатта үрэх сүнньүгэр олорор Баатылы ууhугар барыахтаахтар. Элбэх киhилээх улахан аҕа ууhа дииллэр. Иэгэдэй аҕатын ууhуттан чугас, быысаhа олороллор эбит.
   Модьукаантан ол дьон туhунан ыйыталастылар. Ону аҕа баhылыктара Дьинтиис баай кырдьан олорор, Ноҕой Боотур баhылыыр буолуохтаах диир. Мин аҕай дэммит, үрдүнэн үрүҥ чыычааҕы көтүппэт киhи үhү.
   Нууччалар баатылылар ордууларыгар чугаhаан эрдэхтэринэ, туох да сэбэ-сэбиргэлэ суох үс аттаах киhи көрүстэ. Тылбаастатан истибиттэрэ, «мантан олох барыҥ» дииллэр эбит.
   Биллэн турар, Бекетов онно сөбүлэспэтэ. Өскөтүн төнүннэхтэринэ, ону истэннэр, ким даҕаны дьаhаах төлүө суоҕа. Оччоҕо олох сатамматтар.
   Петр Бекетов суос бэринэ таарыйа «тойоҥҥутугар тиийэн этиҥ, сэриигэ бэлэмнэнниннэр» диэн илдьиттээтэ. Кини сахалар охторуттан тоһуур куйаҕынан хаххаланыахпыт, бэйэлэрин үрэр тимир саанан ытан дьулатыахпыт диэн бүк эрэнэр. Хаһаактар адьас эдэр саастарыттан сэриилэhэ үөрэммит дьон. Онон син биир тулутуохпут суоҕа диэн санаалара бөҕөх.
   Ол эрээри Баатылы ууhун дьоно олус дьаныардаахтык утарыластылар. Күнү быhа быыстала суох барбыт кыргыһыыга уонтан тахса киhилэрин охторбуттарын кэннэ, дьэ бэринэн, тобуктуу түhэн, илиилэрин өрө ууннулар. Сорохторо тыаҕа куоттулар. Ноҕой Боотур төгүрүйбүттэрин кэннэ, икки баатыры кытта мүччү түhэн тыаҕа куотта.
   Нууччалартан икки киhи өллө. Уонча киhи бааhырда. Иилэҕэс тимир куйахтаах, охтон хаххаланар щиттээх буоланнар, элбэх сүтүк тахсыбата. Хаһаактары бэриннэрэн баран, сэриигэ кыттыбыт дьону барыларын умса сытыартаан, үс хос тирии кымньыыларынан таhыйдылар. Дьинтиис оҕонньору бэйэтин эмиэ таhыйан сордоотулар. Кэhэлтэ буоллун.
   Петр Бекетов санаата түстэ. Сир аайы маннык буоллаҕына куhаҕан буолсу. Туох да бэрээдэккэ, дьаhаах төлүүргэ үөрэммэтэх дьиикэй сахалары хайдах көннөртүүр? Утарыласпыт дьоҥҥо сымнаан биэрэр эбэтэр чаҕыйбыты, куттаммыты биллэрэр олох табыллыбат. Оччоҕо ким даҕаны дьаhааҕы төлүө суоҕа. Бачча ыраах сиргэ бэрт эрэйинэн кэлэн баран, дьиикэй омуктары государь кытаанах илиитигэр киллэрдэххэ табыллар. Киллэриэм диэн күүстээх санааны ылынан кэллэҕэ дии. Мантан төннүүhүлэр. Икки аҥыы хайдыhан, атын улуустарынан барыахтаах этилэр. Киhитэ аҕыйах. Соҕурууттан дьон эбии кэлэллэрэ буоллар…
   Бэриммит сахаларга иин хастаран, өлбүт табаарыстарын көмтүлэр. Үрдүлэригэр кириэс туруордулар. Төннөллөрүгэр, олохтоохтору «утарыластыгыт, икки киhибитин өлөрдүгүт» диэн буруйдаан, хонууга мэччийэ сылдьар сүөhүлэрин көрбүттэрин барытын хомуйан, үүрэн илтилэр. Биир атыыр үөрүн эмиэ холбоотулар. Бааhырбыт аттарын саҥанан уларыттылар.
//-- * * * --//
   Амма өрүс киэҥ хочотугар Болугур ууhун аҕа баhылыга Боло Күүлэкээн оҕонньор улахан уолун Хомуоhу кытта олорор. Орто уолун Омоллоон боотур дьиэтэ-уота кинилэртэн чугас баар. Улахан хаhыы иhиллэр сирэ.
   Оҕонньор дьиэтигэр олордоҕуна, таhыттан кулут уол киирэн, илинтэн аттаах киhи кэллэ диэн биллэрдэ. Ону «ортоку сэргэҕэ түhэриҥ» диэн дьаhайда.
   Аан аhыллан түөhүгэр, санныгар куйахтаах баатыр киhи киирэн сүгүрүйэр.
   – Нөрүөн нөргүй!
   – Нөрүөн нөргүй! Бу хайа дьуортугунуй? Хантан кэллиҥ? – диэн Күүлэкээн ыйытар.
   – Баатылы ууhа Дьинтиис баай уола Ноҕой боотур ыытта. Киэҥ киэлитигэр киллэрдин, тиэтэйэн иhэбин диир, – киирбит киhи ааҥҥа туран этэр.
   – Дьинтиис баай уолугар ааным аhаҕас, – диэт, Күүлэкээн дьиэлээх дьахталларга ас бэлэмнииргэ соруйар.
   Сотору сүүрбэттэн тахса аттаах, кураахтаах саалаах, куйахтаах дьон кэлэннэр, тиэргэн иhэ туола түhэр. Ноҕой боотур дьиэҕэ киирэр. Хардарыта эҕэрдэлэhэллэр.
   – Олорон түспэтийэр кыах суох. Нууччалар кэлэннэр сүөhүбүтүн үүрдүлэр. Ону эккирэтэн иhэбин. Эн үтүө ааккар үҥэ-сүктэ кэллим. Көмөлөс, – Ноҕой кэлбит соругун быhаччы этэр.
   – Үүрдүлэр даа? Оттон эн бэйэлээх көрөн тураҥҥын хайдах былдьаттыҥ?
   – Иhэр сурахтарын истэммин иҥэhэм быатын кылгатан -------
| Библиотека iknigi.net
|-------
|
-------

көрсүбүтүм. Үрэр тимир сааларынан тоҕута ытыалаан кыайдылар. Бастыҥ баатырдарбын өлөрдүлэр. Кэлэн иhэммин Таатта үрэх сүнньүгэр олорор Нарыкааҥҥа уонна Кумаhаҕа сылдьаммын бастыҥ баатырдарын ыллым. Эйиэхэ эрэнэн кэллим. Көмөлөhүө диэн. Сүөhү үүрэр дьон айаннара бытаан буолуо.
   – Оо, сүрүн! Төhө сүөhүнү үүрдүлэр?
   – Элбэҕи. Атыыр үөрүн эмиэ холбоотулар.
   – Бу атаҕастаатахтарын көрүҥ эрэ. Нохойдоор, Омоллоону ыҥырыҥ. Баатырдары мунньуҥ. Чэ, түргэнник, – диэт, саҥата суох истэн олорбут Хомуос туран кэлэр.
   Кэлбит дьон, аhаан бараннар, ыраах айаҥҥа барыахтарын иннинэ утуйан ыллылар. Омоллоон баатырдарын ыҥыртаан, сарсыарда халлаан сырдыыта айаҥҥа турдулар. Барыта түөрт уонча киhи суолга киирэн субуhан, айаннатан дьигиhиттилэр. Уонча солбук аты сэтиилэнэн бардылар.
   Омоллоон боотур дорҕоонноох аата, дьоhун сураҕа аатырбыта өр буолла. Ат бөҕө, кус быhый, бөдөҥ-садаҥ киhи. Уон сааhыттан кыргыс үөрэҕэр үөрэммитэ. Оҕоттон эрэ улахан уҥуохтаах, быhый, бэргэн буолан хайҕалга сылдьыбыта. Бухатыырдар тустарынан элбэх кэпсээни истэн улааппыта. Кини эмиэ бухатыыр буолан аар-саарга аатырыан баҕарара. Ким да утары көрбөт буолан, эдэригэр кыра тэппини истибэт, өhүргэс, хадаар майгылааҕа. Ону дьоно улаатан, өйдөннөҕүнэ, көнүө диэн мөхпөт, мээнэ сэмэлээбэт этилэр. Улаатан силгэтэ ситтэҕинэ, аҕа ууhун көмүскүө, араҥаччылыа диэн эрэнэ саныыр ыччаттара диэн кини этэ.
   Биирдэ Төҥүлү баайа Быйаҥ ойуун кэлэн ыалдьыттаабыта. Боло Күүлэкээн ытык ыалдьыт кэлбитигэр, байтаhын биэни өлөртөрбүтэ. Онно Быйаҥ ойуун, уол аhамньытын сөҕөн, «бу уол моҕуhа бэрт эбит, Боруку Омоллоон диэн ааттыахха сөп эбит» диэбитэ. Уол ону өhүргэнэ истибитэ. Ити итинэн ааспыта.
   Онтон үс сыл буолан баран, Быйаҥ ойуун дьиэтигэр олорон, уохтаах кымыстан сүһүөҕэр оҕустаран, дьиэ таhыгар тахсан сөрүүкүү олордоҕуна, эмискэ быыра ох кэлэн быарыгар батары түспүтэ. Быйаҥ иҥиир ситиитин таттаран, өрө титирэстии түhээт, өй ылан: «Бу хайа өстөөҕүм кэлэн өлөрдүҥ?» – диэн хаhыытаабыта. Онуоха тыа диэкиттэн: «Боруку Омоллоон кэллим!» – диэн хаhыы иhиллибит. Быйаҥ уолаттарыгар: «Болугур ууhугар сылдьан, орой мэник уолу оонньоон Боруку Омоллоон диэн ааттаабытым, бука, кини кэлэн өлөрдөҕө буолуо, ситиhиҥ», – диэн баран тыына быстыбыт.
   Омоллоон ыар буруйу оҥорон баран Бүлүүгэ күрээбитэ. Быйаҥ аймахтара, түөрт уонча киhини тардан, Болугурга кэлбиттэрэ. Омоллоону көрдөөн баран булбакка, өс ситиhэн, Боло Күүлэкээн кыра уолун Чааппара диэн тоҕустаах оҕону өлөрөн, сэптэрин хааннаан баран төннүбүттэрэ. Оттон Омоллоон Бүлүүгэ тиийэн саһан үс сыл олорон баран эргиллибитэ.
   Оттон Хомуос эмиэ кыргыс үөрэхтээх да, майгытынан көрсүө. Күүhүнэн бэйэтин уйуттар диэбит киhилэрэ. Ол эрээри бэрдимсийэ сатаабат, көннөрү урууга, ыhыахха эрэ тустар. Ханна да барбат-кэлбэт. Сүөhүтүн-аhын үчүгэйдик көрөр, үлэhит киhи. Күүлэкээн эдэр ойоҕуттан төрөппүт үhүс уола Чоху уончалаах эрэ оҕо.
   Хаһаактар, сүөhү хаамыытынан айанныыр буоланнар, бытааннар. Эккирэтээччилэр ыаллартан сураhан, ханна тиийбиттэрин билэ истилэр.
   Хаһаактар Чаачыгый диэн сиргэ кэлэн хоммуттар. Аара олорор оҕонньор бу сарсыарда туран барбыттара, ырааппатахтара буолуо диэтэ. Ону истэн, Төҥүлү диэн киэҥ алааска тиийэн хоно сыттахтарына, түүн саба түhэргэ быhаардылар.
   Аны тиэтэйбэккэ, тохтоон утуйа-утуйа, бытааннык айаннаатылар. Төҥүлү киэҥ алааhын илин саҕатыгар кэлиилэригэр, уһун сиппэрэҥ ардах түhэн барда. Ох саа кирсэ ардахха сытыйдаҕына, сымнаан, уунан, ырааҕы кыайан тэппэт буолар. Онон куhаҕан буолсу. Хаһаактар чокуурунан эстэр тимир саалара ардахха эмиэ моhуогурууһу.
   Хараҥарбытын кэннэ, күүтэ түhэн баран, аттаах дьон хайдыhан, киэҥ алаас икки өттүнэн субуhан бардылар. Алаас иhигэр элбэх сүөhү ыhылла тарҕанан мэччийэ сылдьар. Сүөhүлэри анараа өттүлэринэн эргийэн, саҥата суох хомуйан, илин диэки үүрдүлэр, ол кэмҥэ хаһаактар харабыллара айдааны тарта.
   Ардах күүhүрэн, таҥаhы сытытта. Сарыы сонноро тымныынан хаарыйар. Хабыс-хараҥа. Күhүҥҥү ардах силбигэ куhаҕан. Киhини тоҥорор.
   Сүөhүнү үүрэн киэҥ алаас илин өттүгэр чугаhаан эрдэхтэринэ, хаһаактар аттаах сэриилэрэ боруора харааран ситэн кэллилэр.
   Омоллоон, иҥэhэтигэр туран, ынан кэлбит нуучча атын батыйатынан баска сырбатар. Ат, чугурус гынаат, төбөтүн хойуоллаҥнатта. Иккис хаһаак атын эмиэ төбөҕө биэрэн буксутта. Баатырдар охсуhан, кылыс тыаhа бачырҕас буолла. Сахалар, охсуhа-охсуhа, сүөhүнү кытта чугуйаллар. Нууччалар, охсуhан иhэннэр, бэйэлэрин тылларынан хаhыытаhан тохтоотулар. Бекетов сахалар, баҕар, соруйан чугуйбуттара буолуо, тыа саҕатыгар илдьэн, элбэх буолан эргийэн саба түhүөхтэрэ диэн сэрэхэдийдэ. Хараҥаҕа төhө да сэрииhит киhи хорсун санаата мөлтүүр.
   Баатырдар, хаһаактар чугуйбуттарын билэн, үргэн ыhыллыбыт сүөhүлэри хомуйан суолга киллэрдилэр.
//-- * * * --//
   Петр Бекетов үүрэн иhэр сүөhүтүн былдьатан кэлэн баран, Мэҥэ баайын Босхоҥ Боруохалы баран боҕутуннарар санаалаах. Ааспыкка онно тахсан тэриллиилээх утарсыыны көрсөн, улахан ордууларыгар тиийбэккэ төннүбүттэрэ. Ол куhаҕан. Таатта үрэҕэр олорор сахалар, баҕар, ону истэннэр улахан утарсыыны оҥорбуттара буолуо. Саатар, хоннохторун анныгар баар чугас улууhу самнардахтарына сатанар. Бу дойдуга таах таалалыы кэлбэтэхтэрэ.
   Үс хонукка сынньанан баран, эмиэ оҥостон-тэринэн бохуокка бардылар. Урут сылдьыбыт сирдэрэ буолан, суолун-ииhин билэллэр. Түүн утуйа сыттахтарына тиийэн саба түhэр былааннаахтар.
   Босхоҥ Боруохал баатырдарын мунньан баран, туох да харабыла-тойо суох утуйа сыттахтарына, эмискэ ыт үрэрин кытта, дьиэлэрин сарт -------
| Библиотека iknigi.net
|-------
|
-------

түннүгэ эhиллээт, сүрдээх улахан тыас дэлби барбытыгар соhуйан уhугуннулар. Сонно тута аан тэлэйэ бараат, хаһаактар улахан тэрэгэр сүгэлэрин туппутунан көтөн түспүттэригэр, уолуйан хаалбыт баатырдар утарсыыны оҥорботулар даҕаны.
   Оhоххо от, туос быраҕыллан умайан сырдаабыт дьиэҕэ, хаһаактар баатырдар сааларын-сэптэрин суйдаан, үлтү көбүөлээн таhырдьа таhааран сиргэ умса сытыардылар. Оттон иккис кыра дьиэҕэ утуйбут баатырдар сүгүн бэриммэккэ охсуhуу буолла. Ол эрээри кинилэр да уhаабатылар. Тимир сааны тыаhатан, уолутан, сотору бэриннэрдилэр. Биир киhи орон анныгар киирэн саспытын атаҕыттан соhон таhаардылар. Хаhыы-ыhыы, күргүйдээhин, тыас-уус, оҕо ытааhына, дьахталлар сарылаhыылара, олоппос түҥнэри тэбиллиитэ эҥин, күөдэл-таhаа бөҕө буолла. Бэриммит эр дьону барыларын таhырдьа таhаартаан кэккэлэччи сиргэ сытыартаан баран кымньыынан таhыйдылар. «Аны утарыластаххытына өлөртүөхпүт» диэн Петрушканан этиттэрдилэр. Босхоҥ Боруохалы бэйэтин эмиэ таhыйдылар. Эбиитигэр «дьаhааҕы төлүөхпүт» диэн тылларын ыллылар.
   Утарыласпыт дьоҥҥо кымньыы хайаан да наада. Сымнаан биэрдэхтэринэ, ким даҕаны дьаhаах төлүө суоҕа. Дөксө бастарын быhыахтара. Ханна баҕарар, хаhан баҕарар күүстээх уонна баламат буоллаххына ытыктыыллар, куттаналлар. Күүс өттүнэн күhэйии хайаан даҕаны баар буоллаҕына табыллыах курдук буолан иhэр.
//-- * * * --//
   Петр Бекетов Иван Колмогоров диэн десятник баhылыктаах биэс хаһаагы кытта промысловиктары өрүс үөhээ өттүгэр ыытта. Онно тиийэн бэлэм симиэбийэҕэ кыстаан олорон, тоҥустартан дьаhаах хомуйуохтара, бултуохтара.
   Дьыл ыраатта. Бекетов мантан күhүн ханна да аралдьыйбакка, остуруок тутуутугар үлэлиир санаалаах. Дьонун барытын үлэҕэ туруорда. Тымныы түhэ илигинэ саҥа дьиэҕэ көстөхтөрүнэ табыллар. Остуруок тутуллара хайаан да наада. Сахалар, баҕар, түмсэн кэлэн саба түhүөхтэрэ.
   Бу дойду элбэх балыктаах, бултаах дойду эбит. Аҕыйах киhи өрүскэ киирэн муҥхалаан, сибиэhэй балыгы сииллэр. Үксэ күстэх, алыhар, сордоҥ кэлэр.
   Билигин күн аайы тутууга үлэлииллэр. Сахалар эмиэ кэлэн көмөлөhөллөр. Нууччаларга кэлэн үлэлиир дьон эт сиэн абыраннылар. Оттон дьиэлэригэр буоллаҕына, эти идэhэ өлөрдөхтөрүнэ эрэ сиэччилэр.
   Нууччалар сытыары эркиннээх олорор дьиэ, ампаар туталлар. Сорохтор уhуктаах төбөлөөх, үрдүк, сонос баҕаналары сири хаhан хороччу туруораллар. Оннук уhуктаах баҕаналары дьиэ тула кэккэлэччи туруоран, киhи кыайан киирбэт хахханы оҥороллор. Ол иhин остуруок диэн ааттанар.
   Сахалар икки туруорбах балаҕаны тута сылдьаллар. Сорохтор остуруок таhыгар улахан хотонноох балаҕаны, кыбыы, дал туталлар. Хаһаактар кыhын уон ынаҕы ыатар санаалаахтар. Онно олохтоохтору аҕалан үлэлэтиэхтэрэ. Билигин ол ынахтарын ыалга туруораллар.
   Үлэ элбэх. Сүгэ тыаhа бачырҕас. Икки саха, тутуллан эрэр дьиэ үрдүгэр тахсан, үрүт мастары кэккэлэччи уурталаан ыпсарар. Икки нуучча дүлүҥ үрдүгэр сынньана олорор. Биирдэрэ үрдүк уҥуохтаах, кугас бытыктаах. Иккиhэ намыhах, кыра хара бытыктаах.
   – Смотри, как мастерит, – диэн улахан уҥуохтааҕа саҥарар.
   – Он же человек, – кырата көхсүн этитэн баран сиргэ силлиир.
   – Он, конечно, человек. Но странный.
   – Они тоже думают, наверно, что мы странные.
   – Ихнюю душу Христос даже не ведает. Прости, господи. Ведь они не христиане.
   – А вот Петрушка крещеный. Он тоже якут.
   – Петрушка наш. А этот якут рубанет тебя топором по башке и не подумает, что согрешил.
   Кыра муруннаах, кэтит мэлтэгэр эттээх сирэйдээх саха доҕоруттан ыйытар:
   – Ити нууччалар тугу кэпсэтэллэрэ буолуой?
   – Киммилэр, доҕоор. Бука, тойоттор көрбөттөрүгэр сынньана түhүөххэ дииллэрэ буолуо. Ити улахан уҥуохтааҕа сүрэҕэ суох киhи быhыылаах, сотору-сотору сынньанар. Кыратык сыҕарыт эрэ, – иккиhэ үлэлиирин тохтоппокко эрэ саҥарар.
//-- * * * --//
   Күhүн буолан сөрүүдүйэн, үлэлииргэ үчүгэй буолла. Сахаларга тутуу маhын тыаттан оҕустаах сыарҕанан сыылларан таhаллар. Сорох маhы мыраан үрдүттэн түhэрэллэр. Элбэх киhи күргүөмүнэн үлэлээн, балаҕан ыйын бүтүүтэ хас да дьиэни тутан бүтэрдилэр. Саҥа дьиэлэри уhуктаах мас кириэппэhинэн эргиттилэр. Аллара көhөн, үрдүттэн олорон үлэлииллэр.
   Петр Бекетов маннык улахан событиены суруйтаран, государга биллэрэргэ сананна. Суруксут кэлэн, суруйаары кумааҕытын иннигэр ууран, хаас куорсунун төбөтүн чэрэниилэҕэ уган бэлэмнэммитин кэннэ, атамаан, төттөрү-таары хаамыталыы сылдьан, тугу суруйуохтааҕын этэр. Маҥнай, үгэс быhыытынан, государь чыынын-хаанын, аатын, сылы, күнү суруйтарда.
   – Того же году сентября в двадцать пятый день по государеву цареву, – диэн баран Бекетов суруксут суруйан бүтэрэрин кэтэhэ түhэр. Онтон салгыы этэр: – Цареву и великого князя Михаила Федоровича всея Руси, указу поставил я, Петрушка, с казаками… Нет, не пиши с казаками. Пиши с служивыми людьми. Написал? Дальше так. С служивыми людьми на Лене реке острог. Острог для государева величества в дальней окраине и для государева ясачного сбору. Написал?
   – Да, – суруксут суруйан бүтэрэн баран этэр.
   – Так пиши. Ясачного сбору и для приезду якутских людей. А преж того на Лене реке и в якольской земле государева острогу не бывало нигде. Написал?
   – Да.
   – А поставил государева новый острожок я, Петрушка, против якуцкого князца Мымакова улуса и меж иными, – диэн баран суруксут суруйан бүтэрэрин кэтэhэн тохтуу түhэр. – Многими улусами среди всей якуцкой земли.
   Суруксут суруйан бүтэрбитин кэннэ аахтаран истэр.
   – Хорошо. Еще пиши – и отныне, вся Якуцкая земля считаю государевай землей Российской. И все. Дай подпишу, – Бекетов суруксут суруйбут суругар илии баттаан баран, кииhи кытаахтаабыт хотой ойуулаах бэчээтин ууран бигэргэттэ.
//-- * * * --//
   Саҥа остуруок тутуллубут малааhыныгар хоhо суох киэҥ истээх, ортотугар тулааhын баҕаналаах саамай улахан дьиэлэригэр мустан аhаатылар. Быраага көөнньөрөн истилэр.
   Сахалар малааhыҥҥа атын кыра балаҕаҥҥа муhуннулар. Нуучча арыгытын истилэр, килиэбин сиэтилэр. Нууччалар хас да саха кыыһын, дьахтарын тутан аҕаланнар, ясырь диэн ааттаан олордоллор. Ол дьахталлар астарын астыыллар уонна түүҥҥү ойох буолаллар.
   – Бу бурдук астара үчүгэй ас эбит, – хара бытыктаах улахан саха киhитэ тутан олорор килиэбин көрбөхтүүр.
   – Биhиэхэ дьэ киhи астынар гына амсаттылар. Бэйэлэрэ күн аайы сииллэр үhү, – Хачарба диэн ааттаах кыра уҥуохтаах киhи килиэби айаҕар уган ыстыыр.
   – Нууччалар бодорустахха судургу эбиттэр. Дьон дьон курдуктар, – үhүс киhи саҥата иhиллэр.
   – Хата, кимнээҕэр үчүгэйдик аhаталлар. Мин Сымыhах баайга дьиэ туппутум. Онно үлэhиттэрин кур сыhык этинэн, хара иhинэн аhатара. Ону даҕаны тото-хана сиэппэт, – Хара Бытык миинтэн баhан сыпсырыйар.
   – Нууччалар талаан аҕалбыт сылгыларын этинэн аhаталлар, – кытыыга олорор киhи саҥата иhиллэр.
   – Туох да диэбит иhин, нууччалар – үчүгэй дьон, – үhүс киhи көмүскэhэр. – Ити акаары дьон нууччалары утарсаллар. Ох саалаах эрэ эрээри, тимир саалаах дьону кытта охсуhан өлөллөр. Хаhан кинилэри кыайаары. Нууччалар киис тириитин көрдүүллэр. Ону биэрэ-биэрэ олордуннар ээ, хам бааччы. Оччоҕо тыытыа суох этилэр.
   – Доҕоттоор, бу олорон, мин биири санаан кэллим. Ону кэпсиибин дуо? – Хара Бытык дьонун эргиччи көрөр.
   – Кэпсээ.
   – Үнүр тыаҕа икки нууччаны кытта мас кэрдэ таҕыстым. Онно, арай, тииккэ моҕотой чыбыгыраан таҕыста. Биhиги түhэрээри, тула туран маhынан быраҕаттаатыбыт. Онно мин хамсаабакка туран, соруйан, сиргэ түhэн сүүрбүт моҕотойу куоттаран кэбистим.
   – Тоҕо?
   – Эмискэ санаатым – бу атын омуктар кэлэн, маспытын кэрдэн, кыылбытын-сүөлбүтүн өлөрөн эрдэхтэрэ диэн. Көр, моҕотойу кытары харыhыйдым ээ. Киhи оннук буолар эбит…
   Бары саҥата суох санааҕа түстүлэр.
//-- * * * --//
   Промысловиктар ыраах тиийэн бултаары, биир кочанан аллара диэки устубуттара. Алдан өрүс төрдүгэр тиийэн, кыра үүтээн дьиэ туттан, кыстаан олорон бултуур санаалаахтар. Аҕыйах киhи чугас эргин сылдьан бултуур. Оттон хаһаактар тутууга үлэлииллэр. Остуруок тутуута билигин даҕаны ситэрэ ыраах. Сорох дьиэлэргэ орон да, оhох да оҥоhулла илик.
   Хаар түспүтүн кэннэ, сахалар от-мас тиэйиитигэр үлэлээтилэр. Сорохтор дьиэбит үлэтэ хаалла диэн көҥүллэтэн бардылар. Остуруок иhигэр тутуллубут саха балаҕаныгар ясырь дьахталлар олороллор. Иккис саха балаҕана аманаакка ананан тутуллубута. Онно киис тириитин аҕалартан аккаастаммыт аҕа ууhун баhылыгын эбэтэр харыhыктаах киhилэрин аҕалан хаайан сытыарыахтаахтар. Дөксө «съезжая изба» диэн ааттанар, саха тойотторун көрсөр эҥин улахан балаҕан тутуллуохтаах.
   Алтынньы – албын ый. Төhө да хаар түспүтүн иhин, ичигэс буолар. Күн кэм да уhун. Хаар чараас буолан, булка хаамарга үчүгэй. Бу кэмҥэ булт элбиир. Улааппыт, сиппит кыыл оҕото мэнээктээн, чараас хаарга суола-ииhэ дэлэйэр. Ону көрө-көрө кэлии киһи күндү түүлээх элбэх дойдута эбит дии саныыр. Баайы-дуолу сомсон ыларга ымсыы, оҕуруктаах санаата күүhүрэр. Саха баайдара элбэх түүлээхтээх эрээрилэр соруйан кистииллэр дэhэллэр.
   Сэтинньи ый үүннэ. Хаар халыҥаан, күн кылгаан, халлаан тымныйан барда. Киис тириитэ эрдэ ситэр. Тоҕо эрэ биир да киис тириитин аҕала иликтэр. Ол эрээри билигин эрдэ. Булчуттар тыаттан киирэ иликтэрэ буолуо. Ахсынньы ый үүннэҕинэ аҕалыахтара.
   Ый ортотун диэки Өйүк баай ыыппыт киhитэ биэс уон кииhи аҕалан туттарда. Онтон сотору Мымах баай кэлэн, түөрт уон киис тириитин биэрдэ. Бекетов кинини үчүгэйдик көрүстэ. Ол эрээри «элбэх дьонноох эрээригин кыраны аҕалбыккын» диэтэ.
   Ахсынньы саҥатыгар Лөгөй тойон түөрт уон кииhи аҕалла. Билигин кииhи күргүөмүнэн аҕалыахтаах этилэр да, мэлигир. Олох мэлитээри гыннылар дуу диэбиттэрин кэннэ, били дьаhаах төлүөх буолан андаҕайбыт Мэҥэттэн Босхоҥ Боруохал отут кииhи аҕалла. Улахан аҕа ууhун аатыттан диэтэххэ аҕыйах.
   Ахсынньы бүтүүтэ онтон-мантан кэлитэлээтилэр да, сүүрбэччэлии, бэл, уоннуу эрэ киис тириитин аҕалан туттардылар. Холобур, Нөөрүктээйи тойоно Чыппа Кэрэмэй уон икки эрэ киис тириитин ыыппыт. Ноҕой боотуртан сүүрбэ киис тириитэ кэллэ. Арай Хатылы баайа Аан Үөчэй алта уон киис тириитин ыыппыт.
   Тохсунньу ый ортотугар диэри кэтэстилэр да, икки эрэ киhи кэлэн барда. Халыҥ хаҥаластар мэлиттилэр. Кинилэртэн Өйүк эрэ ыыппыта. Дыгын уолаттара биллибэтилэр.
   Петр Бекетов десятниктары, пятидесятниктары, сааhырбыт хаһаактары кытары сүбэлэhэргэ быhаарынна. Маннык быhыы салҕанан бардаҕына, хайдах да табыллыа суох. Саха балаҕаныгар киирэн, остуол тула олордулар.
   – Казаки, вы видели, иноземцы дурны и не послушны, – диэн Бекетов этиитин саҕалаата. – Слишком мало ясака привезли. От иных совсем нет. Что будем делать? Как привести их под великую государева руку?
   Хаһаактар бэйэ-бэйэлэрин көрсөн саҥата суох олордулар. Ким саҕалыырын кэтэhэллэр быhыылаах. Онтон Тимофей диэн сааhырбыт хаһаак:
   – Аны сайын соҕурууттан дьон эбии кэлэллэрин кэтэhиэххэ, – диэн эттэ.
   Бекетов сөбүлэспэтэх курдук баhын хамсатан баран, этэр:
   – Не горазд ты, Тимофей Петрович, говорит. У меня сумненья есть, что придет много людей. Якутскую орду можно малыми силами покорить.
   – Истинно так, – Василий диэн хаһаак өндөх гынар. – Их только жестокими приступами можно смирять. Детей и жен полон взять, дома их жечь. Чтобы иноземцы слышали государеву грозу и боялись, и государев ясак привозили. Только так. Других слов они не понимают.
   – Надо идти со всеми своими людьми в улус и громить, – эдэр Осип Галкин сутуругунан остуолу охсор. Кини – Иван Галкин быраата.
   – Да, смирять можно только войною. Но небольшим разореньем, чтобы ясачной казне ущерба не было, – диэн Бекетов кэпсэтиини түмүктүүр.
   Биир улууhу баран урусхаллаатахпытына, атыттар истэннэр утарылаhыахтара суоҕа, дөксө дьаhаах аҕалыахтара диэн түмүккэ кэллилэр. Онтон хайа улууска барары быhаардылар. Оччо ырааҕа эбэтэр олус чугаhа суох сир буолуохтаах диэтилэр. Биир хаһаак Дүпсүҥҥэ барарга этии киллэрдэ. Иван Галкиҥҥа дүпсүннэр улахан утарсыыны оҥорбуттара. Быйыл буоллаҕына дьаhааҕы аҕалбатылар. Сэрэппэккэ эрэ урусхаллыыр сатамньыта суох буолуо, маҥнай алта-сэттэ хаһаагы ыытан кэпсэтиннэрэн көрөргө диэн этии киирбитигэр сөбүлэстилэр.
//-- * * * --//
   Олунньу ыйга били ааспыт сайын өрүс үөhээ өттүгэр кыстыы барбыт дьон табыллыбакка эргиллэн кэллилэр. Тоҥустартан дьаhаах хомуйан, бултаан кыстыахпыт дии санаан барбыттара. Кыстаан олордохторуна, тоҥустар кэлэн саба түспүттэр. Онно нэhиилэ көмүскэнэн, аманаакка тутуллубут икки киhини босхолоон ыыппыттар. Ол эрэ кэнниттэн сэриилээбит тоҥустар барбыттар. Ытыалаhыыга баhылыктара Иван Колмогоров оххо табыллан өлбүт. Үксүлэрэ бааhырбыт. Онон төннүүhүбүт диэбиттэр. Эйэлээх тоҥустар баар буоланнар, сахалар олорор сирдэригэр диэри табанан түhэрбиттэр.
   Сахаларга кэлэн биэс аты атыыласпыттар. Манна биир аты сэттэ киис тириитигэр ылаллара. Онно буоллаҕына уоннуу киискэ атыыласпыттар. Нэhиилэ тыыннаах эргиллэн кэлбиттэригэр үөрүү.
   Кулун тутар ыйга улахан тымныы уларыйан, күнүс күн уоттанан, салгын арыый сылыйар. Күн уhаата, онон бохуокка барарга сөп буолла. Сырыыга-айаҥҥа, араллааҥҥа үөрэммит, дьиэлэригэр сытан тэhийбэтэх хаһаактар Дүпсүҥҥэ барар буолбуттарыгар үөрүүнэн хомуннулар. Маҥнай сэттэ киhилээх бөлөх айаҥҥа турда. Биир тылбаасчыты илдьэ бардылар. Сарсыҥҥытыгар Бекетов сүрүн күүhэ хоҥунна.
   Маҥнайгы бөлөх дүпсүннэр ордууларыгар чугаhаабытын кэннэ, айан суолун кытыытыгар олорор ыал таhыттан киhи тахсан, ыҥыырдаах ат үрдүгэр түhэн, тиэтэлинэн сүүрдүбүтүн көрдүлэр. Ол аата утарылаhар сибикилэрэ билиннэ. Көннөрү иhэллэр диэн этэ барда дуу?
   Маҥнайгы бөлөх тиийбитигэр ордууга олох чугаhаппакка, кэпсэппэккэ даҕаны, оҕунан ытыалаан төттөрү кыйдаатылар. Онон табыллыбакка, ыалга төннөн, сүрүн күүстэрэ кэлэрин кэтэстилэр.
   Бекетов этэрээтэ кэлэн, ыалга хонон, сынньанан баран, ордууга тиийэргэ быhаардылар. Дьиэҕэ баппакка сорохтор алаас уҥуор көстөр ыалга тиийэн хоннулар.
   Дьиэлээхтэр этэллэринэн, ордууга элбэх киhи мустубут үhү. Атын сиртэн баатырдары эмиэ аҕалбыттар. Тула балбааҕынан эҥин бөҕөргөтүү оҥостуммуттар. Онон утарылаhарга санаммыт дьону сарсын тиийэн сэриилииргэ диэн быhаардылар.
   Сарсыныгар туран, аhаан-сиэн баран, туох эрэ булка барар курдук оҥостон, ордууга бардылар. Тиийэн, тыа саҕатыгар тохтоон, аттарын тииккэ баайталаатылар.
   Дүпсүннэр ордуулара диэн балаҕан, ол таhыгар эмиэ улахан хотонноох балаҕан, хоспох, сарай баар. Онон бүтэр. Ордууну тула балбааҕынан, мууhунан, чигди хаарынан, мас ураhаны көтүрэн эҥин буом-хахха оҥорбуттар.
   Айан суолунан элбэх аттаах дьон кэлэн тохтообуттарын көрөн, олохтоохтор, көмүскэнэргэ бэлэмнэнэн, дьиэттэн сүүрэн тахсаллара көстөр. Саба түһээччилэр тэрэгэр сүгэлэрэ килбэҥниирин, тимир саалара хороҥнуурун көрөр буолуохтаахтар. Хаһаактар бойобуой сүгэлэрэ биилээх тэрэгэрин уhуна биир хаамыы. Тимирэ чараас буолан чэпчэки. Уhун мас уктаах. Кылгас батастаах дьону сууhарарга олус табыгастаах.
   Нууччалар куйаҕынан хаххаланан, оҕунан ытыалыылларыгар кыhаммакка чугаhаан, тарҕана тэнийэн, буомҥа ыкса кэлэннэр, уhун уктаах сүгэлэрин, кылыстарын кылбаҥнаппытынан бардылар. Баатырдар батыйаларынан охсуhан көрдүлэр да, баhыйтараллара билиннэ. Онно-манна охтуталаатылар. Хаһаактар хары хапсыhыытыгар кыайа-хото туттулар. Хаhыылара да салытыннарда. Улахан сэриигэ охсуhа үөрэммэтэх баатырдар, хас да киhилэрэ охтубутун көрөн, дьиэҕэ куоттулар. Киирээт, ааннарын иhиттэн олуйан кэбистилэр.
   Нууччалартан биир да киhи охтубата. Аҕыйах киhи бааhырбыт. Кинилэри ырбаахы курдук кэтиллэр иилэҕэс тимир куйахтара, щиттэрэ абырыыр. Буом иhигэр киирэн, икки дьиэни төгүрүйдүлэр.
   Маҥнайгы дьиэ аанын тоҥсуйан көрдүлэр. Аспаттар. Онтон аан халҕанын сүгэнэн охсуолаан лүҥсүйэллэрин кытта, дьиэ иhигэр оҕо ытыыра, дьахтар сарылыыра иhилиннэ. Тирии бүрүөhүннээх хаптаhын халҕаны өр гымматылар, сотору тоҕута-хайыта охсуолаан аҥаттылар.
   Аhаҕас аанынан тимир саа уоhа быгаат, сүрдээх улахан тыас дэлби барбытыгар, сахалар бары уолуйан хааллылар. Сонно тута куйахтаах хаһаактар буорах буруотун быыhынан, дьиэҕэ көтөн түhэн, батыйа туппут баатырдары сүгэ хаптаҕайынан самнарыта биэртэлээн охтордулар.
   Биир эмээхсин өмүрэн, ытыhын таhыйа-таhыйа бабыгыраабытын, тиэрэ анньан кэбистилэр. Сорох эдэр баатырдар сүрдээх улахан тыас дэлби баран, дьиэ иhигэр буруо бурҕас гыммытыгар, илиилэрэ-атахтара кыайан хамсаабат буолуор диэри уолуйдулар. Эр дьону барыларын дьиэ ортотугар умса сытыартаатылар. Туох да үлүгэрдээх ый-хай буолла.
   Аны иккис хотонноох балаҕаны ылаллара хаалла. Дьиэ, хотон ааннарын эмиэ иhиттэн олунан кэбиспиттэр. Хаһаактар эргийэн, тула турдулар.
   Ааны тоҥсуйдулар. Петр Бекетов маҥнайгы дьиэни, сааны тыаhатан, дөбөҥнүк ылбыттарын кэннэ, иккис дьиэ дьоно түргэнник бэриниэхтэрэ дии санаабыта. Эмиэ сүгүн бэриммэт, утарылаhар дьон буоллулар.
   – Ломайте! – Бекетов абара санаата.
   Халҕаны тоҕута-хайыта сыспыттарыгар, иhирдьэ эмиэ аймалҕан буолла. Сотору киирэр аан аҥас гынна. Кытыы хаптаhын хайдан, тостон баран ситэ арахсыбакка иҥнэн турарын ылан туора быраҕаары илиитин ууммут хаһаак, хардьыгынаабытынан охтон түhэн иhэн, тиэрэ эргилиннэ. Уолугун үүтүнэн ох батары сааллан курдаттыы тахсыбыт. Хоройо сылдьар.
   – Тащите сена! – диэн Бекетов дьаhал биэрэр.
   Кыбыыттан оту көтөҕөн аҕала-аҕала аанынан иhирдьэ симтилэр. Иhирдьэттэн оту төттөрү быраҕа сатыыллар. Көмүскэнээччилэр дьиэ иhиттэн муус түннүктэри тиэрэ анньан аҥас гыннаран, оту аhаҕаhынан таhырдьа быраҕаттаатылар. Ону хаһаактар төттөрү симэллэр. Иhирдьэ оҕо ытыыра, дьон айманар саҥата сүрдэннэ. Сорох хаһаактар кыбыыттан от эбии көтөҕөн аҕалаллар. Ону биир хаһаак атырдьаҕынан анньан ылан, аhаҕас аанынан иhирдьэ быраҕаттыыр, симэр.
   – Огня! Через дверь пусть убегают. Не трогайте, – Бекетов ким куотар куоттун дии саныыр.
   Иккис дьиэттэн чабычаҕы хайыта тыытан, уматан баран аҕалан иhирдьэ быраҕаллар. Сонно тута дьиэ иhигэр уот умайан сандаарыс гынар. Иhирдьэ тилигирэhии, сары-ору бөҕө буолла. Ким эрэ түннүгүнэн тахсаары төбөтө быган иhэн, сууллан иhирдьэ тимис гынна. Дьон уоттан тэскилээн, дьиэттэн хотоҥҥо киирэр кыараҕас ааҥҥа бөлүөхсэн симилиннилэр, тэпсистилэр да быhыылаах. Дьиэ аhаҕас аанынан таҥаhа умайбыт киhи ойон тахсан хаарга үҥкүрүйдэ. Биир хаһаак бэргэhэтин устан уот төлөнүн умуруораары сабыта охсуолаата.
   Иhирдьэ дьон кыланара, буруоҕа тумнастан тыын былдьаһан хардьыгыныыллара иhиллэр. Ити икки ардыгар уот төлөнө аанынан, түннүктэринэн кытары кыыhан таҕыста. Хотоҥҥо уот, буруо киирэн сүөhүлэр оруластылар. Онтон дьон саҥата ньим барда. Хотон аанынан аҕыйах киhи куотан, тоҕо эрэ бары тыа диэки сүүрдүлэр. Биир киhи буруону эҕирийэн, хотон аанынан тахсан иhэн оҕунна. Ону таhырдьа соhон таhаардылар.
   Уот сэтэрэн, өрө күүдэпчилэнэн, хара буруону кытта, үрүҥ паар үөhэ хоройон таҕыста. Барыта бүттэ…
   Бары хомунан, аттарын диэки хааман суол устун субурустулар. Өлбүт хаһаагы сахалар ыҥыырдаах аттарыгар туора ууран, баайан илтилэр. Остуруок таhыгар илдьэн христианскай абыычайынан көмүөхтэрэ.
   Сахалары уодьуганнаан, сыалларын ситиспит курдуктар да, кыайыы-хотуу, өрөгөй үөрүүтэ суох. Кулгаахтарыгар оҕолор ытаhыылара, дьахталлар сарылааhыннара, өлөн эрээчччилэр хоhооно суох улуйар саҥалара иhиллэргэ дылы. Киhи кэлэйиэн курдук дьаабыта буолла. Маҥнайгы дьиэҕэ баар бэриммит сахалары тыыннаах хаалларбыттара кэлин кэмсиммит санааларын уҕарыппат. Аттарыгар тиийэн, сирэй-сирэйдэрин көрсүбэккэ, миинэн, салайан суолга киллэрдилэр.
   Суол устун субуhа айаннаан, биир ыалга тиийэн хоноору тохтоотулар. Сорохтор ааhа бардылар. Ыал дьиэтэ кыараҕас. Элбэх аты аhатан хоннорор отторо да кэмчи.
   Киэhэ аhыы олорон сааhырбыт хаһаак Тимофей Бекетовы сэмэлиирдии саҥарар:
   – Душу свою осквернили, Петр. Дом сожгли с людьми. Там же были женщины и дети…
   – А что поделаешь. Так получилось. Якуты сами виноваты. Ерофея убили, – Бекетов аргыый саҥарар.
   – Они тоже люди. Когда им плохо – плачут, когда весело – смеются. В священной книге сказано, все люди – братья.
   – До бога высоко, до царя далеко, – диэн биир хаһаак эппитигэр, ким даҕаны көх-нэм буолбата.
   – Мне также их жаль, – Бекетов ким-хайа иннинэ кини эппиэттиэхтээҕин билэр. – Я убил сто иноземцев, чтобы сохранить жизнь тысячам. Чтобы служивых людей не побивали и ясак платили. Только жестокими приступами их можно смирять.
   – Так оно конечно так, – Тимофей эмиэ да сөбүлэhэр. – Но как-то другими методами. Не так жестоко.
   – А как? Научи.
   – Не знаю. Но я привык воевать с воином, а не с бабами и детьми.
   – Они прятались у своих баб и убили казака.
   – Убили, потому что мы начали ломать дверь.
   – Ладно. Не будем об этом говорить. Царский наказ велит непослушных смирять войною. Покорение иноземцев никогда не бывает без жертвы.
   – Как бы их от государева руку прочь не отгонять.
   – Они никуда не уйдут. Говорят, кругом тайга, горы. Вот увидишь, вскоре с ясаком придут в острог.
   Хаһаактар дүпсүннэри урусхаллаабыттарын, кыс хаар ортото дьиэлэрин уоттаабыттарын, онно оҕолор, дьахталлар умайан өлбүттэрин туhунан ынырык сурах сир-сир аайы долгун курдук тарҕанна.
   Сотору урут дьаһаах төлөөбөтөх аҕа уустарын баhылыктара остуруокка кэлитэлээтилэр. Бэл, урусхалламмыт аймахтан Дүпсүнтэн тойонноро Өспөх кэлэн дьаhаах төлөөн, бас бэринэрин биллэрдэ. Дыгын уолаттара Өлкөрөй, Чаллаайы киис кэhиилээх кэллилэр. Бахсыттан Түhүлгэ, Нөөрүктээйиттэн Чыппа Кэрэмэй, ыраах Иэгэдэй ууhуттан Модьукаан уола Тиhикээн кэлэн бардылар.
   Онон Бекетов эппитин курдук буолла, оҕуруотааҕар кымньыы ордук эбит дэһэллэр хаһаактар.
//-- * * * --//
   Муус устар – ичигэс ый. Аламай күн үөhэ тэгилийэн тахсан, күөх урсунтан чаҕылыйа тыгар. Күнтэн күн үүннэҕин аайы салгын сылыйан, хаар суоллан, чарааhаан, ый бүтүүтэ сир хараарар. Онно-манна сыккыс уута сүүрэн дьирибиниир, холдьугуруур. Саҥа кэлбит тылбыйар кынаттаах элбиир.
   Саас барахсан кэлэрин ордук дьадаҥы ыал кэтэhэр. Ас быстан, тиит субатын кыhыйан үссэммит дьоҥҥо ынах төрүүрэ – үлүскэн үөрүү. Тордуохтаах иккис ынахтара төрөөн үөртэ. Үhүс ынахтара Маҥаачай синньии илик. Күөххэ үктэнэн баран төрүүрэ буолуо. Онон мантан инньэ үрүҥ ас баар.
   Саттаар куртуйахха туhахтаан хаhы да ылла. Өрөөбө былдьырыыкка, бараахха, куска тиргэлиир. Тордуох туутун угаары ырбыы тахсарын кэтэhэр.
   Ханна эрэ сэрии, өлөрсүү, сор-муҥ буоларын алааска бүгэн олорор киhи билбэт, үhү-таамах курдук сураҕын эрэ истэр. Саттаар күhүн аҕатыныын Мымах баайга бүтэй туппуттара. Ол төлөбүрүгэр диэн, сап-саhархай буолуор диэри ыыhаммыт чараас сарыыны биэрбитэ. Онон мааныга кэтэр сайыҥҥы сону тиктэрбитэ. Урукку сонугар холоотоххо, сымнаҕаhа, чарааhа, үчүгэйэ сүрдээх. Үчүгэйдик ыыhаммыт сарыы сытыйан баран тартаччы хаппат. Ардахха сытыйдаҕына, кыратык сараҕытан баран, имитэн кэбистиҥ да бэйэтэ бэйэтинэн буола түhэр.
   Күhүн хаар түспүтүн кэннэ, Саттаар, үүтээҥҥэ олорон бултаан, үс кииhи, уонча тииҥи өлөрбүтэ. Икки киис тириитин Мымах баай ылбыта. Онтуката туох да төлөбүрэ суох нууччаларга түhээн быhыытынан барар түүлээх үhү. Ол оннугар Мымах саас быстарыыга тыhаҕас төбөтүн биэрбитэ.
   Саттаар бүгүн эмиэ куртуйахха ииппит туhаҕар барда. Сорох туhаҕын атын сиргэ көhөрөн иитэр санаалаах. Урут чугас алаас тумулугар ииппитэ да, онтон көhөрүүhү. Ити тумулга куртуйах түспэт эбит. Куруук мэлитэр.
   Туора-маары ааннаан ииппит тоҥууларыгар кэлэн, туhах баайыллыбыт синньигэс туорай мастары ылаттаан, холбуу тутан сүгэн, алаас арҕаа өттүнээҕи иҥнэри ырааhыйаҕа аҕалла. Бэҕэhээ куртуйахтар бу ырааhыйаттан көппүттэрэ.
   Синньигэс үөл титириктэри бысталаан, төбөлөрүн уhуктаан бэлэмнээтэ. Кыратык бааhырдан баран бүк баттаан, арахсыбат гына тоhутан, уhуктарын сиргэ батарыта анньан, ааннаан, тоҥуу оҥордо. Аанын үрдүнэн туhахтаах туорай маhы уурда. Халбыйа сылдьар кыл туhаҕын, бүк тутуллубут икки отунан туттаран, төгүрүтэ тэниттэ. Тутар оттору аан туорай мастарыгар кыбытан иҥиннэрэр. Тоҥуу быыстарын талаҕынан эҥин бүөлээтэ. Туора-маары ааннаах биэс тоҥууну оҥордо. Сүүрбэччэ туhахтаах да, барытын биир сиргэ ииппэт. Элбэх сиргэ тэнитэн ииппит ордук. Кэм эрэмньилээх буолар.
   Онно-манна иитэлээбит туhахтарын кэрийэн, бүгүн биир хара куртуйаҕы ылла. Байанай биэрбитин мыыммат баҕайыта. Сарсын, баҕар, өлгөмнүк бултуйуо. Туhах иитиллибит сиригэр куртуйах сүүлэ түбэстэҕинэ, аахтара кэриэтэ ылааччы.
   Тиhэх туhахтарын көрөн баран, суолга киирэн дьиэтин диэки хаамар. Бөлөх-бөлөх чөмөхтөhө үүммүт уhун уктаах ньургуhуннар биллэр-биллибэт сиккиэргэ эйэҥнэhэ хамсыыллар. Сааскы ньургуhун хойуутук үүммүт буоллаҕына, өҥ сайын кэлэр диэччилэр.
   Тыа саҕатынан баран иhэн, утары Нуҥнуур кыыс иhэрин көрөн сүрэҕэ мөҕүл гынна. Сирэйэ итийбитин биллэ. Кыыс соҕотох. Чугаhаан кэллэ. Ыыhаммыт араҕас сарыы сутуруолаах, хара саары этэрбэстээх, уhун таҥалайдаах -------
| Библиотека iknigi.net
|-------
|
-------

.
   – Хайа, куртуйах өлөрбүккүн дуу? Хара куртуйах, – оҕолуу чэбдик сирэйдээх кыыс ордук тупсубут, төлөhүйбүт. Бэйэтин кэрэ сэбэрэтинэн уолаттары симитиннэрэрин билэр кыыс чобуотук туттар.
   – Мэ, эйиэхэ биэрэбин, – туох диэҕин билбэккэ симиттибит уол өйүгэр күөрэйбит санаатын этэр.
   – Кырдьык, миэхэ биэрэҕин дуо? – кыыс ылыах курдук илиитин уунар.
   – Кырдьык.
   – Суох, ылбаппын. Дьиэҕэр кураанах тиийиэҥ дуо. Дьонуҥ кэтэhэн олороллоро буолуо. Хата, миэхэ ньургуhунна бэлэхтээ, – кыыс мичийэ ымайар.
   – Кырдьык, дуо? – Саттаар дьээбэрэн этэр дуу дии санаата.
   – Кырдьык этэбин.
   – Мин эйиэхэ үчүгэйин талан биэриэм.
   – Суох, талыма. Ньургуhун барыта үчүгэй.
   Уол суол кытыытыгар үүммүт бөлөх ньургуhуну туура тардан ылан кыыска туттарар.
   – Оҕолор мустан оонньоотохторуна кэлээр. Кэтэhиэм.
   Кыыс ньургуhуну сытырҕалаан көрөр.
   – Хаhан мустаҕыт?
   – Сотору тэрийиэхпит. Мин Мындай уолга этиэм. Иhиттэххинэ кэлээр. Сөп дуо?
   – Сөп. Кэлиэм.
   Саттаар саҥа тиктэрбит сарыы сонун санаан аhарда. Дьиэтин диэки хааман иhэн эргиллэн көрбүтэ – кыыс, тыа тумсун эргийэн иhэн, эмиэ кини диэки хайыста. Уол туох эрэ үөрүү долгунугар көтөҕүллэн, чэпчээбит курдук буолбут. Күн чаҕылыгар сырдаабыт күөх халлаан, киэҥ алаас, намылыйбыт хатыҥнар, эйэҥнэhэр ньургуhуннар эмиэ үөрсүбүт курдуктар. «Үчүгэй даҕаны!» диэн саҥа аллайыан баҕарда.
//-- * * * --//
   Улуу өрүс көмүөл мууhун үлтү күөрэлээн, хоту диэки тохтоло суох уhуннаран, аhаран, халаан уута намыhах сири ылан кэҥээн нэлэhийбит. Билигин даҕаны ыраах үөскэ быстах муустар усталлара көстөр. Сибиэhэй балыгы сиэбэтэхтэрэ өр буолбут дьон уу түhэрин кэтэhэллэр.
   Петр Бекетов оронугар тиэрэ түhэн сыттаҕына, Лөгөй тойон кэллэ диэн эттилэр. Тоҕо кэллэҕэй? Саха тойотторуттан кини эрэ нууччаларга доҕор-атас буолбута. Атыттар чугаhаабаттар. Атыҥырыыллара биллэр. Атамаан тылбаасчытын Петрушканы ыҥыртарда. Эстэрээппэ дьахтарга «аста бэлэмнээ» диэн соруйда.
   Сотору Лөгөй киирэн сүгүрүйэр. Соҕотох. Туох да кэhиитэ суох кэлбитин Бекетов дьиибэргии санаата. Туох эрэ буолбут буоллаҕа дуу?
   Маҥнай көннөрү олох-дьаhах, хайдах олороллорун эҥин туhунан кэпсэттилэр. Сахалар сүрүн соруктарын тута этээччилэрэ суох.
   Лөгөй аhыы олорон санаатын этиэн иннинэ, тус бэйэҕэр этэбин диэн, асчыт саха дьахтарын таhаартарда. Тылбаасчыттыын үhүө буолан хааллылар.
   – Тойон, бу дойдуттан барыаххын наада, түргэнник, – диэн Лөгөй этиэх буолбутун дьэ эттэ.
   – Тоҕо диир тойон, – Петрушка Бекетов тылын сахалыы тылбаастыыр.
   – Эйигин өлөрөөрү соруналлар. Ол туhунан сир-буор аннынан чып кистэлэҥинэн кэпсэтии баар диэн сураҕы иhиттим. Ону этээри кэллим, – Лөгөй, ким эрэ истиэ диэбиттии, иҥнэх гынан аргыый саҥарар.
   – Ким тэрийэрий? Өспөх дуо? – Петрушка эмиэ тойонун тылын тылбаастыыр.
   – Ким тэрийэрэ биллибэт. Хааннаах дапсыыр -------
| Библиотека iknigi.net
|-------
|
-------

буолуо диэн куттанабын. Биһиги, сахалар, хаан тоҕуннаҕына, ону иэстэһэр үгэстээхпит. Былыр-былыргыттан оннук этэ. Онон эрдэ-сылла дойдулаа, бар. Ол ордук буолуо.
   Бекетов, тылбаастатан баран, тугу эрэ нууччалыы саҥарталаата.
   – Туох диирий? – диэн Лөгөй Петрушкаттан ыйытар.
   – Тойон мин кинилэртэн куттаммаппын диир. Государь илиитэ уһун, биир хаһаагы өлөрдөхтөрүнэ, сүүс туора урдуһу өлөрүөхпүт диир. Инньэ диэн дьоҥҥор этиэҥ үһү. Биhиги куттаҕас дьон буолбатахпыт диир, – Петрушка тылбаастыы үөрэнэн иҥнибэккэ саҥарар.
   – Этэрин этиэм да, киһи тылын истибэт дьон. Туох да айдаана суох баран хаалбыта ордук буолуо этэ. Бэйэтин оннугар атын киһини хааллардын. Сүбэлээн этэбин.
   – Ханна да барбаппын диир, – Петрушка Бекетов этэрин истэн баран сахалыы тылбаастыыр. – Кинилэрдээҕэр ынырык өстөөҕү көрбүт киһибин диир.
   – Мин сэрэттим. Эн иһиттиҥ. Куһаҕан түүлү түhээбитим. Туох эрэ буолара буолуо.
   Лөгөй эппитин тылбаастатан истэн баран, Бекетов этэр:
   – Твой дурной сон мне не помеха. Нам поможет бог. Все равно победим…
   Лөгөй барбытын кэннэ, Бекетов түүҥҥү харабылы күүһүрдэргэ дьаһайда. Күнүс остуруок таһыгар көрсөн кэпсэтэллэр. Бекетов дьонугар Лөгөй сэрэппитин туһунан быһыта-орута эттэ.
//-- * * * --//
   Өрүс мууhа ыраастаммытын кэннэ, Бекетов хаһаактар уонна промысловиктар бөлөхтөрүн хоту ыытта. Кинилэр ол диэки олорор сахалартан, тоҥустартан дьаһаах хомуйуохтаахтар.
   Сүүрүгү таҥнары устар буоланнар түргэнник айаннаатылар. Тыал кэннилэриттэн буоллаҕына, мачта туора маһыгар эриллибит баарыстарын түһэрэн тиирэ тардаллар. Түүннэри-күнүстэри тохтоло суох устар буоланнар, сотору Алдан төрдүн аастылар.
   Бүлүү өрүс төрдүгэр тиийэн, балыктыы сылдьар нууччалары көрөн соһуйдулар. Анарааҥҥылар да соһуйдулар быһыылаах. Кытылга сыстан кэпсэтии буолла.
   Ааспыт сайын Степан Корытов атамааннаах Мангазея хаһаактарын этэрээтэ Бүлүү төрдүгэр кэлэн кыстаабыта. Кинилэр Енисей хаһаактарын сөбүлээбэтэх харахтарынан көрдүлэр. Хара ааныттан хаҕыс кэпсэтии буолла. Мангазея хаһаактара: «Эһиги манна тоҕо кэллигит, барыҥ. Бу биһиги дьаһаах хомуйар сирбит», – дэһэллэр.
   Бекетов дьоно онно сөбүлэммэттэр: «Лена сүнньэ барыта биһиэнэ, эһиги Бүлүү сүнньүн ылыҥ», – дииллэр. Анарааҥҥылар буоллаҕына аһара баран, Алдан эмиэ биһиги сирбит диэн турдулар. Кинилэр урут арыйбыттар үһү. Степан Корытов иирсээни күөдьүппэт санааттан: «Биһиэхэ холбоһуҥ, кыттыһан дьаһаах хомуйуоҕуҥ», – диэбитин Бекетов дьоно сөбүлэспэтилэр.
   Мөккүһэн баран көбүөлэһии, анньыалаһыы буолбутугар, Мангазея хаһаактара элбэх буолан тулуппатылар. Саба түһэн охтортоон, кэлгийэн кэбистилэр. Судноларын былдьаан, сааларын-сэптэрин ылаттаан баран, төнүннэрэн, Алдан төрдүгэр аҕаллылар. «Олох утарылаһымаҥ, кураанах арыыга хаалларан, хоргутан өлөрүөхпүт!» – диэн суоһурҕаналлар дииллэр. Сүрүн куоһурдара – Ленаны биһи арыйбыппыт, эһиги кэлин кэлбиккит диэн.
   Енисей хаһаактара хайыахтарай, Алдан төрдүттэн остуруокка төннөр буоллулар. Мангазея хаһаактара: «Алдан өрүс уонна Лена аллараа өттө – олоччу биһи сирбит, онно кэлэ да сорунумаҥ», – диэн сэрэттилэр.
   Ити быһылааны истэн баран, Бекетов бэрт түргэнник соҕуруу барарга быһаарынна. Енисейск воеводата хайдах эмэ гынан Мангазея хаһаактара үүнэ-тэhиинэ суох барбыттарын тохтоттоҕуна табыллара буолбут. Уонна Лөгөй тойон сэрэппитэ өйүттэн-санаатыттан арахпат. Төhө да эдэр сааhыттан быhылааннаах сырыыга сылдьыбыт хорсун киhитин иhин, бу дойдуттан дьаадьыйдаҕына эрэ нус-хас утуйууhу. Кини сахаларга улахан аньыыны-хараны оҥорбутун билэр. Хаһаак сэптээх-сэбиргэллээх өстөөҕү кыргыhыы хонуутугар самнарара – чиэс-хайҕал. Оттон оҕону, дьахтары өлөрөр – саат-суут. Төhө даҕаны улахан сорук, сыал иннигэр буолтун иhин, саныырга ыарахан…
   Енисейскэйгэ баран сыл устата хомуйуллубут дьаhааҕы туттарыаҕа, быhыыны-майгыны кэпсиэҕэ. Быйыл атыыhыттар аҕыйах бурдугу аҕалбыттар. Эбии бурдук ыыталларыгар кэпсэтэн көрүөҕэ.
   Бекетов бэйэтин оннугар Парфен Ходырев диэн киhини хаалларан баран, төннөр кочаҕа олорсон өрүhү өксөйдө. Парфен – бояр төрүттээх бас-көс киhи. Онон кини атамаан буолара сөп.
   Сахалар кэлбэт-барбат буолан, ньим барбыттара хайдах эрэ сэрэхтээх. Мангазея хаһаактара буоллаҕына, бэйэ дьоно эрээри, ардай аhыыларын көрдөрдүлэр. Хаалларбыт дьоно хайдах олороохтууллара буолла?
//-- * * * --//
   Атырдьах ыйын бүтүүтүгэр Саттаар Өрөөбөлүүн отторун кэбиhэн бүтэрдилэр. Быйыл от үүнүүтэ үчүгэй. Саха ыалын олоҕо дьыл хайдаҕыттан улахан тутулуктаах. Өҥ сайыҥҥа дьон үөрэ-көтө үлүмнэhэн үлэлиир. Эhиил хайдах дьыл буолара биллибэт. Саттаар эмиэ отун үлэтигэр күүскэ үлэлээн, аҕыйах хонукка аҕатын көмөлөhүннэрэн, от бөҕөнү оттоото. Быйыл кур оттоох буолсулар. Онон эhиил кураан да буоллаҕына, улаханнык оҕустарыахтара суоҕа.
   Кини быйыл санаата көнө сылдьар. Нуҥнууру кытта улам чугасаhан, от үлэтэ бүттэҕинэ көрсүhүөх буолбуттара. Кыыс бэйэтэ этэн соhуппута. От үлэтэ бүппүтүн кэннэ Өрөөбөнү ыытаар диэбитэ.
   Дьиэтигэр икки күн сынньанан баран, инитин кыыска ыытта. Саас көрсүбүт сирдэригэр сарсын киэhэлик кэллин диэн илдьиттээтэ. Өрөөбөҕө ким да суоҕар кыыска кистээн этээр диэн өйдөттө.
   Хонон турда. Киэhэ хойукка диэри утуйбатаҕа. Оо дьэ, бүгүн барар күнэ. Кыыhы кытта көрсө барарыттан хайдах эрэ саллар. Урут оонньууга кыбыстыбакка эрэ хорсуннук барара. Оттон билигин анаан-минээн көрсө барар. Ол атын. Туох диэн кэпсэтэрэ буолла?
   Саҥа сонун кэтэн дьиэттэн таҕыста. Далаhаҕа киирэн күлүгүн көрүннэ. Таарыйа сирэйин суунна. Суолга киирэн тыаны туораан, үрүйэни ааhан, били саас кыыhы көрсүбүт алааhыгар киирдэ. Көрсүөх буолбут сиригэр соруйан эрдэ кэллэ. Сэрэйбит курдук, кыыс кэлэ илик. Күн билигин даҕаны киэhэрэ илик. Тыа саҕатыгар олордо.
   Арай кыыhа кэлбэтин. Эбэтэр мааны, үчүгэй күтүөт ыйытан, тылын биэрэн кэбистин. Дьахтар санаата уларыйымтыа дииллэр. «Миигин бэйэтигэр тэҥниэ суоҕа» диир санаата эмиэ күөрэйдэ. Ынах этэрбэhэ, убаhа тириитэ сутуруота ону санатар. Курус санаа күөрэйиэх чуумпута. Кураанах хонуу…
   Тыа тумсунан тииттэр быыстарынан кыыс элэҥнээн иhэрин көрөн сүрэҕэ тэбиэлээтэ. Эмиэ үөрүү долгунугар куустарда.
   – Хайа, кэлбитиҥ өр буолла дуо? – кыыс кэлэн аргыый ыйытар.
   – Өр буола илик. Билигин кэлбитим, – уол туран кэлэр.
   Дьоҥҥо көстүмээри, тыаҕа киирдилэр. Сүөhү ыллыга баар эбит. Ону батыhан кыра ырааhыйаҕа кэллилэр. Ким эрэ кэрдэн баран бырахпыт дүлүҥэ сытар. Ол үрдүгэр кэккэлэhэ олордулар.
   – Туох сонуннааххын? – кыыс, арбы-сарбы соҕус туттан олоро түhэн баран, ыйытар.
   – Оппун оттоон бүтэрдим.
   Уол кыыhы кууhан ылыан санаан аhарда. Кыбыстар. Илиитэ барбат.
   – Быйыл эрдэ бүппүккүн дии.
   – Эрдэ, – уол ити ыйытыытын хайдах эрэ хомойо иhиттэ. Олох күүппэтэх буоллаҕа дуу? Эйигин көрсөөрү күүскэ үлэлээтим диэҕин тардынна.
   Чочумча саҥата суох олордулар. Уол кыыhы кытта туох диэн кэпсэтиэҕин билбэт. Нуҥнуур маҥан сарыы этэрбэhи кэппит. Кылгас сарыы сонноох.
   – Эйиэхэ туох сонун баарый? – Саттаар хардары ыйытар.
   – Биһиэхэ биир киhи кэлэ сырытта, – кыыс уолу кылап гына көрөн ылар.
   Уол тута саҥарбата. Хайыы үйэ кэлэн ыйытан эрэллэр эбит. Ол иhин уларыйдаҕа. Сотору, бука, букатыннаахтык арахсаллара буолуо. Онтон тоҕо эрэ ойоҕоhуттан өскүөрүтүн ыйыппыт курдук туттан ыйытта:
   – Ону эн?
   – Ону мин… Буолумматым.
   – Оттон дьонуҥ туох дииллэрий? – Саттаар сэгэс гына түстэ.
   – Барбыттарын кэннэ аҕам «саакка уктуҥ, кыбыhыннардыҥ» диир.
   – Баай, мааны киhи дуу?
   – Мааны уол.
   – Тоҕо буолумматыҥ? – Саттаар ыйытан баран акаарытык тылластым дии санаата.
   Кыыс саҥарбата. Төбөтүн санньыппыт. Онтон эмискэ хонос гынаат, абарбыт курдук саҥарда:
   – Эйигин күүтэбин. Эн бэйэлээҕи!
   – Кырдьык дуо? – уол илиитин кыыс илиитин үрдүгэр уурда.
   Ити быhыыта хайдах эрэ олус солуута суох курдук буолла. Итинник тахсан хаалла. Сороҕор киhи саҥарбыт саҥата, туттубут быhыыта эмискэ, төтөлө суох буолааччы.
   Кыыс саҥарбат. Уол салгын сиэн хараардыбыт, чэрдээх ытыстаах илиитигэр холоотоххо, кыыс маҥан илиитэ кыра, нарын, сымнаҕас. Илиитин таарыйбыта, туох эрэ моhойу үрэйбитин курдук буолла. Кыбыстар, килбигийэр санаата ханна эрэ симэлийэн, кыыhы кууhан ылан, иэдэhиттэн сыллаата. Онтон тэтэркэй уоhуттан ууруур. Иккиэн уураhа-уураhа саҥата суох олордулар. Тоҕо саҥарыахтарай, барыта өйдөнөр буолбутун кэннэ. Таптал күүстээх кынатыгар уйдаран, үөhэнэн дайа көтүөх курдук буолбут уол бэйэтин ынах этэрбэhин көрөн эмиэ «сиргэ үктэннэ».
   – Арай мин күтүөт буолан кэлэммин эйигин ыйытыым… Оччоҕо эн дьонуҥ сөбүлээн кыыстарын биэриэх этилэр дуо?
   – Ийэм мин тылбыттан тахсыбат. Аҕам… – диэн баран тохтуу түhэр. – Аҕам атаҕар үҥэн көрдөстөхпүнэ, кини да сөбүлэhиэ. Кини миигин таптыыр, атаахтатар.
   – Арай эн биhикки ыал буолуох? Оччоҕо кэлин ханна эрэ дьиэ туттан, бэйэбит туhунан ыал буолуо этибит. Мин мас мастыам, оттуом, бултуом. Оттон эн дьиэҕин көрөҕүн, ынаххын ыыгын.
   – Ол кэлин буоллаҕа дии. Хойут. Мин аҕалаах ийэм холбоhон баран дьоннорун кытта бииргэ олорбуттар үhү.
   – Мин эн аҕаҕыттан куттанабын.
   – Тоҕо куттанаҕын?
   – Толлобун.
   – Кыыс оҕо эргэ бардаҕына, уол дьиэтигэр барар буолбат дуо?
   – Биhиги дьиэбит куhаҕан, дьадаҥы дьиэ.
   – Куhаҕан дьиэ диэн суох. Куhаҕан киhи диэн баар. Мин аҕам – сымнаҕас киhи. Эн киниэхэ күтүөт оҕо буолуоҥ буоллаҕа дии.
   – Мааны ыалга күтүөт буолабын дуу?
   – Туох мааныта кэлиэй. Ыал тэҥэ ыал буоллахпыт дии.
   – Биhиэхэ холоотоххо…
   – Кэбис, инньэ диэмэ… Атыны кэпсэтиэх, – кыыс уолу ситэ этиппэккэ быhа түhэр. – Хата, туhаххын көрө барыах эрэ.
   – Чэ.
   Уоллаах кыыс туран, сиэттиhэн баран, туhах көрө бардылар. Туhаҕы көрөллөрүгэр, кыыс хайдах эрэ сэргэхсийбит курдук буолла. Күлэ-күлэ саҥарар. Кини ураты нарын саҥатын истэр да үчүгэй…
//-- * * * --//
   Мымах – киэҥ Эҥсиэли эбэҕэ биллэр-көстөр баай. Икки ойохтоох, улууһугар бас-көс буолбут ытык мааны киhи. Улахан уола Ньыкка быйыл саҥа ыал буолбута. Атын оҕолоро кыралар. Арай мааны кыыhа Туттаҥныыр быйыл уон сэттэтин туолар.
   Хаһаактар тустарынан эҥин-эҥин хобдох кэпсээн дэлэй. Эдэр үчүгэй дьахтары, кыыhы көрдөхтөрүнэ, тутан ылан илдьэ баран, ойох гыналлар үhү диэн кэпсээн толору. Мымах эдэр ойоҕун уонна кыыhын ыраах кэдэрги алааска таhааран олордорго сананна. Ити кэпсээннэрэ, баҕар, кырдьык буолуо. Тыала суохха мас хамсаабат.
   Тордуохтаах дьиэлэрэ. Киэhэ аhылыктарыгар олордохторуна, дьиэлээх дьахтар Сэлгээнэй сонунун кэпсиир:
   – Хадаар уол ойох ылбыт үhү.
   – Ноо, кими ылбытый? – Тордуох сэргиир.
   Бүтэй алааска олорор ыалга эдэр дьон холбоhон ыал буолуута улахан сонун.
   – Айгыратар кыыhын ылбыт үhү.
   – Ээ. Сөп буоллаҕа. Кимтэн иhиттиҥ?
   – Хабытай ойоҕо сылдьан ааспыта.
   – Кыыс, хата, чугас олорор уолга барбыт. Дьонугар кэлэ-бара сылдьыыhы.
   – Эн уолгар хаhан ойох ылан биэрэҕин? Сүүрбэ биирин туолла. Ойох ылар сааhа буолла.
   – Бэлиэр ойох ылыа буоллаҕа. Дьыл – хонук дииллэрэ кырдьык ээ.
   Итинтэн салгыы Саттаар дьоно ханна сөптөөх кыыс баарын кэпсэттилэр. Кыыс хайдаҕын-тугун туhунан кэпсэппэттэр. Наар дьоно хайдахтарын, төhө сүөhүлээхтэрин эҥин ырыталлар. Хайа эрэ дьахтар тыллаах, кэччэгэй, ким эрэ ыарыhах, ким эрэ иэс ылан баран биэрбэт үhү. Наар бэйэлэригэр сөптөөх дьадаҥы дьон кыргыттарын сыымайдыыллар. Чугас эргин сөптөөх кыыс суоҕун курдук буолла. Нуҥнууру ахтыбатылар даҕаны. Дьоно сэниэ буоланнар, таарыллыбатылар быhыылаах.
   – Оттон сэниэ ыал кыыhыгар дураhыйдахха? Биhиги уолбут тас көрүҥүнэн кыыска сирдэриэ суоҕа этэ, – Тордуох дьахтарын диэки көрөр.
   – Бэрт киhи баай кыыhын кэпсэтэн сүгүннэрэн аҕалан, энньэ-сэтии субурутарыҥ буолуо. Атыытын-сулуутун туоххунан төлүүгүн? Бэйэтигэр сөптөөх кыыhы ылыа буоллаҕа дии… – диэн Сэлгээнэй куолулаан эрдэҕинэ, таhырдьа ыт үрдэ.
   Халҕан аhыллан, чомпой бэргэhэтин кыҥнары кэппит киhи намыhах ааҥҥа төҥкөччү туттан киирдэ. Уҥа ороҥҥо кэлэн олорбутун «аhаа» диэн сибиэҕэ ыҥырдылар. Сэлгээнэй кытыйаҕа кыыймыт үүт кутан ыалдьыт диэки сыҕарыта анньар. Ыалдьыт сойбут үүттэн сыпсырыйан иhэр. Улахан кытыйаттан үөлүллүбүт мундуну ылан сиир.
   – Бука, туох эрэ сорукка кэллэҕиҥ буолуо, – Тордуох ыалдьыты кытта дьиэ эргиннээҕи сонуну кэпсэтэн иhэн ыйытар.
   – Ээ, Мымах уолгун ыҥыртарар, – диир Төтөллөй, Мымах баай кулута.
   – Тоҕо ыҥыртардаҕай?
   – Билбэтим. Бука, тугу эрэ үлэлэтээри ыҥырбыта буолуо.
   – Ыҥырбыт буоллаҕына бардаҕыҥ дии, – Тордуох уолун диэки көрөр.
   Сарсыҥҥытыгар Саттаар эрдэ туран Мымах тойоҥҥо барда. Эдэр киhи сотору дэгэйэн тиийдэ.
   Сир тааhа түннүктээх улахан балаҕаҥҥа киирбитэ тойон чөмөхтөммүт утуйар таҥаhыгар өйөнөн сытар эбит. Уол ааҥҥа туран сүгүрүйэр.
   – Хайа, кэллиҥ дуу. Сибиэҕэ чугаhаан олор, аhатыахтара, – Мымах сытан эрэ кэпсэтэр.
   Уол сибиэҕэ олорбутун кэннэ, кэргэн дьахтар кымыс, сыалаах буспут эти аҕалан уурталыыр.
   – Мин эйигин үлэhиттэри кытары алааска ыытаары ыҥыртардым, – диэн Мымах сорудаҕын иhитиннэрэр. – Онно тиийэн, дьиэ, хотон туталларыгар көмөлөhүөҥ.
   – Хайа алааска?
   – Бардыалаах диэн. Онно сылдьыбытыҥ дуо?
   – Билэбин. Мин бултуур үүтээним онтон соччо ырааҕа суох. Кэҥкэмэ бэтэрээ сиhигэр баар.
   – Чэ, бэрт эбит. Күhүн хаар түстэҕинэ, эмиэ тахсан бултуоҥ буоллаҕа дии. Аҕаҥ тахсан атыҥ сиир отун оттоотун.
   – Атым сииригэр кур оттоохпун. Онно кыратык эптэххэ сөп буолуо.
   – Дьиэ тутуутугар үлэлээтэххинэ, эрэйгин төлүөм. Өйүүн хомуллан бараҕыт. Кэлээр. Аhыыр аскытын хааччыйыам. Ити курдук… Арба маннык баар. Бардыалаахха дьиэ туттарар диэн кимиэхэ да кэпсээмэ! Чып кистэлэҥ. Өйдөөтүҥ дуо?
   – Өйдөөн.
   Бардыалаах – киэҥ, үчүгэй алаас. Ортотугар улахан күөллээх. Хоту сыырын үрдүгэр дьиэ тутарга сөптөөх киэҥ кырдаллаах. Бу дойдуга киhи-сүөhү олохсуйбатах буолан, от бөҕө үүнэ-үүнэ таах лаҥхарар эбит.
   Наар балыгынан, булдунан иитиллэн олорор биир ынахтаах оҕонньордоох эмээхсин олороллор эбит да, төhөнү оттуохтарай. Арай быйыл сайын Мымах баай дьону ыытан оттоппут. Илин тыаны аастахха, Туойдаах диэн үтүө алааска биир ыал баар. Ол дьон наар туой хостоон атыылыыллар. Икки ынахтаахтар. Биир ыал дьиэтэ мантан чугас, хоту Булуус диэн алааска баар. Кинилэр биэс ынахтаахтар, атыыр оҕустаахтар, аттаахтар. Ол кэннэ ыал суох. Түҥкэтэх сир диэн ким да тахсан олохсуйбат эбит. Арай күhүн хаар түспүтүн кэннэ, булчуттар тахсаннар, онно-манна баар үүтээннэригэр олороннор түүлээх булдун сонордууллар. Атын да булт элбэх дойдута.
   Үлэhиттэр алаас соҕуруулуу арҕаа хонноҕор олорор оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ дьиэлэнэн үлэлииллэр. Күөлгэ туулаан, минньигэс эттээх собону сиэн абыраннылар. Мымах баай аhылыкка диэн кырдьаҕас кур эмирэх биэни биэрбитэ. Онон сыалаах эти хото сииллэр. Арай үүт суох. Ууну оргутан иhэллэр. Хайах таhаарбыттара. Хата, оҕонньордоох муус умуhахтаахтар эбит.
   Үлэлии үөрэммит, күүстэрин-уохтарын үгэнигэр сылдьар толуу эр дьон тутуу үлэтин тулуппаттар. Баҕаналарын туруора охсон, өhүөлэрин таhааран, үрүт мастары уурталыыллар. Биэс киhи буолан үлэлииргэ көхтөөх.
//-- * * * --//
   Сайын Парфен Ходырев биир кочанан өрүс үөhээ өттүгэр баран тоҥустартан киис тириитин хомуйан кэллэ. Тоҥустар сайын өрүс хочолоругар кэлэн сайылааччылар. Киис суох диэн үөтэлээх кииhи биэрбэтилэр. Оттон сахалар сайын остуруокка кэлбэттэр.
   Күhүн, балаҕан ыйын сүүрбэтин диэки, соҕурууттан Иван Галкин кэллэ. Уон икки хаһаактаах. Кинини кытта уонча промысловик кэлистэ. Бурдук, туус, саа сэбэ, арыгы, оҕуруо эҥин аҕалбыттар.
   Иван Галкин кэлбитинэн сибээстээн, хаһаактар «сход» диэн ааттаах сүбэҕэ муhуннулар. Саамай аҕа саастаах хаһаак Тимофей дьон иннигэр тахсан этэр:
   – Казаки, я чаю, якольские люди опять непослушны. Недавно у баксинцев пропали два промысловика. Еще не взяты под высокую государева руку многие немирные землицы. Бунтуют. Чтобы с теми государевами изменниками бились, не щадя голов своих, нам надо избрать смелого, храброго атамана. Кого вы скажете?
   – Ивана Галкина, – диэн саҥа иhилиннэ.
   – Итак, Ивана Галкина. Любо?
   – Любо, – диэн хаһаактар сөбүлэhэллэрин биллэрдилэр.
   Иван Галкин үрдүк дуоhунаска итэҕэйбиттэрин иhин махтанан бокулуоннаата. Ол кэнниттэн былыргы абыычай быhыытынан саҥа атамааны кымньыынан көхсүгэ охсубута буолаллар.
   Иван Галкин соhуйуон иhин, остуруокка кэлэн Степан Корытов баhылыктаах Мангазея хаһаактара тутуллан хаайыыга сыталларыгар түбэстэ. Сэттэ хаһаак уонна биэс промысловик. Нуучча дьоно эрээри тоҕо хаайыллыбыттарын ыйыталаспытыгар быһааран кэпсээтилэр.
   Сайын Семен Чюфарист диэн десятник баhылыктаах хаһаактар этэрээттэрэ, сүүрбэ тоҕус киhи дьаhаах хомуйаары, Алдан өрүс төрдүгэр тиийбиттэр. Онно Алданы саҥа өксөйөн иhэннэр, өрүhү таҥнары устан иhэр Мангазея хаһаактарын судноларын көрбүттэр. Чюфарист хаһаактара тыылаах дьоннорун ылан, кочаны эргитэн эккирэппиттэр. Мангазея хаһаактарын оҥочолоро биир арыыга тохтоон турдаҕына, эккирэтээччилэр ситэн кэлэн, кочаларын сыhыаран эрдэхтэринэ, эмиэ ураҕастарынан анньыалаан тэйитэ сатаабыттар. Енисей хаһаактара тордуохтаах быалары быраҕаттаан тардан, ураҕастарын тоhута охсуолаан, оҥочолорун сыhыаран эрдэхтэринэ, Мангазея хаһаактара, дьаакырдарын көтөҕөн, эмиэ куоппуттар. Судноҕа ыстанан киирбит хаһаагы мүччү туттаран илдьэ барбыттар. Өссө тэйэн иhэннэр, саанан ыппыттар. Онно Чюфарист биир хаһаага өлбүт. Чюфаристаах өлбүт киhилэрин арыыга көмөн баран эмиэ эккирэппиттэр. Ол эккирэтэн, Бүлүү төрдүгэр тиийэн ситэллэр. Сэрии, ытыалаhыы буолар. Мангазея хаһаактара икки эрэ тимир саалаах уонна аҕыйах буоланнар кыайтаран бэринэллэр. Ол сэриигэ Чюфарист дьонуттан биир промысловик өлөр. Мангазея хаһаактара икки киhилэрин сүтэрбиттэр. Бэриннэрэн, туппут дьонун кэлгийэн, Ленскэй остуруокка аҕалан хаайыыга олордоллор.
   Иван Галкин Степан Корытовы кытта кэпсэтэн баран, барыларын хаайыыттан босхолоото. Хомуйбут түүлээхтэрин илдьэ Енисейскэйгэ барар дьону кытта барсалларын көҥүллүүр. Арай сааларын-сэптэрин биэрбэт. Инники дьылҕаларын Енисейск воеводата быhаардын. Туох буолбутун, тоҕо тутуллубуттарын сиhилии суруйан ыытта.
//-- * * * --//
   Иван Галкин сахалартан эмиэ күhүҥҥү тыал курдук тымныы сыhыан аргыарын биллэ. Күhүөрү сайын Бахсыга дьаhаах хомуйа тахсыбыт хаһаактары сэриилээн, икки киhилэрин өлөрбүттэр. Тоҕо кэhэйбэт дьонноруй? Дүпсүннэри уоттаабыттара кыра буоллаҕа дуу? Эбии өстөммүттэрэ эбитэ дуу? Мэҥэттэн дьаhаах хомуйан баран төннөн иhэр хаһаактары халаабыттар. Онон Бахсы диэки бохуот оҥорон, кымньыы тыаhын иhитиннэрдэххэ сатанар буолла. Таах олоруохтара дуо.
   Киhитэ аҕыйах. Билигин остуруокка промысловиктардыын икки сүүсчэкэ эрэ киhи баар. Эбии ат, ыҥыыр атыыласта. Сахалар, сэриилэhэ үөрэммэтэх дьон буоланнар, дух-дах тутталлар. Саа тыаhыттан аттара сиргэнэр. Бэйэлэрэ да хаһаактартан саллаллар. Охсуhар да батыйалара нуучча уhун уктаах тэрэгэр сүгэлэриттэн көмүскэнэргэ сөбө суох. Онон хаһаактар санаалара бөҕөх. Иван Галкин урут сылдьыбыт буолан, бу дойду сирин, дьонун син билэр курдук сананар.
   Оҥостон-тэринэн баран, биэс уонча хаһаактаах, уонча стрелецтээх Бахсыга айаннаата. Галкин бачча элбэх аттаах, куйахтаах дьон кэлбиттэригэр саллан бэриниэхтэрэ дии санаабыта. Ол эрээри сахалар уруккуларын курдук куотан тыаҕа түспэтилэр. Ох саанан ытыалаан, сэриилээн көрүстүлэр. Наар куота көтөн, тыаҕа хаххаланан эҥин сүгүн бэриммэтилэр. Күн аҥаара барбыт кыргыһыыга уонча киhилэрэ охтубутун кэннэ, дьэ бэринэн, сааларын-сэптэрин ууран, сөhүргэстээтилэр.
   Нууччаларга өлбүт суох. Биэс-алта киhи бааhырда. Иилэҕэс тимир куйахтара, төбөҕө кэтэр шлемнэрэ, охтон хаххаланар щиттэрэ абырыыр. Арай аттар бааhырдылар, оҕуннулар.
   Бахсы тойоно Түhүлгэ даамын биэрэн, аны нууччалары утары көрүө суох, дьаhааҕы төлүөх буолан андаҕайда. Бэриммит дьону умса сытыаран кымньыынан таhыйдылар. Батыйаларын хомуйан ыллылар. Ох сааларын бэйэлэригэр хааллардылар. Ол кэннэ кыайбыт дьон өлбүт, бааhырбыт аттарын оннугар ат, аҕыйах киис тириитин ылан баран төнүннүлэр. Икки эдэр, үчүгэй дьүhүннээх дьахтары тутан илтилэр.
   Ааспыт сайын Петр Бекетов Илья Перфильев баhылыктаах хаһаактар промысловиктар бөлөхтөрүн Лена өрүс аллараа өттүн чинчийтэрэ, онно олорор тоҥустартан, долганнартан дьаhаах хомуйтара ыыппыта. Ол дьон Иван Ребров баhылыктаах Мангазея хаһаактарын кытта холбоhон, Эдьигээҥҥэ тиийэн кыстаабыттара. Онно олорон, олохтоохтортон өрүс хоту муустаах байҕалга түhэрин, илин, арҕаа эмиэ улахан өрүстэр баар сурахтарын истибиттэрэ.
   Саас муус барарын кытта, икки кочанан өрүhү таҥнары устубуттара. Күндү түүлээх суhумнуур кылаана иҥсэлэрин көбүтэрин тэҥэ, саҥа сири арыйар, көрөр баҕа санаа бу хорсун дьону ыраах биллибэт дойдуга айанныырга көҕүлүүр.
   Бу дьон хоту Байҕалга тиийэн икки аҥыы барбыттара. Иван Ребров биэрэги кыйа арҕаа диэки устан, Өлөөн өрүс төрдүгэр тиийбитэ. Онтон өрүhү өксөйөн, олохтоох тоҥустартан дьаhаах хомуйбута. Тоҥустар ыалдьытымсах майгылара баhыйан, кэлии сонун дьону үчүгэйдик көрсүбүттэрэ. Оҕуруону, алтан хочулуогу үөрүүнэн ылбыттара.
   Оттон Лена остуруогуттан кэлбит Илья Перфильев хаһаактара илин диэки устаннар, Дьааҥы өрүс төрдүн булбуттара. Өрүhү өксөйөн, дьүкээбиллэр, тоҥустар олорор сирдэригэр тиийэн, киис, саhыл тириитэ бөҕөнү хомуйбуттара. Хоту дойду өлгөм, минньигэс эттээх балыгын сөбүлээбиттэрэ.
//-- * * * --//
   Мымах баай киэhээҥҥи аhылыгын кэнниттэн оронугар сыттаҕына, таhыттан кулут киирэр.
   – Тойонуом, үс аттаах киhи кэллэ. Ортоку сэргэҕэ түhэрдибит, – диэн Төтөллөй сонуну иhитиннэрэр.
   – Кэллилэр даа? Маанылар дуо? – Мымах эргиллэн сыҥаhаттан тайанан олорор.
   – Мааны соҕустар.
   Сотору аан аhыллан, үс киhи субуhан киирэн, ааҥҥа туран сүгүрүйдүлэр. Туох даҕаны куйах эҥин баара көстүбэт. Толуу көрүҥнээх дьон.
   – Нөрүөн нөргүй!
   – Олоруҥ бастыҥ олбоххо. Хантан кэллигит? – диэн Мымах ыйытар.
   – Илинтэн сылдьабыт, – ортоку турар аҕамсыйбыт киhи хоруйдуур.
   Ыалдьыттар уҥа ороҥҥо кэлэн олороллор.
   – Илин хантан кэллигит?
   – Ыраахтан, – ыалдьыт хантан кэлбитин тоҕо эрэ чопчу эппэт. Кини икки чанчыга кыырыктыйан эрэр, сабыччы көрбүт харахтаах, көрсүө, номоҕон сирэйдээх.
   Үгэс быhыытынан маҥнай хантан кэлбиттэрин, ким удьуора буолалларын этиэхтээх этилэр. Мымах туох эрэ кистэлэҥнээх буоллахтара диэн таайа санаата. Кэргэн дьахталларга сибиэҕэ ас тардалларыгар соруйда. Олох-дьаhах, булт-ас, дьыл эҥин туhунан кэпсэттилэр.
   Мымах сибиэҕэ олорон аhаста. Кэпсэтээччи аҕамсыйа барбыт, тойон-хаан көрүҥнээх киhи. Иккис киhи бөдөҥ-садаҥ, бухатыыр көрүҥнээх, үhүстэрэ эдэр. Бииргэ сылдьыhар, аттарын көрөр, аhатар хамначчыттара быhыылаах.
   – Бука, туох эрэ соруктаах буолан кэллэххит. Ону иhитиннэриҥ, – Мымах кэтэhэн көрөн баран ыйытар.
   – Биhиги эйиэхэ бэйэҕэр эрэ этиэх этибит, – аҕамсыйбыт киhи аргыый саҥарар.
   – Эhиги таhараа ыалга тахсыҥ, – Мымах дьиэлээхтэри таhырдьа тахсалларыгар соруйда.
   Ыалдьыттар тугу этэллэрин истээри кэтэhэр. Чочумча саҥа суох буолла. Арай оhоххо өhөн эрэр уот тыhыргыыр.
   – Дьэ, үйэ уларыйар кэмэ кэллэ. Атын урдустар кэлэн олохпутун огдолутаары гыннылар. Бэйэҥ даҕаны билэн-көрөн олорор инигин, – аҕам киhи суптугур сэҥийэтигэр үүммүт бытыгын туппахтыыр.
   Мымах саҥарбат. Эбии туох диирин кэтэhэр. Ааттарын-суолларын, хантан сылдьалларын эппэтэхтэрэ, онон сэрэхэдийэр.
   – Бу кэлин, адьас соторутааҕыта, Бахсыга тахсан дьону өлөртөөбүттэр. Икки дьахтары тутан илдьибиттэр. Кыhын дүпсүннэр уоттарын умуруорбуттара. Онон олорон биэрэрбит хайдах да сатаммат буолла, – наар аҕа саастаах ыалдьыт саҥара олордо.
   – Талбыт сирдэригэр кэлэн көҥүл айбардаан бараллар, – үрдүк уҥуохтаах, хара бытыктаах, бухатыыр көрүҥнээх эдэр киhи эбэн биэрэр.
   – Онон түмсэн, күүспүтүн холбуохха диэн сүбэлэстибит.
   – Кимнээх? – Мымах дьэ саҥа таһаарда.
   – Илин эҥээр улахан аҕа уустарын үтүөлэрэ.
   – Бары дуо?
   – Лөгөй тойон хара ааныттан нууччаларга кутурук маhа буолбута. Онон Бороҕон диэкилэри тумуннубут.
   – Онно бары сөбүлэстилэр дуо?
   – Аҕыйах аҕа ууhа тардыннылар. Хатылы баайа Аан Үөчэй кэтэҕин тарбанар. Кэлэн иhэн Дыгын уолаттарыгар, Өйүк баайга сырыттыбыт. Кинилэр сөбүлэстилэр. Онтон кыра аймахтары таарыйбакка, эйиэхэ быhа кэллибит. Аны эн сөбүлэhэриҥ хаалла.
   – Оттон Малдьаҕарга, Дьөппөҥҥө уонна Бөтүҥ, Үөдэй курдук элбэх киhилээх улахан аҕа уустарыгар сылдьыбатыгыт дуо?
   – Малдьаҕар, Дьөппөн диэки Дыгын уолаттара сылдьыах буолбуттара. Бөтүҥҥэ атыттар барбыттара. Эн сөбүлэстэххинэ, бу эргиннээҕилэр холбоhуохтара.
   – Хайдах кыайар санаалааххытый?
   – Бары холбоhон, элбэх буолан ордууларыгар саба түhэбит.
   – Оттон арай хотторботуннар? Тимир саалаахтар, бары куйахтаахтар буолбат дуо? Уонна биhиги курдук буолбатахтар, сэриигэ үөрэммит дьон.
   – Оччоҕо ордууларын төгүрүйэн, маска да, окко да таhаарбаппыт. Хаайтаран олорон тоҥон, хоргуйан өлүөхтэрэ.
   – Оннук өлүөхтэригэр диэри бэйэбит хачанан быстарар инибит.
   – Үчүгэйдик тэринэн, хааччынан барыахпыт. Биhиги сүбэлэhэн, эн сиргэр мустарга быhаарынныбыт. Ол чып кистэлэҥ буолуохтаах. Остуруокка эмискэ тиийэн, өмүтүннэрэн саба түстэхпитинэ, кыайыылаах буолуо.
   – Ол тоҕо миэхэ муhуннугут? – Мымах сөбүлээбэтэ.
   – Эн кинилэртэн чугас олороҕун. Өрүс эрэ туорааhына. Кыhын улахан тымныыга сылдьыhыы суох. Билиэхтэрэ суоҕа.
   – Хаhан мустаҕыт?
   – Тохсунньу ый үүнүүтэ.
   – Кыайдаххытына, остуруокка баар дьону хайыыгыт? Өлөртүүгүт дуо?
   – Маннык сүбэлэстибит. Бэриммэтэх дьон сэриигэ охтуохтара. Бэриммит дьону акка олордон баран, дойдуларын диэки утаарабыт. Сааларын-сэптэрин суйдаан баран. Аны бу дойдуга кэлимэҥ диэн сэрэтэбит.
   – Оттон ол дьон ото, өйүөтэ суох баран иhэн быстаран өлүөхтэрэ суоҕа дуо? Эбэтэр ыалы халыахтара.
   – Ыалы халатыахпыт суоҕа. Аҕыйах хонукка арыаллыахпыт. Аттарын хастаран аhатыахтара. Аччыктыахтара суоҕа. Сиир өйүөлээх буолуохтара. Аттарын да сиэхтэрэ.
   Биhигиттэн баатырдар эрэ кэлиэхтэрэ. Оттон эн чугас олорор киhи аттаах эдэр дьону барыларын хомуй. Кинилэр ыраахтан көрөн, элбэх киhи кэлэн төгүрүйбүтүн курдук саныахтара. Уонна элбэх ат сиир ото баар буолуохтаах. Кур оттооххун дуо?
   – Кур отум аҕыйах да, хайыамый, сөбүлэhэр буоллаҕым дии. Арыыга нууччалар оттообут отторо баар. Ону тиэйтэриэхпит. Этэргит курдук, кинилэри үүрбүт киhи үчүгэй буолуо этэ, – Мымах сөбүлэҥин биллэрэр.
   – Эн чугас олорор аймахтары кытта кэпсэт. Кэлэн холбостуннар. Биhиги мантан төннөбүт. Өйдөө, бу кэпсэтиини кистэлэҥҥэ тутаҕын. Элбэх киhи билиэ суохтаах. Кистэлэҥинэн оноҕосто, тимир охто оҥортор. Хас баатырдааххыный?
   – Баатырдарым сааhырдылар. Кыргыс үөрэхтээх эдэр баатырым аҕыйах. Биэс-алта эрэ. Уоннааҕы эдэр дьон, көннөрү отчут-масчыт. Булчут эрэ идэлээхтэр.
   – Кырдьык, баатырыҥ алыс аҕыйах эбит. Чугастааҕы аймахтар баатырдарын барыларын хомуй. Бу диэки тылын ылларар ытык киhи диэн эн буоллаҕыҥ дии.
   – Оттон киис түhээнин төлүүбүт дуо?
   – Төлөөҥ. Остуруокка тугу да билбэккэ олоруохтаахтар.
//-- * * * --//
   Бу кэмҥэ Иван Галкин Мэҥэ сиригэр Босхоҥ Боруохал уолаттарын кытта сэриилэhэ сылдьара. Кини, саатар, чугас олорор улууhу самнарар санаалаах. Хайаан даҕаны бэйэ күүhүн-уоҕун, кыаҕын көрдөрдөҕүнэ сатанар. Кини сүрдээх хорсун, туруоруммут сыалын-соругун ситиhэр инниттэн ханнык да ыарахантан чугуйан-чаҕыйан турбат киhи. Ол эрээри Бекетов курдук оҕону, дьахтары кытта охсуспакка, суобаhын киртиппэккэ, утарыласпыт саалаах-сэптээх өстөөҕү эрэ боҕутуннарар. Кырдьаҕаhы, ыарыhаҕы, үлэ киhитин, оҕону-дьахтары тыыппат.
   Сахалар дьаhаах хомуйбут хаһаактары бу эргин халаабыт этилэр. Утуйа сыттахтарына кэлэн саба түспүттэр. Кэлгийбиттэр. Кими да өлөрбөтөхтөр. Хомуйбут киистэрин, сааларын-сэптэрин суйдаан баран ыытан кэбиспиттэр.
   Ким кэлэн халаабыта биллибэт. Урут бэриммит, аны утарылаhыа суох буолан андаҕайбыт дьон тыыппаттар ини диэн, биэс эрэ хаһаак буолан сылдьыбыттар. Бу сырыыга андаҕарын кэспитин иhин, Босхоҥ Боруохалы бэйэтин тутан киллэрэн, аманаакка олордор сыаллаах-соруктаах тахсыбыттара.
   Ол эрээри сахалар нэмин билэн сэриилэhэр буолбуттар. Чугаhаабакка, бииргэм куота көтө, саhа сылдьан, ыраахтан оҕунан ытыалыыллар. Ордууларыгар оҕо-дьахтар, кырдьаҕастар эрэ бааллар. Босхоҥ Боруохал бэйэтэ суох. Саhан хаалбыт быhыылаах. Онон икки өттүттэн өлөрсүү тахсыбата.
   Иван Галкин хаһаактара күнү быhа хас эмэ алааhынан эккирэтэн көрдүлэр да, кыайан сиппэтилэр. Сороҕор ааhан истэхтэринэ, тыа быыhыттан оҕунан ытыалыыллар. Онон хаһаактар сыалларын ситиспэккэ төнүннүлэр. Галкин санаата түстэ. Маннык буоллаҕына, сахалар сүгүн бэриниэ суохтар. Кинилэри кытта сайын сэриилэhэр куhаҕан эбит. Бүтүннүү тыа дойду. Ыаллара киэҥ сиринэн арҕам-тарҕам олороллор. Онон сирдэрин-уоттарын бэркэ билэр буолан, олох таба туттарыа суохтар.
   Балаҕан ыйын эргэтигэр промысловиктар бултаары онно-манна тарҕастылар. Остуруокка хаһаактар, стрелецтэр, аҕыйах үлэhит эрэ хааллылар.
   Алтынньы ый үүннэ. Күөл мууhа тоҥон, кыстык хаар түстэ. Хаһаактар тыаҕа тахсан, оттук мас кэрдиитигэр үлэлээтилэр. Бэлэмнэммит маhы сахалар оҕустаах сыарҕанан тастылар.
//-- * * * --//
   Саттаар үүтээнигэр тахсан бултаабыта уонча хонно. Икки кииhи, уон үс тииҥи өлөрбүтэ. Онон бултуйбут курдук сананар.
   Үүтээнэ кыракый алаас хоту тумулугар баар. Муннугар кыра оhохтоох. Киэhэ бултаан кэлэн баран, оhоҕун отуннуҥ да, кыараҕас үүтээн иhэ сылыйан бырылыы түhэр. Аны олус сылыйан аанын сэгэтэр.
   Хаар син халыҥаабыт. Күн аайы атын миинэн, ытын батыhыннаран, күндү түүлээҕи сонордуур. Киис саҥа суолун көрдөҕүнэ, ытын киксэрэн батыhыннарар. Ыта кииhи сонордуурга үөрэнэн эрэр. Киис ырааппат. Көс аҥаарынан ыта ситэн тииккэ таhаарар. Оччоҕо улахан чаачар саанан ытан түhэрэр.
   Быйыл күhүн Бардыалаахха дьиэ, хотон, хоспох, кыбыы, дал тутуспута. Үлэлээбитин иhин Мымах баай тыhы борооскуну биэрбитэ. Онно дьоно үөрбүттэрэ. Таах олордоххо, ол хантан кэлиэй. Таhыттан киирбит таммах да хаалбат.
   Сарсыарда туран оhоҕун оттон олгуйдаах ууну сылытан аhаата. Аhыы олорон бүгүн ханан барарын толкуйдаата. Мантан арҕаа Кэҥкэмэ үрэххэ диэри халыҥ сис. Илин онон-манан кыра чоҥолох алаастар бааллар. Оттон соҕуруу уонна хоту өттүгэр кэдээл быыстардаах сис тыа. Онон-манан булчуттар үүтээннэрэ баар. Сир төhө да киэҥин иhин, атын булчут кэлэн ааспыт суолугар түбэhэ түhээччи.
   Ыта Баhырҕас аттыгар сытан тугу эмэ быраҕан биэрээрэй диэн кэтэhэр. Кыҥнах гына-гына көрөр. Өҥүргэс уҥуохтаах эт тобоҕун быраҕан биэрбитигэр, айаҕар хап гына түhэрэн, ыстаамахтаан иhэн ыйыстан баран салбанан эрэ кэбистэ.
   Аhаан баран атын ыҥыырдаан, уулатаары, чүөмпэҕэ сиэтэн киллэрдэ. Тоҥмут ойбону сүллүгэс маhынан көҥүтэ анньыалаата.
   Бүгүн арҕаа сискэ киирэн хаамтаран баран, сыыйа эргийэн соҕуруу диэки хайыhар санаалаах. Тыаҕа хаама үөрэммит ат сэдэх мастаах тэҥкэнэн иҥнибэккэ сылдьар. Сороҕор тиит лабаатын аннынан ыытан, көмнөҕү саккыратар.
   Саттаар ыҥыыр үрдүгэр олорон бултуурун сөбүлүүр. Ыраас чэбдик салгын, сырдык тунал хаар, эдэр эрчим уонна сонор суолун кэтэhиилээх эрэлэ санааны көтөҕөр. Ытын төргүүгэ быалаан сиэтэ сылдьар. Мээнэ ыытан кэбистэххэ сороҕор сүтэн хаалан эрэйдээччи. Ыта сааhа үhэ эрэ. Эдэр ыт буолан мээнэ сүүрэкэлиир. Сороҕор куобаҕы эккирэтэн тыаhы-ууhу таhаарар, үлүhүйэн ыраатан хаалар. Үчүгэй киисчит ыт киистэн атыҥҥа кыhаммат буолар диэччилэр.
   Тыаҕа булт суола-ииhэ элбэх. Үксэ эргэ суоллар. Ыта туох эрэ сытын ылан, сытырҕалаан тиҥсирийэн, быатыттан тардыhар. Эдэр ыт, булчут хаана тардан, кутуйах да сытын ыллаҕына, тиит көҥдөйүн, абырҕал аннын эҥин сытырҕалааччы.
   Тииҥ куhугураан тахсыбытын иhиттэ. Уҥа диэки чугас турар намыhах соҕус тииккэ ыттыбыт эбит. Онно тиийэ охсон, Саттаар атыттан түhэн ытын баайда. Улахан чаачар саатын ылан, иитэн, оноҕоhун укта. Тииҥ тиит ортоку салаатын төрдүгэр олорор. Олус анныгар тиийбэккэ кыҥаан, ытан «дар» гыннарда. Тииҥэ табыллан түөрэхтэнэн түстэ. Сороҕор сыыhа ытан кэбиhэн, тииҥи үөhэ таhааран кэбиhээччи. Оччоҕо хаста эмэ ытан, оноҕоhун көрдөөн, күнүн ыытар. Сорох тииҥ атын маска ыстанан эбэтэр харса суох аллара түhэн куотара эмиэ баар буолар.
   Кииhи да, тииҥи да ытарыгар ытын баайар. Баайбатаҕына, ыта үөhэттэн сууллубут булду айаҕар түhэрэн эбэтэр үрдүгэр түhэн тириитин алдьатыаҕа.
   Эмиэ атын миинэн барбахтаан иhэн, киис суолун көрдө. Атыттан түhэн, чинчийэн көрөн баран эмиэ миинэн, аhара барда. Иллэрээ күн кэлэн ааспыт. Суола кырыаланан эрэр. Күн үөhэ ойон, тииттэр быыстарынан сандаарыччы тыгар. Кыhыҥҥы тыа иhэ ыраас, сырдык. Тугу барытын тунал хаар сабан, салгынныын ырааhырбыт. Күн тыкпыт сиригэр хаар кыырпахтара чаҕылыҥнаhаллар. Дьылҕан тииттэр уhаабыт күлүктэрэ көбүс-көнө курдуктар. Бултуу сылдьар киhи соҕотохсуйбат. Ата уонна ыта бааллар. Кэтэhэр кэтэhиилээх буолан, көрө-истэ, сэргэхтик туттан иhэр.
   Ытын ыытан кэбиhэргэ сананна. Сарсыардааҥҥы уоҕа арыый ааста быhыылаах. Оччо ырааппат ини. Баҕар, саҥа суолу сонордоон, кииhи тииккэ таhаарыа. Эбэтэр эрийэ-буруйа сылдьан тубэhэ түhүө. Киискэ үөрэтээри, икки кииhи тииккэ таhааран үрбүтүгэр, сиикэй эт тооромоhун сиэбигэр укта сылдьарын ылан биэрбитэ.
   Баhырҕас, босхолоноот, иннин диэки сүүрэн дыгыйда. Сотору тугу эрэ эккирэтэн, кэлин атахтарынан хаары хаhыйа тэбиэлээн ыhыахтаабыта көhүннэ. Намыhах симилэххэ киллэрэн, эккирэтэн маhы, талаҕы тыаhатта.
   Булчут атын симилэххэ киллэрбэккэ, иҥнэри сиринэн эргийэ барда. Ыта ханна эрэ тиэрдэн тииккэ таhаарда быhыылаах – үрэр саҥата иhилиннэ. Саттаар сэдэх мастаах тэҥкэ тыаны батыhан, нөҥүө өттүгэр кэлэн көрбүтэ – ыта тииҥи эккирэппит эбит. Үрдүк баҕайы тииккэ таhаарбыт. Сонно тута киис суолун көрдө. Ат үрдүттэн көрдөххө – саҥа суол. Онон тииҥҥэ кыhаммакка, ытын ыҥыра-ыҥыра атыттан түстэ. Киис суолун үчүгэйдик сирийэн көрдө. Бөлүүн ааспыт. Ыта кэлбитигэр, киис саҥа суолун сытырҕалатта. Ыта сыт ылан батыста. Суолу батыhан үрдүк сиргэ тахсан барбахтаан иhэн эмиэ таҥнары түhүүгэ кэллилэр. Киис суола онон-манан эрийэ-буруйа сылдьыбыт. Ол үчүгэй. Айан кииhэ буолбатах эбит. Ырааппатаҕа буолуо.
   Ытын эмиэ төргүүлэнэн илиитигэр тутан иhэр. Киис чугас баарын биллэҕинэ ыытыа. Киис суола ыарҕа быыстаах силээҥҥэ киллэрдэ. Ыарҕа быыhыгар киирэн туора-маары сылдьан тиҥсирийбит. Онтон эмиэ үөhэ тахсыбыт. Суолу батыhан, онон-манан сылдьан, тоҥ күөс быстыҥа -------
| Библиотека iknigi.net
|-------
|
-------

сонордоотулар. Илин диэки иэҕиллэн барбахтаан иhэн, хатыҥ чараҥҥа киирдилэр. Суолу сытырҕалыыр ыта кутуругун куйбаҥнаппытын көрөн, булчут ытын быатын сүөрэн ыытан кэбиhэр. Ол аата ыта киис сыта суолуттан соччо сүтэ илигин биллэҕэ. Ырааппатаҕа буолуо. Ыт суолу батыhан, инники сүүрэн элэс гынан хаалла. Сотору үрэр саҥата иhилиннэ. Тииккэ таhаардаҕа. Хата, кииhи сонордуурга түргэнник үөрэннэ. Ымыылаах ыт эбит. Атын тиэтэтэн ытыгар тиийбитэ – кииhи хатыҥҥа таhаарбыт. Кыhыҥҥы хатыҥ иинэҕэс лабаатыгар олорор киис улахан баҕайы курдук көстөр. Ымсыырбыт санааҕа эбитэ дуу?
   Булчут маҥнай ытын тутан, биирдэ сүөрэ тардан босхолуур гына баайда. Чаачар саатын иитэн, тиэтэйбэккэ кыҥаан, кииhи түҥнэри ытан түhэрдэ. Ситэ өлбөккө тэбиэлэнэ сытар кииhи көхсүттэн тутан ылан, агдатын хам тутта. Ытыгар сиэбиттэн тоҥ эт тооромоhун ылан биэрдэ. Бултуйбут киhи быhыытынан, охтубут тиит үрдүгэр олорон, киис түүтүн кылаанын үрэн көрдө. Түүлээхтэн эрэ үчүгэй булт. Ол иhин нууччалар умсугуйан эрдэхтэрэ. Арай кииhи сүлэргэ сыта куhаҕан буолааччы.
//-- * * * --//
   Күhүҥҥү идэhэ күүтүүлээх кэмэ кэллэ. Саха киhитэ төhө да сүрүн аhылыга эт буолбутун иhин, дьадаҥы ыал идэhэтин этэ кыhын олунньуга бүтэр. Онтон ыла тугу эмэ бултаатахтарына эрэ хараны сииллэр. Күhүн буолан хаар түстэр эрэ оҕо аймах чоҕочу сиир күн кэлэрин кэтэhэр.
   Тордуохтаах аттаммыт тиҥэhэ оҕустарын быйыл идэhэҕэ туттуохпут диэбиттэрэ. Өрөөбө маҥаас оҕус өлүөхтээҕин аhына саныыр. Ол эрээри чоҕочу сиэҕин эмиэ баҕарар. Ийэтэ куобаҕы сүллэҕинэ, бүөрүн үтэн сиэччи. Оттон куобах кулгааҕа, кус атаҕа, тыла сиикэйдии сиэниллэр.
   Сүөhү эбии аhылыкка киирэрин кытта маҥаас эрэйдээҕи күөх отунан тотуор диэри аhаппыттара. Күҥҥэ иккитэ ойбоҥҥо киллэрэн уулаталлара. Өрөөбө уулата сылдьан, «сотору өлөр» дии санаан, аhыммыт хараҕынан көрөрө. Оҕуhа, санаатын таайбыт курдук, улахан хараҕа ууламмыкка дылы буолара.
   Идэhэ өлөрөр күҥҥэ сарсыарда эрдэ турдулар. Элбэх маhы мастаатылар. Быhаҕы сытыылаатылар. Дьахталлар хотон үлэтин эрдэ бүтэрдилэр. Күнүскү аhылык кэнниттэн Тордуох хотонтон маҥаас оҕуhу сиэтэн таhаарда. Маҥнай икки илин атаҕын баҕанаҕа баайан тартардылар. Онтон икки кэлин атаҕын эмиэ быалаан баран, Тордуох дьукаах киhилиин Маппайдыын оҕуhу сууллары тардан түhэрэн, чырбаччы тартылар. Маппай үөс тардааччы буолла. Тордуохха сүөhү атаҕын тутарыгар дьахталлар көмөлөhөллөр. Маппай сүөhү түөhүн тириитин быhаҕынан хайа быhан, оҕуhу орулаппытынан үөhүн булан быhа тардан өлөрдө. Хаанын сүүрдэн, тириитин сүлэн, иhин ороотулар. Бу айыы сүөhүтүн өлөрөллөрүттэн кыбыстыбыт, хараастыбыт курдук, аргыый саҥарсан түргэнник туттумахтаатылар. Арай: «Оо, быhахпыт сыппах!» – диэн дьахтар саҥата иhилиннэ.
   Этин эттииллэрин саҕана тыыннаах сүөhүнү буолбакка, көннөрү эти эттиир курдук буолла. Аттаммыт, үчүгэйдик аhаабыт тиҥэhэ оҕус эмиhэ сүрдээх. Этэ даҕаны элбэх буолсу. Аҥаар атаҕын дьукаахтарыгар биэрдилэр. Кинилэр идэhэ өлөрдөхтөрүнэ, эмиэ атах эти биэриэхтэрэ. Саха ыалын үгэhэ оннук.
   Дьахталлар сүөhү иhин ырытан, ханнын ыраастыыллар, сууйаллар. Иhин сыатын-итирин оhох иннигэр сараҕыта ыйыыллар. Сарымтах курдук чараас чоҕочуну оҕолорго быhан биэрбиттэрин уhун тымтыкка эрийэн, уокка саллаллар. Үөрүү-көтүү, сэргэхсийии.
   Оhоххо кураанах хардаҕастар уурулланнар, уот күлүбүрэччи умайар. Киэhэ идэhэ сүөhү эмис этин күөскэ ыргыччы буhардылар. Дьоро киэhэ үүннэ. Татым астаах дьадаҥы киhиэхэ ас минньигэс буолар, кыраҕа даҕаны үөрэллэр. Баай киhитээҕэр дьадаҥы киhи үөрүүтэ үгүс буолааччы. Биир куртуйаҕы даҕаны бултаан аҕаллахтарына үөрүөхтэрэ.
   Туу оҥорор идэлээх киhиэхэ Тордуохха Мымах баай ох саа оноҕоhун үлэhэн оҥорторор. Тордуох тыаҕа тахсан көнө маhы бысталаан киллэрэн, хоспоххо ууран ыаннарбыта. Хаппытын кэннэ хайытан, тыырталаан, көбүс-көнө синньигэс мастары кыhан, оноҕос оҥортуур. Оноҕос кыра да өҕүллэҕэhэ, ойо быhыыта суох буолуохтаах. «Ох курдук оҥостон, кустук курдук куоhанан» диэн дэлэҕэ өс номоҕор этиллиэ дуо.
   Оноҕос кирискэ тирэнэр өттүгэр куорсун түүлээх тириитин хастаан ылан силимниир. Силими хатыыс хабаҕын кырпайдаан баран, өр ууга оргутан оҥорор. Куорсуҥҥа куртуйах кынатын уhун түүтэ барар. Элиэ куорсуна үчүгэй да, сүгүн өлөртөрбөт көтөр. Элиэни сонордуурга, мэҥиэ быраҕан баран өр кэтээн олордоххо табыллар. Оттон оноҕос уhугунан өргөс тимирин тимир ууhа оҥоруоҕа.
   Ох оҥоhулларын Мымах баай кистэтэр. Туохха эрэ бэлэмнэнэр быhыылаах.
//-- * * * --//
   Сэтинньи ыйга кырыа кыhын хаҕыс тыына биллибитинэн барда. Ол эрээри улахан тымныы түhэ илик. Иван Галкин киис тириитэ кэhиилээх саха тойотторо кэлэллэрин кэтэhэр. Тоҕо эрэ ким да биллибэт. Ол эрээри билигин эрдэ. Булчуттара тыаттан эргиллэ иликтэрэ буолуо.
   Ньим уоhуйбут тымныы дойдуга олорор киhи киэhэ боруҥуйга таhырдьа таҕыстаҕына, дьиксиниэх курдук чуумпута. Таhырдьа тахсыбыт киhи, наадатыгар тура түhэн баран, дьиэҕэ төттөрү киирэр.
   Киэhэлик «Лөгөй тойон кэллэ» диэтилэр. Иккиэлэр. Бэйэтин кытта куруук илдьэ сылдьар хамначчытын аҕалбыт. Иван Галкин ыалдьытын күндүлээн-маанылаан көрүстэ. Лөгөй дьаhааҕа диэн биэс уонча киис тириитин аҕалбыт. «Мэҥэ сиригэр олорор улахан аҕа ууhа ордууларын тула нууччалар курдук хахха бөҕөргөтүүнү туттубуттар үhү» диэн кэпсээтэ. Бөҕөргөтүү оҥостубут буоллахтарына, ол аата утарылаhаары, дьаhаах төлүүртэн аккаастанаары сананнахтара. Сайын куота көтө сылдьан сэриилэhэн бэриммэтэхтэрэ.
   Иван Галкин, Лөгөй барбытын кэннэ, бас-көс хаһаактары кытары сүбэлэстэ. Хаһаактар «баран сэриилиэҕиҥ» диэтилэр. Таах олордоххо, ол дьону үтүктэн атыттар эмиэ, бөҕөргөтүү тута-тута, дьаhаах төлүөхтэрэ суоҕа.
   Биэс уонча аттаах сэрии дьоно тэриллэн, Мэҥэ сиригэр Босхоҥ Боруохал аҕатын ууhугар бардылар. Тиийбиттэригэр, утарылаhарга санаммыт дьон оҕунан ытыалаан көрүстүлэр. Үс дьиэни тула балбааҕынан, дүлүҥүнэн буом оҥорбуттар. Онтукаларын хаарынан хайа-хайа, үрдүгэр уу куппуттар.
   Хаһаактар маҥнай отучча буолан чугаhаан, кимэн көрдүлэр да, буому кыайан ылбакка, тэйэн биэрэргэ күhэлиннилэр. Онтон сүүсчэкэ хаамыы холобурдаах сиргэ тохтоон, щитинэн хаххаланан олорон, оҕунан ытыаластылар. Үhүс кимиилэригэр дьэ кыайан-хотон, самнаран, ордууларын ыллылар.
   Көмүскэнээччилэр баатырдарын баhылыга Дуруй диэн Босхоҥ Боруохал уола охтубутун көрөн бэриннилэр. Кинилэртэн уонча баатырдара оҕунна. Хаһаактартан икки киhи өллө, биэс-алта киhи бааhырда. Эмиэ тимир куйахтара, щиттэрэ абыраата.
   Утарыласпыт эр дьону барыларын умса сытыартаан баран кымньыынан таhыйдылар. Ыган-түүрэн түүлээхтэрин ыллылар. Босхоҥ Боруохал убайын уола, сааhыра барбыт киhи, Дьааҥкы Бодойох: «Мин утарылаhымаҥ диэн этэ сатаабытым, истибэтэхтэрэ. Эдэр, акаары дьон утарылаhаллар», – диэн эттэ. Оттон Босхоҥ Боруохал бэйэтэ эмиэ суох. Хаһаактар дьаhааҕы төлүөхпүт, утарылаhыахпыт суоҕа диэн андаҕатан баран төнүннүлэр.
   Ахсынньы ыйга онтон-мантан кэлэн дьаhаах төлөөтүлэр. Намтан Мымах баай бэйэтинэн кэлэн төлөөн барда. Ол эрээри үгүстэр кэлэ иликтэр. Оттон сорохтор аҕыйаҕы аҕалбыттар. Халлаан тымныйан, киhи ханна да ыраах барыа суох курдук буолбут.
//-- * * * --//
   Мымах баай болдьохтоох кэм кэлэрин хайдах эрэ дьиксинэ кэтэhэр. Бачча тымныыга ыраах сиртэн үгүс киhи кыайан кэлбэтэ буолуо дии саныыр.
   Баҕар, эппиттэрин курдук, сир аайыттан элбэх киhи кэлиэҕэ. Күhэҥэй оҕонньору кытта сүбэлэhэн, хайа ыалынан тарҕатан түhэрэри кэпсэппиттэрэ. Муhуннахтарына, аттара, бука, элбэх оту сииллэрэ буолуо. Аны бэйэлэрин айахтара. Түбүк, сүпсүлгэн бөҕө буолара буолуо. Тохсунньу ый үүнэрэ чугаhаата. Хайдах дьаабы буолар?
   Аан маҥнай хаҥаластар кэллилэр. Кэлээт, аhылыкка диэн сэтиилэнэн кэлбит байтаhын биэни өлөрдүлэр. Сарсыҥҥытыгар онтон-мантан баатырдар кэлитэлээтилэр. Өйүүнүгэр киhи элбээтэ. Бэл, ыраах Болугур ууhуттан сүүрбэччэ киhи кэлбит. Тойоттор Мымах баайга муhуннулар. «Өр буолуохпут суоҕа, биллэн хаалыахпыт, киhи элбээтэҕинэ, ордууларыгар баран түүн өмүтүннэрэн саба түhүөҕүҥ» диэн сүбэлэстилэр. Мымах баайга өргөс тутуох айылаах аттаах эдэр дьоҥҥун барыларын ыҥыр диэтилэр. Киhи элбэҕэ үчүгэй…
   Саттаар быйыл бултуйда. Биэс кииhи, сүүрбэччэ тииҥи өлөрдө. Маҥнай киис суола-ииhэ аҕыйах курдук этэ. Кэлин хантан эрэ кэллэ быhыылаах. Икки киис тириитин Мымах баайга илдьэн биэрбитэ.
   Күнүс бары дьиэлэригэр олордохторуна, Мымах баай кулута Төтөллөй киирэн кэлэр. Ыалдьыт саха киhитин үгэhинэн аан аhан кэпсэтэн баран соругун этэр:
   – Тойонум илдьиттээтэ. Саттаар, аккын миинэн, батыйаҕын ылан киниэхэ барыаҥ үhү.
   – Тоҕо? – диэн Тордуох ыйытар.
   – Сир-сир аайыттан баатырдар бөҕө муhуннулар. Хаһаактар ордууларын баран төгүрүйэн сэриилиир үhүлэр.
   – Ол-бу буолбатын. Биhиги уолбут барбат, баатыр буолбатах, – ийэтэ Сэлгээнэй баhын илгистэ түстэ.
   – Кини сэриигэ киириэ суоҕа. Таах ыраахтан көстөн, киhи ахсаанын элбэтиэ үhү.
   – Син биир барбат. Кыргыс үөрэҕэр үөрэммэтэх оҕону кыргыска илдьэн быhыта оҕустараары гынар дуо? Бэйэтэ баран сэриилэстин ээ.
   – Суох-суох, сэриигэ олох киирбэт. Кини эрэ барбат. Аттаах уолаттары барыларын ыҥыраллар.
   – Уонна кими ыҥырдыҥ? – Тордуох саҥата холку.
   – Хабытай уолугар сырыттым. Барыах буолла. Кэйгэhит уола эмиэ барар. Кини эрэ хаалыа дуо. Мымах хайаан да кэллин диир. Ыраахтан көстүө уонна ат аhатааччы буолуо диир.
   – Оттон оччоҕо батыйаны тоҕо илдьэ барар? – Сэлгээнэй эмиэ ыйытар.
   – Эр киhи буолан баран батыйата суох сылдьыа дуо.
   – Уолаттар бары барар буоллахтарына, мин эрэ дьиэбэр олоруом дуо? – Саттаар барарга сөбүлэhэр курдук тыллаhар.
   – Бу уол акаарытын! Нохоо, сэрии диэн оҕо оонньуута дуо?! Онно киhини куобах курдук өлөрөллөр. Аhыныахтара суоҕа, – ийэтэ олох ыытыан баҕарбат.
   – Этэбин ээ, сылгы аhатааччы буолуо диэн. Сэриини ыраахтан көрөр дуу, суох дуу, – Төтөллөй этэрбэhин оhун тардыалыыр.
   – Онно хаhан барабын? – Саттаар сэрии дьонун көрүөн баҕарар.
   – Сарсын бараҕын. Чэ, итигирдик эттим, – ыалдьыт туран, тахсан барар.
   Ийэтэ ыытыан баҕарбат, куттанар, бэл хараҕын уутун сотунна. Мымаҕы саҥарар, мөҕөр.
//-- * * * --//
   Онтон-мантан дьон бөҕө кэллэ. Эбии кэлэллэрин кэтэhэллэр. Дьон чугас олорор ыалларынан тарҕанан, ороҥҥо баппакка, түүн сиргэ от тэлгээн утуйаллар. Кэлин кэлбит дьону тэйиччи олорор ыалларга ыыталаатылар.
   Мымах эҥини санаан, түүн өргө диэри утуйбат буолла. Туох эрэ улахан алдьархай суоhаан кэлбитин сүрэҕэ таайар. Хайдах эрэ бүтэйдии куттанар. Арай этэллэрин курдук, нууччалары кыайан-хотон бу дойдуттан үүрдүннэр? Ол дьон баран иhэн, быстаран, өлбөккө, булчут дьонноругар тиийдиннэр? Оччоҕо кэлин элбэх буолан кэлиэхтэрэ суоҕа дуо? Эбэтэр сахалар төгүрүйэн сэриилээн баран кыайбакка, тарҕаhан хааллыннар. Оччоҕо хаһаактар иэстэhэн, чугастыы кини үрдүгэр кэлэн түhүөхтэрэ. «Эйиэхэ мустубуттар, эн тэрийбиккин» диэхтэрэ. Дүпсүннэри уоттаабыттарын курдук уоттуохтара. Куhаҕан даҕаны буолсу. Этэргэ дылы, оонньуу-оонньуу уотун умуруоруохтара, күлэ-күлэ күлүн булкуйуохтара. Ыраах олорор аймахтарга туох буолуой. Оҥоруутун оҥорон баран баран хаалыахтара. Онтон кини аҕатын ууhа эстэр. Иэдээн дии! Туох эрэ сүбэтин буллахха сатаныыhы… «Арай тойонноругар Уйбаан нууччаҕа биллэрдэххэ?» Бээ-бээ, хата, бу сөп санаа киирдэ быhыылаах. Кэлин, «мин биллэрбитим» диэн, куотунуо этэ. Оччоҕо кинини буруйдуохтара суоҕа. Хайаан да киhи ыытан биллэрэн, хайыҥ охсуннахха табыллыыhы. Тыын тыыҥҥа харбас.
   Мымах кулута ат аhата сылдьарын көрөн, далга кэллэ. Күрүөҕэ илиитин ууран туран, Төтөллөйү «чугаhаа» диэн тарбаҕынан ыҥырда.
   – Бу түүн остуруокка бар. Тиийэҥҥин биhиэхэ сэрии дьоно муhуннулар диэн эт. Миигин ыытта диэ, – Мымах кулутугар сибис гынар.
   – Остуруокка даа?! – Төтөллөй соhуйа иһиттэ, өйдөөбөтө даҕаны.
   – Аргыый, дьон истиэ. Кимиэхэ да биллэрбэккэ саhан бар. Тойонноругар тиийэн эт – Мымах эhиэхэ үчүгэйи баҕарар диэн. Баҕар, кыайтардахпытына, биhигини кэлэн урусхаллыахтара. Онон хайыҥ охсунан эйигин ыытабын. Өйдөөтүҥ дуо?
   – Оттон барар буоллаҕым дии…
   – Сибилигин Тумуhахтаах ыалыгар бар. Онтон талаҕынан күлүктэнэн, тоҥуу хаарынан быhа айаннаар. Суолунан барыма. Ити Ураанньыгы илдьэ бар. Тиэтэй. Итигирдик.
//-- * * * --//
   Иван Галкин хараҥаҕа уhугунна. Билигин күн кылгас, түүн уhун. Дьиэ тымныйбыт. Хата, сис былыт кэлэн халлаан сылыйбыт кэмэ. Улахан тымныы түстэҕинэ, киhи тыыммыт салгына тыhыргыы тоҥор дойдута.
   Үлэhит саха сырдырҕаан киирэн оhоҕу отунна. Сотору билиитэ оhох тигинэччи умайан, уот сырдык төлөнө истиэнэҕэ түhэн дьиримнии хамсаата. Уот умайар тыаhа иhилиннэҕинэ, дьиэ сылыйбыт курдук буолааччы.
   Таhыттан киhи тыаhа киирдэ. Киирээт, уhугуннарардыы ыҥырбыт саҥатыттан тылбаасчыта Петрушка куолаhын биллэ.
   – Из Мымакского улуса холоп приехал. Говорит, там собираются вооруженные люди.
   Иван Галкин, олоро түhээт, таҥаhын таҥнар, Мымах кулутун ыҥыртарар. Петрушка кэлбит киhини кытта Галкин этэрин тылбаастаан, сахалыы кэпсэтэр:
   – Төhө киhи муhунна диэн тойон ыйытар.
   – Элбэх. Бары баатырдар, – Төтөллөй илиитин оhоххо сырайар.
   – Ким эйигин ыытта?
   – Мымах баай.
   – Саха тойотторо туох диэн кэпсэтэллэрий?
   – Манна сэриинэн кэлиэх буолаллар.
   – Хаhан?
   – Билбэтим. Бука, сотору буолуо. Мымах дьоҥҥо көстүбэккэ саhан бараар диэбитэ. Мымах нуучча дьонугар туох да куhаҕаны санаабат. Ол иhин миигин ыытта.
   – Чэ, сөп. Нуучча тойоно Мымахха махталбын тириэртин диир. Уонна манна сылдьыбыккын кимиэхэ да кэпсээмэ диир. Мантан дьоҥҥор бараргар эмиэ көстүбэккэ барыаҥ үhү.
   Иван Галкин бас-көс дьону туруортаан сүбэлэстэ. Сахалар хаhан оҥостон кэлэллэрин кэтэспэккэ, хомуллан тиийэн, урутаан охсуу оҥорорго быhаардылар. Ситэ муста иликтэринэ, тиийэн ыhаттыахха наада. Сэриигэ урутаан саба түhэр хаhан баҕарар кыайыылаах буолааччы. Аhаат да, бүгүн тутатына барарга быhаардылар.
   Хаһаактарга, стрелецтэргэ туох оҥостуута кэлиэй, барыта бэлэм дьон буоллахтара. Саамай эрэнэр эрэллэрэ диэн үрэр тимир саа. Сахалар тимир саа тыаhаатаҕына олус уолуйар этилэр.
   Ааҕынан көрбүттэрэ – барыта биэс уон эрэ аттаах киhи барар буолла. Аҕыйахтар да, хайыахтарай. Сэриигэ ахсаан буолбакка, сатабыл уонна хорсун быhыы наада. Таҥара көмөлөhүө диэн эрэх-турах санаалаахтар. Сахалардааҕар куйахтарынан, сааларынан-сэптэринэн ордуктар. Сахалар щиттэрэ суох. Сорох баатырдара тирии эбэтэр сылгы туйаҕын тиhилигэ куйахтаахтар. Тимир куйахтаах баатыр биир эмэ баар буолар. Хаһаактар адьас эдэр саастарыттан сэриигэ үөрэммит харса суох дьон талыллан кэлбиттэрэ. Оннук дьон сомоҕолоспуттарын туох кыайыай. Онон санаалара бөҕөх.
//-- * * * --//
   Мымах баай дьиэтигэр тойоттор хонон туран, сарсыардааҥҥы аhылыктарын аhаан бүтэн эрдэхтэринэ, биир киhи, дьиэҕэ көтөн түhээт, хаhыытаата:
   – Нууччалар иhэллэр!
   Бары ойон туран куотаары гыммыт курдук таҥастарын үрдүгэр түhэн таҥнан таhырдьаны былдьастылар.
   – Өрүс бэтэрээ кытылыгар тахсыбыттар, – атын муҥ түргэнинэн ойутан кэлбит киhи бэйэтэ аҕылаабыт курдук буолбут.
   – Чугаhаабыттар. Чэ, дьону хомуйа охсуҥ! Түргэнник! – диэн Мымах дьаhайар.
   Онно-манна тарҕаhан хоммут дьону хомуйа, ыксалынан аттаах дьону ыыталаатылар. Чугас дьиэлэртэн сураҕы истибит дьон хомулла охсон кэлитэлээтилэр. Хотуттан, соҕурууттан эмиэ иhэллэр. Сотору дьиэ таhа адаарыҥнас киhи буолла.
   Ити икки ардыгар саба түһээччилэр иhэллэрэ харааран көhүннэ. Биэс уонча киhи баар быhыылаах. Оттон манна кэлбит дьон бары муhуннахтарына, алта сүүүсчэкэ киhи баар буолуохтаах.
   Нууччалар ох тэбиитэ сиргэ кэлэн тохтоон, тэнийэ тарҕанан, охсуhууга бэлэмнэннилэр. Саалара-сэптэрэ хороҥнуур, кылбаҥныыр. Тэнийбиттэригэр элбэх курдук буолан көhүннүлэр.
   Сотору дьон бары мустан, түөрт сүүсчэкэ киhи баар буолла быhыылаах. Кыргыhыыга Дыгын уолаттара баhылыыр курдук тутуннулар. Өлкөрөй саҥата кимнээххэ эрэ: «Эргийэ барыҥ!» – диэтэ.
   Маҥнай сүүсчэкэ кэриҥэ баатыр атынан кимэн киирэргэ быhаардылар. Ата эмиэ тимир куйахтаах биэс эрэ баатыр баар. Дыгын уолаттарыгар Өлкөрөйгө, Чаллаайыга, Болугур Омоллоон боотурга, Баатылы Ноҕой боотурга уонна Бөтүҥ бэрдэ Баҕарахха. Атын бастыҥ баатырдар бэйэлэригэр дьапталҕа куйахтаахтар. Куйахтара таhыттан көстүбэт. Бары чэпчэки таба саҕынньахтаахтар. Оттон үгүс дьадаҥы баатырдарга хантан тимир куйах кэлиэй. Ким тирии куйахтаах, ким сылгы туйаҕын тас хаҕын тэнитэн тиhэн оҥорбут муос лоhугур куйахтаах. Тимир күндү буолан, сорох баатыр уолаттар моонньуларын эрэ төрдүн уонна харыларын харыстыыр куйахтаахтар. Куйахтаах аттаах баатырдар үҥүүнү иннилэрин диэки хороччу туппутунан бастаатылар. Атыттар кэннилэриттэн субустулар.
   Инники дьон нууччаларга сүүрбэччэ хаамыы холобурдаах чугаhыылларын кытта сүрдээх улахан тыастар тоҕута бардылар, уот күлүмнээтэ, буруо бурҕаҥнаата. Инники испит Өлкөрөй ата охтон, киhи тоҥуу хаарга сирэйинэн хоруйда. Саа тыаhыттан сиргэммит аттар туора ыстаннылар, өрө хоройдулар. Ол эрээри кэнники иhээччилэр чаҕыйбакка, аттарын киксэрэн, нууччаларга ыкса кэллилэр. Тимир тимиргэ охсуллар тыаhа бачырҕас буола түстэ.
   Олохтоохтор төhө да охтуталааталлар, абаран-сатаран охсустулар. Ол эрээри кинилэр батыйалара хары хапсыhыытыгар табыгаhа суох сэп эбит. Хаһаактар уhун уктаах тэрэгэр сүгэлэрин охсуута олус күүстээх. Биитинэн саха батыйатын маhын таба оҕусталлар эрэ, мас тостон, булгу баран хаалар.
   Бааhырбыт ат кыланыыта, дьон айманар саҥата, хаhыыта, кылыс-батас тыаhа сүрдэннэ. Балайда охсуспахтаан иhэн, нууччалар улам хотон, кимэн истилэр. Баатырдар ыhылыннылар. Ол эрээри ырааҕынан куота көтө сылдьан оҕунан ытыалыыллар. Нууччалары иилэҕэс тимир куйахтара, щиттэрэ охтон, батыйа охсуутуттан абырыыр. Уонна сатаан охсуhаллара харахха быраҕыллар буолла. Баhыйа туттулар.
   Өлкөрөй сыбыдах аты тутан, ыҥыырга хап гына олорон, охсуhан иhэн, ата охтон эмиэ хаарга батары түhэн өлбүтэ буолла. Тимир куйахтаах маҥнайгы атын аhаҕас сиринэн уолугун үүтүнэн түhэрэн өлөрбүттэрэ. Хаһаактар улам кимэн арыы тыаҕа чугаhаатылар. Бөлөх-бөлөх эккирэтиhэ сылдьан охсуhуу буолла.
   Саттаар уол атаhыныын Лахайдыын охсуhууну ыраахтан көрөллөр. Кэлэригэр ийэтэ хаһаактар чугаhаатахтарына куотаар диэбитэ. Уолаттар көрдөхтөрүнэ, киhи элбэҕэ сүрдээх. Атынан сүүрдэ сылдьан оҕунан ытыалаhаллар. Дьон ыhыллан, киэҥ сиргэ онно-манна тарҕаннылар. Сорохтор арыы тыа кэннигэр киирдилэр. Аны манна кэлиэхтэрэ.
   – Ол диэки барыахха, – Лахай хоту диэки ыйар.
   – Чэ, – Саттаар киhитин ситэн ойоҕоhунан хаамтарар. Кини доҕоруттан хаалыан баҕарбат.
   Арыы тыаны нөҥүө өттүнэн эргийэн өҥөйөн көрбүттэрэ, охсуhааччылар чугас кэлбиттэр эбит. Уолаттар аттарын туора салайан, бөлөх-бөлөх үүммүт талах быыhыгар киирэн, барбахтаан иhэн, ырааhыйаҕа таҕыстылар. Онтон уҥа диэки салайан, хотонноох балаҕаны эргийэн иhэн көрбүттэрэ – икки аттаах хаһаак уун-утары сүүрдэн иhэллэр эбит. Лахай инники иhэн соhуйан «һок» диэбитэ иhилиннэ. Атын туора салайда. Саттаар атын туора салайан, куотуох курдук буолан эрдэҕинэ, хара бытыктаах нуучча бу ыга сүүрдэн кэллэ. Эмискэ эhэни көрөн уолуйа куттаммыт киhи тутан иhэр маhынан дугдуруйарын кэриэтэ, Саттаар уҥа илиитигэр тута сылдьар батыйатынан көмүскэнээри далбаатаан эрдэҕинэ, тимир тимиргэ охсуллубут тыаhа иhилиннэ. Батыйата эhиллэн хаалла. Уол куотаары хаҥас илиитигэр тутан иhэр атын тэhиинин туора тарта. Сонно тута моонньун төрдүнэн туох эрэ биилээх батары охсулунна. Сир түҥнэстэн эрэрэ да, көхсүнэн сиргэ охсуллубутун биллэ. Уол өhөн эрэр хараҕар күөх халлаан урсуна көстөн иhэн өлбөөдүйдэ…
//-- * * * --//
   Күн аҥаара барбыт сэриигэ кэлин тиhэҕэр хаһаактар хоттордулар. Кинилэртэн түөрт киhи өллө. Бары кэриэтэ бааhырдылар. Биэскэ тиийэ баастаах нэhиилэ хаамар дьон бааллар. Галкин бэйэтэ эмиэ бааhырда. Ата өллө. Аттарын үксүн сүтэрэн чугуйдулар. Ол эрээри куотуу буолбатах. Бары түмсэн сомоҕолоhон тэскилээтилэр.
   Сахалар төhө да кыайбыт курдуктарын иhин, кинилэртэн сүүрбэччэ киhи өлбүт. Үгүс киhи бааhырда. Инники күөҥҥэ охсуспут баатырдар өлбүттэр. Онон үгүстэн үгүс охтубутун курдук буолла. Кыргыс үөрэҕэр үөрэммэтэх, куйаҕа суох, үлэттэн атыны билбэтэх уолаттар быстахха түбэhэн өллүлэр. Саттаар уонна атаhа Лахай сырдык тыыннара хомолтолоохтук быhынна.
   Киэhэ тойоттор, баатырдар баhылыктара Мымах дьиэтигэр сүбэлэhээри муhуннулар. Мымах кэлиэхтээх дьон киирэн олорбуттарын кэннэ, көхсүн этитэн баран эттэ:
   – Дьэ, кыайбыт-хоппут курдук эрээрибит, олус элбэх сүтүк таҕыста. Хайдах буолабыт?
   – Хаһаактар да кэhэйдилэр. Элбэхтэрэ бааhырда быhыылаах. Сорохторо дьоҥҥо өйөтөн бардылар, – Нөөрүктээйи тойоно Чыппа Кэрэмэй санааларын көтөҕөр курдук тылласта.
   – Бачча хаан тохтубутун кэннэ, иэстэhэр сөп, – Өлкөрөй, төhө да икки ата оҕуннар, бааhырбатах даҕаны.
   – Иэстэhэр сөп, – Дүпсүн тойоно Өспөх нууччаларга улаханнык өстөммүт киhи.
   – Хааннаах хайгыаны туруорарга бары сөпсөhөҕүт дуо? – Мымах дьону эргиччи көрөр.
   – Бары сөпсөhөбүт. Туох гынаары мустубуппутуй. Муннуга бэрдэрбит моҕотой курдук тарҕаhан хааллахпытына, остуруоктан кэлин сөппүтүн көрдөрүөхтэрэ, – Бөтүҥ баатырдарын баhылыга Баҕарах саҥата иhиллэр.
   – Чэ сөп. Оччоҕо, санаммыппыт курдук, ордууларын төгүрүйэбит! Сорох дьоммут сэрии бүппүтүн кэннэ кэллилэр. Тиийэн сэриилиибит. Бэриммэтэхтэринэ, кыhыны быhа төгүрүйэн олорон, ханна да ыыппакка хаайан, маска да, окко да таhаарыахпыт суоҕа.
   – Кыhыны быhа төгүрүйэн олорон, бачча элбэх киhи тугу аhыыбыт? Аппыт сиир отун ким тиэйэр? – диэн Болугур тойоно Хомуос ыйытар.
   – Сэриигэ охтубут, бааhырбыт ат этэ элбэх буолуо. Оту арыыттан тиэйтэриэм. Онно нууччалар оттообут отторо эмиэ баар. Кинилэр аттарын эмиэ туттуохпут, – диэн Мымах түргэнник хоруйдуур.
   – Бээрэ, чып кистэлэҥинэн мустубуппут ээ. Ону нууччалар хайдах урутаан билэн, хомуллан кэлэ оҕустулар? Ким эрэ кинилэргэ биллэрдэ дуу? – диэн Хомуос эмиэ ыйытар.
   – Ким биллэриэ буоллаҕай… Бачча элбэх киhи мустубута хайдах биллибэт буолуой? – Мымах сэдэх бытыктаах сирэйэ ымыттыбыт.
   – Хаhан хомуллан барабыт?
   – Бэрт сотору. Өлбүт дьоммутун харайарга дьаhайан баран барабыт.
   Таhырдьа дьахтар айманар, ытыыр саҥата иhилиннэ. Халҕан аhыллан, таhыттан убаhа тириитэ дьабака бэргэhэ аннынан ыhыллыбыт баттахтаах, аҥаар хараҕа туртаҕар эргэлээх, атыгыраабыт араҕас тиистээх, кытарбыт харахтаах дьахтар киирдэ. Били сэриигэ өлбүт Лахай эрэйдээх ийэтэ. Аҥаардас дьахтар.
   – Үс дойду этирик түөстээх хамначчыт дьонун үлэлэтэн туора топпут, кэдэрги байбыт Ыҥыранар ыамата, Мымах баай, соҕотох оҕобун, иитэр-аhатар киhибин сэриигэ умса анньан сиэттиҥ буолбат дуо, ыы-ы-ыы. Абам-сатам да баар эбит! Ыты үөттүрэҕинэн сирэйгин эттээбэтэхпинэ, илиим чороччу тартын, – диэн баран, оhох чанчыгыттан үөттүрэҕи сулбу тардан ылар.
   – Ылыҥ, бу эмээхсини таhырдьа быраҕыҥ! Көрөн туруоххут дуо?! – Мымах үлэhит уолаттарыгар ордоотуур.
   Хамначчыттар дьахтары үөттүрэҕин былдьаан, икки хонноҕуттан ылан, таhааран эрдэхтэринэ, дьахтар соhуллан иhэн кырыыс тылларын хаһыытаата:
   – Икки хараҕыҥ уолан им балай буол. Икки илииҥ куҥ садьылай буоллун. Үтэhэҥ тоhуннун, буруоҥ сабылыннын. Ыы-ы-ыы…
//-- * * * --//
   1634 сыллааҕы тохсунньу ый тохсус күнүгэр саалаах-сэптээх элбэх дьон кэлэннэр остуруогу төгүрүйдүлэр. Кэлээт, остуруок таhыгар тутуллубут хотонноох балаҕаны ыллылар. Онон хаһаактар үүт ыатан иhэллэрэ быhынна. Баатырдар чугас олорор ыалларга тарҕанан, кими да остуруок таhыгар таhаарбакка, түүннэри-күнүстэри харабыллыыллар.
   Остуруоктан икки сүүс хаамыы холобурдаах сиргэ силлиhэ тутуллубут улахан хотонноох балаҕаҥҥа үгүс киhи түhэн, симсии бөҕө буолла. Нууччалар кыстатан турар ынахтарын олоччу идэһэ оҥоһуннулар. Дьиэлээхтэр уонна остуруокка баар үлэhит сахалар аҕыйах ынахтарын хотон тас аанын диэки сыҕарытан баран, сорох дьон хотоҥҥо дьиэлэннилэр. Чугастааҕы дьиэлэргэ баппакка, сорохтор тэйиччи баар ыалларга тарҕаннылар.
   Хаһаактар бааһырбыт дьонноро баастара оhуор диэри остуруок иhиттэн тахсыбакка олорорго быhаардылар. Баатырдар үhүс күнүгэр остуруок анныгар кэлбиттэрин, тимир сааларынан ытыалаан чугуттулар. Хаһаактар түүннэри-күнүстэри тула өттүлэригэр харабыллаах олорор буоллулар. Аҕыйах хонукка кэтэспэхтээн олорон баран, Петрушканы ыытан кэпсэтиннэрэн көрдүлэр. «Тарҕаhыҥ, саас, өрүс эhиннэҕинэ, биэс сүүс киhи эбии кэлиэхтээх!» – диэн куттаан көрдүлэр да, анарааҥҥылар итэҕэйбэттэр. «Сааҕытын-сэпкитин ууран бараҥҥыт остуруоктан тахсыҥ!» – диэбиттэр.
   Биллэн турар, хаһаактар ону ылымматылар. Сахалары итэҕэйбэттэр. Өлөртүөхтэрэ диэн куттаналлар. Онон кэпсэтии бүттэ. Хаһаактар «тыыннаахпыт тухары бэриниэхпит суоҕа, көмүскэниэхпит» диэн андаҕайдылар. Кинилэр түүн куйахтарын аттыларыгар ууран утуйаллар.
   Кэтэhиилээх, дьиксиниилээх, бытааннык сыыллар сэттэ хонук ааста. Сарсыарда туран аhаатылар. Түүн харабыллаабыт дьону уларыттылар. Халлаан лаппа сырдаабытын кэннэ, эмискэ харабыл тимири тимиргэ охсуолуур тыаhа иhилиннэ. Хаһаактар сааларын-сэптэрин ылаттаан, таhырдьа сырсан таҕыстылар. Иван Галкин остуруок ааныгар кэлэн, сыҥаhа мас үрдүгэр ыттан үөhэттэн тыа саҕатыттан элбэх киhи иhэрин көрдө. Иннилэригэр оттоох сыарҕаны анньан иhэллэр. Остуруок аанын уоттаары сананнахтара. Хаһаактар айдааран, утары тахсан охсуhуоҕуҥ дэстилэр. Иван Галкин «туоста бэлэмнээҥ, ааҥҥа чугаhыы иликтэринэ, отторун уоттуохха» диэтэ. Стрелецтэр аан икки өттүнэн туран, саанан ытыалыырга бэлэмнэннилэр. Өлөр-тиллэр мүччүргэннээх түгэҥҥэ остуруокка баар дьоҥҥо эр санаа күүрээннээх дьулуура киирэн, күүстэригэр күүс эбиллибит курдук буолла. Уhун саабылаларын кыыныттан ороон килбэҥнэттилэр. Сорохтор уhун уктаах тэрэгэр биилээх сүгэлээхтэр. Сорох хаһаактар ситэ оhо илик баастара мэhэйдээтэр даҕаны, тыын көмүскэлигэр охсуhарга бэлэмнэр.
   Элбэх саха дьоно сыарҕалаах оту анньан бытааннык хаамсан чугаhаан эрэллэр. Үҥүүлэрэ, батыйалара хороҥнуур. Салгын сиэбит сирэйдэрэ кытарар. Сахалар биэс уонча холобурдаах сиргэ чугаhыылларын кытта, остуруок аана тэлэччи аhылынна.Ону күүппэтэх сахалар хорус гынарга дылы гыннылар.
   – Ну, братцы, с богом! – Иван Галкин хаҥас илиитигэр щитин, уҥатыгар уhун саабылатын тутан инники ыстанар.
   Кини кэнниттэн хаһаактар «ура-аа!» диэн хаhыытаспытынан сүүрэн тахсан эрдэхтэринэ, тимир саалар тыастара тоҕута барда. Буруо бурҕаҥнаата. Баатырдар уруккуларын курдук саа тыаhыттан уолуйа куттаммат буолбуттар. Кэннилэринэн чугурус гынан иhэн, хас да киhи охтубутугар кыhаммакка, эмиэ кимэн, сэрии дьоно утарыта көрсөн, хабыр хапсыhыы саҕаланна. Ким эрэ ураҕас төбөтүгэр эриллэ баайыллыбыт умайбыт туоhу остуруок иhиттэн таhааран, сыарҕалаах окко анньар. Уот оту сиэн иhэн, төлөнө улаатан, умайан күүдэпчилэнэн тахсар.
   Куйахтаах баатырдар абаран-сатаран киирсэн, хаһаактары улам чугутан, остуруок ааныгар чугаhаттылар. Анараалар бэйэлэрин тылларынан хаhыытаhан, эмискэ куотан, остуруок иhигэр киирэн, ааннарын саба охсон кэбиhэллэр. Баатырдар ааны кыайан былдьаабатылар. Стрелецтэр, үөhэттэн былтас гына-гына, саанан ытыалаан төттөрү чугуттулар. Тимир саалаах дьон, охтон куттанан, кыҥаан ыппат буоланнар, дьону таппатылар даҕаны быhыылаах. Быкталлар эрэ аллараттан оҕунан ытыалыыллар.
   Хаһаактар иhирдьэ киирэн ааҕынан көрбүттэрэ – үс киhилэрэ охтон, остуруок таhыгар хаалбыт. Кимэн киирээччилэр чугуйан, тэйэн баран тохтоон, хаhыытастылар. Нууччалары кытта кэпсэтээри гыналлар быhыылаах. Петрушканан тылбаастатан билбиттэрэ – «өлбүт дьоммутун харайабыт, ытыалаамаҥ» дииллэр эбит. Иван Галкин онно сөбүлэhэн, киирэн харайыҥ, ытыалыахпыт суоҕа диэн этиттэрдэ. Сахалар ол кэпсэтии кэнниттэн чугаhаан, өлбүт, бааhырбыт дьоннорун көтөҕөн-сүгэн тыа саҕатыгар илтилэр. Остуруоктан тахсан эмиэ охтубут дьоннорун харайдылар.
   Икки өттүттэн дьон чулуулара, инники сылдьааччылара өллүлэр, бааhырдылар. Ханнык баҕарар сэриигэ оннук буолааччы. Сэрэнэр, туттунар эбэтэр куттаҕас киhи кэнники сылдьар. Оннук дьон хотторуу буоллаҕына, ким-хайа иннинэ куотааччылар. Оттон кыайан эрэллэрин көрдөхтөрүнэ, инники күөҥҥэ киириэхтэрэ. Кэлин тиhэҕэр, кинилэр кыайбыт-хоппут аатыраллар. Нууччаларга оннук киhи аҕыйах. Ол иhин улахан сэриигэ кыайтарбаттар. Бу дойдуга сырыыны сылдьыам диэбиттэр талыллан кэлэр буоллахтара.
   Галкиннаах өлбүт дьоннорун остуруок таhыгар чугас көмөргө быhаардылар. Кинилэртэн эмиэ элбэх киhи бааhырда. Сахалар аны биирдэ күргүөмүнэн кимэн киирдэхтэринэ, кыайан көмүскэммэт турукка киирдилэр.
   Иван Галкин бэйэтэ хас да баастаах. Үҥүүнэн анньан адьас өлөрүө эбиттэр. Хата, тимир куйаҕа абыраата. Ол кэннэ санныгар, тоҕоноҕор бааhырда. Күүстээх киhи батыйанан баска охсон, шлем нөҥүө да буоллар, дөйүтэ сыста…
   Оттон сахаларга элбэх сүтүк таҕыста. Эмиэ элбэх киhи бааhырбыт. Нууччалар үөhэттэн тимир саанан ытыалаан, дьону хото өлөрдүлэр. Баатырдар бэйэлэрэ даҕаны саа тэбиитигэр киирэн биэрдилэр. Харыhыктаах үтүө-мааны дьон өллүлэр. Олор истэригэр Дыгын уола Өттөй, сиэнэ Үтүгүллэй, Өйүк убайын уола Хатамай. Хаҥаластар «биhиги инники буоламмыт үтүө дьоммутун өлөттөрдүбүт» дэhэллэр. Остуруогу кыайан ылбакка санаалара түстэ. Тойоттору ыҥыртаан, сүбэлэhэргэ быhаарыннылар.
   Бас-көс дьон мустубуттарын кэннэ Мымах аргыый саҥарар:
   – Көрөргүт курдук санаабыт хоту буолбата. Ордууларын кыайан ылбатыбыт. Сүтүк бөҕө таҕыста. Үтүө-мааны дьоммут өллүлэр. Онон сүбэни булаары муhуннубут. Ким туох санаалааҕый? Этиҥ!
   Чочумча саҥа суох буолла. Бары ким этэрин кэтэhэллэр быhыылаах. Онтон Өспөх иҥнэх гынан баран саҥарар:
   – Хаан тохтубутун кэннэ таах тарҕаhыахпыт дуо. Аны хаhан хомуллан кэлэрбит биллибэт.
   – Оннук. Аны хаhан хомулларбыт биллибэт, – Акыллай диэн киhи сыҥааҕар адаарыччы үүммүт кылгас бытыгын имэрийэр.
   – Аны биирдэ кимиэҕиҥ. Хаһаактар үксүлэрэ бааhырда. Мин ат буолан, сыыллан киирбит дьону көрбүтүм, – диир Дыгын уола Чаллаайы, быhыта баттаабыт курдук саҥалаах, харса-хабыра суох киhи.
   – Оттон буомнарын хайдах алдьатабыт? Кыайан уоттаабатыбыт буолбат дуо? – Мымах Чаллаайы диэки көрөр.
   Эмиэ саҥата суох бардылар. Кырдьык, уhуктаах үрдүк буомнара улахан моhол.
   – Тимир саалара суоҕа эбитэ буоллар, ааннарын алдьатыа этибит, – Нөөрүктээйи тойоно Тохтотой кэhиэхтээх куолаhынан бөтүгүрүүр.
   – Хайдах алдьатаҕын? – Мымах эмиэ ыйытар.
   – Элбэх киhи буолан, улахан дүлүҥү биэрэҥнэтэн, көҥүтэ анньыалаатахха алдьаныа этэ.
   – Оттон үөhэттэн ытыалыахтара суоҕа дуо?
   – Быкпыт дьону биhиги эмиэ оҕунан ытыалыыбыт.
   – Тимир хаххалаахтар буолбат дуо? Онтон биhиги охпут мутук мастан тэйэрин курдук тэйэр.
   – Биhиги эмиэ хахха оҥоhуннахпытына? – Үөдэйтэн кэлбит киhи Сүргүй дьону кэриччи көрөр.
   – Тугунан оҥостоҕун? – Дыгын уола Бөдьөкө Бөҕө бааhырбыт илиитин имэринэр.
   – Тириинэн.
   – Тириини нуучча тимир саата курдары ытыа.
   – Тириинэн куйах оҥостобун. Икки тириини хос тигэбин.
   – Доҕоттоор, сэриилэспэккэ кэтээн, хаайан олоруоҕуҥ. Маска кими да таhаарбаппыт. Оччоҕо тоҥон, ыксаан бэриниэхтэрэ. Астара да бүтэн барыа, – саҥата суох истэн олорбут Мэҥэ тойоно Босхоҥ Боруохал этии киллэрэр.
   – Хата, ити сөп. Хааны тохпокко эрэ бэриннэриэҕиҥ, – Мымах түргэнник сөбүлэhэр.
   Онтон-мантан сөбүлэhэр саҥалар иhилиннилэр. Дьон үксэ кэтээн олорорго диэн эттилэр.
   Ити кэпсэтиигэ Дыгын уолаттара сөбүлэспэтилэр. Икки сыарҕалаах оту тэҥинэн анньан, кимэн киириэҕиҥ дииллэр. Ону Мымах утарбытын үгүстэр өйөөтүлэр. Онон хаайан олорорго быhаардылар.
   – Нууччалар да киhи охсуhуох дьоно эбиттэр. Аны биирдэ кимэн киирэрбит хаалла! – диэн дьоно хоргуһуттан кыыһырбыт Чаллаайы туран таҥаhын кэтэр.
   Икки адьырҕа кыыл охсуhан баран тохтоон баастарын саланалларын кэриэтэ, сэриилэспит дьон бэйэ-бэйэлэригэр чугаhаспакка кэтэсиhэн олордулар.
//-- * * * --//
   Уонча хонук ааста. Хаһаактартан ыараханнык бааhырбыт икки киhи өллө. Онон бу сэриигэ тоҕус киhилэрин сүтэрдилэр. Бааhырбыт элбэх. Хаhаас эттэрэ бүтэн эрэр. Бурдуктарын кэмчилээн сииллэр. Оттук мастара бүтэн, сарайы үрэйэн мастаатылар. Билигин үс дьиэҕэ симиллэн олороллор. Үс дьиэни тоҥорбуттара. Үлэhит сахалары, ясырка дьахталлары остуруок таhыгар таhаарбыттара. Биир сааhырбыт ас астааччы дьахтар эрэ хаалбыта.
   Ыарахан күннэр-хонуктар кэллилэр. Кэлин бурдуктарын кэмчилээн, күҥҥэ иккитэ хааhылаан сиир буоллулар. Эттэрэ бүппүтэ ыраатта. Сахалар кими даҕаны остуруок таhыгар таhаарбаттар. Ыраахтан оҕунан ытыалыыллар. Арай өлбүт дьоннорун көмөллөрүгэр ытыалаабаттар этэ, баҕар, аньыырҕыыллара буолуо.
   Ама, бу тыйыс тымныы дойдуга хаайтаран олорон тоҥон, хоргуйан өлөр дьылҕаланнылар дуо? Түүн сахалар утуйа сыттахтарына тахсан, эмискэ саба түhүөхтэрин сэниэ, күүс суох. Ол эрээри ким даҕаны бэриниэн баҕарбат. Баҕар, сордоон-муҥнаан өлөрүөхтэрэ. Дьиикэй туора урдустар аhыныахтара суоҕа. Ол кэриэтин таҥара туохха тиэрдэр…Араас быhылааҥҥа сылдьан буспут-хаппыт дьон быhыытынан, төhө да эрэйдэннэллэр, санааларын түhэрбэттэр. Киhи санаатынан күүстээх. Билигин аҕыйахтарын, аччыктарын иhин, сулууспалаах улахан омук дьоно буолалларын быhыытынан, хорсуннук сананаллар. Кинилэр бэйэлээхтэр ыhыллан олорор ох саалаах урдустарга тобуктуохтара дуо. Хайаан даҕаны баhыйыах тустаахтар. Уонна биhиэхэ таҥара көмөлөhүө диэн бигэ эрэллээхтэр. Христианскай итэҕэли билбэт, таҥараҕа үҥпэт дьиикэй омуктары кыайыах тустаахтар.
   Күн биллэ уhаабыт. Саха оҕуhун сыарҕатын курдук бытааннык сыыллар күн киэhэрдэҕинэ, бүгүҥҥү күн этэҥҥэ ааhаары гынна диэн үөрэллэр. Түүн харабыллартан уратылар утуйа сытан уhугуннахтарына, өндөйөн иhиллииллэр. Мурун тыаhыттан атын тыас иhиллибэт буоллаҕына, эмиэ утуйаары бастарын сыттыкка уураллар. Оттукка диэн саха балаҕанын көтүрдүлэр. Тиэйбит муустара бүппүтэ өр буолла. Сэрэнэн остуруок аанынан тахсан, көмүрүө хаары баhан киллэрэн, уулларан ууланаллар. Астара кэмчи буолан биллэрдик ырдылар. Күн аайы тыыннаах буолар, өлбөт мөккүөрүгэр сылдьаллар.
   Тугу эрэ кэтэhэр дьоҥҥо күн-дьыл ааhара олус да бытаан. Киэhэ-сарсыарда таҥараҕа үҥэллэр. Кыhалҕалаах кэмҥэ таҥараттан күүс-көмө көрдөhөллөр. Ол эрээри бэйэ бодолорун тардына сырыттахтарына табыллар. «На бога надейся, а сам не плошай» диэн өс хоhооно баар.
   Түүн таҥастыын утуйар буолан дуу, дьүдьэйэн да, киртийэн да буолуо, аны быт ыста. Инньэ гынан таҥнар, утуйар таҥастарын таhааран тоҥоро сатыыллар. Кэлин адьас ыксаатылар. Хас да киhи сыыҥкаҕа ыалдьан тиистэрэ туллаҥнаата. Ол эрээри ким даҕаны бэриниэххэ диэн тыл көтөхпөт. Биир өлүүгэ түбэспит дьон быhыытынан, бэйэ-бэйэлэрин өйөhөн, сүрдээх эйэлээх, аймахтыы курдук буоллулар. Саҥа-иҥэ аҕыйаата, күлүү-салыы диэн олох да суох буолла. Арай Игнат диэн ала-тала маҥхайан эрэр бытыктаах сааhырбыт хаһаак санаатын түhэрбэт курдук туттар. «Ну, орел, подними голову», – диэн эдэрдэри дьээбэлэтэлиир.
   Дьүдьэйбит, аччык киhи тымныыны тулуйбат. Харабыллар сотору-сотору солбуhаллар. Билигин тот сахалар кэлэн саба түстэхтэринэ, хайдах көмүскэнэллэр? Ханна да таhаарбакка хаайбыттара икки ыйга чугаhаата.
   Кулун тутар маҥнайгы күнүгэр эмискэ үөрүүлээх сурах иhилиннэ. Остуруок үөрбэлээх мас кириэппэhин үрдүнэн көрөр харабыл: «Сахалар баран эрэллэр», – диэн хаhыытаата. Бары тахса-тахса кириэппэс үрдүнэн көрдүлэр. Кырдьык, суол устун аттаах дьон субуhан баран эрэллэр эбит. Хотонноох балаҕан таhыгар ат да, киhи да көстүбэт буолбут. Арай дьиэттэн биир киhи тахсан баран төттөрү киирэн хаалла. Көрбүт харахтарыгар итэҕэйбэтэх курдук одууластылар. Ама тарҕаспыттара буолуо дуо?!
   Петрушканы ыалга ыыттылар. Ыалга киириэр диэри көрөн турдулар. Галкин тылбаасчытын Ивашканы сахалар оҕунан ытан өлөрбүттэрэ. Соруйан өлөрдүлэр быhыылаах этэ. Кэтэспит санааларыгар Петрушкалара ыалга киирэн өр буолла. Онтон тахсан иhэрэ көhүннэ. Илиитин өрө уунар. Ол аата үчүгэй сонуннаах истэҕэ.
   Кэлэн үөрүүлээх сонуну иhитиннэрдэ. Сахалар дьиэлэригэр тарҕаспыттар үhү. Бу үөрүүнү! Аллара түhэн куустуhуу, өрүтэ эккирэhии буолла. Дьэ, быыhаннахтара! Ол аата таҥара быыhаатаҕа.
//-- * * * --//
   Болугур ууhун аҕа баhылыга Боло Күүлэкээн сэргэхсийэ таарыйа тахсан далын ыраастаата. Кулун тутарга күн арыый үөhэттэн тыган, тымныы мүлүрүйэр. Күн уhаан, саас барахсан кэлэн эрэрэ үчүгэйэ сүрдээх.
   Оҕонньор үлэлээн бүтэн, туора күрдьэҕи күрүөҕэ өйөннөрдө. Кини күнүс таhырдьа тахсан чэпчэки үлэни үлэлээн чэрчийэн киирээччи. Күнү быhа дьиэҕэ сытар куhаҕан. Кырдьаҕас киhи сүhүөҕэ уйарын тухары хаамара, хамсанара наада.
   Улахан уолаттара Хомуостаах Омоллоон сэриигэ диэн барбыттара икки ый кэриҥэ буолла. Кэлбиттэн-барбыттан ыйыталаhан көрөр да, сурах-садьык иhиллибэт. Барбыт сирдэрэ ырааҕа да бэрт.
   Маҥнай Намҥа сэрии буолбут үhү диэбиттэрэ. Онтон остуруокка тиийэн төгүрүйбүттэр диэн кэпсээн буолбута. Кэлин туох да иhиллибэт буолла. Хайдах сылдьаахтыыллар? «Барымаҥ» диэн этэн көрбүтэ да, киhи тылын истибэт дьон. «Бары бараллар, биhиги эрэ хаалыахпыт дуо!» – дэспиттэрэ.
   Кэлин истибиттэрэ – сорох аймахтар олох да барбатахтар эбит. Аан Үөчэй биир да баатырын ыыппатах үhү. Күүлэкээни уолаттара кырытыннаран, тылын истибэт буоллулар. Бэйэтэ даҕаны дьаhалымсыйбат буолла. Уолаттар – өйдөрүн туппут улахан дьон.
   Киэhэлик, кэтэспит дьонноро иккиэн кэлэннэр, үөрүү-көтүү буолла. Хата, этэҥҥэ тыыннаах эргиллибиттэр. Хомуос оҕолорун дэлби ахтан кэлбит. Омоллоон мантан чугас олорор. Уолаттар иккиэн киирдилэр. Омоллоон аҕатыгар көстөн ааhаары таарыйбыт. Сирэйдэрин салгын харааччы сиэбит. Маҥнай дьиэ эргиннээҕини кэпсэттилэр. Түргэнник эт кырбастаан, кыра ууга буhара охсон, аhаары сибиэҕэ олордулар.
   – Дьэ, хайдах сырыттыгыт? Кэпсээҥ, – диэн Күүлэкээн ыйытар.
   – Оттон сырыттыбыт, – Хомуос хатырбыт уоhун саланар.
   Аччыктаабыт дьон быhыытынан саҥата суох аhаан кимиритэллэр. Оччо-бачча кэпсии охсор баҕалара суоҕа, «тыыннаахпыт эрэ» диэн барбах эппиттэриттэн кыайбыт-хоппут көрүҥнэрэ көстүбэт. Киирэллэрин кытта иккиэннэрин саҕынньахтара сиритэ-хайыта охсуллубутун бэлиэтии көрбүттэрэ. Ордук Омоллоон саҕынньаҕа тырыттыбыт.
   – Бары тыыннааххыт дуо? – оҕонньор кэтэhэ түhэн баран ыйытар.
   – Биhигиттэн биир баатыр өллө. Хас да киhи бааhырда, – Хомуос көтөхтөрөн олорор оҕотун сыллыыр.
   – Ким өллө?
   – Туоhаҕар баатыр. Күскэhи илиитин тосту оҕустарбыта. Мин иккитэ чэпчэкитик бааhырдым. Омоллоон хаҥас тоҕоноҕун туhунан баастаах да, халымыр.
   – Өлө сыспыккыт дии. Улахан сэрии буоллаҕа.
   – Улахан.
   – Чэ кэпсээҥ, хайдах, туох буолбутун!
   – Маҥнай Нам сиригэр Мымах баайга мустубуппут, – Хомуос ыстыы олорор этин ыйыстан баран кэпсээнин саҕалыыр. – Ону нууччалар эрдэ билэннэр, урутаан кэлэн саба түспүттэрэ. Онно охсуhан чугуппуппут. Онтон ордууларыгар тиийэн, төгүрүйэн, ханна да таhаарбакка хаайан олордубут. Биирдэ быыhа суох өргөстөөх күүлэлэрин аанын уоттаары, сыарҕалаах оту анньан киирэн көрдүбүт. Онно чугаhаан эрдэхпитинэ, утары тахсан, охсуhан, сыарҕалаах оппутун уоттаатылар. Тимир сааларынан ытыалаатылар. Ону ол диэбэккэ охсуhаммыт, чугутан, аhаҕас ааннарынан ордууларыгар киирэн хааллылар. Биhиги тимир сааларыттан чаҕыйан, чугурус гыммыппытыгар, ааннарын саба охсон кэбиспиттэрэ. Инньэ гынан ордууларыгар кыайан киирбэтибит.
   – Дыгын уолаттара иккиhин кимэн киириэҕиҥ диэбиттэрин, Мымах баай утаран, кыайан тэриллэн киирбэтибит. Ханна да таhаарбакка хаайан олоруоҕуҥ дэстилэр. Ол курдук өр хаайан олорон баран тарҕастыбыт, – диэн Омоллоон салгыы кэпсиир.
   – Тоҕо тарҕастыгыт? Оччо хаайан баран… – оҕонньор Омоллоон диэки көрөр.
   – Кэлин аппыт сиир ото, бэйэбит аспыт-үөлбүт бүтэн барда. Ол да буоллар, от эбии тиэйтэрэн, хастаран аhатан, ас булунан, син олорбохтуо эбиппит. Ону баара тойоттор бэйэ-бэйэлэрин кытта иирсэн, бурайсыы буолла.
   – Кимнээх ииристилэр?
   – Маҥнай Дыгын уолаттара Мымаҕы саҥарбыттара. «Эн тойомсуйаҥҥын, иккиhин кимэн киириэхпитин тохтоттуҥ» дииллэр. Онно Мымах этиhэн баран, кыыhыран, тойоттору кытта сүбэлэспэккэ эрэ дьонун илдьэ баран хаалла. Онтон кыргыска элбэх сүтүктэммит хаҥаластар бардылар. Ону биhиги хайыахпытый, тарҕастахпыт дии.
   – Биhиэхэ тылын ылыннарар, сүрүннүүр киhи суоҕа иэдэттэ, – Хомуос аргыый саҥарар. – Тойоттор мөккүhэллэр, онтон устунан өhүргэнсэн, иирсэ сыhаллар.
   – Мымах куhаҕан киhи эбит, – Омоллоон миинин сыпсырыйар. – Маҥнай кини баhылыах-көhүлүөх курдук туттубута. Кэлин киhибит баран хаалан ыhыталаан кэбистэ.
   – Буоллаҕа… Сааспыт тухары аҕа ууhунан бэрт былдьаспыппыт, арахсан атааннаспыппыт тэптэҕэ, – диэтэ Күүлэкээн уhун олоҕун устата эҥин элбэҕи билбит, истибит киhи быhыытынан аргыый…
//-- * * * --//
   Хаһаактар чугастааҕы ыаллартан аҕыйах сүөhү, ат атыыластылар. Хас эмэ хонукка хара сиэн сэниэ ыллылар. Уонна Бөтүҥ диэки тахса сылдьарга быhаардылар.
   Сахалар буоллаҕына тарҕаhан бытарыйдылар. Онон күүстэрэ мөлтөөтөҕө. Остуруогу кыайан ылбатыбыт диэн санаалара түспүт буолуохтаах. Иван Галкин хаһаактар хаайтаран олорон мөлтөөбөтөхтөрүн, сэниэлээхтэрин көрдөрүөн баҕарар. Дьоно, төhө да дьүдьэйбиттэрин иhин, аhаан-сиэн, сэниэ ылан, санаалара күүhүрдэ.
   Аҕыйах аттарыгар өйүөлэрин, сааларын ыҥыырдан, суол устун сатыы айаннаатылар. Ол эрээри мөлтөөбүттэрэ биллэр. Суол кытыытыгар олорор ыалы көрөн, киирэн сынньанан ааhыаҕыҥ дэстилэр. Сыhыары тутуллубут саах сыбахтаах хотонноох балаҕаҥҥа олорор дьадаҥы ыалга киирдилэр. Сорохтор дьиэҕэ баппакка таhырдьа тахсан кыс маска олордулар.
   Дьиэлээхтэр хас да дьукаах буолан кыстаан олороллор быhыылаах. Синньигэс илиилээх-атахтаах, уй курдук улахан истээх, сыгынньах кэриэтэ сылдьар кыра оҕолор атын омук дьонун дьиктиргээн кыҥастастылар. Кырдьаҕас оҕонньор да, эмээхсин да баара көстүбэт. Биир арыый саастаах, эргэрэн лаҕыыр курдук буолбут торбос сонноох киhи оhох иннигэр олоппоско олорор. Дьахталлар бааллар. Кинилэр син биир эр киhи курдук таҥналлар эбит. Кырата уонча сыл кэтиллибит торбос сонноохтор.
   Иван Галкин Петрушкаҕа тылбаастатан, Иhиэлэй баайга тиийэр суолу ыйдарда. Сааhырбыт хаһаактар кэккэлэhэ олороннор аргыый кэпсэтэллэр:
   – Какие худые, грязные, – улахан хонтоҕор муруннаах киhи аргыый саҥарар.
   – И на Руси есть бедные и грязные люди. Ты что, Петро, забыл что ли, – диэн иккис киhи хардарар.
   – Там хоть хлеб сеют. А здесь мясо да молоко. И то мало. Ведь живучи твари… Еще дерутся!
   – Им тяжело. Но живут. Видишь, дети есть.
   – Богом забытая землица. Зимой холодно, летом комары.
   – Зато здесь соболь есть.
   – Да вот соболь…
   Дьадаҥы дьон эрэйдээх саас баччаҕа астара бүтэн, ыран, сэниэлэрэ эстэр. Дьүhүннэрэ-бодолоро эмиэ ол тэҥинэн буолар. Сайын хаhааммыт сыттаах сымалара бүттэҕинэ, тардара суох буоллаҕына, тиит субатын кыhыйан үссэнэллэр. Олус аччыктаабыт киhи сирэйэ иhэр. Быстар дьадаҥы ыаллар саас бары даҕаны нэhиилэ сүөдэҥниир буолаллар. Хайа эмэ баайга баран, ас умналыыллар. Онно, абыраатаҕына, сүөhү иhинэн, баhынан-атаҕынан, тарынан салҕаатаҕына үөрүү буолар. Баайдар астарын босхо биэрбэттэр. Сайын үлэлээн биэриэх буоллахтарына эрэ онтуларын да ыhыкталлар. Дьадаҥы ыал биир эмэ ынаҕа синньээтэҕинэ, төрүүрүн кэтэhэн күнүн-хонугун ааҕар. «Киhи эрэйгэ үөскүүр» диэн дэлэҕэ этиллиэ дуо.
   Хаһаактар Иhиэлэй баайга тиийдилэр. Олохтоохтор нууччалар кэлбиттэригэр куттаннылар. Туох да утарсыыны оҥорботулар. Бөтүҥ баайа киистэрин тириитин кистээбит быhыылаах. Нэhиилэ уон тириини биэрдэ. Онтон Бөтүҥ иккис баайыгар Симээн Уултаҕа сылдьаннар эмиэ мэлийдилэр. Хата, чэпчэки сыанаҕа уон ыҥыырдаах аты атыыластылар уонна остуруокка төнүннүлэр.
   Кулун тутар ортотун диэки онно-манна кыстаан бултаабыт промысловиктар кэлитэлээннэр, киhи элбээтэ. Муус устарга Иван Галкин промысловиктары кытыаран, чугас Хаҥалас улууhугар сүүс биэс уон киhилээх бохуот оҥордо. Ол эрээри хаҥаластар үтүөлэрэ ыраах тэскилээннэр ситтэрбэтилэр. Кыhын сахалар, төгүрүйэн олорон, хаһаактар сүөhүлэрин, аттарын өлөрөн сиэбиттэрэ. Ону иэстэспит курдук, баайдар сүөhүлэрин үүрэн аҕаллылар. Билигин хаһаактар сиир бурдуктара аҕыйаан, үксүн этинэн аhылыктанар буоллулар.
//-- * * * --//
   Төhө даҕаны сир-дойду уhун кыhын устата халыҥ хаарынан сабыллан, хам тоҥмутун иhин, саас барахсан кэллэҕинэ, үөhэттэн чаҕылыччы тыгар күн салгыны сылытан, туох барыта сыыйа ирэн, хаар суоллан харааран, саас илдьитэ ньургуhун тыллан, чыычаах чыбыгырыы ыллаан, ама, бу айыы сиригэр сэрии, охсуhуу, өлүү-сүтүү, аймалҕан буолбута буолуо дуо диэх курдук кэм кэллэ.
   Хаар харааран, үрдэл сир куурбутун кэннэ, Нуҥнуур дьүөгэтиниин Хаайалыын Саттаар уҥуоҕар кэллилэр. Томточчу чөмөхтөммүт үрүҥ буор таhыгар дүлүҥ аҕалан уурбуттар. Тордуох оҕотун уҥуоҕун эргиирин аҕыйах хонуктааҕыта аҕалан туруорбут быhыылаах – маhа саҥа.
   Кыргыттар томтоҕор буор үрдүгэр түспүт хатыҥ хаппыт сэбирдэхтэрин ылаттаан туора быраҕаттаатылар. Дүлүҥ үрдүгэр кэккэлэhэн саҥата суох олордулар. Хатыҥ синньигэс хара лабаалара санаарҕаабыт курдук намылыспыттар. Арай үөhэттэн күн тыгара сэргэхситэр.
   – Биhиги кэлэн олорорбутун билбэккэ, иин түгэҕэр сыттаҕа… – Нуҥнуур хараҕын уутун соттор. – Тоҕо сэрии буолара буолуой?
   – Ытаама… Эдэр киhи өллөҕүнэ, салгын кута, үрүҥ чыычаах буолан, үөhэ көтөр дииллэр, – Хаайа дьүөгэтин уоскута сатыыр.
   – Эрэйдээх… Кыра эрдэҕинэ бэл саастыылаахтарын кытта охсуспат этэ. Ол бэйэтэ туох да наадата суох сэриигэ киирэн алҕаска өллөҕө…
   Эмиэ саҥата суох олорбохтоотулар. Нуҥнуур эмиэ хараҕын уутун соттор.
   – Көр, ньургуhун тахсан эрэр. Бүөрдээбит. Сотору тыллыа, – Хаайа ыйан көрдөрөр.
   – Кини биирдэ миэхэ ньургуhун бэлэхтээбитэ.
   – Хата, ону кэпсээ.
   – Ол ааспыт саас этэ. Суолга утары көрсүбүппүт. Биир куртуйаҕы тутан иhэр. Мин көрсөөт, «хайа, куртуйах өлөрбүккүн дуу» диэтим. Онуоха «эйиэхэ биэрэбин» диэн уунна. Мин «хата, ньургуhунна бэлэхтээ» диэтим. Онно өс киирбэх «эйиэхэ саамай кэрэни биэрэбин» дии-дии, бөлөх ньургуhуну быhа тардан ылан биэрбитэ.
   – Эйиэхэ үчүгэйи? Ол аата, эйигин сөбүлүүр эбит.
   – Сөбүлүүр этэ. Кэлин холбоhуох буолбуппут. Сэрии буолбатаҕа эбитэ буоллар, кини баар буолуо этэ. Кинини, сатаан охсуспат уолу, олох билбэт киһитэ көрөөт, өлөрбүтэ буолуо. Сэрии диэн ынырык буолбат дуо…
   – Ынырык бөҕө буоллаҕа дии!
   – Билигин мин тулам барыта күлүгүрдэ, кураанахсыйда. Көргө-нарга да сылдьыахпын баҕарбат буоллум. Кини суох буолбута миэхэ олус соhуччу этэ. Онтон наhаа санаарҕыыбын.
   – Тоҕо сэрии буолара буолуой?
   – Баай былдьаhыыта буолуо. Мин аҕам этэр – сэриини тэрийбит дьон өлбөттөр, буруйа суох дьон өлөллөр. Биhиги, тыыннаах дьон, ол күөх халлааны, ити хатыҥы, ньургуhуну көрө сылдьабыт. Оттон Саттаар эрэйдээх туохтан барытыттан матан, иин түгэҕэр сытаахтыыр…
   – Кэбис, ону санаама.
   – Хайдах саныам суоҕай. Кинини санаары манна кэллэҕим дии. Чэ, иккиэн саҥата суох олоро түhүөххэ.
//-- * * * --//
   Быйыл өрүс хойутаан эhиннэ. Ханна эрэ харыы таҕыста быhыылаах – уу бөҕө кэлэн, намыhах кытылы барытын ылла. Боротуокаҕа таhааран кыстаппыт икки кочаларын, дьаакырын көтөҕөн, үөhэ таhаарарга күhэлиннилэр. Өрүс үөhүн мууhа тохтообут. Уу улам эбиллэн, кытыы талахтары ылла. Кытыынан быстах муустар усталлар. Тыыларын ууга ыыта сыhан, кочаларыгар киирэн, дөксө үөhэ таhаардылар.
   Муустаах уу остуруокка ыкса тиийэн кэллэ. Иэдээн буолаары гынна диэн, түүн утуйбатылар. Устан ааhар муустар талаҕы солоон ааhар тыастара иhиллэр. Аны муус кэлэн, остуруок уhуктаах баҕаналарын көтүрүтэ аста, сиҥнэрдэ. Дөксө эбиллэн, икки дьиэни алдьатта. Муустаах уу, кэллэҕинэ, балысханнык кэлэр эбит. Тыас-уус бөҕө. Чугас тутуллубут хотонноох балаҕаны эмиэ уу ылла. Күрүө-хаhаа суох буолбут. Бары кытыыга, үрдүк сиргэ таҕыстылар. Уу икки хонукка туран, киэҥ сири ылан, килэччи аста. Онтон харыы төлө барда быhыылаах – уу дьэ түhэн барда. Уу түспүтүн кэннэ кэлэн көрбүттэрэ – остуруок иhэ күөрэ-лаҥкы бөҕө буолбут. Олорбут сирдэрин сүүрүктээх уу от, мас, талах быыстарайдаах кумаҕынан толорон кэбиспит. Онно-манна халыҥ муустар олорон хаалбыттар. Көмүөл күүhэ диэн дьулаан буолар эбит. Дьиэлэрин иhэ никсик сыттаммыт. Киhи сатаан олоруо суох буолбут.
   Сонно тута сүбэлэhэн, остуруогу уу ылбат үрдүк сиргэ саҥалыы тутарга быhаардылар. Урут Петр Бекетов олус намыhах сиргэ туппут эбит.
   Чугаhынан остуруок тутуохха айылаах сир суох. Мыраан үрдүгэр тахсыахтарын өрүстэн ырааҕа бэрт диэтилэр. Онон икки аттаах киhини сир көрдөтө үөhэ диэки ыытар буоллулар. Сир көрө барбыт дьон, хонон баран, киэhэ кэллилэр. Үөhэ ыраах, Тааттаҕа, Аммаҕа барар суол төрдүттэн чугас биир сири бэлиэтии көрбүттэр. Хаҥалас улууhун утарытыгар баар үhү. Ол сиргэ биир саха ыала баар эбит. Олохтоох дьон уу ылбатын билэн туттубуттара буолуо. Онон бары онно көhөн, сорохторо чугастааҕы ыалынан тарҕаhан олорор буоллулар. Сайыны быhа саҥа остуруок тутуутугар үлэлиэхтэрэ. Ааспыт сэрии уопутуттан үөрэх ылан, остуруогу киэҥ гына тутарга быhаардылар. Соҕурууттан эбии дьон кэлиэхтэрэ. Сүөhү тутар хотонноох балаҕаны тэйиччи тутуохтара. Урут олус чугас тутан кэбиhэннэр, сахалар хаайан олороннор, дьиэ үрдүгэр тахсан, остуруок иhигэр сылдьар дьону оҕунан ытыалыыллара. Баҕар, кыhын эмиэ кэлэн төгүрүйүөхтэрэ.
//-- * * * --//
   Хаһаактар Бөтүҥҥэ айаннаан иhэн сылдьыбыт ыаллара Тотойдор, кырдьык, дьадаҥы дьон. Ол эрээри дьиэлээх-уоттаах, ынахтаах буолан, син дьон тэҥинэн сананан олороллор. Нэhиилэ салҕанан олорор дьадаҥылар кинилэр эрэ буолбатахтар. Төhө да астара быстан аччыктааталлар, сордоннубут-муҥнанныбыт, иэдэйдибит диэн муҥатыйбакка, кыраҕа да үөрэн, бэйэлэрин тустарыгар күө-дьаа буолан олороллор. Үлэни-хамнаhы кыайар өттүлэрэ, тугу эмэ бэриhиннэрэн эбинээри, баайга хамначчыт буолаллар. Үйэ-саас тухары олох оҥкула уларыйбат. Байбыт наар байар, оттон дьадаҥы хаhан да өрүттүбэт.
   Ханнык баҕарар дьадаҥы ыал олохсуйбут сирдээх, алаастаах буолар. Сайын алаастарыгар тарҕанан олорон балыктаан, бултаан аhыыллар. Кыhын биир эмэ киэҥ дьиэлээх, кыстатар дириҥ күөллээх ыалга көhөн кэлэн, хас да ыал дьукаах олорон кыстыыллар. Ол маhыгар көмөлөөх. Сорох мас мастанар, от оттонор кыаҕа да суох, кыра оҕолордоох сүтүөр ийэлэр -------
| Библиотека iknigi.net
|-------
|
-------

, кырдьаҕастар бааллар. Сорох ыал үчүгэй сүгэтэ, анньыыта, от-мас тиэйэр оҕуhа да суох буолар. Быстар дьадаҥы ыалга, бэл, от охсор тимир да, хотуур да суох. Тимир күндү. Тимир хотууру уустар сүөhү манньаҕа охсоллор. Ону даҕаны болгуо тимирдээх буоллахтарына уhаналлар.
   Дьадаҥы ыал биир-икки ынаҕа сиир отун муос хотуурунан охсоллор. Улахан оҕус муоhун маҥнай ууска хайыттараллар. Онтон кыhан, биилээн, сытыы гына оҥороллор. Биилэммит муоhу маска олордоллор. Муос хотуур тимир хотуурга хантан тиийиэй. Сыппаатаҕын аайы биитин быhаҕынан кыhан истэххэ табыллар. Муос хотуур сииктээх сиргэ үүнэр хойуу, кэбирэх, үкэр оту хотумтуо. Оннук да хотуурунан кыайыгас, үлэhит киhи сай устата биир-икки ынах сыл тахсар отун оттуур. Эбэтэр аймахтарыттан, чугас ыалларыттан аҕыйах хонукка тимир хотууру уларсыа.
   Дьадаҥы ыал ынахтарын элбэтэр, байар кыахтара суох. Элбэх оту кыайан оттооботтор. Ньирэйи, борооскутугар эбэтэр тиҥэhэтигэр тиэрдэ-тиэрдэ, идэhэҕэ туттан сиэн иhэллэр. Уhун кыhыҥҥа тугу аhаан олоруохтарай. Тириитин таҥас оҥостор кыhалҕата эмиэ баар. Дьадаҥы ыалга таҥас букатын көстүбэт. Баайдарга үлэлээн убаhа тириитэ ыллахтарына үөрүү буолар. Дьахталлар кыhын таhырдьа тахсар таҥастара суох буолан, хотону дьиэни кытта силбэhэ туталлар. Оҕолор эрэйдээхтэр кыhын эмиэ сыгынньах кэриэтэ сылдьаллар. Бэркэ буоллаҕына, көхсүлэригэр куобах тириитэ хаххалаах уонна тамыйах тириитэ сыалдьалаах буолуохтара.
   Дьадаҥылар бары кэриэтэ тэҥ олохтоох буоланнар, ким даҕаны эргэ, кирдээх, абырахтаах, тырыттыбыт таҥаhыттан кыбыстыбат. Кыаммат дьон киис, саhыл, бөрө эҥин курдук күндү түүлээҕи бултуур кыахтара суох. Кинилэр бултара балык, кус, куртуйах, куобах буолар. Айахтарын иhин бултууллар. Хата, Баай Байанай биэрэр булда элбэх. Саас, кус үгэннээн кэлэрин саҕана, саҥата түүн киhини утуппат. Оҕолор, улахан да дьон куска тиргэлээн, куртуйахха, куобахха туhахтаан абыраналлар.
   Дьадаҥылар уhун кыhыны туоруур сүрүн астара, сайыҥҥы өйүөлэрэ балык буолар. Сайыны быhа туулаан, мундуну үөлэн, хатаран сииллэр. Күhүөрү сайын сыма оҥорон кыhыҥҥыга хаhааналлар.
   Өрүс эҥээригэр олорооччулар улахан балыгы эмиэ бултууллар. Сыалыhар күhүн муус тоҥуутун саҕана кытыынан өрүhү өксөйөр. Онон быhыттаан, улахан талах тууга киллэрэн ылаллар. Булчут, үлэhит киhи быйаҥнаах сайыҥҥа айаҕын булунар.
   Улахан сукка от үүммэккэ, сүөhүлэрин эстэхтэринэ, көhөн, биир эмэ балыктаах күөл таhыгар олохсуйаллар. Оннук дьону хара балыксыттар диэн ааттыыллар. Аймахтарыттан эбэтэр баайдартан биир эмэ тыhы тыhаҕаhы ылан иитэн, кэлин ынахтанан, эмиэ ыал тэҥэ буолан олоруохтара. Оттон кыамматтар кумалаан буолан, ыалы кэрийэн, тирии имитэн эҥин айахтарын ииттинэ сатыыллар.
   Киhи ханнык баҕарар кыhалҕалаах олоххо үөрэнэр. Оҕо эрдэхтэриттэн ону эрэ билбит олохторо буолан, маннык буолуохтааҕын курдук саныыллар. Ыал буолан, оҕо төрөтөн, утуму салҕаан, бар дьон аатыран олордохторо. Дьахтар эрэйдээх сыл аайы кэриэтэ оҕолонор да, оҕо үксэ иринньэх сааhыгар тымныйан, ыалдьан өлөр. Дьадаҥы ыалга биир эмэ оҕо тыыннаах ордор. Оҕо өлбөккө биэс сааhыгар тиийдэҕинэ, «борбуйун көтөхпүт оҕо» дииллэр. Сутуруо үөhээ быатын «сыалдьа быата», аллараа быатын «борбуй быата» диэн ааттыыллар. Биэстээх оҕо борбуйун быатын соспот, баанар. Ол аата борбуйун көтөҕөр.
   Дьадаҥы ыал оҕото уон биэс-алта сааhыттан ыла айаҕын иhин баайга хамначчыт, чаҕар буолар. Уол оҕо сүүрбэ түөрдүн-биэhин туоллаҕына, эмиэ бэйэтин курдук хамначчыт кыыhы кытта холбууллар. Үчүгэй баай буоллаҕына, эдэр ыалга тамыйахтаах ынаҕы биэрэр. Онтон ыла дьоннорун дьиэлэригэр кэлэллэр. Кырдьыбыт төрөппүттэригэр көмө буолаллар. Төhө да туhунан ыал буоллаллар, баай хабалатыттан тахсыбаттар. Байан-тайан кэлбэттэр. Кинилэр оҕолоро улааттахтарына, син биир баайга хамначчыт буолуохтара. Бэйэлэрэ да оннук буолуохтааҕын курдук саныыллар. Үйэ-саас тухары олох тутула уларыйбакка хатыланан бара турар.
//-- * * * --//
   Күн аайы саҥа остуруок тутуутугар үлэлээннэр, сүгэ тыаhа табырҕас буолла. Манна промысловиктары, чугас олорор сахалары үлэлэтэллэр. Сорохтор тыаҕа тутуу маhын кэрдэллэр. Остуруогу эргиччи уhуктаах баҕаналары туруортаан, мас кириэппэс тутуохтаахтар.
   Иван Галкин түрмэ уонна аманаат дьиэтин, кыра чочуобуна баанньык туттарар баҕа санаалаах. Аманаат дьиэтэ хайаан да наада. Сахалар дьаhааҕы сүгүн-саҕын төлүүр санаалара суох быhыылаах. Онон аманааты хаайан күhэйдэххэ табыллыыhы. Итинник күhэйэр ньыманы таба туттарбат, көс олохтоох тоҥустарга туттар этилэр. Маҥнай кэлбит дьон сахалар сымнаҕастар, улгумнар, көс биис буолбатахтар, онон аманааты тутар наадата суох диэбиттэрэ. Оннук буолбатах эбит. Бу кэлин сахалар даҕаны ардай аhыыларын көрдөрүөх курдуктар. Дөксө «пытошная изба» диэн ааттанар, киhини накаастыыр дьиэни туталлара буолуо. Уонна остуруокка киирэр аан таhыгар харабыл турарыгар үрдүк башня туттахха сатаныыhы. Оннук дьаhанарга быhыы-майгы күhэйэр. Инники өттүгэр туох буолара биллибэт. Таҥара сэрэҕи таптыыр.
   Иван Галкиҥҥа баар-суох эйэлээх кинээhэ Лөгөй кэллэ. Кэhиитин биир түрбэ – түөрт уон киис тириитин аҕалбыт. Ытык ыалдьыты чиэстээн-маанылаан көрүстүлэр. Кинини хаһаактар бары билэллэр. Логуй диэн ааттыыллар.
   Лөгөй Галкиҥҥа Алдан өрүhүнэн биэс нуучча кэлэн киис хомуйбуттарын туhунан кэпсээтэ. Бүлүү төрдүттэн Мангазея хаһаактара кэллэхтэрэ. Бу түөкүттэри көрүҥ эрэ. Алдаҥҥа кэлиэ суох буолан баран, тылларын кэhэн, уоран кэллэхтэрэ.
   Иван Галкин ол диэки этэрээт ыытаары сананан баран тохтоото. Баҕар, таба туттарыахтара суоҕа. Манна үлэ элбэх. Ол эрээри дьонун кытта сүбэлэhэн баран, дьоҕус этэрээти тэрийэн, Бүлүү диэки ыытарга быhаардылар. Ол дьон, табыллыах буоллаҕына, Бүлүү өрүhү өксөйөн, улахан салаатынан тахсыахтара. Сураҕа, ол диэки тоҥустар олороллор үhү. Ол диэки Мангазея хаһаактара төhө кэлбиттэрин билиэхтэрэ. Кинилэр Алдаҥҥа кэлэллэр дии. Енисей хаһаактара тоҕо Бүлүүгэ барыа суохтаахтарый?! Бүлүү төрдүгэр Мангазея хаһаага Воин Шахов олорор буолуохтаах. Кинини эйэ дэмнээх киhи дииллэр.
   Тэринэн, оҥостон, хаалааччылары кытта быраhаайдаhан, тоҕус хаһаактаах, уон икки промысловиктаах этэрээт биир кочанан айаҥҥа турдулар. Кинилэри кытта биир стрелец барыста.
   Соҕурууттан аhыыр астарын, таҥнар таҥастарын тиэммит атыыhыттар кочалара кэллэ. Бурдугу, мүөтү, тууhу, сыа чүмэчини, саа сэбин, оҕуруону эҥини аҕалбыттар. Аҕыйах хонон баран, кэлбит коча хомуллубут түүлээҕи тиэйэн төнүннэ. Сэриигэ эчэйбит алта хаһаак, икки стрелец барыста.
   Элбэх киhи күргүөмүнэн үлэлээн, саҥа маhынан тутуллубут дьиэлэр дьэндэhэн таҕыстылар. Сахалар саха балаҕаннарын туттулар. Саха балаҕанын тутар сытыары эркиннээх нуучча дьиэтин тутардааҕар дөбөҥ, судургу.Түөрт баҕананы туруоран, өhүөтүн таhаардылар да, үрүт маhын уурталаабытынан, холлоҕоhун туруорбутунан бараллар. Оhоҕун оҥоhуута арыый уустук. Маҥнай үс сытыары мас эркиннээх буор холумтаны оҥороллор. Ол кытыытыгар хатырыктаах синньигэс мастары бэйэ-бэйэлэригэр сыhыары, төгүрүччү кэккэлэтэн баран, ортотугар кураанах көҥдөй маhы туруоран, тула өттүгэр туойдуҥу буору кута-кута, ыарахан сүллүгэhинэн охсуолаан, чиҥэтэ симэллэр. Хатырыктаах маhын тас өттүнэн туойдуҥу буорунан сыбыыллар. Сыбаҕа куура хаппытын кэннэ, илин өттүн маhын көҥдөйүгэр диэри суоран кэбиhэллэр. Отуннахха, уот көҥдөй маhы сиэн оhох бэлэм буолар.
   Саха балаҕанын соҕуруу өттүгэр үс түннүктүүллэр. Аан өттүгэр биир, нөҥүө өттүгэр икки түннүктээх буолар. Хоту өттүнэн абааhы дугуйданар сирэ диэн түннүктээбэттэр. Үрүт мас үрдүн хатырыгынан сабан баран даҥын ыhаллар. Онтон эркинин сыбыыллар. Түннүгүн оҥорон уурдуннар да, дьиэ бэлэм буолар.
   Атырдьах ыйыгар Иван Галкин дьоҕус этэрээти кытта Алдан, Амма өрүhүнэн айаннаата. Амма хочотугар олорор ыал үтүөлэрэ кинилэр иhэллэрин эрдэттэн билэн тыаҕа күрэннилэр. Хаһаактар киэҥ хочону көрөн тохтоон, тахса сылдьан баран кураанах төнүннүлэр. Дьадаҥылартан туохтарын ылыахтарай.
   Онтон үөhэ диэки устан, Болугур сиригэр тиийэннэр, аҕа баhылыктарыгар Боло Күүлэкээҥҥэ түстүлэр. Болугурдар, хатылылар сорох ыаллара Амма өрүс хочолоругар, сорохторо онтон хас эмэ көстөөх сис нөҥүө Таатта үрэх алаастарыгар олороллор.
   Боло Күүлэкээн улахан уолун Хомуоhу аманаакка тутан илдьэ барабыт диэбиттэригэр ыксаата. Кини уолун тоҕо тутан илдьэллэрин, аманаат диэн тугун өйдөөбөт. Эhиги аймах киис тириитин төлүү иликкит, төлүүр буоллаххытына босхолуохпут диэн өйдөттүлэр. Оҕонньор сэттэ эрэ киис тириитин булан биэрбитин кыра диэтилэр. Уолбун илдьэ баран өлөрүөхтэрэ диэн куттанар. Ону «өлөрүөхпүт суоҕа, дьаhаах төлөөтөххүнэ биирдэ босхолуохпут» диэтилэр. Уонна «дьаhаах төлөөбөтөх тойоттортон барыларыттан аманаакка киhини тутар буолуохпут, ол сураҕы тойотторго тарҕат» диэн эттилэр.
//-- * * * --//
   Боло Күүлэкээн уолун аманаакка тутан илдьиэхтэриттэн ыла аанньа утуйбат буолла. Аны түүн, чарааhыран, таhырдьа үстэ тахсар. Саха киhитэ төhө да кырдьаҕас, ыарыhах буоллар, түүн дьиэҕэ ииктиирин сөбүлээбэт. Киэhэ эрдэ уута кэлэн сытар. Түүн уhуктан таhырдьа тахсан киирэн баран, ону-маны санаатаҕына кыайан утуйбакка эрэйдэнэр. Оннук буолан хаалла.
   Нууччалар барбыттара түөрт хоммутун кэннэ, орто уола Омоллоон кэлбитигэр, аhыы олорон оҕонньор эттэ:
   – Киhибитин быыhыахха.
   – Хайдах быыhаары гынаҕын? – диэн Омоллоон ыйытар.
   – Оттон көрдүүр киистэрин биэрэр буоллахпыт дии. Урут баатылылар сүөhүлэрин былдьаабыттарын курдук, күүспүтүнэн кыайан быыhыахпыт суоҕа.
   – Төhө кииhи көрдүүллэрий?
   – Биэс уон киис тириитэ диэбиттэрэ.
   – Элбэҕэ бэрт эбит. Кыhын булчуттар төнүннэхтэринэ эрэ кыаллыа.
   – Ону күүтэбит дуо? Нууччалар, баҕар, убайгын өлөрөн кэбиhиэхтэрэ. Киhи эрэммэт дьоно. Эйиэхэ билигин хас тирии баарый?
   – Уонча эрэ.
   – Киис саҕынньаҕы эмиэ ылаллар үhү. Саҥа буоллаҕына. Кийииппит саҕынньаҕын биэрэрбит дуу? Ону хас тирии оннугар ылаллара эбитэ буолла?
   – Оттон дьонтон иэс хомуйдахха?
   – Дьоҥҥо киис тириитэ кыралаан баара буолуо да, аҕыйаҕы ыhыктыахтара. Эн тэринэн тоҥустарга бара сылдьарыҥ дуу?
   – Оттон барарбар тиийэбин. Баччаҕа дойду сиригэр чугаhыыр буолар этилэр.
   – Инньэ гын. Хайыахпытый. Киhибитин өрүhүйдэхпитинэ табыллар. Таах олоруохпут дуо?
   Былыр-былыргыттан саха баайдара ыраах Алдаҥҥа баран тоҥустартан сарыы таҥаhы, түүлээҕи, таба тэллэҕи атыылаhан кэлээччилэр. Улахан баайдар Учур үрэҕинэн ыраах айанньыттары ыытан, богдо омук таҥаhын, бурдугун, оҕуруотун, арыгытын аҕалтараллара. Тоҥустар саха тимир оҥоhуктарыгар, сылгы кылыгар, арыыга түүлээхтэрин хамаҕатык атастаhаллара. Ол иhин сахаларга чугаhаан, сайын мэччирэҥнээх сиргэ Алдан кытылыгар көhөн кэлэллэрэ.
   Арай биир суол дьиксиннэрэр. Нууччалар обургулар кинилэргэ эмиэ тиийэн, кыhарыйан, киис хомуйбуттара буолуо. Оччоҕо кинилэр тэскилээн тааска -------
| Библиотека iknigi.net
|-------
|
-------

тахсыахтарын сөп. Тоҥустар сахалар курдук буолбатахтар. Табаларыгар олордулар да, ханна баҕарар көhөн, кый бырах барар кыахтаах дьон.
//-- * * * --//
   Билбэт дьоҥҥо ханна эрэ дьадаҥы киhи сэриигэ өлбүтэ диэн кэпсээн да буолбат. Биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай, биир уол оҕо ханна өлбөтөҕөй? Оттон тустаахха эдэр оҕо киhи өлүүтэ диэн аана суох алдьархай, иитэ суох иэдээн. Тордуохтаах Саттаар өлбүтүгэр ый ытыытын ытаабыттара. Ол эрээри Сэлгэйээн, Лахай ийэтин курдук, Мымах баайы баран кыраабатаҕа. Оннук баламат дьахтар буолбатах. Саттаары билэр дьон бары аhыйбыттара. Кэлэн уҥуох тутуспуттара.
   Сэлгэйээн, ааны тэлэччи аhан, адаарыччы тоҥмут киhини киллэрэн эрэллэрин көрөн баран, уҥан түспүтэ. Баар эрэ эрэнэр, кырдьар, кыаммат саастарыгар баар-суох тирэх буолар оҕолоро суох буолбута олус соhумар, хомолтолоох этэ. Дьахтар эрэйдээх, өйдөнөн баран, адьас оҕолуу марылаччы ытаабыта. Кытта өлүөх курдук буолбута.
   Төhө да аhыйбыттарын иhин, өлбүтү кытта өлбүт суох. Күннээҕи түбүктэригэр аралдьыйан, күнтэн күнү аhараллар. Билигин туох баар тапталлара, харыстабыллара кыра уолларыгар Өрөөбөҕө түмүлүннэ. Сэлгэйээн «аны кыра уолум туохха эмиэ түбэhиэ» диэн куттанар буолла. Ытынан кус оҕолуу сылдьан кутаҕа түhүө эбэтэр куобах туттараары тыаҕа мунуо, сөтүөлүү сылдьан ууга түhүө, тымныйан ыалдьыа диэн барыттан бары дьиксинэ сылдьар. Өрөөбө атастара кэлэн сөтүөлүү эбэтэр моҕотойдуу барыах диэн ыҥырдахтарына, сэрэтэ-сэрэтэ нэhиилэ көҥүллүүр. Бэйэтэ ыалга эҥин бардаҕына, уолун илдьэ сылдьар буолла.
//-- * * * --//
   Остуруок тутааччылар олорор дьиэлэрин бүтэрэн кииртэлээн эрэллэр. Ол эрээри ситэ илигэ элбэх. Ону үрдүттэн олорон сыыйа-баайа бүтэрэн иhиэхтэрэ. Чугастааҕы аҕа ууhун кытта үчүгэй сыhыаны олохтоон сахалары үлэлэтэллэр. Көлөнөн маhы таhыыга, саха балаҕанын тутуутугар кинилэр үлэлииллэр. Ол оннугар аhаталлар уонна дьаhаах төлүүртэн босхолообуттара. Саха дьоно баайга үлэлиэхтээҕэр кинилэргэ үлэлиир ордук эбит дэhэллэр. Нууччалар эт сиэтэллэр. Биирдэ эмэтэ бурдук аhы амсаталлар. Өрүс балыгын эмиэ сиэтэллэр. Хайа баай сайыннары эт сиэтиэ, бурдук аhы амсатыа буоллаҕай. Чугастааҕы улуустартан биирдиилээн кэлэн кэпсэтэн эмиэ үлэлииллэр. Онон үлэ күөстүү оргуйар. Сахалар от үлэтин саҕана көҥүллэтэн дьиэлэригэр баран окко үлэлээтилэр. Сайыҥҥы кэм быйаҥыттан ылалларын ыллахтарына эрэ уhун кыhыны туоруур кыахтаахтар. Кыhын буоллаҕына, от-мас тиэйиитигэр эр киhи дьиэҕэ баар буоллаҕына сатанар. Онон нууччаларга сулумах дьон кэлэн үчүгэйдик үлэлиир кыахтаахтар. Эбэтэр чугаhаан кэлэн олохсуйдахтарына табыллыыhы.
   Иван Галкин аманаакка тутуллубут дьонтон Болугуртан кэлбит Хомуос диэн киhини босхолоото. Болугурдар көрдүүр киистэрин аҕалан биэрэн киhилэрин ылан бардылар. Атыттар биллибэттэр. Ааспыт кыhын буолбут араллаан кэнниттэн быйыл дьаhааҕы төhө төлүүллэрэ, хайдах кыстаталлара биллибэт.
   Аманаакка тутуллубут киhи хаайыылаах курдук олорор. Күнү быhа тугу да гыммакка дьиэҕэ хаайтаран олорор диэн, үлэлии, кэлэ-бара үөрэммит дьоҥҥо күн эрэйэ буолар эбит. Тэhийбэт диэн баар эбит – кырыыстаах кыраабыт муҥа. Төhө да баай киhи дьиэтигэр таах сыппат. Барар-кэлэр, кэпсэтии ыытар, баайын-дуолун дьаhайар. Дьиэтигэр үлэлиир даҕаны. Сахаҕа өс хоhооно баар – баай суолга сыппат, сэбэргэнэҕэ даҕаны ыйанан турбат, баай эрэйинэн көстөр. Бэйэ көрбөт, кыhаммат буоллаҕына, төhө да баай сатарыйар, эстэр.
   Аманаакка хаайыллыбыт киhини аанньа да аhаппаттар. Тымныы ууну кытта наар тобох-ибэх аhылык буолар. Арай хайа эрэ аманаат аймахтара ас аҕаллахтарына аhыы түhэллэр. Аманаакка диэн харыhыктаах киhини туталлар. Аҕа ууhун баhылыгын эбэтэр чугас аймаҕын, оҕотун тутан аҕалаллар. Туппут киhилэрин сыллааҕы дьаhааҕы төлөөтөхтөрүнэ эрэ босхолууллар. Кыайан төлөөбөтөхтөрүнэ, үс ый ааспытын кэннэ, атын эмиэ харыhыктаах киhинэн солбуйуохтарын сөп. Урут хаhан даҕаны дьаhаах диэни төлөөбөтөх дьон, күhэйдэххэ эрэ төлүүhүлэр. Государственнай бэрээдэккэ үөрэммэтэх дьиикэй дьон буоллахтара.
//-- * * * --//
   Промысловиктар бултаары эмиэ онно-манна тарҕастылар. Кинилэр кыhын устата бултаабыт бултарын хааhынаҕа уон бырыhыанын босхо туттаралларыгар, тирии куhаҕанын, кыратын биэрэ сатааччылар. Тоҕус уон бырыhыана бэйэлэрин туhаларыгар хаалар. Ол түүлээхтэрин харчыга атыылаан, бородуукта, таҥас, бултуур тэрил, миинэр ат булуналлар. Целовальник кыра сыанаҕа ылар диэн суҥхардаллар да, хайыахтарай. Атын туттарар сирдэрэ суох.
   Үчүгэй түүлээхтэрин мунньан, кэлин соҕуруу ыраах баар дойдуларыгар илдьэ баран, байан-тайан барин курдук олорор ыра санаалаахтар. Ол ыра санаалара ымыы чыычаах буолан иннилэригэр элэҥниир. Күhүн аайы булт умсулҕаннаах, тартарыылаах алыбар ылларан, хара тыаны кэрийэллэр. Ол сылдьан сороҕор суолга быстараллар. Сатаан бултаабакка эбэтэр киис аҕыйах буолан, эмиэ мэлийэллэр. Түҥ тайҕа, тымныы кыhын салытыннарар. Дьиикэй сахалар, тоҥустар кэлэн өлөрөр кутталлара эмиэ баар. Ол иhин олохтоох сахалары кытта билсэ, албыннаhа, табаарыстаhа сатыыллар. Сорох сатабыллаах өттүлэрэ сахалартан ат эттэhэн ылан миинэллэр. Ат сиир отун оттотоллор, атыылаhаллар. Эбэтэр киhи олорбот түҥкэтэх сири булан, кыра симиэбийэ туттан кыстыыллар.
   Кинилэр бултаабыт түүлээхтэрэ кэлин тиhэҕэр хааhынаҕа киирэр буолан, промысловиктарга ыраахтааҕыга сулууспалыыр дьон көмөлөhүөхтээхтэр. Күhүн кочаны бултуур сирдэригэр илдьэн биэрэллэр. Эбэтэр промысловиктар кыттыhан бэйэлэрэ коча эбэтэр оҥочо оҥостоллор. Оттон сулууспалыыр дьоҥҥо куттал суоhаатаҕына, дьиэ-уот тутталларыгар, оттуулларыгар, промысловиктар көмөлөhүөхтээхтэр.
   Ыраахтааҕыга сулууспалыыр дьон хаһаактар, стрелецтэр бултаабаттар. Кинилэр эбээhинэстэрэ – дьаhаах хомуйуута. Өскөтүн дьаhаах төлөөччүлэр утарылаhар буоллахтарына, саба баттыырга бэлэм буолуохтаахтар. Кинилэр аhынан-таҥаhынан хааччыллаллар, харчынан хамнас аахсаллар.
   Күөл мууhа тоҥон, кыстык хаар түстэ. Тыаҕа суоруллан бэлэмнэммит мас тиэйиллиэхтээх. Эрдэттэн кэпсэтиилээх саха дьоно кэлэн оҕустаах сыарҕанан таhа сылдьаллар. Сүгэ тиийбэтэ атахтыыр. Саха уустара охсубут сүгэлэрэ сытыы, үчүгэй эбит. Уопсайынан, сахалар сатабылларынан, уустарынан үчүгэй үлэhиттэр. Сытыары эркиннээх нуучча дьиэтин тутарга сотору үөрэнэн, тэҥҥэ үлэлииллэр. Киис төлүүллэрин оннугар үлэлииллэрин курдук саныыллар. Киhи туох иhин үлэлиирий? Аhаары. Оттон манна тото аhаталлар.
   Алтынньы, сэтинньи ыйдарга нууччалар ханна да барбакка тутууга үлэлээтилэр. Уруккутааҕар элбэх дьиэ тутулунна. Остуруок аанын таhыгар харабыл үрдүк башнятын туттуллар. Чочуобунаны ортолуу таhааран иhэн тохтоотулар. Кэлин ситэриллиэ.
   Иван Галкин дьаhаах аҕалалларын күүтэр. Сэтинньи ый бүттэ да, тоҕо эрэ биллибэттэр. Аманаакка тутуллубут үс киhини толуйан ылбыттара. Сахалар кыhаннахтарына түүлээҕи булаллар.
   Ахсынньы ыйга дьаhааҕы төлөөччүлэр сыыйа-баайа кэлитэлээн бардылар. Ол эрээри аҕыйах тириини аҕалаллар. Бэл Өйүк баай отучча эрэ киис тириитин ыыппыт. Халыҥ хаҥаластар түөрт уон киис тириитин аҕаллылар. Арай аманаакка тутуллубут киhилээх аймахтар элбэх кииhи аҕалбыттара.
   Биир кинээс алта эрэ киис тириитин аҕалбытыгар, Иван Галкин, бардьыгыныы түhэн баран, ылбыт тириилэрин кинээс сирэйигэр бырахта. (Нууччалар саха тойотторун князь диэн ааттыыллар). Уолуйа куттаммыт кинээс кэннинэн чинэрийэн, куотуох курдук аан диэки эргиллэн, тахсан эрдэҕинэ, ааҥҥа турар хаһаак саҕатыттан ылан Галкин иннигэр умса быраҕар.
   – Тойонуом, миигин ыыт. Кыра оҕолордоохпун. Кырдьаҕас ийэлээхпит, – кинээс ат буолан, уhун ньолоҕор сирэйинэн хантайан көрдөhөр. Куттанан сап-салыбырас буолбут.
   Кинээhи туруоран, сиргэ түспүт, быаҕа тиhиллибит тириилэрин хоонньугар уган баран, таhырдьа анньан кэбистилэр. Туох да кэпсэтии, быhаарсыы суох. Аҕалбыт кииhин мыыммыттарын өйдөөбүт буолуохтаах. Төhө да кыра аҕа ууhа буоллар, алта эрэ киис диэн сүрэ бэрт.
//-- * * * --//
   Саҥа 1635 сыл саҕаланна. Тохсунньуга даҕаны түүлээҕи үөтэлээн аҕалбыттар. Сорох аҕа уустарыттан букатын даҕаны ким да кэлбэтэ. Онон хайаан даҕаны аманааты тутан күhэйдэххэ эрэ сатанар буолла.
   Олунньу ыйга Иван Галкин элбэх хаһаактаах чугас олорор арҕаа эҥээргэ таҕыста. Маҥнай хаҥаластарга сырыттылар. Бэйэлэригэр да тиийэннэр үөтэлээх түүлээҕи ылбатылар. Ол иhин харыhыктаах киhилэрин, Дыгын биир уолун, Ыбаах диэн эдэр киhини аманаакка тутан илдьэ бардылар.
   Өйүк баайга сылдьан сүүрбэччэ кииhи ыллылар. Намҥа кэлэн Мымах баай уолун, Ньыкка диэн сүүрбэччэлээх оҕо киhини, аманаакка туттулар. Мымах «мин эhиэхэ киhи ыытан биллэрбитим, сэрэппитим» диэбитин, «эн төгүрүктээhиҥҥэ кыттыбытыҥ, дьаhааҕы аҕыйаҕы ыыппыккын» диэн саҥата суох ыыттылар. Онтон атын аҕа уустарынан сылдьан, биирдии киhилэрин тутан, остуруокка эргиллэн кэллилэр.
   Сахалар уруккулара буолбатах. Уларыйбыттар. Былырыын кыhын буолбут дьалхаан кэнниттэн бэйэлэрин буруйдаах курдук туттар буолбуттар. Ханна да утарсыыны көрсүбэтилэр. Саалаах-сэптээх нууччалар кэлэннэр, дьиэлэригэр киирдэхтэринэ, куттаналлара, дьиксинэллэрэ харахха быраҕыллар. Сорохтор албыннаhа сатыыллар. Сүөhү өлөрөн аhаталлар. Аманаакка диэн киhини да туттахтарына утарыласпаттар.
   Иван Галкин илин эҥээргэ олорор аҕа уустарыгар бары күргүөмүнэн барбакка, уончалыы киhилээх дьоҕус этэрээттэри ыыталыырга сананна.
//-- * * * --//
   Кулун тутар ыйга наар илин эҥээргэ сырыттылар. Онно даҕаны саалаах-сэптээх утарсыыны көрсүбэтилэр. Хаһаактар дьаhааҕы кыраны төлөөбүт эбэтэр олох аҕалбатах аҕа уустарын кэрийэллэр. Түүлээҕи ыллахтарына, кими да туппакка ааhаллар. Түүлээхпит суох диэтэхтэринэ, харыhыктаах киhилэрин тутан илдьэ бараллар. Сахалар төhө да сымнаабыттарын иhин, сэрэнэн, түүн харабыллаах хоноллор. Тылбаасчыттара суох буолан эрэйдэнэллэр. Аҕыйах наадалаах тылы үөрэтэн, онон балкыhан, тарбахтарынан көмөлөhүннэрэн кэпсэтэллэр.
   Сахалар ыҥырыллыбатах ыалдьыттарга сыhыаннара тус-туhунан. Сорохтор эйэҕэстик көрсөллөр. Албыннаhаллар. Сорохтор суоhурҕаналлар. Иhэр сурахтарын истэн, эрдэттэн саhан хаалар тойоттор эмиэ бааллар. Олор оҕолорун эмиэ саhыараллар. Бары дьаhааҕы төлүөх буолаллар. Ол эрээри ааспыт кыhын ким даҕаны үөрдэ-көтүтэ аҕалбатаҕа. Аманаакка диэн илин эҥээртэн биэс киhини тутан аҕаллылар.
   Барыларын кыайан кэрийбэтилэр. Ыраах олорооччуларга тиийбэтилэр. Кыра аймахтар олох даҕаны таарыллыбатылар. Киhи дьаhаах көрдүөн кэрэйэр, дьүдьэх, дьадаҥы дьоно бааллар. Биир-икки ынахтаах, дьап-дьадаҥы, астара быстан, дэлби ырбыт ыалларга киирэн тахсаллар. Сорох сэниэ ыаллар күрэнэн, түҥкэтэх сиргэ көhөн, кыстаабыттар быhыылаах.
//-- * * * --//
   Эмиэ саас барахсан кэлэн, хаар хараарда. Сотору үрдэл сирдэргэ күөх от бытыгыраан тахсан эрэрэ көhүннэ. Кус, чөкчөҥө, үгүрүө саҥата элбээн, киhи сэргэхсийэр кэмэ кэллэ. Ынах төрөөн, күөл ырбыытыгар балык тахсан аччык дьон абыраннылар.
   Боло Күүлэкээн аргыый хааман күөл кытыытыгар куруук кэлэн сынньанар дүлүҥэр олордо. Оҕо эрдэҕинэ баччаҕа бу эбэ кытыытыгар атахтаах улахан чааркааны туруоран чөкчөҥөнү, үгүрүөнү, барааҕы бултуура. Сороҕор тиргэтигэр кус иҥнэн үөрэн-көтөн кэлэрэ. Ол бэйэтэ билигин оҕонньор аатыран сырыттаҕа. Киhи үйэтэ түргэнник ааhар буолар эбит. Кэлин санаатахха, бииргэ үөскээбит үөлээннээхтэрэ өлөн бараннылар. Сорохтор быстах өлүүгэ түбэhэн эдэрдэригэр суох буолбуттара. Эдэр дьон былаҕайга былдьатыахпыт диэн сэрэммэттэр. Хаhан эрэ кырдьыахпыт, мөлтүөхпүт дии санаабаттар. Кинилэр аҕай буолан, бэрт былдьаhан, күүhүмсүйэн күрдьүөтэhэллэр, охсуhаллар.
   Улахан уола Хомуос оттомноох, көрсүө киhи буолан баран, ыhыахха, урууга күүстээхтэри кытта күрэстэhэр. Тустан кыайар-хотор буолан күүстээх аатырда. Орто уола Омоллоон оҕо эрдэҕиттэн өhүргэс, ордуос майгылаах буолан, саҥа туран иhэн, Төҥүлү кырдьаҕаhын өлөрөн кэбиhэн алдьархайы оҥорбута. Ол дьон кэлэннэр, иэс ситиhэн, Хаарчаан диэн бэртээхэй оҕону өлөрөн барбыттара. Омоллоон кэлин өйдөнөн боччумурдар даҕаны, ханна эмэ халбархай сырыыга ыҥырдахтарына, дөбөҥнүк сөбүлэhэр киhи. Киhи этэрин, сэрэтэрин истибэт.
   Кыра уол Чоху – аччыгый оҕо. Сытыары-сымнаҕас майгылаах, киниттэн киhи тахсыа диэн эрэнэр. Былыр-былыргыттан, Болугур Боотур саҕаттан, аҕа ууhун баhылаабыт, удьуор харалы дьон аатын ылан олорбуттара. Ол үтүө ааты уолаттара салгыах этилэр буоллаҕа.
   Күүлэкээн эдэригэр бэйэтин кыанар киhинэн ааҕынара. Ол эрээри күүhүн кистии сатаан, дьоҥҥо биллэрбэт этэ. Былыргылар киhи тыла иҥниэ, быhа этиэхтэрэ, онтон-мантан күүстээх киhи кэлэн күрэстэhиэ, өлөрөн да кэбиhиэхтэрэ диэн күүстэрин кистииллэрэ.
   Аҕата Буххаат «күүhүмсүйүмэ, күүстээхтэри кытта күрэстэhимэ, хата, сүөhүгүн элбэт, бай-тай, оччоҕо ытыктыахтара» диэн үөрэтэрэ. Бу күн сиригэр баайтан ордук күндү туох да суох. Киhи төhө баайдааҕый да, соччонон үчүгэйдик олорор. Ас минньигэhин аhыыр, таҥас үчүгэйин таҥнар. Уhун үйэлэнэр. Баай киhини дьон ытыктыыр, иннин быhа хаампат. Тылын истэллэр.
   Нууччалар эмиэ байар туhугар бу дойдуга кэллэхтэрэ. Түүлээҕи эргитэн байар суолу тобуллахтара. Ол түүлээхтэрин дьаhаах диэн ааттаан дьонтон босхо хомуйаллар. Киэҥ сиринэн сылдьан, бэйэлэрэ эмиэ эрэйдэнэллэрин, тоҥоллорун-хаталларын, сэриилэhэллэрин кэрэйбэттэр. Байар иннигэр хаан тохтуулаах, эрэй эҥээрдээх кэм кэллэҕэ. Былыргы дьон Дьылҕа хаан ыйааҕа, Одун хаан оҥоhуута дииллэрэ. Сахаҕа үйэ уларыйар кэмэ кэллэҕэ.
   Былыр Күүлэкээн аҕата Буххаат эдэригэр киhи элбэҕэ суох эбитэ үhү. Ордук бу кэлин биэс уонча сылга улахан сута суох өҥ дьыллар буоланнар киhи-сүөhү элбээтэ. Аны сир-сир аайы баайдар үөскээннэр, саҥа аҕа уустара ууhаан-тэнийэн эрэллэр. Саҥаттан саҥа сири баhылаан, киэҥ сиргэ тэнийдилэр. Кыайар-хотор үлэhиттээх, үчүгэй сирдээх ыаллар кыаҕыран, атыыр үөрдэнэн, сэниэ ыал ахсааныгар киирдилэр. Оо, билигин, саатар, биэс уончалаах буолбут киhи. Киhи дьэ өйдөнөн, олоҕу-дьаhаҕы эргитэ саныыр, олох үчүгэйин дьэ билэн, кэрэни кэрэхсии көрөр буолан эрдэҕинэ, кырдьар саас кэлэр буолар эбит. Ол иhин кырдьаҕастар этэн эрдэхтэрэ – мутугунан быраҕар муҥур үйэ диэн. Кырдьык, киhи үйэтэ мутугунан бырахпыт курдук кылгас.
   Кыра уол Чоху кэлэн, «аhаатыбыт» диэн ыҥырда. Күүлэкээн туран, кэдэччи туттан, көhүйбүт сиhин көннөрөн баран, аргыый дьиэтин диэки хаамар. Оҕонньор кыhын убаhа этин сиир. Кыра да эккэ сөп буолар. Оттон сайын үксүн үрүҥ аhынан, кымыhынан сылдьар.
   – Быйыл булчуттарбытын ыраах Алдан уҥуор ыытабыт дуу? – диэн аһыы олорон Хомуос аҕатыттан ыйытар.
   – Ырааппакка уруккуттан бултуур үрэхпитигэр таhаарар инибит. Ыраах Алдан уҥуор ыытар буоллахха, эрдэ дьону ыытан үүтээн туттахха, ат сиир отун оттоотоххо сатанар. Түбүгэ бэрт буолуо, – оҕонньор аргыый саҥарар.
   – Түүлээх булда аҕыйаан эрэр дииллэр. Эhиил булчуттары ыраах тэрийэн ыыттахха табыллара буолуо. Түүлээҕи төлүүрү төлөөн кэбиhиллиэ. Эмиэ кэлэн киhини илдьэн хаайан сордуохтара. Айыка, кэhэйдим, – Хомуос кымыстан ыймахтыыр.
   – Эрдэ Алдан уҥуор киhи ыытан, ханна бултуохха сөптөөх сири чинчийтэриллиэ. Онно бултуур сирдээх-дойдулаах дьон, баҕар, көҥүөхтэрэ. Тоҥустар, тыл-тылга киирсибэтэхтэринэ, кутталлаах дьон.
   – Ол диэки сир элбэх, киhи аҕыйах. Көҥөөбөт инилэр.
   – Оо, былыр, мин оҕо эрдэхпинэ, булт элбэх да этэ. Кыhыл саhыл күрдьүкпүтүгэр кэлэрэ. Туох да эрэйэ суох, тайаҕы охторон хаалларан баран, кыhын онно саhыл орох тэппитин кэннэ айалаан ыларбыт.
   – Билигин даҕаны саhыл элбэх. Нууччалар кыhыл саhыл тириитин ылбаттар үhү. Оттон кииhи, төhө да куhаҕан тирии буоллар, ылаллар. Киис саҕынньахтаах киhини суолга көрүстэхтэринэ устан ылаллар үhү.
   – Сүрдээх дьон кэлбиттэр.
   – Аны киис тириитин сыл аайы биэриэхтээх үhүбүт. Киис хабалатыгар ыллардыбыт.
   – Хайыахпытый. Хайдах эмэ төлөөн көрүөхпүт буоллаҕа…
   – Биhиги урут бултаабыт түүлээхпитин атын омукка илдьэммит туохха эмэ атастаhар этибит. Оттон нууччалар буор босхо ылаллар. Кыhарыйан, былдьаан кэриэтэ ылаллар. Тоҕо биhиги кинилэргэ босхо биэриэхтээхпитий?
   – Оҕуруо биэрэллэр үhү дии, – Күүлэкээн уолун кыйахалыыр курдук күлэн ымайар.
   – Ол кинилэр оҕуруолара диэн. Оҕону албыннаабыкка дылы.
   – Былыр биhиги өбүгэлэрбит соҕуруу дойдуттан, күүстээх омукка кыайтаран, бу хоту дойдуга күрэнэн кэлбиттэрэ үhү. Биhиги эмиэ кый ыраах күрэнэн барыахтааҕар, киис түһээнин төлөөн олорбуппут ордук буолуо. Аҕыйах ахсааннаах омук омук күүстээх омукка бас бэринэригэр тиийэр. Нууччалар киис аҕыйаатаҕына, баҕар, атын сиргэ барыахтара.
   – Киммилэр. Бука, өтөрүнэн барбат урдустар кэллэхтэрэ буолуо.
//-- * * * --//
   Былырыыҥҥыттан ыла Енисейскэйтэн дьон бөлөхтөрө Ленаҕа кэлитэлээбиттэр. Өссө ааспыт сайын боярин уола Иван Козьмин Ленаҕа кэлэн Олоохуна өрүс төрдүттэн чугас симиэбийэ туттан, ол диэки олохтоох тоҥустартан дьаhаах хомуйбута. Сорохтор Лена өрүhү өксөйөн, үөhэ Витим төрдүгэр тохтоон кыстаабыттар. Кинилэр, бэрээдэк быhыытынан, Ленскэйдээҕи остуруокка бас бэриниэхтээх этилэр. Ол эрээри сир ырааҕынан сибээстээн, бэйэлэрэ туhунан буруо таhаараллар. Биллэн турар, хомуйбут дьаhаахтарын сорҕотун кистииллэр. Yгүс түүлээхтэрэ хааhынаҕа киирбэт.
   Быйыл сайын Енисейскэйтэн били дүпсүннэр бөҕөргүтүнүүлэрин уоттаабыт Петр Бекетов Ленаҕа кэлэн, эмиэ Олоохуна төрдүгэр симиэбийэ тутта сылдьар үhү. Ону бурдугу эҥини аҕалбыт атыыhыттар кэпсээтилэр. Соҕурууттан эбии уонча киhи кэллэ. Кинилэри кытта таҥара дьиэтин үлэhитэ дьяк кэлсибит.
   Иван Галкин сурах-садьык истээри ол диэки барда. Таарыйа быраатын Осип Галкины көрсүөхтээх. Бэйэтин оннугар атамаанынан Парфен Ходыревы хаалларда. Кини остуруокка эбии дьиэлэри, ампаардары эҥин туттарыахтаах. Быйыл саас хаар хараарыыта чочуобунаны тутан бүтэрбиттэрэ.
   Хаһаактар күн аайы тутууга үлэлиэхтээҕэр, ханна эмэ айаннаан аралдьыйыахтарын баҕараллар. Төрүт даҕаны биир сиргэ тэhийэн-тулуйан олорбот дьон. Ханна эмэ өлгөм киистээх сиргэ тиийэн, дьаhаах хомуйуохтарын баҕараллар. Түүлээҕи хомуйар хаhан баҕарар барыстаах буолааччы. Онтон хааhынаҕа туттарбыттарын кэннэ, хаҥас хармааҥҥа да хаалара эрэбил. Дьаhаах хомуйуутугар бары уос-тиис салаhаллар. Көннөрү хаһаактартан атамааҥҥа тиийэ. Төhө да ымсыы буолбуттарын иhин. Хаһаактар аҥаардас байар-тайар туhугар эрэ бу дойдуга кэлбэтэхтэрэ. Мүччүргэннээх, быhылааннаах олоххо эдэр саастарыттан үөрэммит дьон таах олордохторуна тэhийбэккэ тыыллаҥнаhаллар.
   Устин Никитин уонна Семен Чюфарист өссө ааспыт сыллаахха Иван Галкинтан ыраах тоҥустар, дьүкээгирдэр олорор сирдэригэр тиийэн, саҥа сири арыйарга көҥүллүүрүгэр, кочаны биэрэригэр көрдөспүттэрэ. «Биhиги ким да сылдьа илик сиригэр тиийиэхпит, хааhынаҕа элбэх кииhи аҕалан туттарыахпыт» диэн тыллаhаллара. Онно Иван Галкин сөбүлэhиэх курдук буолбута. Кинилэр санааларыгар бу түгэҕэ, кыраайа биллибэт түҥ тайҕаҕа, хайаҕа, туундараҕа төhөнөн ыраатаҕын да, соччонон баhан ылар баhаам баайдаах, аҕыйах киhилээх дойдуга тиийиэххэ сөптөөҕө.
   Быйыл кэлэн саҥа атамаан Парфен Ходырев көҥүллээбэтэ. «Эhигини ыытан күүhү мөлтөтөн, государь дьыалатын атахтыам дуо?» – диэн бопто. Кырдьык, ити дьону кытта кырата уонча хаһаак барыстаҕына сатанар. Тоҥустар көhө сылдьар буоланнар, утарыластахтарына, сүгүн бэриниэхтэрэ суоҕа.
   Этэҥҥэ олордоххо кун-дьыл түргэнник ааhар. Хайыы үйэ балаҕан ыйа үүнэн, түүн хараҥарар буолла. Аманаакка тутуллубут дьону барыларын аҕа уустара дьаhааҕы төлөөн быыhаан ыллылар.
//-- * * * --//
   Дьяк Кирилл саҥа чочуобунаны буруонан ыhааран ыраастаата. Кини Москва куорат манастыырыгар инок буолан иитиллибит. Онно сылдьан, манастыыр кытаанах бэрээдэгэр, сурукка үөрэммитэ.
   Ыраах Ленскэй кыраайга кэлбитэ, ханнык эмэ христианскай обряд сулууспатын эбээhинэhин толороругар усулуобуйа суох. Хата, чочуобуна туппуттар эбит. Ханнык да литургияны ыытар кыаҕа суох эбит. Эгэ хор эҥин диэн кэлиэ дуо. Собус-соҕотох. Прихожаннар буоллаҕына, христианскай обрядтары билбэт, тутуспат, көҥүл барбыт дьон. Чочуобунаҕа кирдээх саппыкыларынан киирэллэр, бэл бэргэhэлэрин устубаттар. Сэриилэhэри эрэ билэр, сатыыр дьон. Ол да буоллар, дьону чочуобунаҕа киллэрэн, богословие кинигэтин ааҕан билиhиннэрэр. Кыараҕас буолан, дьону бөлөҕүнэн киллэртиир. Дьоно маҥнай интэриэhиргээбит курдук им-ньим туран истэллэр. Кэлин, биир күдьүс киhи өйдөөбөт тыллаах ааҕыыны истэртэн салҕан, сылайан, ол-бу диэки көрөн, сибигинэhэн кэпсэтэн бараллар.
   Бу кинигэ көннөрү киhиэхэ, кырдьык, өйдөммөт тыллардаах. Уонна олус уhун, салгымтыалаах. Хаhан эрэ былыр греческэй тылтан тылбаастанан баран, хас эмэ үйэ устатыгар саҥардыллыбакка, эргэрдэҕин аайы хат-хат устуллан, тыла-өhө уларыйан испит. «Богослужебная книга» диэн ааттанар да, дьиҥинэн, рукопись. Сорох переписчиктэр сатаан аахпакка, бэйэлэрэ талбыттарынан уларытан суруйбуттар. Сорох былыргы тыл уларыйан, кыайан өйдөммөт буолбут. Кинигэ тылын-өhүн уларытан, греческэй оригиналтан хат тылбаастыыр туhунан кэпсэппиттэрэ өр буолла. Ону сорохтор утараллар. Кырдьаҕас священниктар «Незыблемость обрядов русской церкви» диэн уураах таhаарбыттара. Грек былыргы тылын билэр улахан үөрэхтээх дьон ылыстахтарына кыаллара буолуо.
   Россия былааhа духуобунай эйгэҕэ үлэлиир таҥара үлэhиттэригэр куруук тирэнэр буолан, кинилэргэ үчүгэй усулуобуйаны олохтообута. Таҥара дьиэтин үлэhиттэрэ бастыҥ сири бас билэн үчүгэйдик олороллор. Кинилэр духуобунай үөрэхтээх, суругу билэр буоланнар, көннөрү дьонтон атыннык тутталлар, сананаллар даҕаны. Россияҕа бэл дворяннар, сорох боярдар даҕаны суругу билбэттэр.
   Лөчүөк бу дойдуга кэлбит сыала-соруга диэн, аньыыны-буруйу оҥороллорун кэрэйбэт, куруубай, ыраах сиргэ кэлэн, көҥүл барбыт дьоҥҥо православнай итэҕэл устаабын, үөрэҕин билиhиннэрэн, бэрээдэккэ тардыахтаах. Дьиҥ иhигэр киирдэххэ, оччолорго религия туох да сатала суох байбыт баайдар уонна кинилэргэ үлэлээн муҥнанар дьадаҥылар икки ардыларыгар буолар утарсыыны мүлүрүтэр аналлааҕа. Кинилэр икки ардыларыгар эйэ далаhатын уурар. Итэҕэл уонна эйэ – аҕас-балыстар. Дьадаҥыларга тулуур, баайдарга аhымал баар буолуохтаах. Таҥара үлэhиттэрэ дьадаҥы киhини «төhө да эрэйдэннэргин тулуй, аньыыны-буруйу оҥорума, киhи ордугар ымсыырыма, оччоҕо өллөххүнэ, дууhаҥ ырайга көтүө» диэн үөрэтэллэр. Оннук үөрэх итэҕэйэр дьоҥҥо майгы-сигили өттүнэн көнөллөрүгэр туhата улахан.
   Лөчүөк манна кэлэн хаһаактар, ясырка диэн ааттаан, сүрэхтэммэтэх дьахталлары тутан олороллоро таҥараҕа аньыы, содур быhыы буоларын туhунан атамааннарыгар этэн көрбүтүн киhитэ сапсыйан кэбиспитэ. Итини хайдах да тохтотор кыаҕа суоҕун өйдөөбүтэ. Арай христианин сүрэхтэммэтэх дьахтары кытта утуйара таҥараҕа аньыы буолар диэн этэр, үөрэтэр. Ону дьоно төhө ылыналлара биллибэт.
//-- * * * --//
   Аныкаай халааҥка оhоххо килиэп буhарда. Кини нууччаларга олорбута икки сыл буолла. Кыратык балкыhан, нууччалыы кэпсэтэ үөрэннэ. Эрэ остуруок иhигэр олорон, эмиэ нууччаларга үлэлиир. Аныкаай астаабыт аhын сөбүлүүллэр. Бэл хаайтарыы кэмигэр кинилэри ханна да ыыппатахтара.
   Аныкаайтан ураты биэс эдэр саха дьахтара баар. Кинилэр эмиэ ас астыыллар, таҥас сууйаллар, дьиэни хомуйаллар. Ону таhынан түүҥҥү ойох буолаллар. Сороҕор биир эмэ хаһаак киирэн, үлэлии сылдьар ясыр дьахтары сиэтэн таhааран, сарай кэннигэр илдьэн тиэрэ баттыыр. Оттон Аныкаай – түөрт уонуттан тахсыбыт, сааhырбыт дьахтар. Кини ясырь буолбатах, ас астааччы. Ол иhин ийэ тутталлар, ытыктыыллар, тыыппаттар. Аничка диэн ааттыыллар. Биир уон аҕыстаах кыыс баар. Кинини, ынах хомуйа сырыттаҕына, хонууттан тутан аҕалбыттар этэ. Эдэр уонна үчүгэй дьүhүннээх буолан эрэйгэ түбэстэ. Түүн аанньа утуппаттар, күнүстэри сордууллар. Кыыс эрэйдээх ытаан муҥнанар. Аныкаай кинини олус аhынар. Хайдах эмэ күрэппит киhи дии саныыр. Ясыркалары остуруок иhиттэн таhаарбаттар.
   Биирдэ Аныкаай тылбаасчыт Бөтүрүүскэҕэ сибис гынна:
   – Ити Мэҥэ кыыhа Мыыйа эрэйдээҕи хайдах эмэ күрэппит киhи. Олус сордууллар.
   – Хайдах күрэтиэххиний? Түүннэри-күнүстэри ааны харабыл маныыр, – Петрушка, ким эрэ истиэ диэбит курдук, тула көрбөхтүүр.
   – Оттон эн кими эмэ кытта кэпсэт ээ, нууччалыы билэр киhи. Үчүгэй дьон бааллара буолуо.
   – Үчүгэй дьон бааллар, – диэн баран Петрушка, тугу эрэ санаабыт курдук, тохтуу түhэр. – Чэ, мин кэпсэтэн көрүөм.
   – Кытаат, кэпсэт. Кыыс эрэйдээҕи күрэтиэххэ.
   Ити итинэн ааста. Икки хонон баран Петрушка Аныкаайга эттэ:
   – Бу түүн, бары утуйбуттарын кэннэ, кыыhы туруоран ааҥҥа аҕалаар. Сэрэнэн, тыаhаабакка, кэпсэппэккэ кэлээриҥ. Онно башняҕа Максим диэн саастаах үчүгэй нуучча туруоҕа. Мин киниэхэ эппитим. Ааҥҥа кэлэн саҥата суох тураарыҥ. Кини бэйэтэ көрөн таhаарыаҕа.
   – Чэ, сөп. Абыраатаҕыҥ дии.
   – Түүн хараҥаҕа дьиэтин булан тиийиэ дуо?
   – Тиийиэ. Суол устун барыа буоллаҕа дии. Бардын эрэ.
   Хараҥа, хараан түүн буолла. Былыт кэлэн, самыырдаары гыммыт. Туох даҕаны тыаhаабат, көстүбэт буолан, күрүөйэх күрүүрүгэр табыгастаах түүн буолсу. Ардах түспэтэ буоллар. Кыыс таҥаhа чараас. Түүн үөhэ ааhыыта, икки хара күлүк устан эрэр курдук барыҥнаан, тас ааҥҥа кэллилэр. Ону көрөн үөhэттэн киhи түстэ. Түүҥҥү харабыл саҥата суох аан олуурун баайыытын сүөрдэ. Тыаhа суох халыҥ олуур маhы сыҕарытта. Аныкаай кыыска килиэп сыыhын туттарда. «Чэ, бар», – диэн сибигинэйдэ, кыыhы сыллаан ылла. Кыра ойоҕос аан тыаhа суох аhылынна. Кыыс таҕыста.
   – Ну, дочка, иди с богом! – харабыл ааны өҥөйөн туран сибигинэйдэ.
   Кыыс күлүгэ ыраатан, сотору хараҥаны кытта силбэhэ сүттэ. Харабыл, көрөн турбахтаан баран, аан халҕанын сабан олуйда.
//-- * * * --//
   Сахалар өрдөөҕүттэн ыла Алдан өрүс улахан Эбэҕэ түhэр төрдүн уҥуордаан, Дьааҥы хайатын диэки ыраах баран бултууллара. Тумара үрэҕинэн тахсан олохсуйбут ыаллар бааллара.
   Ол диэки көhө сылдьар тоҥустартан, сис хайаны уҥуордаатахха, улахан өрүс тардыыта кэлэрин истэллэрэ. Сахалар онно барар суолу тобулбуттара уонна Буос Ыт Аартыга диэн ааттаабыттара. Сэhэн быhыытынан, маҥнай буос ыттара аартыгы булан барбыт диэн буолар. Онтон ыла сорох ыаллар Дьааҥы өрүскэ көhөн тиийэн олохсуйбуттара. Ордук элбэх киhи кыргыстан күрэнэн Дьааҥыга көспүтэ. Онно тиийэн дьиэ туттан, олохсуйан, ынаҕы, сылгыны иитэн, бултаан, балыктаан олороллор.
   Дойду сиригэр син сылдьар, атыыhыттаhар этилэр. Түүлээххэ туус эҥин атыылаhаллара. Туус, ыраах Бүлүүттэн аҕалыллар буолан, сүрдээх күндү. Дьадаҥы ыал олох да тииhиммэт.
   Иван Галкин куруук олохтоох саха оҕонньотторуттан ханна туох сир баарын, онно ханан барыахха сөптөөҕүн туhунан ыйыталаhар. Ол курдук Бүлүүнү, Өймөкөөнү, Дьааҥыны сураhан истибитэ.
   Дьааҥы өрүскэ сис хайаны уҥуордаан быhа барар аартык баар сураҕын истэн, ол диэки Селиван Харитонов диэн десятник баhылыктаах дьоҕус этэрээти тэрийэн ыыппыта. Ол дьон сирдьиттээх, атынан айаннаан, саас хаар уулларын кытта, Алдан төрдүн мууhунан туораан, Дьааҥы сис хайатын анныгар тиийэн, аартык төрдүгэр тохтоон, аттарын сынньата таарыйа, үрэхтэр уулара түhэрин кэтэспиттэрэ. Онтон бэрт эрэйинэн айаннаан, сис хайаны уҥуордаан, Дьааҥы өрүhү булан, симиэбийэ туттан кыстыырга бэлэмнэнэллэр.
   Ыраах муоранан эргийэн, Дьааҥы өрүс төрдүгэр тиийэр, онтон өрүhү өксөйөр эрэйэ, ырааҕа бэрт. Онон атынан быhа барар суолу тобулбуттара ордуга биллэр.
   Күhүн үрэхтэр муустара тоҥон, кыстык хаар түспүтүн кэннэ, Иван Галкин эмиэ аманаакка дьону тутан аҕалтараары, онно-манна дьоҕус этэрээттэри ыыталаата.
   Бу сырыыга хаҥаластар утарылаhан оҕунан ытыалаатылар. Онтон иҥнибэккэ, биир киhилэрин тутан аҕаллылар. Оҕунан ытыалаатахтарын аайы чаҕыйбыты биллэрдэххэ, ким даҕаны дьаhаах төлүө суоҕа. Онтон атын сиргэ ханна да утарылаhыы буолбата.
   Ахсынньы ыйга сахалар дьаhааҕы аҕалтаан, аманаакка тутуллубут дьоннорун босхолоотулар. Бу сырыыга ааспыт сыллааҕар элбэх күндү түүлээх киирдэ. Дөксө аҕалыахтара. Онон аманаакка дьону тутан күhэйэр, төhө да түбүктээҕин, сэрэхтээҕин, дьону аймыырын иhин, дьиикэй омуктарга уруккуттан туттуллар сөптөөх ньыма буоларын көрдөрдө. Хаhан бэрээдэккэ үөрэнэн, дьаhааҕы эрэйэ суох төлүүр буолаллара биллибэт. Илин ыраах олорор сорох сахалар билигин даҕаны дьаhааҕы төлөөбөккө олороллор.
//-- * * * --//
   Сибиир куораттарыгар ыраах илин өлгөм киистээх сирдэр бааллар үhү диэн сурах саҥа тарҕанан эрэр. Ол сураҕы араастаан күүркэтэн, эбэн-сабан кэпсииллэр. Кимнээх эрэ баран байан кэлбиттэр үhү диэн сураҕы тэҥэ араас ынырык суолу кэпсииллэр. Онно олохтоох кыыл тириитэ таҥастаах дьон киhини өлөрөн баран, тииккэ кэлгийэн хаалларбыт уҥуохтарын дьардьамата көстөр үhү диэн куттууллар.
   Томскайга олорор Дмитрий Копылов диэн атамаан кулгааҕар ыраах илин өлгөм киистээх дойду баар сураҕа иhиллэн, иҥсэтин көбүттэ, санаатын оонньотто.
   Түүлээх диэн харчы, баай-дуол, уйгу олох. Оттон харчы алыптаах ымсыыта төhөлөөх көҕүлүүр күүстээҕэ, кынаттыыр ыралааҕа буолуой. Эҥин бэйэлээхтэр харчы туhугар тугу оҥорботохторой, ханна тиийбэтэхтэрэй… Харчы иннигэр тоҥоллорун-хаталларын, эрэйдэнэллэрин, күчүмэҕэйгэ түбэhэллэрин да кэрэйбэттэр. Иирээн төрдө, илбис имэҥэ барыта харчыттан.
   Дмитрий Копылов куомуннаахтарын Фома Федуловы уонна подъячий Герасим Тимофеевы кытта тохсунньу ый 11 күнүгэр 1636 сыллаахха государь аатыгар куорат воеводатыгар сайабылыанньа суруйан ыыттылар. Москваҕа государь аатыгар маннык тыллаах сурук барда: «Знаем мы новые землицы на реке Сибирья, а живут по той реке тунгусы многие. И в ту реку впадают многие речки, а живут по тем речкам также многие тунгусы, а на тебя государь, ясака с тех тунгусов не имывано, и служилые твои государева люди в тех землицах не бывали…»
   Сурукка салгыы ханан барыахха сөптөөҕүн ыйдылар. Онно улахан ороскуота суох дьоҕус этэрээти ыытыахха сөптөөҕүн этэн суруйдулар. Экспедицияны хайдах тэрийэр бырайыагын оҥордулар.
   Томскай воеводата Романовскай онно сөбүлэhэр. Кини атын Енисейскэй уезд воеводатын территориятыгар бэйэлэриттэн көҥүлэ суох экспедиция ыытарын, баҕар, олохтоохтор сөбүлүөхтэрэ суоҕа дии санаабат эбит.
   Онон Дмитрий Копылов атамааннаах биэс уон киhилээх этэрээт тэриллэр. Онно уон эрэ аттаахтар. Балтараа сыллааҕы хамнастарын харчынан ылаллар. Оттон бурдугу буоллаҕына, бэрт судургутук, баран иhэн Енисейскэйтэн ылыахтара диэн буолбут. Урут Енисейскэйгэ Тобольскайтан бурдук тиэйиллибит эбит. Енисейскэйгэ олорор бааhынайдар бурдугу үүннэрэн атыылыыллар. Онон харчыгытынан даҕаны бурдугу булуоххут диэбиттэр.
   Бу экспедиция тэриллэ охсон киhи сөҕүөн курдук түргэнник айаннаабыт. Хайыы үйэ кулун тутар ый 17 күнүгэр этэрээт Енисейскэйгэ кэлэр. Онно кинилэри тоҥуйдук көрсөллөр. Целовальниктар бурдук биэрэллэрин аккаастаабыттар. Красноярскай воеводатыттан көҥүллэ аҕалыҥ диэбиттэр.
   Лена өрүс территорията Енисейскэй воеводатыгар киирэр. Үп-ас киллэрэр сирдэригэр Томскай хаһаактарын киллэриэхтэрин баҕарбаттар. Төhө да Дмитрий Копылов государь бэчээттээх кумааҕытын нэлэҥнэппитин иhин, олохтоохтор аалларын баhа хоҥнубат.
   Аны бу кэмҥэ сүүс отут киhилээх этэрээт кэлэн, нуорма бурдуктарын көрдүүллэр. Кинилэр Томскайтан этэрээт кэлбитин истэн, кэлэн кырбаары суоhурҕаналлар.
   Итинник сыhыан туохха тиэрдиэ эбитэ буолла, бүрээттэр өрө турбут сурахтара иhиллибэтэҕэ эбитэ буоллар. Ону самнара сүүс отут киhилээх этэрээт түргэнник хомуллан барар.
   Оҕурдук эрэйдэнэн, бурдук ылан, сорҕотун чааhынай бааhынайдартан атыылаhан, Дмитрий Копылов этэрээтэ сындалҕаннаах, тиэтэллээх айан кэнниттэн сайын Ленскэй остуруокка кэлэр. Биллэн турар, Иван Галкиннаах Томскай хаһаактарын эмиэ тымныытык көрсөллөр. «Бу биhиги дьаhаах хомуйар сирбит, ааhа барыҥ», – дииллэр. Хайыахтарай, аҕыйах хонукка сынньана түhэн баран, салгыы айанныыллар. Көрөн-билэн, дьонтон да сураhан, ханнык да Сибирья диэн өрүhү булбаттар. Ханна эрэ баар сураҕа да иhиллибэт.
   Алдан өрүс төрдүгэр тиийэн, өрүhү өксөйөллөр. Өрүс үөhээ өттүгэр тиийэн, тохтоон, бөҕөргөтүнүүлээх дьиэ туттан олохсуйарга быhаарыналлар. Саҥа сири Бутальский острожок диэн ааттыыллар.
   Алдан өрүскэ саҥа дьон кэлбиттэрин көрөн, чугас олохтоох тоҥустар күрэнэллэр. Сорохторун тохтотон, «ханна да күрээмэҥ, биhиги эйэлээх дьоммут» дииллэр. Оҕуруо, алтан хочулуок, туус бэрсэллэр. Күрэммит дьону төттөрү ыҥыртараллар. Кинээстэригэр манньа биэрэн, бэйэлэригэр тардаллар.
   Оттон Иван Галкиннаах сайын устата наар тутууга үлэлээтилэр, оттоотулар. Дьиэ үксэ тутуллан, холкутук үлэлииллэр. Быыһыгар сөтүөлүүллэр, балыктыыллар. Эhиилгэ диэри сиир бурдуктара, харчынан хамнастара кэллэ. Ол харчыларынан соҕурууттан атыыhыттар аҕалбыт наадыйар табаардарын атыыластылар. Таҥас, оҕуруо, хочулуок, буоска, саахар, үрүҥ арыгы, мүөт наада.
   Ааспыт кыhын сахалар өрө турбатахтара, туох да араллаан буолбатаҕа эмиэ инникигэ эрэли үөскэтэр. Быйыл сулууспаҕа уонча киhи эбии кэлбитэ.
//-- * * * --//
   Атырдьах ыйыгар пятидесятник Трофим Выряев алта хаһаактаах Бөтүҥ сиригэр тахсан баран, тоҕо эрэ хойутаата. Трофим «аманаат тута Бөтүҥҥэ ыыт» диэн Иван Галкинтан сайыны быhа көрдөспүтэ.
   Хаһаактар улууска таҕыстахтарына, сахалар сороҕор аманаат оннугар элбэх киис тириитин биэрэр буолбуттара. Онтон төhөтүн хааhынаҕа туттараллара, төhөтүн хармааннарыгар хааллараллара биллибэт. Иван Галкин сорох түүлээх хаҥас халыйарын билэр.
   Тоҕо хойутаатахтарай? Өр буолуохпут суоҕа, төннүөхпүт диэбиттэрэ. Өрүскэ чаардаан, балыктыы сылдьаллар дуу? Сахалар өлөрбөтүлэр ини. Кинилэр саалаах-сэптээх утарсыыларыттан аккаастаммыттара икки сыл буолан эрэр.
   Уонча хонук ааста. Дьоно мэлигирдэр. Иван Галкин дьонун ирдии отучча хаһаактаах Бөтүҥҥэ таҕыста.
   Улууска тиийэн ыйыталастылар да, ким да билбэт. Онно-манна үҥүөлээн, туох эмэ бэлиэ, сурах баара буолаарай диэн көрдөөн, тугу даҕаны булбатылар. Элбэх ыалга киирэн ыйыталастылар. Бары «билбэппит, көрбөтөхпүт» диэн кыккыраччы мэлдьэhэн иhэллэр. Сорохтор куттаммыт курдук тутталларын иhин, тугу эрэ кистииллэр быhыылаах диэн, хас да киhини ыган-түүрэн ыйытан, кымньыынан таhыйан көрдүлэр да, билиннэрбэтилэр. Сахалар, хаһаактар кэллэхтэринэ, буруйа да суох эрээри куттанааччылар.
   Онон сүппүт дьоннорун булбакка төнүннүлэр. Ханна тимирэн хааллылар? Сахалар дьакыйан бараннар кистээн кэбиспиттэр быhыылаах. Оннук буоллаҕына куhаҕан. Олус куhаҕан. Бөтүҥнэр өлөрбүттэрэ буолуо, кинилэри баран урусхаллыахха диэбиттэрин, Иван Галкин ыыппата. Баҕар, бөтүҥнэр буруйдара суоҕа буолуо. Иккиhинэн, улахан сэриини тэрийэн, эйэ дэмнээх олох буолбутун аймыан баҕарбат. Аны аҕыйах киhини улууска ыытыа суохтар.
//-- * * * --//
   Саха сирин сайына түргэнник ааhар. Промысловиктар эмиэ кыhын сиир бурдуктарын атыылаhан ылан, тиэнэн, бултуу тарҕастылар. Бурдугу нуормалаан биэрэр буоланнар, аhылыктара кэмчи. Бултаан эбиннэхтэринэ, кыhыны туоруур кыахтаахтар. Үстүү-түөртүү, элбээтэхтэринэ уончалыы киhи буолан, бултаах сиргэ тиийэн, кыра симиэбийэ туттан кыстыыллар. Үксүн сатыы сылдьар буолан, кыайан өлгөмнүк бултуйбаттар. Бултуур диэн эрэйдээх, сындааhыннаах дьарык. Сүрэхтээх, сатабыллаах, эрчимнээх киhи булчут буолар. Сорохтор, булка соччо дьоҕурдара да суох буоллар, бара тураллар. Дойдуларыгар төннүөхтэрин ырааҕа бэрт. Сорохторугар онно уруу-аймах, дьиэ-уот диэн суох. «Великая Смута» диэн ааттанар кэмҥэ элбэх киhи тэмтэрийбитэ, туга да суох хаалбыта. Россияҕа элбэх киистээх эрэ тиийдэххинэ, киhи-хара буолуоҥ. Ону бары билэллэр. Уонна булт умсулҕана диэн баар. Булчут киhи эрэйдэнэрин, тоҥорун-хатарын, мэлийэрин, сылайарын улахаҥҥа уурбат буоллаҕына, тугу эмэ бултуйар.
   Балаҕан ыйын иккис аҥаарыгар сүүрбэччэлии киhилээх икки этэрээт илин улуустары кэрийэн, аманааттары тутан аҕаллылар. Ааспыт сыллаахха сорох аймахтар аманаата да суох дьаhааҕы аҕалбыттар этэ. Олор быйыл эмиэ дьаhааҕы аҕалыах буоллулар. Урут олус кыраны төлөөбүт эбэтэр олох төлөөбөтөх аймахтартан дьаhаах суотугар сүөhүлэрин, сылгыларын үүрэн аҕаллылар. Олору идэhэ гыннылар. Күhүн ыанар ынах атыыласпыттара. Олору ыатан үүт иhэллэр.
   Саҥа остуруокка элбэх дьиэ тутуллан, промысловиктар бараннар, билигин холкутук, киэҥник олороллор. Ол эрээри билигин даҕаны тутуу силигэ ситэ илик. Түрмэни уонна «пытошная изба» диэн ааттанар дьиэни тутуохтаахтар. Улахан остуруокка дьону хаайар уонна накаастыыр дьиэлэр баар буолуохтаахтар. Мантан инньэ хайдах-туох буолара биллибэт. Бөтүҥҥэ тахсыбыт дьон сүппүттэринэн сабаҕалаатахха, сахалар эмиэ ардай аhыыларын көрдөрөөрү санаммыттар быhыылаах.
   Сураҕа, Дмитрий Копылов Алдан үөhээ өттүгэр тиийэн остуруок туппут үhү. Иван Галкин кинилэргэ «хоту барыҥ» диэн сүбэлээбитэ. Ырааппатахтар эбит. Кинилэр дьаhаах хомуйар территорияларын ыксатыгар тохтообуттара куhаҕан. Тиийэн бу дойдуттан олох барыҥ диэн үүртэлээн кэбиспит киhи. Сүгүн бэриниэхтэрэ суоҕа. Сэрии буолан, өлүү-сүтүү таҕыстаҕына, кими буруйдууллара биллибэт. Ол сурах государга тиийдэҕинэ, баҕар, буруйга-сэмэҕэ тиксиэ. Ханныгын да иhин, эмиэ сулууспалыы кэлбит россияннар буоллахтара дии. Сүрэ бэрт буолсу.
//-- * * * --//
   Сахаларга былыр-былыргыттан аҕа ууhун икки ардыгар буолар иирсээн ходуhа, бултуур сир туһуттан буолааччы. Бэл, сэрии буолан, саба түсүhүү, сүөhүнү үүрэн илдьии, дьону эмиэ илдьэн кулут оҥостуу майгыта баара. Ол майгылара кэлин тохтуу быhыытыйда. Ол эрээри урукку өс санаа умнуллубат.
   Өйүк дьиэтигэр сыттаҕына, таhырдьа ыт үрдэ. Атын киhи, ыалдьыт кэллэҕэ. Сотору кулут киирэн, Өлкөрөй тойон кэлбитин иhитиннэрдэ.
   Аан аhыллан, таhыттан, хара бытыктаах эдэрчи киhи киирэн сүгүрүйдэ. Саха үгэhин быhыытынан, хардарыта ыйыталаhан, кэпсэтэ түстүлэр. Өлкөрөй – Дыгын улахан уола. Соҕуруу Ытык Хайа анараа өттүгэр олорор. Бу диэки сылдьыбатаҕа өр буолла. Эр дьон диэн эргиннээҕи сонуну кэпсэттилэр. Дьахтар сибиэҕэ ас тардар.
   – Хайа, аҕаҥ оҕонньор хайдаҕый? – Өйүк Дыгын туhунан ыйытар.
   – Оҕонньор мөлтөх. Сыгынах ойууну ыҥыртарбыт этэ, – Өлкөрөй бытыгын имэринэр.
   – Ол аата, кырдьык, мөлтөөтөҕө. Эhиги диэки өлүү-сүтүү суох ини?
   – Ичээн оҕонньор өлөн хаалбыта. Иhиттиҥ ини?
   – Истэн. Кырдьаҕастар баран, эдэрдэр туран иhиэхтэрэ буоллаҕа.
   – Быйыл төhө оттоннугут?
   – Арыыга орто ходуhа ото үүммүтэ. Алаас киэнэ мөлтөх соҕус. Биhиги арыыбытыгар аны нууччалар оттууллар. Инньэ гынан отчуттарбын алааска таhаарбытым. Урут ырааҕырҕатан бу диэки кэлбэт этилэр. Аны чугаhаан, ходуhа арыыларбытын оттууллар.
   – Абааhы дьон кэлэн сордоон эрэллэр. Сыл аайы киис тириитин хомуйан ыгаллар-түүрэллэр. Кииспит хото бултанан сыл аайы көҕүрээн иhэрэ буолуо. Ходуhабытын эрэ ылбаталлар.
   – Аҕыйаатын. Баҕар, киис сүттэҕинэ, барыахтара. Кииhи батыhан кэлбит дьон буоллахтара.
   – Киммилэр. Өтөрүнэн барбат дьон кэллэхтэрэ буолуо. Сыл аайы эбии кэлэ тураллар. Быйыл сайын эмиэ кэлбиттэр.
   Аhаары сибиэҕэ олордулар. Өлкөрөй утаппыт быhыылаах, чороонноох кымыhы ылан ыймахтыыр.
   – Лөгөй нууччаларга кутурук маhа буолан өтүөстэнии бөҕө. Сураҕа, нууччалартан арахсыбат буолбут үhү, – Өлкөрөй чороону уурар.
   – Саhыл мэйии өлбөт албаhын буллаҕа. Мин төрүккүттэн сөбүлээбэт киhим этэ, – Өйүк мас хамыйаҕынан буспут бил этиттэн ойо баhан ылар.
   – Иллэрээ кыhын, биhиги өлө-хаала охсуhарбыт саҕана, кэлэн көмөлөспөтөҕө ээ! Чугас олорор эрээри. Дьэ сүрдээх!
   – Баҕар, былыргы өспүтүн санаан кэлэн көмөлөспөтөҕө буолуо.
   – Ис иирээн тас өстөөҕү кытта охсуhарга аахсыллыа суохтаах этэ буоллаҕа дии. Өскөтүн кэлэн көмөлөспүтэ эбитэ буоллар, үйэ-саас тухары эйэ далаhатын ууруо этэ.
   – Ону санаабат киhи буоллаҕа…
   – Биhигини толук ууран, соно төhө уhуур эбит, көрүллүө…
   – Тылыҥ-өhүҥ тоҕо эрэ кытааппыт. Туох эрэ улаҕалаах санааны сананныҥ дуу?
   – Дьэ сананным. Сананныбыт. Кыhын, Эбэ мууhа турбутун кэннэ, Лөгөйгө тиийэн ыар ыалдьыт буолар санаалаахпыт.
   Ити сонуну истэн, Өйүк саҥата суох барда. Ол иhин кэлбит эбит. Бороҕоҥҥо сэриинэн баралларын сөбүлүү санаабата.
   – Эмиэ туох айдаанын тардаары гынныгыт? Хам бааччы чуумпутук олорбуппут ордук буолуо суоҕа дуо? – Өйүк, аҕа киhи быhыытынан, буойан көрөр.
   – Абата бэрт. Аны, аманаакка диэн, киhини тутан илдьэн хаайар идэлэннилэр. Дьон ону сөбүлээбэт. Ити, бука, Лөгөй сүбэтэ буолуо. Саатар, кинини кэhэтэн биэриэххэ. Нууччаларга кутурук маhа буолбатын.
   – Лөгөй да сүбэтэ суох ыган-түүрэн ылары сатыыр дьон.
   – Лөгөйү үтүктэн, атыттар эмиэ бэрт буола сатыыллар. Остуруокка чугас олорор аймахтар кинилэргэ кэлэн тутууга үлэлээбиттэр. Эбэ уҥуор саҥа маhынан дьиэ бөҕөнү туппуттар. Ол иhин киис төлөөбөттөр үhү. Амыдай баҕайы эмиэ Лөгөй курдук ымманыйыы бөҕө. Сорох ыаллара дьиэлэрин нууччалар аттыларыгар туттубуттар үhү.
   – Чэ, туох да диэбит иhин, хам бааччы олорбут ордук буолуо. Бэйэбит икки ардыбытыгар айдаан таҕыстаҕына, сылтах оҥостуохтара. Сүбэлээн этэбин.
   – Эн кыттыhыма. Аҕыйах баатыргын эрэ ыытаар. Буруйа биhиэхэ буолуо. Уонна атынан көмөлөhөөр.
   – Төhө киhини туруораҕын? Бука, нууччалар Лөгөйү көмүскүүллэрэ буолуо.
   – Төhө кыалларынан. Сахалар икки ардыбытыгар буолар иирээҥҥэ нууччалар кыттыһыахтара суоҕа. Кинилэр аманааты да туталлара сөп.
   – Арай кыhанныннар? Саалаах-сэптээх сэриилии кэллиннэр? Оччоҕо кыайан көмүскэниэххит дуо?
   – Миэхэ Нөөрүктээйиттэн Чыппа Кэрэмэй кэлэ сылдьыбыта. Кэлэн көмөлөhүөм диэбитэ. Мэҥэлэр эмиэ кэлиэх буолбуттара. Кинилэр Лөгөйдөөҕү кытта өстөөхтөр. Хааччыйа ордуубутугар үчүгэй буом оҥоруохпут. Маhын бэлэмнээбиппит. Оччоҕо нууччаларга да бэриниэхпит суоҕа.
   – Оттон арай ордуугун сэриилээн ыллыннар? Уонна дүпсүннэри уоттаабыттарын курдук уоттаатыннар? Оччоҕо хайдах буолаҕыт?
   – Уйбаан нуучча уоттуо суоҕа. Кинини сымнаҕас илиилээх киhи дии саныыбын.
   – Уонна кимнээҕи көмөлөhүннэрэҕин?
   – Суох. Бэйэбит да сөп буолуохпут. Эн отучча аты биэрэриҥ эбитэ буоллар.
   – Оттон биэриэм да… Туох-туох буолар? Чугастыы мин үрдүбэр түhэллэр дуу, хайыыллар…
   – Оо дьэ, убайым, сэрэх киhигин. Эн кыттыспатах курдук ньим бааччы олор. Тыытыахтара суоҕа…
//-- * * * --//
   Сэтинньи ый эргэтин диэки остуруок анныгар уонча саха атынан сүүрдэн мэҥитэн кэллилэр. Саалаах-сэптээх баатырдар. Башняҕа турар харабыл, уруккуттан сылдьар Лөгөй диэн тойону көрөн, ааны аhан киллэртээтэ.
   Иван Галкин биир хаһаагы кытта олордоҕуна, Лөгөй дьиэҕэ көтөн түстэ. Хараҕын өрө көрбүт.
   – Тойонуом, алдьархай буолла! Хаҥаластар өрүhү туораан, биhиги диэки иhэллэр үhү. Ону истээт, эhиэхэ тыллыы кэллим. Көмөлөhүҥ, – диэн Лөгөй сахалыы саҥарда.
   – Погоди. Где Петрушка? – Иван Галкин Лөгөйү кытта киирсибит хаһаагынан тылбаасчыты ыҥыртарда.
   Петрушка киирбитин кэннэ, Лөгөй нуучча тойонугар эппитин хатылаата. Онтон Петрушка тылбааhынан кэпсэттилэр.
   – Хас киhи өрүhү туораата диэн ыйытар тойон, – диэн Петрушка Лөгөйтөн ыйытар.
   – Элбэхтэр. Түөрт сүүсчэкэ киhи баар быhыылаах. Соруйан оҥостон кэлэллэр. Миэхэ сааммыта өр буолла. Былыргыттан өстөөхпүт. Билигин ордуубутугар чугаhаабыттара буолуо. Сүөhүбүтүн үүрэн, адьас хаарга хаамтарыахтара. Биhиги кыайан утарылаhар кыахпыт суох. Быыhааҥ, күн-ый буолуҥ, – Лөгөй эмиэ сүгүрүйдэ.
   – Манна хас буолан кэллигит?
   – Уончабыт. Харыhыктаах баатырдарбын илдьэ кэллим. Биhиги кыайан көмүскэммэт дьоммут. Элбэхтэрэ бэрт.
   – Өрүhү туораабыттарын ким көрдө? Харабыллаах этигит дуо?
   – Харабыл суох. Миэхэ кэлэн тыллаабыттара. Ону истээт, бу эhиэхэ кэллим.
   – Тоҕо элбэхтэрэй. Кырдьык, түөрт сүүсчэкэ киhи дуо?
   – Инньэ диэтилэр! Үөhэттэн үчүгэйдик көстөр буоллаҕа дии. Бара охсуоҕуҥ! Абырааҥ!
   Лөгөй көрдөҕүнэ, нуучча тойоно холку. Ол эрээри туран таҥнан, дьонун дьаhайан хомуммутунан бардылар. Сотору биэс уонча киhи ыҥыырга олордо. Сыарҕалаах аттарга эмиэ олордулар. Онон, сахалардыын холбоhон, аҕыс уонча киhи буолла. Айан суолугар киирэн субустулар. Сыыдамнык айаннаатылар.
//-- * * * --//
   Ордууга чугаhаан эрдэхтэринэ, биир аттаах киhи утары кэлэн «хойутаатыгыт» диэн эттэ. Хаҥаластар Хайыы үйэ кэлэн, туох да утарсыыны оҥорботохторун үрдүнэн түүрэйдээн, сүөhүлэрин хотонтон таhаартаан, үүрэн илдьибиттэр үhү. Таарыйа алааска хаhан аhыыр атыыр үөрүн холбообуттар. Тоҕо түргэнэй. Ол аата Лөгөйгө кэлэн тыллаабыт киhи хойутаан биллэрбит быhыылаах.
   Ол эрээри ырааппатах буолуохтаахтар. Адьас соторутааҕыта кэлэн барбыттар. Онон сүбэлэhэн, ыалга хонон, аты сынньатан баран эккирэтэргэ быhаардылар. Амыдай аҕатын ууhуттан уонча киhи кэллэ.
   Лөгөй санаатынан, сарсыарда эрдэ туран бардахтарына, өрүскэ тиийэ иликтэринэ ситиэхтэрэ. Сүөhүнү үүрэр дьон айаннара бытаан буолуохтаах.
   Киэhэ Лөгөй ордуутуттан кэлэн көрүстүлэр. Хаҥаластар кими да өлөрбөтөхтөр. Лөгөйү бэйэтин көрдөөн көрбүттэр үhү.
   Сарсыарда эрдэ хараҥаҕа турдулар. Сып-сап аhаат, аттарын мииннилэр. Дьиэлээх киhи «кыбыылаах оппун бүтэрдигит» диэбитигэр, Лөгөй от тиэйтэриэх буолла.
   Лөгөй сүбэтинэн, этэрээт икки аҥыы хайынна. Биир этэрээт кэннилэриттэн эккирэтиэхтээх. Иккис этэрээт урут тиийэн, иннилэригэр тоhуйуохтаах. Өрүскэ тиэрпэтэх киhи.
   Олохтоохтор, сири билэр буолан, тыанан быhыта түhэн бардылар. Санаабыттарын хоту буолла. Сүөhү үүрээччилэр hайдаан-hаттаан өрүскэ чугаhыылларын саҕана, тимир саалар тыастара тоҕута барда.
   Сүөhүнү батыhыннаран инники иhэр дьон аттара сиргэнэн туора ойуолаатылар. Өрүтэ туран киhилэрин бырахтылар. Түбэспэтэхтэригэр түбэспит дьон уолуйдулар. Үүрүллэн иhэр сылгы-сүөhү эмиэ соhуйан, сиргэнэн ыhылыннылар. Хаҥаластар өй ылан, утарылаhан көрдүлэр да, икки өттүлэриттэн ыктаран, эмиэ ыhыллан, тыаҕа түhүтэлээтилэр.
   Тэрээhиннээх утарылаhыы буолбата. Сатаан бардахха, тыа быыстаах кыракый алааска түбэhэн булумахтаныы буолла. Кинилэр санааларыгар сүрдээх элбэх сэрии дьоно кэлэн, тула өттүлэриттэн ытыалыыр курдуктар. Ханнык да бэйэлээх эр санаалаах киhи уолуйуох үлүгэрэ буолла. Ким батарынан тыаҕа түhэн, куотар аакка бардылар.
   Сэрии хонуутугар икки киhи өлөн оҕунна. Бааhырбыт, сатыылаабыт дьону кыайааччылар тыыппатылар. Лөгөйдөөх онно-манна ыhыллыбыт сүөhүлэрин хомуйан, дьиэлэрин диэки үүрдүлэр. Ынахтар тоҥуу хаардаах ойуурга киирэн, ханна барыахтарын билбэккэ, маҥыраhа-маҥыраhа тураллар. Хаҥаластар хаалларбыт ыҥыырдаах аттарын тутаттаан, бааhырбыт дьоҥҥо биэрдилэр. Дойдулаатыннар.
   Тыаҕа түhэн куоппут дьон бары онон-манан өрүскэ кииртэлээтилэр. Хаһаактар, баҕар, эккирэтиэхтэрэ диэн түмсэн, кэтэhэн көрдүлэр да, биллибэтилэр. Арай бааһырбыт дьон кэллилэр. Икки өлбүт киһилэрин ыҥыырга туора быраҕан аҕалбыттар. Хаҥаластар, кыайтарбыт дьон быһыытынан, уку-сакы дьиэлэрин диэки хайыстылар.
//-- * * * --//
   Өйүк – хаҥаластар бастыҥ баайдара. Үтүө, мааны киһи. Кини майгытынан сымнаҕас, өйдөөх, боччумнаах киһи буолан, үтүөлүүн-мөкүлүүн бары ытыктыыллар. Нууччалары кытта эмиэ үчүгэй сыһыаннаах. Ол эрээри кинилэргэ Лөгөй курдук алыс чугаһаабат, Мымах курдук икки сирэй буолбат. Дуоспуруннаахтык туттар. Нууччалары бэйэтигэр чугаһаппат, кыйдыы да сатаабат. Дьаһааҕы туох да эгилэ-бугула суох сөбүгэр төлүүр. Ол иһин кинини тыыппаттар. Аманаат да тута сатаабаттар.
   Өлкөрөйдөөх Чаллаайы дьиэтигэр киирбиттэригэр, сирэйдэриттэн-харахтарыттан көрөн, Бороҕон сиригэр баран табыллыбакка кэлбиттэрин сэрэйдэ.
   – Дьэ кэпсээ, хайдах сырыттыгыт? – Өйүк ыалдьыттара олорбуттарын кэннэ ыйытар
   – Табыллыбатыбыт. Сүөһүлэрин үүрэн өрүс мырааныгар чугаһаан эрдэхпитинэ, эмискэ тимир саанан ытыалаабыттарыгар ыһыллан хааллыбыт.
   – Кымыста аҕалыҥ эрэ, дэлби утатан, аччыктаан кэллибит, – дии-дии, Өлкөрөй этэрбэһин оһун тардыалыыр.
   – Ол иһин буолуо этэ. Ким эрэ баран остуруокка тыллаатаҕа.
   – Истэ охсон хомуллан кэлбиттэрэ түргэнин сөхтүм. Лөгөй бэйэтинэн баран тыллаабыт быһыылаах. Ордуутугар суох этэ. Кинини көрдөөн, тардыллан, ситтэрдибит быһыылаах.
   – Лөгөй дьоно утарыласпатылар дуо?
   – Суох. Баатырдара куоппутугар быһыылаах этэ.
   – Эмискэ ытыалаабыттарыгар, соһуйан да хааллыбыт. Аттарбыт сиргэнэн туора ойуталаабыттарыгар ыһыллан баран, тыа быыһынан өрүскэ тахсан муһуннубут, – диэн Чаллаайы эбии кэпсиир.
   – Мин инники испитим. Нууччалар сааларын туорааҕа түөспэр оҕуста. Куйаҕым суоҕа буоллар өлүө эбиппин.
   – Киһи өллө дуо? – Өйүк эмиэ ыйытар.
   – Икки киһи өлбүтүн бааһырбыт дьон акка биллэҕи быраҕан аҕалбыттар этэ, – Өлкөрөй аһаары сибиэҕэ чугаһаан олорор.
   – Бааһырбыт дьоҥҥут хайдах кэллилэр?
   – Нууччалар ыыппыттар. Аттарын тутан биэрбиттэр.
   – Кимнээх оҕуннулар?
   – Тиэтэйбэт баатыр. Уонна Уһуктай уола диэбиттэрэ.
   – Нууччаларбыт үчүгэй дьон эбиттэр буолбат дуо. Бааһырбыт дьоҥҥутугар ат тутан биэрэллэр. Эһигини сойуолаабатахтар, – Өйүк эмиэ асаһар.
   – Үчүгэй диир дьонуҥ икки киһибитин өлөрдүлэр. Икки сыллааҕыта инибитин, аймахпытын өлөрбүттэрэ, – Өлкөрөй дьиэлээх киһи эппитин сөбүлүү истибэтэ.
   – Тоҕо биһи дойдубутугар кэлэн киэптииллэрий? Ыган-түүрэн киис хомуйалларый? Дьоммутун өлөртүүллэрий? Тутан хаайыыга олордоллоруй? – Чаллаайы Өйүк диэки көрөр.
   – Улахан халыҥ омук удьуордара буоллахтара дии. Утарсыбакка хам бааччы олорор ордук буолуоҕа, – Өйүк бытааннык, лоп бааччы саҥарар.
   – Оччоҕо кинилэргэ кулут, хамначчыт буолабыт дуо?
   – Тыыннаах буолар туһугар кулут да буоларга тиийиллэр.
   – Суох! Мин итиннэ сөбүлэспэппин! Кулут буолуом кэриэтин охсуһа сылдьан өлүөм!
   – Тимир саалаах дьону ох саанан кыайыаҥ суоҕа. Өлүөх кэриэтин, эйэ дэмнээхтик, дьаһаахтарын төлүү-төлүү олорбут ордук буолуо. Ыччаппыт инники кэскилин туһугар.
   – Эн эмиэ Лөгөй курдук буолаары гынныҥ дуо? – Өлкөрөй ытык киһиэхэ хаҕыс соҕус тылы ыһыктар.
   – Суох. Лөгөй курдук буолбаппын. Мин кэлин элбэҕи санаатым. Нууччалар, бука, ууһаабыт, тэнийбит, кыаҕырбыт, халыҥ аймах буолуо. Ол иһин биһиги дойдубутугар быгыахтыыллар. Ууга устар ааллара, таҥастара-саптара, сэптэрэ-сэбиргэллэрэ биһигиттэн таһыччы атын. Сэрииһиттэринэн, харса суохтарынан эмиэ ордуктар. Ол иһин кыайыылаах кинилэр буолуохтара. Кинилэри кытары эйэ дэмнээхтик олорбуппут ордук буолуо. Оччоҕо эрэ ыал буолан, буруо таһаарыахпыт.
   – Суох. Мин эн этэргин кытта сөбүлэспэппин, – Чаллаайы баһын быһа илгистэр.
   – Биһиги, бэйэбит сирбитигэр-дойдубутугар олорон, тоҕо аҕыйах киһиттэн куттаныахпытый? Тимир саалара тыаһынан эрэ соһутар, куттуур. Туорааҕа куйаҕы хоппот, ыраах тэппэт, сыыһар даҕаны. Биирдэ ытыллан баран түргэнник иитиллэ охсубат үһү.
   – Онон туох санаалааххытый?
   – Бааһырбыт дьон нууччаларга Амыдай дьоно баалларын көрбүттэр этэ. Ол тойон эмиэ Лөгөй курдук нууччаларга бэрт буолбута өр буолла. Сураҕа, сорох ыаллара нууччалар тастарыгар кэлэн олороллор үһү. Кинилэри баран кэһэтэр санаалаахпыт.
   – Оттон хаһаактар эмиэ кэлэн кинилэри көмүскэһэн атыыр айдаан дьэ тоҕо тардыллыа дии!
   – Биһиги эбии дьону тардан, элбэх буолан барыахпыт. Нууччалар ордууларын төгүрүйэн, онтон кими да таһаарыахпыт суоҕа.
   – Хантан дьону тардаҕыт?
   – Малдьаҕарга, Дьөппөҥҥө сылдьыахпыт. Эн, саатар, сүүрбэччэ киһини көмөҕө ыытар инигин?
   – Мин атынан эрэ көмөлөһөбүн. Бука, саарбах суолу тутустаххыт буолуо. Туох эрэ алдьархайы төлө тардаҕыт дуу?..
   – Туох да улахан алдьархай буолуо суоҕа. Амыдайы кэһэтиэхпит. Оннун булларыахпыт!
//-- * * * --//
   Эмискэ башняҕа турар харабыл тимири тимиргэ охсор тыаһа иһиллибитигэр бары таҥнан, таһырдьа таҕыстылар. Иван Галкин ааҥҥа кэлбитигэр харабыл ыйа-ыйа аймаммыт куолаһынан саҥарда:
   – Атаман, смотри, вооруженные якольцы!
   – Где? – Галкин көрөөрү үөһэ ыттар.
   – Смотри. Их много, нас окружают!
   Галкин көрбүтэ – кырдьык, тэйиччи элбэх аттаах дьон кэлбиттэрэ көһүннэ. Тыа саҕатыгар эргийэн эрэллэр. Хоту өттүлэринэн эмиэ көһүннүлэр. Иван Галкин дьонугар: «Сэриигэ бэлэмнэниҥ!» – диэн хаһыытаата.
   Өр буолбата, аттаахтар тула өттүлэригэр көһүннүлэр. Сүрдээх элбэх киһи кэлбит быһыылаах. Тыа быыһыгар эмиэ элэҥнэһэллэр. Ол эрээри чугаһаабаттар. Хаһаактар сыҥаһа үрдүгэр тахсаннар, мас кириэппэс үөһээ өттүнэн көрөллөр. Сорохтор, саанар, куттуур курдук, ат үрдүгэр олорон батыйаларынан өрүтэ анньыалыыллара көстөр.
   Чаас аҥаарын курдук ааста. Икки өттүттэн кэтэспит курдук утарыта көрсөн турдулар. Иван Галкин: «Кэтээҥ, туох эмэ уларыйыы буоллаҕына биллэрээриҥ!» – диэн баран, дьиэтигэр киирдэ.
   Сахалар чугаһыыр санаалара суох быһыылаах. Бэлэмнэнэн баран кимэн киирээри сананнахтара. Сорохторо сатыылаан, аттарын тииккэ баайаллара көстөр. Элбэх саха дьоно остуруок өттүгэр баар дьиэлэргэ кииртэлээтилэр.
   Киэһэ хараҥа буолуор диэри кэтэстилэр да, туох да уларыйыы буолбата. Түүн харабылы күүһүртүлэр. Бары куйахтарын кэппитинэн сыттылар.
   Сарсыарда туран аһаан баран, Иван Галкин түс-бас хаһаактары ыҥыран сүбэлэстэ. Хайдах буолабыт, кэтэһэн хаайтаран олоробут дуу, эбэтэр тахсан хардары охсууну оҥоробут дуу диэн боппуруос турда. Онуоха дьон үксэ кэтэһэн көрүөххэ диэтилэр. Баҕар, элбэх киһи кэлбит буоллаҕына, таһааран баран, быһа анньан, төгүрүйэн, кыайар санаалаахтара буолуо. Хахха иһигэр олорор кэм эрэх-турах. Онон кэтэһэн көрөргө быһаардылар.
   Кэтэһиилээх, тыҥааһыннаах үс түүннээх күн ааста. Сахалар чугаһыыр сибикилэрэ биллибэт. Эмиэ икки сыллааҕы кыһын курдук, уһуннук хаайан олороору сананнахтара. Тас дьиэттэн үүт да, туох да кэлбэт буолла.
   Төрдүс түүннэрин утуйан турбуттара – аттаах дьон көстүбэт буолбуттар. Бары баран хаалбыттар быһыылаах. Тас дьиэттэн үүт аҕаллылар. Ол дьон кэпсээннэринэн, түүн хараҥа буолбутун кэннэ, бары барбыттар үһү. Остуруокка сарсыарда биирдэ этээриҥ диэбиттэр. Итини истэн, Иван Галкин дьиибэргии санаата. Барар аата туох буолан кэлэн төгүрүйдэхтэрэй? Көннөрү суос бэринэн буолуо дуо? Далга баар аттарын биири да илдьэ барбатахтар. Арай кыбыыга баар отторун аттарыгар сиэппиттэр.
   Киэһэлик чугас олорор аҕа ууһуттан биир киһи кэлэн үҥүстэ. Амыдай баай ыыппыт. Хаҥаластар кэлэннэр үнтү түүрэйдээн барбыттар. Амыдайы бэйэтин Өлкөрөй батыйа хаптаҕайынан дэлби таһыйбыт. Уон киһилэрин тутан илдьибиттэр.
   Иван Галкин тоҕо кэлэн төгүрүйбүттэрин дьэ өйдөөтө. Ол кэмҥэ чугас олорор, кинилэргэ эйэлээх сахалары түүрэйдээтэхтэрэ. Кэлэн көмүскэһиэхтэрэ, эккирэтиэхтэрэ диэн, остуруоктан кими да таһаарбатахтар эбит. Амыдайы кыайан турбат буолуор диэри таһыйбыттар үһү. Бука, нууччаларга эйэлээҕин иһин кэһэттэхтэрэ.
   Иван Галкин эмиэ дьонун мунньан сүбэлэстэ. Бары Хаҥаласка бохуот оҥоруоҕуҥ дэстилэр. Эйэлээх сахалары көмүскээбэт буоллахпытына, ким даҕаны биһиги диэки буолуо суоҕа диэтилэр. Хаһаак хаһан баҕарар доҕорун көмүскүөхтээх. Эйэлээх аҕа уустарыттан көмө көрдөөн, Лөгөй уонна Амыдай дьонуттан эбии буолар күүһү тардыаҕыҥ диэтилэр.
   Сахалары сэриигэ кытыннарар улахан суолталаах. Ол аата саха саханы кытта сэриилэспитин курдук буолуо. Оттон хаһаактар көмө эрэ курдук көстүөхтэрэ. «Доҕотторун көмүскүүр, түһэн биэрбэт дьон эбиттэр» диэхтэрэ. Оннук быһаардылар.
//-- * * * --//
   Хаҥаластар, баҕар, хаһаактар кэлэн сэриилиэхтэрэ диэн эрдэ, сир харатыттан, бэлэмнэммиттэрэ. Тимир сааларыттан көмүскэнээри улахан тирии хахханы оҥостубуттара. Икки улахан сүөһү тириитин сыһыары тигэн бэлэмнээбиттэрэ. Ордууларын тула бөҕө-таҕа буом туппуттара. Буом икки сытыары мас эркиннээх. Эркиннэрин икки ардыларыгар буору, балбааҕы, уҥуоҕу, хаары симмиттэрэ. Хаарын үрдүнэн уу кутан мууһурдубуттара. Буом үрдүгэ киһи санныгар тиийэр. Тус-туһунан икки буому туппуттар. Улахан буом үрдүгэ намыһах буолан баран, дириҥ уулаах чүөмпэни эргийэр. Иһигэр биэс хотонноох балаҕан, кыбыы, дал баар. Ыраахтан кыалаах оҕунан ытан, оту уоттуохтара диэн, кыбыыны уонна далы быыһа суох үрдүк хатыйа күрүөнэн эргиппиттэрэ. Иккис кыра буом, улахан ордууттан сэттэ сүүс хаамыы холобурдаах сиргэ, өрүс диэки өттүгэр баар. Онно үс хотонноох балаҕан, кыбыы, дал баар. Иһигэр эмиэ кыра чүөмпэлээх.
   Эбэ уҥуор баран түүрэйдээбиттэрин кэннэ, баҕар, кэлиэхтэрэ диэн кэтэһэн көрбүттэрэ да биллибэтэхтэрэ. Иккиһинэн, Амыдайы кэһэтэ диэн баралларыгар, атын аймахтартан дьон эбии тардан, алта сүүсчэкэ буолан барбыттара. Үксэ көннөрү отчут-масчыт этилэр. Онтон кэлэн баран, дьөппөннөрү, малдьаҕардары дьиэлэригэр ыыппыттара.
   Үгүс аты, дьону аһатарга отторо, астара да кэмчи. Дьон аһыырыгар күн аайы бирдии сүөһүнү өлөрөллөр. Билигин көмөҕө кэлбит мэҥэлэр, нөөрүктээйилэр баатырдара бааллар. Аһыы-аһыы таах сытар эдэр дьон харах симсэ, мас тардыһа, хары баттаһа, туста оонньууллар. Хаһаактар биллибэтэхтэринэ, олор да сотору бараллара буолуо.
   Аттары ордууттан тэйиччи сиргэ тутан аһаталлар. Оттон сүөһүлэрэ сиир отун кыбыыга элбэҕи тиэйбиттэрэ. Кыбыы иһигэр күһүн кэбиспит отторо эмиэ баар.
   Мустан, кэтэһэн олорбуттара уонча хоммутун кэннэ, харабылга турбут киһилэрэ, өрүс диэкиттэн маҥан атынан сүүрдэн кэлэн, хаһаактар иһэллэрин биллэрбитэ.
//-- * * * --//
   Иван Галкин үчүгэйдик оҥостон, тэринэн, сорох дьонун акка мэҥэһиннэрэн, бохуокка турммута. Лөгөй тойон түөрт уонча киһини көмөҕө ыыппыт. Амыдай – сүүрбэччэ аттаах киһини. Онон нууччалар уонна сахалар холбоһуктаах сэриилэрэ Хаҥалас сиригэр тиийдилэр. Маҥнай ордууттан биэс-алта биэрэстэлээх сиргэ баар ыаллаах балаҕаҥҥа кэлэн тохтоотулар. Дьиэлээхтэр кэпсээннэринэн, ыаллары үксүлэрин ордууга көһөрбүттэр. Онно-манна иччитэх дьиэлэрэ хаалбыт.
   Иван Галкин хаҥаластар үчүгэй бөҕөргөтүү оҥостубуттарын, онтон-мантан дьону тарпыттарын истэн баран, бука, биир охсуунан ылбаппыт буолуо диэн өйдөөтө. Онон кэлэн сынньанар, бааһырбыттары киллэрэр дьиэ баар буоллаҕына сатаныыһы. Ордууттан соччо ырааҕа суох үс иччитэх дьиэни сылытарга дьаһайда. Онно үлэлииргэ сахалары ыыттылар. Кинилэр мас суох буоллаҕына, хоспох эркинин эҥини мастаан дьиэлэри сылытыахтаахтар. Хата, дьиэлэр муус түннүктэрин уурталаабыттар эбит. Иччитэх дьиэлэри сылытан, хонон, сынньанан баран, ордууларыгар тиийэргэ быһаардылар. Биир дьиэ таһыгар кыбыыга от баар эбит. Онно эбии от тиэйэн аттары аһатарга сахалартан алта киһини анаатылар. Сорох сахалар эт буһарарга ананнылар. Баҕар, хаҥаластар сүгүн бэриммэккэ өр буолуохтара.
   Хонон турдулар. Халлаан былытыран, күлүгүрэн, туох эрэ суоһар быһылаан буолуохтааҕын биттэммит курдук ньим уоһуйбут. Аһаан баран үгүс саҥата суох хомуннулар.
   Ордууга чугаһаан, сатыылаан, аттарын арыы чараҥ хатыҥнарыгар баайдылар. Ыраахтан көрдөххө, буом үрдүнэн дьон төбөтө көстөр. Галкин баатырдар баһылыктарыгар «куһаҕан куйахтаах сахалары чугаһатымаҥ, ыраахтан оҕунан ытыалаатыннар» диэн сүбэлээтэ. Кинилэр дьон кэннигэр хааллылар. Оттон үчүгэй куйахтаах баатырдар хаһаактары кытта тэҥҥэ хаамыстылар.
   – Господи, помилуй нас, – диэн, хаһаактар ботугураан баран кириэстэннилэр. Саабылаларын кыыныттан таһааран килбэҥнэттилэр. Ньолбуһах щиттэринэн хаххаланнылар. Уонна тарҕана кэккэлээн, өстөөхтөрүн диэки суос бэриммиттии, саҥата суох аргыый хаамтылар.
   Кинилэр санаалара күүстээх. Эдэр саастарыттан элбэх быһылааҥҥа эриллибиттэрэ. Таҥара көмөлөһүө. Улуу государга сулууспалыыллар. Сахалар төһө да элбэхтэрин, кириэппэс туттубуттарын иһин, син биир хотторуохтара. Үксүлэрэ хаһаактарга сүрдэрин баттатар көннөрү отчут-масчыт дьон буолуохтаахтар. Хаһаактар ону билэллэр уонна хаһан баҕарар тэриллиилээх байыаннай сулууспалаахтарга көннөрү дьон хотторооччулар. Саха баатырдара төһө да кыргыс үөрэхтээхтэрин иһин, хары хапсыһыытыгар күүстээх эрэнэр киһилэрэ оҕуннун да, санаалара түһэр. Оттон санаата самныбыт киһи үчүгэй сэрииһит буолбат.
   Биэс уонча хаһаак уонна уонча куйахтаах саха баатырдара тоҥуу хаарынан аргыый хаамсан, щитинэн хаххаланан, буомҥа ыкса кэллилэр. Сүүсчэкэ кэриҥэ хаһаак, отучча саха, тэйиччи сиргэ тохтоон ылаат, кимэн киирдилэр. Буом үрдүнэн үҥүү, батыйа күөрэҥнэс буолла. Нууччалар уһун уктаах, чараас тимирдээх тэрэгэр сүгэлэринэн охсоллоро тугу барытын самнарыах курдук. Тимир тимиргэ охсуллар тыаһа лаһырҕаата. Буом хаххалаан, охсуһарга табыгаһа суох. Нууччалар тэрэгэр сүгэлэринэн далбаатаан, саанан ытыалаан, буом нөҥүө түһээри ыттан эрдэхтэринэ, мас эркин анныгар хаптас гыммыт дьон үҥүүнэн анньыалаан төттөрү түһэрдилэр. Сахалар тимир сааттан кэтит тириини иннилэригэр туттан хаххаланар буолбуттар.
   Кимээччилэр охсуһан көрөн баран, сотору тэйдилэр. Дьонноругар кэлэн, хайдах буом нөҥүө түһэбит диэн сүбэлэһии буолла. Ыкса киирбэккэ, оҕунан ытыалаһан көрүөҕүҥ диэтилэр. Сэрииһиттэр ох сытыытык тэбэр сиригэр кэлэннэр, щитинэн хаххаланан олорон ытыалаһан көрдүлэр. Сахалар буом үрдүнэн дуулаҕа бэргэһэлэрэ хороҥноон утары ытыаластылар.
   «Сынньалаҥ» сэрии кимээччилэргэ куһаҕан буолсу. Саха баатырдара оҕунан олус бэргэнник ыталлар. Охторо адьас сиирэ-халты түһэр. Онон хаһаактар туран төттөрү чугуйдулар.
   «Дьиэҕэ олорон сүбэлэһиэҕиҥ» диэн төннөн кэллилэр. Аһыы олорон сүбэлэһии буолла. «Хотон холлоҕосторун көтүрэн, сүгэн илдьэн, буом анныгар быраҕаттаан, үктэл оҥорон үрдэтэн баран, нөҥүө түһэн киириэҕиҥ» диэтилэр. «Түүнү быһа сэриилээбитэ буолан, сахалары утутумаҥ, сылатыахха наада», – диэн сааһырбыт хаһаак сүбэлээтэ. Ону сөбүлээн, аһаат тэриммитинэн бардылар.
   Хотон, хоспох холлоҕосторун көтүрдүлэр. Сахалар ону түүн оҕустаах сыарҕанан таһан, хатыҥ чараҥҥа диэри чугаһаталларыгар дьаһайдылар.
   Киэһэ аһылык кэнниттэн сарсын сэриигэ киириэхтээх хаһаактар сынньаннылар. Уонча киһини, биир стрелеһи кытта отучча саха түүн тиийэн буому дарбыйарга ананнылар.
//-- * * * --//
   Хаҥаластар маҥнайгы хапсыһыы кэнниттэн санаалара көтөҕүлүннэ. Нууччалар буому кыайан туораабатылар. Сахалартан биир да киһи өлбөтө. Арай Батычча Баатыр муннун сиирэ оҕустарбыт. Икки баатыр илиитигэр халымыр баастаах.
   Тойоттор, бас-көс баатырдар кыра дьиэҕэ мустан, киэһээҥҥи аһылыкка олордулар. Байтаһын биэ сыалаах этин сии-сии, бүгүҥҥү быһылааны, ким хайдах охсуспутун кэпсэттилэр.
   – Үчүгэй буому оҥостубуппут абыраата буолбат дуо? – буом тутуутун дьаһайан оҥорторбут Хаҥалас тойоно Отуой саҥата иһиллэр.
   – Абыраан. Кыайан ылыа суохпут диэн чугуйдулар. Кинилэр да буоллар, син чугуйар эбиттэр. Биһиги да ордуубутугар маннык буому оҥордохпутуна, тулуктаһыа эбиппит буолбат дуо? – Нөөрүктээйи тойоно Чыппа Кэрэмэй Мэҥэ бэрдин Тохтотой диэки көрөр.
   – Биһиги аҕыйахпыт бэрт. Халыҥ хаҥаластар курдук буолуохпут дуо. Нууччалар оҥостон баран, сарсын иккиһин кэлээйэллэр, доҕоттоор, – сааһырбыт Тохтотой сэрэхэчийэр.
   – Сарсыҥҥыны сарсын билиэхпит. Сарсын, бука, быһаарыылаах хапсыһыы буолара буолуо. Онно тулуйдахпытына, баҕар, барыахтара даҕаны, – Өлкөрөй хамыйаҕынан кытыйалаах миинтэн баһан иһэр.
   – Бука, сүгүн барбат урдустар кэллэхтэрэ буолуо ээ! Өһөс санаалаах дьон буолуохтаахтар.
   – Нууччаларга сахалар холбоспуттар. Ити Лөгөй уонна Амыдай аҕа ууһуттан дииллэр билэр дьон, – диэн биир баатыр саҥата иһиллэр.
   – Чэ, холбостуннар. Биһиги кинилэри кэһэтиэхпит! Куруук нууччалар хоннохторун анныгар хорҕойуохтара суоҕа. Биһиги да күммүт үүнүө, – диир Өлкөрөй, бороҕоннору кытары сааһын тухары тапсыбатах киһи.
   Күүрээннээх күн кэнниттэн ону-маны кэпсэтэн хойут утуйдулар. Сытан, саҥа утуйуох курдук буолан эрдэхтэринэ, аан тэлэйэ бараат, киһи саҥата дуораһыйда:
   – Нууччалар кэллилэр! Туруҥ!
   Сонно тута саа тыаһа сатараата. Бары ойон туран таҥнан хачыгырастылар. Куйахтарын кэтэн, сааларын-сэптэрин ылаттаан тахса ойдулар. Хараҥаҕа буомҥа сүүрэн тиийдилэр. Хаһаактар буом үрдүнэн тэрэгэр сүгэлэрэ күөрэҥниир. Хараҥаҕа төһө киһи кэлбитэ биллибэт. Биир сиргэ охсуһан, тимир тимиргэ охсуллар тыаһа иһиллэр. Охсуспахтаан баран щиттэринэн хаххаланан чугуйдулар. Ол эрээри ырааппатылар. Саҥалара иһиллэр.
   Кэтэһии буолла. Тоҥ күөс бастыҥа ааспытын кэннэ, нууччалар эмиэ кэллилэр. Син элбэхтэр быһыылаах. Эмиэ ыкса кэлэн тимир саанан ыттылар. Хараҥаҕа сэрии кэлэрэ ордук суостаах буолар эбит. Киһи кута-сүрэ самнар. Хаһаактар сотору эмиэ чугуйдулар.
   – Аҕыйахтар. Үксэ сахалар быһыылаах. Соруйан утутумаары кэллилэр. Тахсан саба түһүөҕүҥ, – диэн Бөдьөкө Бөҕө саҥата иһиллэр.
   – Баҕар, албастара буолуо. Чугуйбута буолан, буомтан таһааран баран саба түһэн, эргийэн сиэхтэрэ. Кутталлаах. Буомҥа туран көмүскэммит ордук буолуо, – Тохтотой хараҥаны одуулуур.
   Саба түһээччилэр олох утуппатылар. Чугуйа-чугуйа кэлэн саанан ытыалыыллар. Сарсыарда халлаан сырдыыта дьэ бардылар.
//-- * * * --//
   Күн тыа быыһыттан тэйэн эрдэҕинэ, элбэх дьон иһэллэрэ харааран көһүннэ. Эмиэ ордууларын көмүскүүр дьон буоллулар. Эмиэ сэрии, ый-хай, өлүү-сүтүү тахсар буолла. Саныырга ыарахан. Ол да буоллар, ордууну көмүскүүр бигэ санаалаахтар. Буомнарыгар эрэнэллэр.
   Иван Галкин биэс уонча саамай чулуу, инники кирбиигэ сылдьар эрчимнээх хаһаактары күнүскү аһылыкка диэри дьиэҕэ олорон сынньаныҥ диэн хаалларбыта. Кинилэр киэһэлик быһаарыылаах кимиигэ киирсиэхтэрэ.
   Маҥнайгы кэккэ кэнниттэн мас сүкпүт дьон иһэллэрэ көһүннэ. Хаһаактар охсуһар кэмнэригэр холлоҕос аҕалбыт дьон таһаҕастарын буом анныгар быраҕаттаатылар. Икки маһы сыттыктыы быраҕан баран, ол үрдүгэр иккис сыттык маһы туора уурталыыллар. Олор үрдүлэригэр холлоҕостору кэккэлэтэн, үктэл оҥордулар. Түөрт сиринэн тэҥҥэ кимэн киирэр үктэли бэлэмнииллэр. Көмүскэнээччилэр ол үктэллэрин үрэйэр кыахтара суох. Кинилэри буом үрдүнэн быктарбаттар даҕаны. Хаһаактар быыс биэрбэккэ охсуспута буолаллар. Сорохторо чугуйан, тэйэн биэрэллэр. Хардарыта солбуйсан, чугаһаан охсуһаллар. Ол эрээри тимир сааларынан ыппаттар. Холлоҕостору чугас баар хатыҥ арыыттан таһаллар. Түүн онно чугаһаппыттар эбит.
   Киэһэлик түүн утуйбатах дьон сылайбыт курдук буоллулар. Күн арҕаа санньыйыыта били биэс уонча сынньаммыт харса суох хаһаактар буомҥа ыкса кэллилэр.Эмискэ тимир сааларынан күргүөмүнэн ытыалаан, ньиргиэрдээх хаһыыны кытта бүтэһиктээх кимиилэригэр туруннулар. Саалар тоҕута баран буруо бурҕаҥнаабытыгар, буом иһинээҕилэр чугурус гынан тэйэ түспүттэригэр, түөрт үктэл тирэхтэргэ тахсан тэҥинэн күөрэс гыммыт хаһаактар буом эркинин үрдүнэн түһүтэлээтилэр. Кылыс, батыйа тыаһа лаһырҕас буолла.
   Кимэн киирээччилэр харахтарын кырыытынан көрдөхтөрүнэ, өстөөх сууллара, кэннинэн тэйэрэ, ойоҕос өттүнэн доҕотторо кимэллэрэ, өрөгөйдөөх хаһыылара эр санааны, модун дьулууру, күүһү-уоҕу биэрэр. Оттон чугуйар өттө санаалара самнан, охтуталаан, хотторон бараллар.
   Кимэн киирээччилэр буом иһигэр тоҕо ааҥнаан киирэллэрин тохтотор кыахтара суох буолла. Сэриигэ үөрэммит, сынньаммыт эрчимнээх хаһаактар, дорҕоонноохтук хаһыытаһан, кылыстара ынырыктык кылбаҥнаһан, көмүскэнээччилэри кыайан-хотон охтортоотулар. Сорох куйахтаах хорсун баатырдар охсуһуохтарын иһин, батыйаларын уга быһа охсуллан, тостон, муҥур маһы тутан хааллылар.
   Тиһэҕэр көмүскэнээччилэр сорохторо куотан, сорохторо тобуктуу түһэн бэринэн, букатыннаахтык хоттордулар. Киһи санаата түстэҕинэ, уолуйдаҕына, соргута самнан, кыайан көмүскэммэт турукка киирэр. Сорохтор буом нөҥүө түһэн, улахан ордуу диэки куоттулар. Оттон нууччалар, кыайбыт-хоппут дьон быһыытынан, олох атыттар. Ол кыайыы өрөгөйүн үлүскэн үөрүүтүгэр тэҥнээх, сүргэни көтөҕөр өрүкүйүү кэннэ ама туох баар буолуой диэх курдук. Хаһаактар күлүм аллайаллар, эҕэрдэлэһэллэр, санныга таптайсаллар.
//-- * * * --//
   Хаһаактар бэриммит дьону барыларын сиргэ сытыартаан баран, сааларын-сэптэрин хомуйан ыллылар. Онтон туруортаан улахан балаҕаҥҥа киллэртээтилэр. Сахалар таһыттан уоттуохтара диэн кииримээри гыналлар. Сорохтор тобуктаан олорон «өлөрүмэҥ» диэн көрдөһөллөр. Ону «өлөрүөхпүт суоҕа» диэн Петрушканан этиттэрэллэр. Итэҕэйбэттэр. Балаҕаҥҥа киирбэтэх дьону буом муннугар илдьэн хаарга олортулар. Тойоттору кыра балаҕаҥҥа киллэртээтилэр. Кинилэр эмиэ кииримээри гыналлар. Куттаналлар. Итэҕэйбэттэр. Ону күүстэринэн анньыалаан киллэрдилэр.
   Иван Галкин тойоттору кытта кэпсэтэр санаалаах. Иккис ордууну эмиэ сэриилиэн, хааны тоҕуон баҕарбат. Онон тойоттору кытары кэпсэтэн, эйэнэн бэриннэриэн баҕарар.
   Кыайбыттар кими да түүрэйдээбэтилэр. Таһыйбатылар. Дьиэни уоттаабатылар. Ону көрөн, хаарга олорбут дьон туран дьиэҕэ кииртэлээтилэр.
   Хаһаактарга түөрт киһи өлбүт. Лөгөй дьонуттан икки баатыр өлбүт. Биэс киһи бааһырбыт. Амыдай ыыппыт дьонуттан өлүү суох. Арай икки киһитэ халымыр баастаах. Хаҥаластартан сүүрбэччэ киһи өлбүт. Бааһырбыт оннооҕор элбэх.
   Хаһаактар бааһырбыт сахалары эмиэ эмтээтилэр. Туох эрэ убаҕас эминэн сотоллор. Ыраас үрүҥ таҥаһынан эрийэн баайаллар. «Бу эһиги утарыластыгыт, дьоммутун өлөрдүгүт, бааһыртыгыт» диэн хомуруйуу, кыһарыйыы суох. Хайдах эрэ сэрии диэн дьон икки ардыгар куруук буолар үгэс буолбутун курдук.
   Иван Галкин саха тойотторугар тыл эттэ. Ону Петрушка тылбаастаан биэрэр. Ол этиитин сүрүн ис хоһооно – «сахалар утарылаһан тугу да туһаммаккыт, син биир биһиги кыайабыт» диэн. Иван Галкин: «Сэрии диэн туһата суох. Икки өттүттэн өлүү-сүтүү тахсар, хаан тохтор. Онон иккис ордууга киһитэ ыытан кэпсэтиҥ. Бэринниннэр. Оччоҕо кими да тыытыахпыт суоҕа. Бэриннэхтэринэ, кими да тыыппакка төннүөхпүт», – диэн хатылаан, чиҥэтэн эттэ. Ону истэн тойоттор кэпсэтиһэн, сүбэлэһэн баран, сөбүлэстилэр. Арай хаҥас илиитигэр бааһырбыт Өлкөрөй сөбүлэспэтэ. «Оччоҕо тоҕо утарыласпыппытый, хара ааныттан бэриммэккэ», – диир.
   Тойоттор сүбэлэһэн: «Биир киһини улахан ордууга ыытыаҕыҥ!» – дэстилэр. Онно Тохтотой барарга сөбүлэһэн, тахсан улахан ордуу диэки барда.
   Хаһаактар кэллэхтэринэ, маҥнай өрүс диэки баар кыра ордууга саба түһэллэрэ биллэр этэ. Ол иһин баатырдар үксүлэрэ кыра ордууну көмүскээбиттэрэ. Икки күн утарылаһан баран бэриннилэр. Ону көрөн, улахан ордууга баар дьон бэринэллэрэ сөп этэ.
   Оҕо, дьахтар үксэ улахан ордууга баар. Ону Чаллаайы баһылыктаах баатырдар көмүскүүллэр да, ордуу күөллүүн эҥинниин кэтит, киэҥ буолан, буомун оҥоһуута намыһах. Баатырдара аҕыйах. Үксэ көннөрү отчут-масчыт дьон.
   Тохтотой баран тоҕо эрэ өр буолла. Чаллаайы – өһөс, харса-хабыра суох киһи. Бука, кини бэринимээри, тойотторго мөккүһүү буолла быһыылаах.
   Иһирдьэ кэтэһэн олорооччуларга таһыттан киһи киирэн «иһэр» диэтэ. Саҥата суох киирэрин кэтэстилэр. Аан аһыллан, Тохтотой нүксүччү туттан киирдэ.
   – Бэринэргэ сөбүлэстилэр, – Тохтотой олорон баран саҥарда.
   – Тоҕо өр буоллуҥ? – Отуой диэн киһи ыйытар.
   – Кыратык мөккүһэн ыллылар. Мин «нууччалар кими да тыыппаттар» диэбиппэр, сорохтор, «баҕар, албыннара буолуо» дэстилэр. Уйбаан нууччаны сымнаҕас илиилээх киһи диэн бэринэргэ сөбүлэстилэр. Онон куттаммакка баран киириҥ, – Тохтотой Петрушка диэки көрөр.
   Галкинннаах туох да мэһэйэ суох, аһаҕас аанынан улахан ордууга киирдилэр. Эмиэ баатырдар сааларын-сэптэрин хомуйдулар. Сахалар сэриилэрин сэбин биэриэхтэрин олох баҕарбаттар. Хас да киһи бэриммэккэ утарыластылар. Ону хаһаактар төгүрүйэн сааларын күүстэринэн ылаары гыммыттарын, Иван Галкин тохтотто. «Тойотторун кытта кэпсэтиэҕиҥ» дэстилэр. Иван Галкин кыра балаҕаҥҥа икки ордуу тойотторун мунньан, киэҥ кэпсэтиини ыытта. «Аны утарылаһымаҥ! Биһиэхэ эйэлээхтэри, Лөгөй, Амыдай дьоннорун тыытымаҥ! Дьаһааҕы туох да айдаана суох төлөөҥ», – диэн эттэ.
   Нуучча эппитин тылбаастатан истэн баран, тойоттор чочумча саҥата суох олордулар. Бэйэ-бэйэлэрин көрсөн ылаллар. Бары Отуой оҕонньор диэки көрөллөр. Кини – Өйүк баай убайа. Эмиэ ытык мааны киһи. Сааһынан да кырдьаҕастара. Отуой олорбохтоон баран, ыар тыллары таһаартыыр курдук нүһэрдик саҥарар:
   – Биһиги дьаһааҕы төлүүргэ сөбүлэһэбит. Хайыахпытый. Мин икки этиилээхпин. Саабытын-сэппитин ылымаҥ. Биһиги ох саанан бултуубут. Ох саа суох буоллаҕына, кииһи кыайан бултуохпут суоҕа. Тимир күндү. Тимир сэп элбэх эрэйинэн оҥоһуллар. Онон батыйабытын эмиэ төннөрүҥ. Иккис этиим. Аны аманаакка диэн киһини тутумаҥ. Итигирдик.
   Онтон-мантан «сөп», «оннук» диэн күйгүөрэ түстүлэр. Иван Галкин, оҕонньор эппитин тылбаастатан истэн баран, сааны-сэби төннөрөргө сөбүлэстэ. Бэриннэрэн, санаата табыллан, дьаһааҕы үчүгэйдик төлүүр буоллахтарына, аманаакка киһини тутуом суоҕа диэн эттэ.
   Онон икки өттүттэн сөбүлэһэн, тыл бэрсэн, илии тутустулар. Хаһаактар дьаһаахха диэн эбии түүлээх ылан, кими да түүрэйдээбэккэ, эйэ дэмнээхтик араҕыстылар. Били Амыдай дьонун, уон киһини, босхолоотулар.
//-- * * * --//
   Хатылы ууһун улуу баайа Аан Үөчэй кыһыҥҥы олоҕо Сэттэ Бэдэрдээх -------
| Библиотека iknigi.net
|-------
|
-------

диэн сүдү алаас улахан күөлүн хоту өттүгэр баар. Хатылы былыр-былыргыттан ууһаан-тэнийэн үөскээбит элбэх ыччаттаах улахан аҕа ууһа. Амма өрүс хочолорунан, Таатта, Түөйэ үрэхтэр үгүс үтүө алаастарынан тарҕанан, сириэдийэн олороллор. Илин-арҕаа барар айан суолун аҥаарыйар аартыгар олохсуйбут буолан, ханна туох буоларын барытын истэ-билэ олороллор.
   Нууччалар элбэх киһилээх халыҥ хаҥаластарга тахсан сэриилээн, үчүгэй бөҕөргөтүүлээх ордууларын ылбыттар үһү диэн сурах бэрт киэҥ сиргэ тарҕанна. Сурах сурах курдук киһиттэн киһиэхэ бэриллэригэр уларыйан, эбиллэн-сабыллан тиийэр кыдьыктаах. Ол сурах Үөчэй оҕонньору улаханнык долгутта. Эмиэ туох буоллулар? Икки сыл тухары туох да быһылаан диэни билбэккэ, эйэ дэмнээхтик олорбуттара. Арай быйыл хаҥаластар бороҕоннорго кэлэн сүөһүнү үүрбүттэр үһү диэн кэпсээн баара. Ону Лөгөй тойон остуруокка тиийэн көмө көрдөһөн, быыһаан ылбыттар этэ. Оттон хаҥаластар Амыдай сүөһүтүн-аһын үүрбүттэр, бэйэтин кэлэн таһыйбыттар диэбиттэрэ. Онтон сылтаан буолуо дуо?
   Үөчэй хаһаактар кэлбиттэригэр утарыласпатаҕа. Урут даҕаны аҕа уустарын икки ардыларыгар буолар араллааннарга кыттыспат этэ. Уолаттарын эйэ дэмнээх өйгө-санааҕа ииппитэ. Ол иһин киһитэ-сүөһүтэ элбэх. Дьаһаах хомуйааччылары утарар сэриигэ олох кыттымаҥ, тимир саалаах дьону кыайыаххыт суоҕа, таах өлүү, иэдээн буолуо диирэ. Нууччалар сахатааҕар буолуох омуктары самнарбыт улуу омуктар. Ол иһин бачча ыраах сиргэ кэлэллэр. Хаҥаластар утарылаһабыт диэн таах өллөхтөрө, быһыннахтара.
   Үөчэй сүбэлэһээри, тугун-ханныгын билээри, илин эҥээр улахан аҕа уустарын бөс-көс дьонун ыҥыран мунньахтыырга сананна. Ол иһин сир-сир аайы тэҥсиктэри -------
| Библиотека iknigi.net
|-------
|
-------

ыыталаата. Муус устар ый саҥатыгар мустар гына илдьиттээтэ. Бороҕоҥҥо киһи ыытан, Лөгөй тойону эмиэ ыҥырда.
   Кулун тутар ый эргэтигэр халлаан сылыйар. Күн уһуур. Онно-манна ыраах айанныырга үчүгэй кэм буолар. Хатылыга онтон-мантан үтүө-мааны ыалдьыттар кэллилэр, Лөгөй тойон кэлбэтэ. Бука, бэйэтин буруйдаах курдук сананан, туох аанньа көрсүөхтэрэй диэн сэрэхэдийдэҕэ.
   Тойоттор бары мустубуттарын кэннэ, хас орон аайы эһэ тэллэхтээх улахан балаҕаҥҥа мунньаҕы саҕалаатылар. Үөчэй баай, мустууну тэрийбит киһи быһыытынан, уҥа-хаҥас көрө-көрө, мунньаҕын саҕалыыр.
   – Тойоттор, ыҥырыыбын ылынан кэлбиккитигэр махтал буоллун. Кыһалҕалаах кэм кэллэ. Мин эһигини мантан инньэ хайдах олоробут, туох дьүүлү-дьүһүнү булабыт диэн сүбэлэһээри ыҥырдым. Икки сыл кэриҥэ эйэ дэмнээхтик олорон бараммыт, эмиэ туох үлүгэрэ буолла? Хаҥаласка сэрии буолбут диэн кэпсииллэр. Манна ол сэриигэ сылдьыбыт, көрбүт тойоттор Чыппа Кэрэмэй, Дьааҥкы Бодойох бэйэлэринэн кэлэн олороллор. Туох буолбутун кырдьыгынан эт кулгаахпытыгар иһитиннэриҥ эрэ.
   – Чэ, мин кэпсиим дуу, – Чыппа Кэрэмэй тоҕо эрэ буруйдаах киһи курдук аллара көрөн олорон аргыый саҥарар. – Хаҥаластар биһиэхэ кэлэн көмө көрдөөбүттэрэ. Нууччаларга кутурук маһа буолар Лөгөйү, Амыдайы кэһэтэр санаалаах этилэр. Маҥнай Бороҕон сиригэр тиийэн сүөһүлэрин үүрбүттэрэ. Ону нууччалар билэ охсон, өрүскэ тиэрпэккэ эрэ, эмискэ тимир саанан ытыалаан, соһутан, сүөһүнү ыһан кэбиспиттэрэ. Истибиккит буолуо. Онтон хаҥаластар кыһыйан-абаран, Малдьаҕартан, Дьөппөнтөн эбии дьон тардан баран, нууччалар ордууларын төгүрүйэн Амыдайы таһыйбыттара. Ол иһин остуруок дьоно хаҥаластар ордууларыгар кэлэн саба түстүлэр…
   – Хайдах хоттордугут? Төһө киһигит өллө? Манна элбэх киһи өлбүт диэн кэпсииллэр. Ол кырдьык дуо? – Үөчэй ыйытар.
   – Барыта сүүрбэччэ киһи өлбүтэ. Мэҥэ бэрдэ Таалай баатыр өлбүтэ. Уоннааҕылар – хаҥаластар. Хаһаактар маҥнайгы күн кыра буому туораабатахтара. Өлүү-сүтүү да тахсыбатаҕа. Онтон түүнү быһа дарбыйан утуппатахтара. Иккис күнүгэр холлоҕостору сүгэн аҕалтаан, быраҕаттаан үрдэттилэр. Түөрт сиринэн. Онтон тимир сааларынан тоҕута ытыалаан кимэн киирбиттэригэр кыайан тулуспатыбыт.
   – Оччоҕо олус элбэх киһи өлбүт диэн кэпсээбиттэрэ омун эбит дии. Ол эрээри сүүрбэ да киһи өлбүтэ куһаҕан. аһыылаах. Оттон иккис улахан буом утарыласпакка эрэ бэриммит диэн кэпсииллэрэ кырдьык дуо?
   – Кырдьык. Саабытын-сэппитин ылаары гыммыттарыгар, бултуур сэппит диэн көрдөспүттэригэр ылбатахтара.
   – Иһиттигит дуо, тойоттор? Мин Уйбаан Хаалкыны куһаҕана суох нуучча диэн уруккуттан этэрим. Кинилэри кытта тыл тылга кииристэххэ, этэҥҥэ олоруохха сөп эбит.
   – Быста аҕыйаабыт киис тириитин төлүү-төлүү диэ, – Болугур тойоно Хомуос эҕэлээх саҥата иһиллэр.
   – Хайыахпытый. Сэриилээн да иннилэрин ылбат дьоммутугар төлүүрбүтүгэр тиийэбит.
   – Оттон хаһаактартан хас киһи өлбүтүй? – Баатылыттан кэлбит Ноҕой боотур ыйытар.
   – Кинилэртэн түөрт киһи өлбүтүн көрбүтүм, – Дьааҥкы Бодойох хоруйдуур.
   – Онон мин маннык этиилээхпин. Аны нууччалары кытта эйэни олохтоон, нус бааччы олоруоҕуҥ. Бачча булан баран биһигиттэн арахсыахтара суоҕа. Соҕурууттан сыл аайы эбии кэлэ туруохтара. Онон утарыласпакка, эйэ дэмнээхтик олорбуппут ордук буолуо. Эйэлээх буоллахпытына, биһигини тыытыахтара суоҕа. Сэһэнньит оҕонньоттор кэпсииллэринэн, былыр биһи өбүгэлэрбит соҕурууттан кэлэн баран, тоҥустары кытта сэриилэспиттэр. Тимир куйахтаах, кылыстаах буолан хотон, тааска үтүрүйбүттэр. Билигин тоҥустары кытары үчүгэй сыһыаннаахпыт, – Үөчэй түмүк тылларын этэригэр кыратык баһын кэҕиҥнэтэр.
   – Нууччалар курдук киистэрин босхо былдьыырбыт, аманаакка тутан түүрэйдиирбит эбитэ буоллар, тоҥустар да сыһыаннара атын буолуо этэ, – диэн Хомуос тыл кыбытар.
   – Сэриигэ сылдьыбыт дьон кэпсииллэринэн, нууччалар охсуһар сэптэрэ биһиэнинээҕэр ордук үһү, – Үөчэй Хомуос тылын истибэтэх курдук салгыы саҥарар. – Онон хотторуулаах куруук биһиги буолуохпут. Кинилэри кытары үчүгэй сыһыаны олохтуоҕуҥ. Ыраах олоробут, биһигини тыытыахтара суоҕа диэмэҥ. Дьаһааҕы төлүү илик аймах, бу муус устар ыйга илдьэн төлөөн кэбиһиҥ.
   – Ити этэрэ сөп. Бэл, халыҥ хаҥаластар кыайан турууласпатахтара. Икки сыллааҕыта сир аайыттан мунньустан, икки ый тымныы кэмҥэ хаайан олорон баран кыайан бэриннэрбэтэхпит. Онон туох да айдаана суох көрдүүр дьаһаахтарын төлүөҕүҥ, – Амма киһитэ Тойбохой аргыый сыыйан саҥарар.
   – Биһиги сирбитигэр сыл аайы булчут нууччалар кэлэн кыстыыллар. Сылгыбытын уоран сииллэр, олохтоох кииһи барыыллар. Кииспит аҕыйаан иһэр, – Чэриктэй тойоно илиитин нэлэс гыннарар.
   – Оттон биһиэхэ күһүн хантан эрэ атын хаһаактар кэлэннэр дибдийэн дьаһаах көрдөөбүттэрэ. Сыллааҕы дьаһааҕы төлөөбүппүт диирбитин истибэттэр. Ону Уйбаан нууччаҕа тиийэн үҥсүбүппүтүгэр, биһиги дьоммут эһиэхэ сылдьыбатахтара диэн мэлдьэһэр, – диэн соҕуруу Буотама үрэхтэн кэлбит киһи үҥсэргиир.
   – Баҕар, атын сиртэн, Олоохуна өрүс диэкиттэн кэлбит нууччалар буолуо. Сураҕа, ол диэки эмиэ бааллар үһү, – диэн Чыппа Кэрэмэй тыл быктарар.
   – Алдан үөһээ өттүгэр эмиэ бааллар. Бары кэлэ-кэлэ дьаһаах көрдөөтөхтөрүнэ, сүгүн олордуо да суохтар буолбат дуо?! – Хомуос дьону эргиччи көрөр.
   – Биһиги Уйбаан Хаалкыҥҥа эрэ төлүүрбүт сөп. Туох да айдаана суох түүлээх булдун кэнниттэн сыллааҕы дьаһааҕы төлөөн кэбиһиллиэ. Ол кэнниттэн хантан да кэллиннэр, төлүөхпүт суоҕа, – Үөчэй түмүктүүр курдук саҥарар.
   – Хаҥалас тойотторо аны аманаакка киһини тутумаҥ диэтилэр. Ону нууччалар сөбүлэстилэр. Биһиги бары көрдүүр түүлээхтэрин биэрэн, аны дьоммутун аманаакка тутумаҥ диэҕиҥ. Уонна остуруок хаһаактарын атын нууччаларга төлүөхпүт суоҕа, – диэн Дьааҥкы Бодойох саҥаран бордургуур.
   – Ити сөп. Мин бэйэм баран кэпсэтэн көрүөм. Аманаакка киһини туталлара куһаҕан. Эһиги дьаһаах төлүү тиийдэххитинэ, эмиэ этээриҥ, аны аманаакка киһини тутумаҥ, дьаһааҕы төлүөхпүт диэн.
   Ити этиигэ тойоттор бары сөбүлэстилэр. Бары даҕаны утарылаһар санаалара олох суох буолбут. Нууччалар хаҥаластар ордууларын сэриилээн ылан баран, кими да түүрэйдээбэтэхтэрэ, таһыйбатахтара саха дьонун эйэлээх олох диэки хайыһыннарда.
//-- * * * --//
   Муус устар ыйга илин улуустартан тойоттор кэлэн ситэ төлөнө илик дьаһааҕы төлөөтүлэр. «Сыл аайы түүлээх булдун кэнниттэн киис, саһыл тириитин аҕалар буолуохпут, аны аманаакка киһини тутумаҥ» диэн эттилэр, көрдөстүлэр.
   Иван Галкин саха тойотторо чыҥха атын дьон буолбуттарын бэлиэтии, үөрэ көрдө. Аны аманаакка киһини тутуо суох буолан тылын биэрдэ. Ону тэҥэ сорох тойоттор: «Хантан кэлбиттэрэ биллибэт нуучча дьоно кэлэн, ыалга киирэн, дьаһаах көрдөөн дибдийэллэр, адьас былдьаан, талаан бараллар», – диэн үҥүстүлэр. Галкин: «Атын сиртэн кэлэллэрэ буолуо, кинилэргэ биэримэҥ», – диэтэ. Туох да көдьүүстээх дьаһалы ылыам диэн эрэннэрбэтэ.
   Эмиэ сандал саас кэлэн хаар уулунна. Онтон, «олус эрдэ ириэрдим» диэбит курдук, хотуттан тымныы тыал аныһыйан тоҥордо. Сарсыарда турбуттара, сир-дойду эмиэ тунал хаарынан бүрүллүбүт. Тыала тохтооботох.
   Хаһаактар таһырдьа тахса-тахса төттөрү киирэллэр. «Поганая землица» дэһэллэр. Бэйэлэрин дойдуларыгар баччаҕа айылҕа тиллэн, барыта күп-күөх буоларын ахталлар. «Тоҕо бу дойдуга кэлбиккитий, дойдугутугар олоруоххутун, туох күһэйэн аҕалбытай?» – диэн ким даҕаны кинилэртэн ыйыппат. Ол туһунан кэпсэппэттэр даҕаны.
   Ол эрээри кэлэн эрэри туох тохтотуо буоллаҕай. Халлаан тыала намтаан, былыта дьайҕаран, сыыйа сылыйан барда. Соҕуруу дойдуттан кэлэр тылбыйар кынаттаах күн аайы элбээн, эҥин саҥалаах чыычаах, кус саҥата күнүстэри-түүннэри иһиллэр буолла.
   Улуу эбэ күн аайы уута эбиллэн, мууһун көтөҕөн дыгдатта. Уһун кыһыҥҥа халыҥаабыт муус, көҕөрө кэбирээн, хайыта барыталаата. Уу эбиллэн истэҕин аайы, мууһа кэбирээн, кээрэнэн, хамсаата да, сотору үлтү күөрэлэнэн, тохтоло суох халҕаһалыы уһунна. Муус анньынар, хабырыттар, хайыттар тыаһа, ууга «күр» гына түһэрэ көмүөл модун күүһэ буолан иһиллэр. Ыраахха диэри нэлэһийэр кэлимсэ мууһун үрдүнэн дьиримниир ирбинньик салгына Эбэ уһун уутуттан уһуктан эппэҥнии тыынарын курдук буолан көстөр. Оо, улуу Эбэ, олус да баараҕай, модун, киэптээһиннээх буоллаҕыҥ диэн былыр-былыргыттан хас саха сөҕө, дьулайа, ытыктыы көрбөтөҕөй!
   Иван Галкин быйыл саҥа коча кэлэн төннүүтүгэр соҕуруу дойдутугар барар санаалаах. Енисейскэйгэ хаалбыт дьонун көрүөн, сулууспалаан ылбыт үбүн иҥэринэн, олоҕун-дьаһаҕын өрө тардар санаалаах. Кини бу дойдуга кэлэн аҕыйах сыл сулууспалаан, син бэрээдэги олохтообут курдук сананар. Ол эрээри билигин даҕаны бэрээдэк букатыннаахтык көннө диир эрдэ буолуо. Енисейскэйтэн уонна Мангазеяттан туох даҕаны сулууспаҕа киирбэтэх бөлөхтөр кистии-саба кэлэ тураллар. Сорохтор халыыр-талыыр соруктаах кэлэллэр быһыылаах. Сииттэ сахалара «хантан эрэ кэлбит нууччалар эмиэ дьаһаах хомуйдулар» диэн үҥсүбүттэрэ.
   Алдаҥҥа Дмитрий Копылов атамааннаах Томскай хаһаактара кэлэн, остуруок туттан, туһунан буруо таһаардылар. Ити курдук кэлэ-кэлэ талбыттарынан хомуйан сомсо сырыттахтарына, олох анархия буолууһу, олохтоох туора урдустары аймыыллар.
   Кэргэттэрэ баар сиригэр Енисейскэйгэ тиийэн, государь аатыгар грамота ыытан, Ленскэй кыраайга воеводство тэрийэр туһунан боппуруоһу көтөхтөҕүнэ табыллыыһы. Оччоҕо киһи элбиэ, бэрээдэк олохтонуо этэ. Билигин даҕаны хоту, илин чинчиллэ илик киэҥ сирдэр бааллар. Олору үчүгэйдик чинчийэн, баһылаан, хааһынаҕа элбэх түүлээх киирэрин хааччыйыы элбэх киһилээх воеводство эрэ тэрилиннэҕинэ кыаллыан сөп. Оччоҕо, баҕар, бу дойдуга кэргэттэрин илдьэ кэлэн олохсуйуо этэ. Кыһына тымныы, уһун да, киһи олоруон сөп дойдута эбит. Булда, балыга элбэҕинэн үтүө дойду. Сахалар судаарыстыба дьүүлүгэр-дьаһалыгар үөрэннэхтэринэ, кимнээҕэр сымнаҕас норуот быһыылаах.
   Сайын коча кэлэн төннүүтүгэр Иван Галкин барыста. Бэйэтин оннугар эмиэ Парфен Ходыревы хаалларда. Бырааттара Осип Галкин уонна Никифор Галкин хааллылар.
   Иван Галкины кытта икки киһи сулууспата бүтэн, үс бааһыран эчэйбит хаһаак барыстылар. Аҕыйах промысловик төнүннэ. Соҕурууттан сулууспалыы диэн биир да киһи эбии кэлбэтэх. Арай промысловиктар кэлбиттэр.
//-- * * * --//
   Саха ыалыгар сайын барахсан бүтүн дьылы аһатар. Баай баайын хаҥатар, дьадаҥы сыл тахсар аһын хаһаанар кэмэ. Сарсыарда эрдэ тураллар, киэһэ хойут утуйаллар. Бачча быйаҥтан баспахтаан хаалыахха дэһэллэр.
   Тордуохтаах олус дьадаҥы ыал ахсааныгар киирбэттэр. Иннилэрин көрүнэ, кэннилэрин хомуна сылдьар дьон. Билигин түөрт ыанар ынахтаахтар. Ол үһүөйэх бэйэлэригэр, бултаан, балыктаан эбиннэхтэринэ, айах буолар. Өрөөбө улаатан, аҕатын кытта тэҥҥэ сылдьыһар, көмө киһитэ буолан эрэр. Төһө да соҕотох хаалбыт оҕо буолан харыстаабыттарын, имэрийбиттэрин-томоруйбуттарын иһин, бэйэтигэр үчүгэй буолуо диэн, үлэлэтэ үөрэтэллэр.
   Саас чочунааҕы хомуйаллар. Сайын кииһилэни үргээн, куйааска кииһилэ үөрэ оҥостон иһэллэр. Күөл чычаас уутун кэһэн унньууланы хомуйаллар. Аһа силиһигэр буолар. Отун төрдүн быһа тэптэххэ, астаах ото дыгдас гына түһэр. Унньууланы хатаран баран, кэлиигэ үлтү мэлийэн күөрчэххэ кутан сииллэр. Аҥаардастыы үүккэ оргутан эмиэ сиэххэ сөп. Күһүөрү сайын кэйигэһи, бытаны хомуйан мунньаллар. Олору эмиэ үлтү мэлийэн күөрчэххэ куталлар.
   Биир сүрүн астара – үөрэ ото. Ону сайын үүнэрин кытта уҥуоҕура илигинэ элбэҕи хомуйаллар. Үөрэ отун хоспох иһигэр күлүккэ тарҕатан хатараллар. Кыһын киллэрэн ууга оргутан буһаран баран ыган кырбастыыллар. Ону тарга, оргуйбут ууга булкуйан үөрэ ас оҥороллор. Уонна санаатахтарын аайы иһэ сылдьаллар. Оҕолор саас иччитийэ илик кус сымыытын хомуйаллар. Күһүөрү сир аһын хомуйуохтара.
   Дьадаҥы ыалга эт, үүт кэмчи буолар. Онон төһө кыалларынан сир биэрэр быйаҥыттан хомуйдахтарына, балыктаатахтарына, бултаатахтарына табыллар. Уһун кыһыны туоруур сүрүн аһылыктара – балык. Сайыны быһа мундуга туулууллар. Таһырдьа турар иҥнэри сэриилээх -------
| Библиотека iknigi.net
|-------
|
-------

үрдүк атахтаах сибиэ үрдүгэр мундуну тарҕата кутан, күн уотугар хатаран барча оҥороллор. Анныгар уот оттон, ол суоһугар эмиэ хатараллар, буруоҕа оҕустараллар. Буруо сыттаах буоллаҕына, сахсырҕа түспэт. Барча от үлэтигэр өйүө буолар. Элбэҕи хаһааннахтарына, уура сылдьан кыһыннары сииллэр. Күһүөрү сайын сыма оҥорон хаһааналлар. Маҥнай мундуну чиркэйиэр диэри ууга оргуталлар. Онтон таһааран сүрэҕэ ылыллыбыт тууга кутан уутун сүүрдэллэр. Дьиэ таһыгар кураанах буордаах үрдүк сиргэ кыра оҥкучах хаһаллар. Ол иһигэр көҥдөйдүү хастаммыт хатырык иһити олордоллор. Ол иһити холлоҕос диэн ааттыыллар. Холлоҕос түгэҕэр туоһу кырыйан угаллар. Уонна түгэҕин эрэ сабар гына суораты куталлар. Холлоҕос иһигэр хаһаанар балыктарын суорат быыстарайдаан куталлар. Туоллаҕына, үрдүгэр кыратык суорат кутан баран, туостаах хатырыгынан кичэйэн сабаллар. Үрдүнэн тыын тахсыбат гына буорунан көмөллөр. Оннук элбэх сыманы хаһааналлар.
   Күһүн сир тоҥуута ол хаһаас астарын хостоон ылан хоспоххо киллэрэн анал холболорго уураллар. Холбо диэн улахан, уһун, сабыылаах мас хоппону ааттыыллар. Эрдэтээҕи сыма сыттыйар. Үөрэммит астара буолан, онно кыһамматтар. Кыһын киллэрэн сииллэр.
   Быстар дьадаҥы ыал, саас хаһаас сымалара бүттэҕинэ, аччыктыыллар. Хоргуйумаары, тиит субатын кыһыйан, ууга оргутан сии сатыыллар. Ол астара туох иҥэмтэлээх буолуой. Ыксаан тириини буһаран сиэбит, аччыктаан сирэйдэрэ испит дьон биир эмэ ынахтара төрөөтөҕүнэ үөрүү, дьол буолар. Сэниэ ылаллар.
   Өрөөбө туу көрөрүн сөбүлүүр. Сарт тымтайын сүгэн, күөлүн таһыгар кэллэ. Олоро биэрэн сутуруоларын, сыалыйатын уһулталаата. Ууга киирбитигэр, кыракый мундулар үргэн көхсүлэрэ хараарыҥнаата. Үктээбит сириттэн уу хабахтара былдьыгыраан тахсаллар. Угаайы иннигэр ото суох кыра ыраас уулаах. Тууну баттаппыт уһун уктаах хараарбыт силистээх оттору тарыйбытыгар, туу үөһэ өттө дыгдас гынан атыгыраан көһүннэ. Төгүрүк киспэ үөһэ өттүттэн тутан соһо тарпытыгар, туу иһигэр киирбит балыктар илиитигэр быллыгыраһан билиннилэр. Туу аллараа өттүттэн өйүү тутан көтөҕөн таһаарбытыгар, тууга киирбит балыктар мөхсөн бирилээн, сирэйигэр уу бырдаҥалаата. Ыараабыт тууну көтөҕөн, бадарааннаах ууну кэһэн батыччахтаан, кытыыга таҕыста. Муннугар ньамах никсик сыта билиннэ. Туутун туруоран баран, тылбыытын төлөрүтэн ылан сиргэ бырахта. Туутун таҥнары тутан балыгын тымтайыгар сүөкээтэ. Биир баҕа киирбитин атаҕыттан ылан тыраадыҥнатан ылан бырахта. Бүгүн бэркэ киирбит. Сорох күн аҕыйах буолар. Ону аҕата балык тахсыбатах, кирийбит буоллаҕа диэччи. Туу тылбыытын кэтэрдэн баран, оннугар киллэрэн укта. Иккис тууга аҕыйах балык киирбит. Барыта алта тууну көрөн, тымтайын ортотунан балыгы ылла. Дьиэтигэр аҕалбытыгар бөдөҥүн талан үтэһэҕэ үөллүлэр.
//-- * * * --//
   Сайын устата туох даҕаны быһылаан буолбата. Саха киһитэ күөх сайыҥҥа солото суох буолар. Хаһан да бүппэт үлэлэригэр түбүгүрэн тахсаллар. Этэҥҥэ олордоххо дьыл-хонук ааһара түргэн.
   Аҕа ууһун ыаллара төһө да киэҥ сиринэн тайаан арҕам-тарҕам олордоллор, сонуннарын билсиһэ-истиһэ олороллор. Ким өлбүтэ, төрөөбүтэ, ким тугу бултаабыта, ким сайылыкка тахсыбыта, кимнээх этиспиттэрэ, ким ханна барбыта барыта иһиллэ турааччы. Ыалдьыт киирдэҕинэ, туох-ханнык иннинэ сонун ыйыталаһаллар. Элбэх кэпсээннээх киһи мааны ыалдьыт буолар. Дьиэлээхтэри сэргэхситэр.
   Остуруок дьоно сайын ханна да барбатылар. Саха ыалын курдук сайын сиир астарын хаһаамматтар. Соҕурууттан бэлэм ас тиэллэн кэлэр. Кочанан бурдук, туус, туустаах сыа, мүөт, буокка кэлбитэ. Оттон эти, арыыны, кыайан бултаабат сахалартан дьаһаах оннугар диэн буор босхо ылаллар. Сорох тойоттор бэлэх диэн бүтүн кур оҕуһу аҕалааччылар.
   Хаһаактар сайын туос иллэҥнэр. Куйааска сөтүөлүүллэр, күн уотугар сыламныыллар. Өрүскэ киирэн балыктыыллар. Нуучча киһитэ өрүскэ киирэн балыктыырын сөбүлүүр. Балык булда – сынньалаҥ булт. Хааман эрэйдэммэккин, кэтэһиилээх эрэ. Өрүскэ балык дэлэй. Балыксыт киһиэхэ улахан балык хабан тардыһара, дьирээлэһэрэ, ууну лаһыйан, өрөҕөтө кылбаҥнаан тахсара – туһугар долгутуулаах түгэн.
   Арыыга киирэн оттоотохторуна даҕаны, элбэх буолан холкутук, балыктыы-балыктыы үлэлииллэр. Күн аҥаара окко үлэлээтэхтэринэ сөп.
   Күһүн күөл мууһа тоҥуута булчут нууччалар эмиэ бултуу тарҕастылар. Оттон хаһаактар сөрүүҥҥэ тутууга үлэлииллэр. Эбии дьиэ, ампаар эҥин туталлар. Хонук маһы мастыыллар. Муус доруобай эдэр дьон кыһын туос иллэҥ буолан сыталларыттан салҕаллар.
   Кыһын түүлээх булда бүппүтүн кэннэ, онтон-мантан дьаһаах туттарааччылар кэллилэр. Урукку дьыллардааҕар элбэх түүлээх киирдэ. Туох да аманаата суох дьаһааҕы бэркэ төлөөтүлэр. Сорохтор аҕыйах киис тириитин аҕаллылар да, туох буолуой. Кылаабынайа, дьаһаах бэрээдэгэр үөрэнэн эрэллэр.
   Парфен Ходырев төрүт даҕаны дьону аманаакка тутары сөбүлээбэт этэ. Аманааты тутаары улууска саалаах-сэптээх тахсан сахалары куттуулларын, дьон олоҕун аймыылларын иһигэр ыарыргыыра. Дьахталлар куттаммыт харахтарын, оҕолор оһох кэннигэр түһэллэрин көрдөҕүнэ, аһыныах санаата кэлэрэ.
   Кырдьык, бурдугу үүннэрэри билбэт, тыйыс дойдуга олохсуйбут дьон олохторо ыарахан. Үлэһиттэрэ, булчуттара, тулуурдара бэрт уонна арыгыга аймаммат буолан үрүк-түрүк олороллор. Дьадаҥы ыалга киирдэхтэринэ, сахалар эттэрэ-сииннэрэ иинэҕэһэ, таҥастара-саптара суоҕа, дьиэлэрэ-уоттара кураанаҕа киһи дьаһаах көрдүөн тыла да тахсыбат дьоно. Ону ол диэбэккэ, сулууспатын быһыытынан, эбээһинэһин толорон, түүлээҕи хомуйуохтаах. Саха баайдара даҕаны элбэх киис тириитэ биэрэллэрин сөбүлээбэттэрэ, ыарыргыыллара чахчы. Ыксаан, саалаах-сэптээх утарсыыга турунан эрдэхтэрэ. Хата, бу кэлин Иван Галкин сөптөөх сыһыаны олохтоон, эйэ дэмнээх олох буолуох курдук. Оннук эрэ буоллар…
   Тохсунньу ый үүнэн, саҥа 1638 сыл саҕаланна. Таҥара көмөтүнэн барыта этэҥҥэ буолуо дуо? Ону ким да билбэт. Ким этиэй, эрэниэй бу уһуга-киэҥэ биллибэт түҥ тайҕаҕа, тыйыс чуумпу дойдуга барыта нус бааччы, эйэ дэмнээх олох буолуо диэн…
//-- * * * --//
   Москваҕа былааска олорор боярдарга, государга Мангазея уонна Енисейскэй воеводалара хардарыта үҥсэр суруктара тиийтэлиир. Бас-көс боярдары ордук нуучча хаһаактара сирдэриттэн көҥөсүһэн бэйэ-бэйэлэрин кытта сэриилэспиттэрэ долгутта. Ханнык да былааһы, сокуону билиммэт араас түөкүттэр бөлөхтөрө Ленскэй кыраайга тиийтэлээн, көҥүл айбардыылларын түмүгэр государство хааһынатыгар түүлээх киириитэ мөлтөөбүтүн хайдах эмэ тохтотор дьаһалы ылыннахтарына эрэ сатаныах курдук буолла.
   Онон ыраах Ленскэй кыраайга хайаан да воеводствоны тэрийэр наада тирээтэ. Ол дойдуттан сурах-садьык биир сылынан, сороҕор икки сылынан Москваҕа тиийэр. Онон воеводанан «кытаанах илиилээх» киһини аныахха диэтилэр. Ити дуоһунаска, элбэх киһиттэн сыымайдаан, суоһунан-суодалынан аатырбыт стольник Петр Петрович Головин диэн киһини булан анаатылар.
   Биир боярин «Петр Головин урут дьону олус накаастаабыт кырыктаах киһи, онон кинини ыраах сиргэ ыытар сатаммат, олус кытаатан, иноземецтары өрө туруоруо диэн утарда. Онуоха иккис боярин киниэхэ соҕотохтуу былааһы биэрбэккэ, сымнаҕас майгылаах, бэрээдэктээх киһини булан, иккис воеводанан аныаҕыҥ диэбитигэр сөбүлэстилэр. Онон икки воевода барар буолла. Боярдар Думаларын ыйааҕынан иккис воеводанан эмиэ стольник Матвей Богданович Глебов ананна. Кинилэргэ духуобунай өттүнэн көмөлөһөөччү быһыытынан дьяк Ефим Варфоломеевич Филатов барсар буолла.
   Петр Головин иккис воевода барсар буолбутун истэн сөбүлээбэтэ. «Итэҕэйбэт буоллаххытына барбаппын!» – эҥин диэмэхтээтэ. Ону: «Бачча ыраах, киэҥ, дьиикэй дойдуга олорон соҕотоҕун дьаһайарыҥ ыарахан буолуо» – диэн быһаардылар. Киһилэрэ син биир сөбүлэммэккэ мөккүстэ. «Мин соҕотоҕун даҕаны сөп буолуом!» – диэмэхтээтэ. «Оччоҕо эн оннугар атын киһини булан ыытыахпыт», – диэбиттэригэр, биир хонук толкуйдууругар көрдөстө. Сөбүлэстилэр.
   Дьиэтигэр кэлэн, сыта-тура толкуйдаан баран, сарсыҥҥытыгар кэлэн сөбүлэһэрин биллэрдэ. Өсөһөн даҕаны туһа тахсыа суоҕун өйдөөтөҕө.
   Сааһы, сайыны быһа айан тэрээһинигэр сырыттылар. Сулууспалыы барыахтаах дьону сүүмэрдээтилэр. Оҥостон-тэринэн элбэх киһи барар буолла.
   Чэҥ муус кыраайыгар, Саха сиригэр, кыһын устата туох даҕаны быһылаан буолбакка, Парфен Ходырев отучча киһини ыраах Дьааҥы өрүскэ ыытарга быһаарда. Хаһаактар хоту Дьааҥыга ыыт диэн көрдөспүттэрэ өр буолла.
   Кинилэр саас хаар ууллуута, атынан Алдан төрдүн мууһунан туораан, били урут Селиван Харитонов Дьааҥыга быһа барар суолу тобулан барбыт Буос Ыт аартыгынан айаннаатылар. Яна диэн ааттаабыт өрүстэригэр тиийэн симиэбийэ туттан кыстыыр санаалаахтар.
//-- * * * --//
   Саас күөх от бытыгыраан тахсыыта Тордуохтаах тиҥэһэ ынахтара Маҕааччыйа төрөөн үөртэ. Үчүгэйкээн тыһы тамыйах кэлбит. Ол аата ынах иччитэ Мылахсын хотун баай биэрдэҕэ. Дьэ үчүгэй.
   Саха дьадаҥы ыалыгар саас ынах төрүүрэ – улахан үөрүү. Сэлгэйээн ынах, хотон иччилэригэр махтанан малааһын оҥордо. Уот иччитэ Хатан Тэмиэрийэ, эмиэ үөрбүт-көппүт курдук буолан, күлүбүрэччи умайар. Үөрүүлээх дьоро киэһэҕэ кус этэ сиэтилэр.
   Саҥа кэлбит кус саҥатыттан киһи утуйбат үлүгэрэ. Түүнү быһа мороду саҥата иһиллэр. Бэл, дал кэннинээҕи дулҕа уутугар түһэн төбөлөрө хараарыҥныыр. Өрөөбө тиргэлээн, күн аайы үс-түөрт куһу дьиэтигэр аҕалар.
   Саха кус этин сөбүлээн сиир. Төһө да дьадаҥы, аас олохтоох ыал куһаҕан көтөрү сиэбэт. Ол курдук тоҥсоҕойу, киргили, кукаакыны, турааҕы, суору, туруйаны аньыырҕаан өлөрбөттөр. Сүүрэр атахтаахтан бөрөнү, сиэгэни, бэдэри, саһылы, кииһи, бэлиэлээҕи, солоҥдону сиэбэттэр. Оттон куобаҕы, уу күтэрин, тииҥи сииллэр. Куобах элбээтэҕинэ, дьадаҥы ыал дьылы туоруур биир сүрүн астара буолар. Куртуйах, хабдьы, бочугурас, тайах, туртас, кыыл таба этэ бастыҥ аһылыкка киирсэр.
   Өрөөбө атаһа Мэндэй уол кэллэҕинэ, чаачар саанан чыычаахтыы бараллар. Чыычааҕы өлөрдөхтөрүнэ, түүтүн үргээн, уокка саллан сииллэр. Көтөр төһөнөн кыра да, оччонон этэ минньигэс буолар. Сиэммэт чыычааҕы өлөрбөттөр. Холобур, күөрэгэйи, сылгы чыычааҕын, чычып-чаабы сиэбэттэр. Кыһыл түөстээх талах чыычааҕа, чооруос, туллук, сыыр чыычааҕа, ынах чыычааҕа сиэнэр. Чөкчөҥөнү, үгүрүөнү, барааҕы бултаһаллар.
   Киһи саамай дьоллоох кэмэ – туох да кыһалҕата суох оҕо сааһа. Иһэ тотто да, туохха да кыһаммат. Ийэ, аҕа баар. Оҕо ыалдьыы, кырдьыы, өлүү-сүтүү туһунан санаабат даҕаны. Куйаас буоллаҕына, оҕолор санаатахтарын аайы сөтүөлүүллэр. Сорох киэһэ сайылык оҕолоро мустан, оонньоон, өргө диэри утуйбаттар. Оҕо сарсыарда уута ханыар диэри утуйан турар.
   Өрөөбө оннук олорор. Ийэлээх аҕата «оҕобут, саатар, кыра сааһыгар эрэйи билбэтин, кини даҕаны улааттаҕына олох кыһалҕатын билиэ» дэһэллэр. Соҕотох уоллара оҕо сааһа дьоллоох буоларыгар баҕараллар.
//-- * * * --//
   Москва улахан чунуобунньуктара Ленскэй кыраайга стольник диэн кыра чыыннаах киһини воеводанан анаатылар. Атын куораттарга окольничий диэн улахан чыыннаах боярдар воеводанан ананар этилэр. Түҥкэтэх дойдуга стольник даҕаны сөп буолуо диэтэхтэрэ.
   Петр Головиҥҥа Ленскэй кыраайга тиийэн бэрээдэк олохтууругар, хааһынаҕа түүлээх киириитин элбэтэригэр сорудах биэрдилэр. «Государственнай наказ» диэн ааттанар бэчээттээх кумааҕыны ылла. Онно этиллэринэн, Сибиир куораттарын воеводаларыгар этэрээти көлөнөн, бородууктанан, табаарынан хааччыйалларыгар, туох наада буоларынан көмө оҥороллоругар сорудахтаммыт. Мангазея воеводатыгар аны Бүлүү, Лена өрүстэргэ дьону ыыталыыра бобуллар буолла.
   Москваттан судно оҥоһуутугар туттуллар тээбириннэри – скоба, дьаакыр, тоһоҕо, бэчимэ быа, баарыс таҥаһын эҥин ыллылар. Икки пушканы, уон пищаль сааны, эбии куйаҕы, сэрии сэптэрин тиэйэн илдьиэхтээхтэр. Судно оҥорор, сааны өрөмүөннүүр маастардары, болуотунньуктары, ат сэбин, оһоҕу эҥин оҥорор идэлээх дьону илдьэллэр. Хаһаактары, стрелецтэри сорохторун аараттан булуохтаахтар. Харчы хамнастаах, бурдук нуормалаах сулууспаҕа киириэн баҕалаах дьон элбэх буолан, талымастаан ылаллар.
   Улахан экспедиция дьиҥнээх тэриллиитэ Тобольскай куоракка буолуохтаах. Ленскэй кыраайга барыта түөрт сүүсчэкэ киһи тиийэрин былааннаатылар. Итиччэ дьон үс сыл сиир бурдуктарын тиэйэн илдьиэхтээхтэр. Онон таһаҕастара элбэх, айаннара бытаан буолара буолуо.
   Кинилэр былааннара улахан. Уһуга-киэҥэ биллибэт киэҥ тайҕаны, сирин-дойдутун үөрэтэн, төһө киэҥин, ханан хайдах барар суол баарын, олохтоох нэһилиэнньэтин эҥин билиэхтээхтэр. Сүрүн сыаллара – түүлээх хааһынаҕа киириитин элбэтии.
   Элбэх таһаҕастаах көһүүн экспедиция хаар түһэрин кытта хоҥунна. Айаннара сүрдээх бытаан, тардылыктаах буолсу. Аҥаардас таһаҕастаах сыарҕалаах көлө ахсаана 182 буолуохтаах. Ол көстүбэккэ, улахан эрэйдээх айан буолар чинчилээх.
//-- * * * --//
   Саха сиригэр чуумпу, наҕыл олох буолан, күнтэн күн түргэнник ааһар. Туох даҕаны сонун суох. «Сонун суоҕа бэйэтэ үчүгэй сонун» диэн нуучча өһүн хоһооно баар. Ол аата туох даҕаны быһылаан, аймалҕан буолбат.
   Кыһыҥҥы түүлээх булда ааспытын кэннэ, эмиэ былырыыҥҥы курдук сахалар дьаһааҕы кэмигэр аҕалтаатылар. Кинилэр саҥа бэрээдэккэ үөрэнэн, биэрэллэрин биэрэн, төлүүллэрин төлөөн баран, эмиэ нус-хас олохторо салҕанар. Кырыалаах кыһын ааһан, 1639 сыллааҕы саас кэллэ.
   Головин каравана бэрт бытааннык, эрэйинэн айаннаан, Тобольскайга сааһыары эрэ тиийдэ. Сир аайы көлө көстүбэккэ – ол айдаана. Сорохторо хаала-хаала, бэрт эрэйинэн сыҕарыйаллар. Бааһынайдар эһиннибит-быһынныбыт, көлөбүт аҕыйах, ырыган, ол-бу тиийбэт диэн, биричиинэ булаллара элбэх. Бурдук, эбиэс аанньа үүммэтэҕинэн сылтаҕыраллар. «Посадскай» диэн ааттанар дьон «оброктан босхолоотуннар, оччоҕо илдьэбит» дэһэллэр. Талбыттарын туойаллар. Олохтоох воевода ыыта сатыыр да, илдьиэхтээх дьон олус ыарыргыыллар. Ат этигэр төлөнөр харчыны мыыналлар. Кырдьык, хааһына борогуон харчыта диэн кыраны анаабыта. Сирэ ырааҕа, суола-ииһэ куһаҕана бэрт.
   Оттон Ленскэй остуруоктан Парфен Ходырев ыыппыт хаһаактара Дьааҥыттан Индигиир өрүскэ тиийэн, олохтоох тоҥустартан, дьүкээгирдэртэн дьаһаах хомуйаллар. Онно сүгүн төлөөбөккө, эмиэ аманаат тутарга күһэлиннилэр. Утарыласпыттары тимир саа тыаһынан куттаан бэриннэрэллэр, кыргыһан үрүө-тараа ыыталыыллар.
//-- * * * --//
   Сайын атырдьах ыйын саҕана Парфен Ходырев отучча хаһаактаах, атынан Байаҕантай улууһугар барарга сананна. Ол диэки олорор сахалар, ыраах олоробут диэн, дьаһааҕы төлөөбөттөр. Аҕаллахтарына даҕаны кыраны аҕалаллар. Баҕар, Алдан үөһээ өттүгэр баар Бутальскай остуруокка олорор Дмитрий Копылов кинилэртэн дьаһааҕы ылара буолуо. Кини Ленскэй остуруокка аҕалыахтаах сахалартан дьаһааҕы хомуйуо суохтаах этэ. Ол туһунан өссө Иван Галкин саҕана киһи ыытан кэпсэппиттэрэ. Онно Копылов сахалартан дьаһаах хомуйуо суох буолан тылын биэрбитэ. Кини Алдан илин, соҕуруу өттүлэригэр баар тоҥустартан да хомуйдаҕына сөп. Өскөтүн сахалартан хомуйбут буоллаҕына, иирсэллэр.
   Атырдьах ыйын эргэтэ. Сайыҥҥы сыралҕан куйаас ааһан, үөн-көйүүр намтаан, айанныырга, үлэлииргэ үчүгэй кэм. Көтөр кынаттаах сайыҥҥы күргүөм саҥата аҕыйаабыт. Чуумпуран, сир-дойду уоскуйан налыйбыт. Салгын сөрүүдүйэн, айан дьонугар үчүгэй буолбут.
   Онно-манна сахалар оттуу сылдьаллара көстөр. Сорохтор оҕустаах сыарҕанан бугулу таһан кэбиһэн эрэллэр. Аттаах дьон суол устун субуһан ааһан эрэллэрин одуулаһаллар. Кинилэр уһун кыһыннаах дойдуга, наар сүөһүнэн иитиллэн олорор дьон буолан, элбэх оту оттоотохторуна табыллар. Сайыны быһа оҕолуун-дьахтардыын оттоон тахсаллар. Буолумуна, туох баар иитимньилэрэ, аһыыр астара, таҥнар таҥастара диэн сүөһү буоллаҕа дии.
   Парфен Ходырев бу дойдуга кэлбитэ өр буолла. Петр Бекетов саҕаттан сулууспалыыр. Кини сахалар олохторун-дьаһахтарын, бэл сорох тылларын-өстөрүн син биллэ. Кинилэргэ сымнаҕастык сыһыаннастахха, эйэ дэмнээхтэр. Көҥүл ыыппатахха, дьаһаах бэрээдэгэр үөрэниэх курдуктар.
   Аара биир кыра аҕа ууһугар тохтоон, хонон-өрөөн ааһарга сананнылар. Бу аҕа ууһуттан ааспыт кыһын олус аҕыйах киис тириитэ киирбитэ. Ол иһин эбии киис тириитэ хомуйтаран ылыахтаахтар.
   Эмискэ биэс аттаах киһи сүүрдэн мэҥитэн кэлэн, иннилэригэр хорус гыннаран тохтоотулар.
   – Тойонуом, өстөөхтөрбүт кэлэн, күүстэринэн сүөһүбүтүн үүрдүлэр. Көмөлөһүҥ, күн-ый буолуҥ, – тойонноро, атыттан түспэккэ эрэ, Семен Никитин диэн хаһаак диэки көрөр.
   – Что он говорит? – диэн биир киһи Петрушкаттан ыйытар.
   – Он говорит, ограбили. Скот угнали. Просит помощи, – диэн Петрушка тылбаастыыр.
   Кэлбит киһини кытта Петрушка тылбааһынан, сороҕор Парфен бэйэтэ сахалыы саҥаран быһаарыстылар.
   – Ен кимий? Хантан келдин? – диэн Ходырев сахалыы саҥаран ыйытар.
   – Ороһу уола Матаар диэммин… Сылаҥтан кэллим.
   – Кимнээх сүөһүгүн үүрдүлэр? – Петрушка ыйытар.
   – Нөөрүктээйи тойоно Чыппа Кэрэмэй уонна Наахара дьоно. Кинилэргэ нууччалар бааллар.
   – Ханнык нууччалар?
   – Алдан нууччалара. Хас да киһибитин өлөрдүлэр. Сүөһүбүтүн үүрдүлэр. Иэдээн буолла. Абырааҥ!
   – Хайа диэки үүрдүлэр?
   – Нөөрүктээйи диэки. Бара охсуоҕуҥ! Аара сиппэтэхпитинэ, сүөһүбүтүн булуохпут суоҕа.
   Парфен Ходырев хамаанда биэрэн, сып-сап хомуннулар. Тохтоон олорор аҕа ууһуттан дьон эбии көрдөөбүттэригэр сэттэ киһини биэрдилэр. Хомуна охсон, тиэтэлинэн, Сылаҥ диэки аттарын айаннаттылар.
   Хата, Сылаҥ чугас баар эбит. Онно тиийбиттэригэр, бэлэмнэнэн, күүтэн олорор дьон холбостулар. Сүүсчэкэ кэриҥэ аттаах киһи буолла. Тиэтэлинэн Нөөрүктээйи диэки сиэллэрдилэр…
//-- * * * --//
   Бу иннинээҕи быһыы-майгы хайдах этэй? Сылаҥнар Нөөрүктээйи уонна Наахара аймаҕы кытары былыр-былыргыттан өстөөхтөр. Хардарыта сүөһүнү үүрсүү, охсуһуу, эмиэ да эйэлэһии, тохтоон умнулла сыһа-сыһа, күөдьүйэрэ.
   Быйыл саас Чыппа Кэрэмэй бастыҥ атыырын үөрэ сүппүтэ. Көрдөөн, онтон-мантан сураһан көрбүттэрэ да, булбатахтара. Бүтүн атыыр үөрэ ууга тааһы бырахпыттыы мэлийбитэ. Бука, Сылаҥ түөкүттэрэ кэлэн уорбуттара буолуо диэн сэрэйбиттэрэ. Урут да уорар этилэр диэн буолбута. «Биһиги диэтэх дьону атаҕастаатахтара, баран кэһэтиэҕиҥ, сүөһүлэрин үүрүөҕүҥ» дэспиттэрэ.
   Иллэрээ сыллааҕыта Нөөрүктээйи дьоно аатырбыт минньигэс соболоох күөлгэ муҥхалыы тиийбиттэрэ, Сылаҥтан кэлэн «биһиги күөлбүтүгэр балыктаамаҥ» диэн үүрэн ыыппыттара. Ол онон хаалбыта. Атыыр үөрүн үүрбүттэрин эмиэ таах хааллардахха, мөлтөөбүттэр диэхтэрэ. Оччоҕо олох үрдүлэригэр ыттыахтара.
   Сылаҥ – элбэх баатырдаах улахан аҕа ууһа. Харса-хабыра суох дьон. Онон нөөрүктээйилэр аймахтарын наахаралары тарпыттара. Алдан нууччаларыгар киһитэ ыытан көмө көрдүөҕүҥ диэн сүбэлэспиттэрэ.
   Нуучча тойонугар киис, саһыл тириитэ кэһиилээх тиийэн көрдөспүттэригэр, тойонноро Дмитрий Копылов десятник Юрий Петров баһылыктаах сүүрбэ киһини ыыппыта. Копылов сахалары бэйэ диэки тардар кэскиллээх буолуо диэн кичэмэл санаалааҕа. Онон сөбүлэммитэ. Сылаҥҥа элбэх буолан барбыттара…
   Нөөрүктээйилэр сүгүн айаннаабат, тыаҕа куотаары гынар сылгыны, ынаҕы үүрэн, бытааннык айаннаан, Мэҥэ сиригэр тиийэн һайдаан-һаттаан эрдэхтэринэ, эмискэ икки өттүлэринэн аттаах дьон сүүртүлэр. Ону көрөн, инники бөлөххө иһэр Алдан нууччалара ытыалаан бурҕаҥнаттылар.
   Дьиҥнээх кыргыһыы саҕаланна. Сылгылар саа тыаһыттан үргэн, үрүө-тараа сырсан тыаҕа түстүлэр. Төттөрү дойдуларын диэки эргийдилэр. Ынахтар, тыһаҕастар эмиэ куоттулар. Оноҕос тыаһа куһуурар. Ол быыһыгар тимир саа тыаһа түптэ сааллар. Парфен Ходыревтаах төгүрүйэн, улам баһыйан бардылар.
   Эмискэ ытыалаһыы ортотугар түбэһэн хаалбыт дьоҥҥо соһуйуу, уолуйуу буолла. Сүрдээх элбэх киһи кэлэн төгүрүйэн, кылыстарын, батыйаларын кылбаҥнатан хаһыытаһаллара, саа тыаһа ханнык да эр санаалаах киһини чаҕытар үлүгэрэ буолла. Сорох сахалар сүөһүлэр кэннилэриттэн куотан тыаҕа түстүлэр. Кимнээх эрэ өлбүтэ буолан оҕуннулар. Онтон нууччалара бэриммиттэрин көрөн, охсуһар сахалар эмиэ бэринэн тобуктаатылар.
   Уһаабатах эрээри булумах сэриигэ икки өттүттэн уонча саха охтубут. Нууччаларга өлбүт суох. Бааһырбыттар бааллар. Сахалар куйахтара суох буолан ордук хоттордулар.
   Парфен Ходырев Алдан нууччалара Ленскэй остуруокка кэлэн дьаһаах төлүүр сахаларга кэлэн орооһоллорун олох тохтоттоҕуна сатанар. Ол туһунан кинилэргэ кытаанахтык өйдөтөөрү, бэриммит нууччалары сааларын-сэптэрин бырахтаран баран, биир сиргэ чөмөхтөөн олордуталаата. Кинилэр аттыларыгар тэйиччи соҕус бэриммит сахалар олордулар. Ол кэннэ атамаан Алдан нууччаларыгар туһаайан: «Эһиги тоҥустартан эрэ дьаһаах хомуйуохтааххыт, сахаларга төрүт чугаһаамаҥ. Ону истибэт буоллаххытына, улахан иирсээн буолуо!» – диэн кытаанахтык сэрэттэ.
   – Юрий Петрову уонна икки хаһаагы тутабыт, буруйгут иһин Енисейскэйгэ ыытыам, – диэтэ.
   Уоннааҕыларын ыыталыыр буолла. Хаһаактар кэлэн тутуллар дьону туруортаан илдьэ бардылар. Босхоломмут дьон тураары гыммыттарын Парфен илиитинэн сапсыйан төттөрү олорто. Уонна Петрушканан тылбаастатан, Сылаҥ сахаларыгар «таһыйыҥ» диэн этиттэрдэ. Кымньыытын уунна.
   Сахалар нууччалары таһыйыахтарын саллан, толлон, өйдөөбөтөх курдук, хамсаабакка, кымньыыны ылбакка көрөн турдулар.
   Онуоха биир сааһырбыт хаһаак эттэ:
   – Не горазд ты, Парфен Васильевич, говоришь, что велишь иноземцам, якутам русских служивых людей побить! Ты их сам побей, чтобы не столь было позорно государственному имени.
   – Ладно, оставить! Встаньте и идите. Но чтобы в Ленскую сторону не приходили. Поняли?!
   – Поняли, – бэриммит хаһаактар туруталаатылар.
   Чыппа Кэрэмэй өстөөхтөрүгэр хотторон, үүрэн иһэр сүөһүтүн былдьатан, сааты кытта төннөрүгэр тиийдэ. Хотторуу кыһыыта-абата эрэ буолбатах, бастыҥ баатыра Солондой өллө. «Ити хайа иккэрдигэр нууччалар истэ-билэ охсон, сылаҥнарга кэлэн көмөлөстүлэр? Бээрэ, нууччалартан биир да киһи өлбөтөх диэтилэр. Ити дьон бэйэ-бэйэлэрин өлөрсүбэт буоллахтара дуу? Тоҕо да өлөрсүөхтэрэй. Биир хааннаах дьон буоллахтара». Алдан нууччаларын сыыһа ыҥырбыт эбит. Чугастыы улахан Эбэ нууччаларын көмөҕө ыҥырбыта буоллар ордук буолуо эбит. Баҕар, кэлэн көмөлөһүө этилэр. Сылаҥнарга көмөлөстүлэр дии. Бороҕоннорго эмиэ көмөлөспүттэрэ. Итинник саныы-саныы Чыппа Кэрэмэй өлбүт дьонун харайтараары, дьонун ыҥырда.
   Парфен Ходырев, Сылаҥ тойонугар олорон, дьаһаах төлүөн сөптөөх сэниэ дьон ааттарын ыйыталаһан кумааҕыга суруйтарда. «Бу испииһэккэ киирбит дьонтон киис тириитэ хомуйаҥҥыт дьаһааҕы төлүүр буолуоххут», – диэтэ. Онтон Байаҕантай улууһугар бардылар. Онно сылдьан, эмиэ дьон ааттарын ыйыталаһан суруйдулар. Байаҕантайтан Иэгэдэй аҕатын ууһугар кэллилэр. Атын кыра аймахтары, ойдом олорор ыаллары таарыйбатылар.
   Иэгэдэй аҕа ууһун баһылыга Модьукаан Хара Сыыр диэн алааска кэлэн сайылыыр. Нууччалар, улуустары кэрийэ сылдьан, аҕа ууһун баһылыгар кэлэн тохтооччулар. Модьукаан дьиэтэ-уота бэйэтин курдук улахан, бөҕө-таҕа. Туос ураһа эҥин диэн суох. Өрдөөҕүтэ Петр Бекетов бу киһиэхэ сылдьарыгар эйэ дэмнээхтик көрсүбүттэрэ. Ону Парфен Ходырев өйдүүр. Онон хаһааҥҥыттан эмэ билэр киһитигэр кэлбит курдук киирдэ.
   Сахаҕа да бөдөҥ-садаҥ, улахан киһи баар буолар эбит. Икки чанчыга кыырыктыйан эрэр баттахтаах, сүһүөхтээх муруннаах, аҕамсыйбыт киһи туоллан олорор. Парфен аҕыйах саха тылын биллэр даҕаны, Петрушканан тылбаастатан кэпсэттэ.
   Модьукаан нуучча дьонугар аттаммыт оҕус тиҥэһэни өлөртөрдө. Ким ханна хонорун дьаһайда. Бэйэтин дьиэтигэр уонча киһини түһэрдэ. Уоннааҕыларын улахан алаас тула олорор икки ыалга ыытта. Онно биирдэригэр уола Тиһикээн боотур олорор. Аһаан баран, суруксут Иэгэдэй аҕатын ууһун «Игидейский род» диэн суруйда. Ол анныгар дьон испииһэгин суруйарыгар аатын уонна аҕатын аатын ыйыталаһар.
   Модьукаан үс ойоҕуттан уон уоллаах. Улахан уолун Тиһикээни суруйдулар. Онтон атыттарын саастарын ситэ илик оҕолор диэн, суруйбатылар. Тиһикээн, сүүрбэ үһэ буолан, ойох ылан, туһунан олорор. Суруксут хаас куорсунун чэрэниилэҕэ уган ылан баран маннык суруйда – «Князец Мочикан Нагуев, Сынь ево Тисикан».
   Суруксут онтон салгыы дьаһаах төлүөн сөптөөх сэниэ ыал аҕаларын аатын ыйыта-ыйыта, сатаан истибэтэҕинэ, Петрушкаҕа көмөлөһүннэрэн суруйда.
   – Тулааһыны суруй, – диэн Модьукаан этэр.
   – Оттон аҕатын аата кимий? – диэн Петрушка ыйытар.
   – Оҕотой диэн.
   – Пиши, Туласын Оготоев.
   – Как? – суруксут суруйан иһэн хатылатар.
   Нуучча кумааҕыга суруйдаҕына, кыра оҕолор ойуу түһэрин дьиибэргии көрөллөр.
   – Лөглөйү суруйуҥ, – Модьукаан эмиэ этэн биэрэр.
   – Аҕатын аата?
   – Дьонтоос диэн.
   – Пиши, Леглой Жонтосов.
   Суруксут эмиэ өйдөөн истибэккэ хаста да хатылатта. Ол кэнниттэн «Легле Жентосов» диэн суруйда.
   Тоҕойоон уола Туорай диэн киһини суруксут «Торе Тегусов» диэн суруйда. Модьукаан инитэ Күһэҥэйи «Кусеней» диэн суруйдулар. Суруксут саха аатын сороҕор киһи билбэт гына суруйарын, Петрушка этэн көннөртөрөр. Ол эрээри, суругу билбэт буолан, кыайан үчүгэйдик көннөттөрбөт.
   – Ты будешь князцем рода, – диэн Парфен Ходырев Модьукааҥҥа этэр.
   – Аны эн кинээс буолаҕын, – Петрушка тылбаастыыр.
   – Ол аата тугуй?
   – Сахалыыта тойон, баһылык диэн. Бу кумааҕыга дьон аата сурулунна. Бу дьон сыл аайы киис тириитэ биэриэхтээхтэр. Ону эн, кинээс буолаҥҥын, хомуйан нууччалар ордууларыгар тиэрдэҕин. Өйдөөтүҥ дуо?
   – Ол төһө кииһи хомуйабын?
   – Төһөнү кыайалларынан. Баай киһи элбэҕи биэриэхтээх.
   – Сыл аайы төлүүбүн дуо?
   – Сыл аайы.
   – Оо, эрэй эбит. Сорох дьыл киис аҕыйыыр ээ.
   – Булчуттары тэрийэн ыраах ыыт. Сорох баайдар инньэ гыналлар. Бу Таатта үрэх уҥуор Аммаҕа диэри хас эмэ көстөөх халыҥ сис үһү. Амма уҥуор эмиэ ким да олорбот сиһэ дииллэр. Бэйэҥ бэркэ билэриҥ буолуо.
   – Билэн бөҕө. Бултаабыт дойдум буоллаҕа…
   Сарсыарда туран Таатта үрэх сүнньүгэр олорор Баатылы диэн улахан аҕа ууһугар бардылар. Петр Бекетов маҥнайгы улахан утарсыыны көрсүбүт сирэ. Хаһаак өлбүтүгэр абаран, сүөһүлэрин үүрэн барбыттара. Онно улахан алааска хоно сыттахтарына, түүн кэннилэриттэн эккирэтэн тиийэн, сэриилээн, үүрэн иһэр сүөһүлэрин былдьаан ылбыттара. Быйыл хайдах көрсөллөр? Остуруоктан ыраах олорор улахан аҕа ууһа. Сураҕа, аҕа баһылыктара Дьинтиис баай өлбүт үһү. Ааспыт кыһын дьаһаахха аҕыйах кииһи аҕалбыттара.
   Сахалар билигин эйэлээхтэр. Этэҥҥэ буоллаҕына, этэрээт төннөрүгэр үс аҥыы хайдан, илин эҥээргэ олорор улахан аҕа уустарыгар барыларыгар сылдьан, дьаһаах төлүүр дьону испииһэктиэхтэрэ. Уон киһилээх биир этэрээт Таатта үрэх сүнньүн батыһыа. Иккис Амманан эргийиэ. Үһүс Чэриктэй, Дүпсүн диэкинэн барыа.
   Оттон Иэгэдэй аҕа баһылыга Модьукаан уруккуттан эйэ дэмнээх киһи. Сымнаҕас, үчүгэй киһи быһыылаах. Парфен Ходырев барарыгар киниэхэ оҕуруо, алтан хочулуок, туус биэрдэ.
//-- * * * --//
   Сааһыран эрэр хаһаактар, стрелецтэр өйдүүр кэмнэригэр Россияҕа буолбут былаас былдьаһыытын түрбүөннээх кэмнэригэр үгүс боярдар, дворяннар эстэн хаалбыттара. Ол эрээри боярдар оҕолоро үтүө төрүттээхтэр диэн ытыктаналлар. Удьуор харалык дьон быһыытынан дуоһунаска тиксэллэр. Парфен Ходыревы, үтүө төрүттээҕин санатан, «сын боярский» диэн ааттыыллар.
   Илин эҥээр улуустарыгар этэҥҥэ сылдьан, дьон ааттарын суруйан, эргиллэн кэллилэр. Билигин хайа аҕа ууһа төһө киһилээҕин син барыллаан билэллэр. Урут сорох аҕа ууһуттан «аҕыйах киһилээхпит» диэн дьаһааҕы кыраны аҕалаллара. Ханна да утарылаһыы, урукку курдук куттанан тыаҕа түһүү эҥин буолбата. Ол эрээри дьон аатын суруйары сөбүлээбэттэрэ, сэрэхэчийэллэрэ көстөр. Сир аайы «тоҕо суруйаҕыт» диэн ыйыталлар. Сорох кинээстэр аймахтарын аатын эппэккэ кистээн кэбиһэллэрин билэн, атын дьонтон эмиэ ыйыталлар. Дьаһаах бэрээдэгэр сыыйа үөрэнэн иһэллэрэ буоллар үчүгэй буолуо этэ.
   Күһүн промысловиктар эмиэ бултуу онно-манна тарҕастылар. Сайын аайы оннук идэлээх дьон эбии кэлэр буолан, булчуттар элбээн эрэллэр. Оттон хаһаактар, стрелецтэр тутууга үлэлиэхтэрэ. Таах сыталлара куһаҕан. Тэһийбэттэр. Бэйэ-бэйэлэрин тыыхайдаһан, иирсэн, охсуһан да турааччылар. Эдэр саастарыттан сэрии эрэ дьарыктаах дьон да буоллар, үөрэнэн болуотунньук бэрдэ буоллулар. Сааһыран түспэтийбит киһи үлэһит буолааччы. Аҕыйах киһи сулууспатыттан уурайан соҕуруу дойдутугар барбыта. Кинилэр оннуларыгар саҥа эдэр дьон кэлэллэр.
   Парфен Ходырев бэйэтэ эмиэ аны икки-үс сылынан дойдулуом дии саныыр. Сулууспатын хамнаһын харчыта диэн кыра. Ол эрэ эбитэ буоллар, бу дойдуга өр тутуллуо суоҕа этэ. Эрэйэ-кыһалҕата, тымныыта бэрт. Кутталлаах даҕаны. Хаппарыгар хатаабыт суһумнуур кылааннаах күндү түүлээҕэ сыл аайы эбиллэн иһэрэ үчүгэй. Өссө хаҥыан, эбиллиэн баҕарар. Атамаан эрэ буолуо дуо, хас биирдии пятидесятник, десятник, хаһаак, стрелец, промысловик оннук саныыр.
   Ыраах Сибииргэ сулууспалаабыт киһи, атамааныттан көннөрү хаһаакка, стрелецкэ тиийэ, кэлин Россияҕа төнүннэҕинэ, «земельный надел» диэн бас билэр сир анатан ылыахтаах. Этэҥҥэ сулууспалаан Россияҕа төнүннэхтэринэ, бас билэр сирдээх, харчылаах буолан, байан-тайан, барин дэтэн олорор ыра санаалаахтар.
   Онно-манна туохтара-ханныктара биллибэт нууччалар бөлөхтөрө баар буолбут сурахтара иһиллэр. Сахалар остуруокка кэлэн «халаатылар, сүөһүбүтүн уоран сиэтилэр, киис тириитэ көрдөөн ыгаллар-түүрэллэр» диэн үҥсэллэр. Парфен Ходырев «оннук дьон кэллэхтэринэ, тутан манна аҕалыҥ, биһиги бэйэбит дьүүллүөхпүт» диэн өйдөттө. Сахалар нуучча суута баарын билэллэрэ буоллар үчүгэй буолуо этэ.
   Ааспыт кыһын өрүс үөһээ өттүгэр баран бултаабыт промысловиктар эмиэ үҥсүбүттэрэ. Хантан эрэ нууччалар кэлэн бултаабыт түүлээхтэрин уон бырыһыанын «хааһынаҕа» диэн көрдүүллэр үһү. Итинник быһыы салҕанан бардаҕына, олох анархия буолсу. Бачча киэҥ тайҕаҕа туох дьаабы буоларын аҕыйах киһилээх остуруок кыайан саба тутар, бэрээдэги олохтуур кыаҕа суох.
   Сахаларга бэйэлэригэр даҕаны туох да суут-сокуон диэн суох, ким күүстээх ол тойон буолар быһыылаах. Ыйыталаһан биллэххэ, былырыыҥҥы, быйылгы да быһылаан көрдөрбүтүнэн, күүстээх аймах мөлтөх аймаҕы хаһан баҕарар кэлэн түүрэйдиэн, өлөртүөн, сүөһүтүн үүрүөн сөп эбит. Ол иһин киэҥ сиринэн ыһыллан олордохторо. Алдан устун сылдьан көрдөххө, ыраах тыа быыһыгар биирдиилээн ыал буруота баар буолар. Онно сылдьан, ыйыталаһан биллэххэ, өстөөхтөрүттэн күрэнэн, онно-манна тиийэн саһан олороллор эбит. Итинник хабыр быһыыны хайдах эмэ тохтотон, дьиикэй сахалары бэрээдэккэ, сокуоҥҥа үөрэтиэххэ наада. Соҕурууттан элбэх киһилээх воевода иһэр сураҕа иһиллибитэ. Тардыллан, сүрдээх бытааннык айанныыр дьон буолуохтаахтар. Кэлэллэрэ буоллар, кэм бэрээдэк олохтонуо этэ. Кинилэр кэлэллэригэр эбии дьиэлэри тутуохтаахтар.
//-- * * * --//
   Майда үрэх былыр-былыргыттан киис кирийбит, саарба саспыт, саһыл уйаламмыт, булдунан аатырбыт үтүө дойду.
   Ама хайа булчут киһи сарсыарда тыҥ хатыыта туран, аһаан-сиэн бүтэ охсон, туут хайыһарын кэтэн сонор суолугар турбатаҕай, сарсыардааҥҥы кыыһар сарыалы саҥа көрбүттүү одууласпатаҕай? Баҕар, Баай Байанай бэттэх көрөн мичик гынан, күндү кылааннааҕы тоһуурбар тосхойуо диэн эрэнэ санаабатаҕай? Үтүө дойду буоллаҕа барҕа баайдаах Майда үрэх барахсан.
   Билигин манна нууччалар кэлэннэр, үрэх төрдүттэн икки көс холобурдаах үөһэ дьиэ туттан, бултуур сир оҥостубуттара үс сыл буолла. Бултуур ыырдарыгар кими да чугаһаппаттар. Кыһын аайы кэлэн кыстаан, көҥүл бултууллар, балыктыыллар. Талбыттарынан айбардаан олороллор. Бу үрэх иһинэн устан иһэн көрдөххө, төһө да тыа буолбутун иһин, салаа үрэхтэрдээх, булуҥнардаах, ырааһыйалардаах, түүлээх булда үөскүүрүгэр табыгастаах дойду.
   Ахсынньы ыйга күн тахсан баран, күөх урсуҥҥа үөһэ таласпакка, тииттэр үрдүлэринэн көстөн сырдаттар даҕаны, сылыппат. Арҕаа диэки санньыйдар эрэ сотору киирэн борук-сорук буолар.
   Булчуттар сарсыарда хараҥаҕа тураллар. Аһаан-сиэн халлаан сырдыыта бултуу бараллар. Киэһэлик эрдэ кэлэллэр. Күн төһө да кылгаһын иһин, бултуох диэтэххэ уһун сонор сылаалаах. Сааһыары күн уһуо, булт аҕыйыа. Дьэ онно кэлиэ сынньалаҥ олох.
   Промысловиктар сыл аайы күһүн кыттыһан, кочанан Алдан өрүһү өксөйөллөр. Онно-манна симиэбийэ туттан, бултаан-алтаан кыстыыллар. Сорох сиргэ уончалыы, сороҕор биэстии-алталыы буолан олороллор. Оттон чугас эргин бултааччылар, иккилии-үстүү буолан, остуруоктан атынан бараллар. Кинилэр саас эрдэ кулун тутар ый саҕана эргиллэллэр. Оттон Алдан өрүһүнэн ыраах кочанан барбыттар өрүс эстибитин кэннэ биирдэ төннөллөр.
   Бутальскай остуруокка олорор Дмитрий Копылов промысловиктара Алдан өрүһүнэн үөһэ баран бултууллар. Ол эрээри кинилэр аҕыйахтар.
   Нуучча булчуттара хайыһарынан эбэтэр атынан сылдьан бултууллар. Чугастааҕы сахалартан ат эттэһэн ылаллар. Оттон ыты бэйэлэрэ иитэллэр. Аттара сиир отун эмиэ кэпсэтиинэн сахаларга оттотоллор.
   Нууччалар, сир аайы тарҕанан, кииһи аччатан эрэллэр. Инньэ гынан, тоҥустар, булчут сахалар адьас абааһы көрөллөр. Нууччалартан үтүрүйтэрэн, ыраах тэйиччи сиргэ баран бултуурга күһэллэллэр. Сорох нууччалар сүгүн олорботтор. Дьиэ табатын «алҕас» кыыл таба диэн өлөрөн сииллэр. Дьахтары тутан аҕалан «ас астааччынан» олордоллор.
   Кэнникинэн дьаһаахха төлөнөр киис лаппа аҕыйаан олохтоохторго кэлин булчуттары «сайылаан кэбиһиэҕиҥ, оччоҕо куттанан, бу дойдуга кэлиэхтэрэ суоҕа» диэн тыл тарҕанна. Оннук санааны күөдьүтээччинэн Ойулҕа диэн дьадаҥы эрээри, бэрт сытыы-хотуу киһи буолла. Бэйэтигэр биир куомуннаах эрэттэри булан, киксии, сүбэлэһии, кэлии-барыы хойунна.
   Тоҥустар уонна Алдан сахалара эрдэттэн киксэн, тэриллэн кэлэн, икки сиргэ кыстаан олорор булчут промысловиктары кыртылар, үүтээннэри уматтылар. Сордоохтор бэйэ-бэйэлэриттэн ыраах олорор буолан, тугу да истибэккэ, билбэккэ олорон тыыннара быһыннылар.
   Алдан өрүс уҥуоргу өттүгэр сахалар олорор алаастарыттан икки көс кэриҥэ тэйиччи сиргэ баар кыра үрэххэ, нууччалар биир симиэбийэлэрэ баар. Онно быйыл булчут нууччалар кэлэн кыстаан олороллор. Барыта уон икки киһи. Саамай улахан бөлөх. Сахалартан биэс аты атыылаһан ылбыттара. Ол аттарын саас баралларыгар саха ыалыгар хааллараллар. Күһүн кэлэн ылаллар. Олохтоох сахалары кытта үчүгэй сыһыаннаахтар. Сахалар сайын биэс ат сиир отун оттоон биэрэллэр. Оннук кэпсэтиилээхтэр.
   Тохсунньу ый үүнэн, 1640 сыл саҕаланна. Булт үгэнэ ааһан, хаар халыҥаан, билигин сыта-тура холкутук бултууллар. Кыһыҥҥы күн кылгас. Күнтэн күн ааһан, Хайыы үйэ олунньу ый чугаһаан, күн уһаабыта биллэр буолла.
   Биирдэ Кирило Ружников диэн киһи, дьоно бултуу барбыттарын кэннэ, күнүс соҕотоҕун олордоҕуна, аан аһыллан, таһыттан саха киһитэ киирэн кэллэ. Урут көрбөтөх, билбэт киһитэ.
   – Манна эһигини өлөрөөрү гыннылар! Куотуҥ, – киирбит киһи арҕаа диэки илиитинэн сапсыйан көрдөрөр.
   – Что? Елерю? – Кирило балкыһан сахалыы кэпсэтэ сатыыр. Киирбит саха сирэйэ-хараҕа турбута элбэҕи этэр.
   – Ээ, өлөрөөрү! Бара охсуҥ, – саха киһитэ сиэҕиттэн кистээбит быһаҕын таһааран аспыта буолан көрдөрөр. «Куотуҥ» диэн тарбаҕынан сүүрдэн көрдөрөн баран, эмиэ арҕаа диэки сапсыйар.
   – Ну спасибо! Кушать будешь? – Кирило остуолга баар сойбут балык этин диэки ыйан баран, айаҕын хамсатан көрдөрөр.
   Саха киһитэ баһын илгистэн баран, тахсыан иннинэ, өрүс үөһэ-аллара диэки өттүн ыйа-ыйа, тыла суох киһиэхэ кэпсиир курдук тарбаҕынан көрдөрөн, бытыктаах, улахан муруннаах дьону өлөртөөбүттэрин кэпсиир. Бэйэтин тылынан эмиэ саҥарар. Быһаҕы хайдах соннорун сиэхтэригэр кистииллэрин, киис тириитин матаҕатан ылан көрдөрбүтэ буола туран, дьону хайдах өлөртөөбүттэрин көрдөрөр. Булчут барытын өйдөөтө. Ону санаан, куйахата кытта күүрбүт курдук буолла. Саха киһитэ эмиэ «барыҥ, куотуҥ» диэмэхтээн баран тахсан барда.
   Кэтэспит санаатыгар дьоно өр баҕайы буолан кэлитэлээтилэр. Хас киирдэхтэрин аайы сахаттан истибитин кэпсии тоһуйар. Ону истэн бары даҕаны куттаннылар, айманнылар. Бу санаан көрдөхтөрүнэ, бачча түҥкэтэх дойдуга кэлэн, аҕыйах буолан олороллоро кырдьык даҕаны кутталлаах эбит. Ол эрээри сахалар да, тоҥустар да «бу биһиги сирбит, мантан барыҥ» диэн үүрбэтэхтэрэ ээ. Хайдах-хайдаҕый? Баҕар, саха кэлэн эппитэ төрүт да сымыйа буолуо. Соруйан сириттэн, дойдутуттан көҥөһөн, бэйэтэ бултаары, бардыннар диэн киитэрэйдээбитэ, куттаабыта буолаарай? Төрүт да билбэтэх, табаарыстаспатах киһилэрэ тоҕо кэлэн сэрэтиэй?
   Ити курдук араас тыл-өс этилиннэ. Түүн өргө диэри утуйбатылар. Сарсыарда туран сүбэлэһэн баран, ханна да барбакка, олорбуппут курдук олоруоҕуҥ дэстилэр. «Кырдьык буолаарай, сирэйэ-хараҕа турбута сүрдээх этэ, онон адьас сэрэнэн олоруоҕуҥ», – диэн Кирило этэр. Өскөтүн ити саха кэлэн эппитин курдук, эмискэ түүлээх атыылаары кэллэхтэринэ, матаҕаны киллэрэн хостоотохторуна, урутуоҕуҥ диэтилэр. Тыын тыыҥҥа харбас. Биир киһилэрэ: «Аны, кырдьык, көннөрү атыыһыттаһа кэлбит туох да буруйа суох дьону өлөрөөйүкпүтүй?» – диир. Онуоха Кирило: «Мин маҥнай биир эмэ киһилэрин сонун сиэҕин тутан көрүөм, быһах кистэммит буоллаҕына бэлиэ биэриэм», – диэтэ. Ити этиитэ сөп. Тоҥустар быһахтарын кистээбэккэ, курдарыгар баана сылдьааччылар. Уонна өлөрө кэлбит дьон сирэйдэриттэн-харахтарыттан биллиэ диэтилэр. Онон кэтэһэн көрөргө быһаардылар. Баҕар, туох эмэ буолуо диэн, оттукка кураанах мастары дьиэлэрин таһыгар тастылар. Күнүс дьиэҕэ биэс-алта киһини хаалларан, хардарыта бултуурга быһаардылар. Таҥара сэрэҕи таптыыр.
   Киһи кэлэн барбытын кэннэ, туох да буолбатаҕын курдук, күнтэн күн ааһар. Биллибэт киһи кэлэн эппитэ сымыйа быһыылаах диэн арыый холкутуйдулар.
   Арай биирдэ киэһэлик биэс буолан олордохторуна, ыт үрбүтүгэр сүрэхтэрэ мөҕүл гынна. Кирило ааны сэгэтэн көрбүтэ – табалаах дьон кэллилэр. Сэттэ киһи. Ыт билбэт дьонун тохтоло суох үрэр. Тэйиччи сүүрэ сылдьан үрэр саҥата иһиллэр.
   Кэлбит дьон дьиэҕэ субуруһан киирдилэр. Тоҥустар саҕынньахтарын таһырдьа хаалларан баран дьиэҕэ киирээччилэр. Бу дьон кэппитинэн киирдилэр. Дьиэлээхтэр ону уорбалыы, сэрэхэдийэ көрдүлэр. Биир уруккуттан сылдьан ааһар билэр киһилэрэ баар. Баҕар, көннөрү ааһан иһэр дьон кэпсэтэ, атыыһыттаһа киибиттэрэ буолаарай? Сирэйдэрэ-харахтара көрсүө курдук. Ыалдьыттар булт эҥин туһунан ыйыталаһаллар. Кирило сахалыы кыратык балкыһан кэпсэтэр буолан эрэр. Били билэр киһилэрэ тоҕо эрэ эйэҕэс буола сатыыр. Дьиэлээхтэр ыалдьыттар хас хамсаныыларын уора-көстө кэтииллэр.
   Сотору ыалдьыттар биир киһилэрэ таһырдьа тахсан матаҕа тутан киллэрбитигэр, нууччалар сирэй-сирэйдэрин көрсөн, биллэр-биллибэттик имнэнистилэр. Киирбит киһи матаҕа баайыытын сүөрэн, киис тириилэрин хостотолуур. Ыалдьыттар туран кииһи үллэрээри чөмөхтөһөн эрдэхтэринэ, дьиэлээхтэр, көрөөрү гыммыт курдук, туран кэннилэригэр кэллилэр. Тыҥааһын буолла.
   Кирило төҥкөйөн киис тириитин түрбэтин ылан эрэр ыалдьыт сонун сиэҕин тутан көрөөт: «Давай!» – диэтэ. Сонно тута бэлэм турбут дьон, хоонньуларыттан быһахтарын таһаараат, ыалдьыттарын көхсүгэ саайталаатылар. Икки киһи таһырдьа ойон эрдэҕинэ, биирдэстэрин аан боруогар охтордулар.
   Тоҥустар табаны биир тардыынан сүөрэ тардар гына баайааччылар. Мүччү туттаран таһырдьа куоппут киһи табатын сүөрэ тарта да, ыҥыырын үрдүгэр ыстанан, хап гына олоро түһээт, суол устун атаралата турда. Нууччалар ойон тахсан, оҕунан ытыалаан көрдүлэр да, киһилэрэ ыраата охсубут. Куотта.
   Сибилигин тыын көмүскэлигэр ыалдьыттарын өлөртөөбүт дьон аймалаһан, сүбэлэһэ түстүлэр. Буолар буолбутун, бүтэр бүппүтүн кэннэ, ынырык быһыыларыттан бэйэлэрэ куттаннылар. Салыннылар. Бэл тобуктара титирээтэ. Киһи оннук буолар эбит. Хаһан манныкка түбэспиттэрэ баарай. Кирило маҥнайгынан: «Өлүктэри харайыахха», – диэтэ.
   Өлбүт дьону санныларыгар биллэҕи быраҕан сүгэн, аллара үрэххэ киллэрэн хаарга батарыта быраҕаттаатылар. Тахсан, дьиэлэрин хомуйа түстүлэр.
   Сотору дьонноро кэллилэр. Кэпсээтилэр, хайдах буолалларын сүбэлэстилэр. Киһи дьүүлүн-дьаабытын тобула охсубат ынырык быһыыта таҕыста.
   «Сибилигин куота охсуоҕуҥ, төннөн кэлэ иликтэринэ», – дэһэн баран, эмиэ да чаҕыйдылар. Тула тоҥустар сылдьар ыырдара, олорор сирдэрэ. Бары истиһэ, билсэ олордохторо. Куйаҕа суох, суолу-ииһи билбэт дьону ыраатыннарыахтара суоҕа, ситэн сиэхтэрэ. Ол кэриэтэ манна алаас дьиэбитигэр олорон, «тула туох эмэ хахха туттан көмүскэммит ордук буолуо» дэстилэр. Сонно тута турунан түүнү быһа үлэлээтилэр. Сонос тииттэри охтортоон, ыҥыырдаах атынан быанан состорон, хаарга тарыыскалатан аҕалан, сылбах кириэппэһи оҥорбутунан бардылар. Хата, тыа чугас. Чугастааҕы тииттэри охтортоотулар. Дьиэ таһыгар баар аҕыйах тиити охтордулар.
   Симиэбийэ таһыгар былыргы иччитэх балаҕан баар. Икки киһи тииккэ баайыллыбытынан хаалбыт алта табаны өлөрөн, тиэтэйэн тириилэри эттээтилэр. Аһылык этэ буолуо. Ыттар аска тииһиннилэр.
   Иччитэх балаҕаны астарын уурар кыладыапка оҥоһуннулар. Ол дьиэни уонна симиэбийэни тула сылбах кириэппэс оҥордулар. Били куоппут киһи тиийэн тыллаатаҕа. Түргэнник кэлэ охсубаталлар…
   Үрэх уута түһэн, туруору кытыл мууһа ыйанан хаалбыта. Ону үлтү сынньан киллэрэн уулларан ууланар этилэр. Муус таһа түстүлэр. Баҕар, кэлэн хаайан олоруохтара.
   Халлаан сырдаата. Киирэн аһыы, сынньана түстүлэр. Онтон тахсан эмиэ үлэлээтилэр. Тыаттан оттукка анаан кураанах маһы тиэйдилэр. Утуйар диэн кэлиэ дуо. Биэс аттаахтарын иччитэх балаҕаҥҥа киллэрдилэр. Иччитэх дьиэ сорох холлоҕосторо сууллубут. Дьиэ аһаҕаһын эргэ күрүө мастарын туруору уурталаан бүөлээтилэр. Ат сиир отун иччитэх дьиэ иһигэр таһан муннукка симтилэр. Сорҕотун кыбыыга тарҕатан баран үрдүгэр хаары ыһыахтаатылар. Баҕар, умайан буруолаабыт кыалаах оҕунан ытан уматыахтара.
   Киэһээҥҥэ диэри үлэлээн адьас сылбаахы буоллулар. Сылбах кириэппэһи ситэ бүтэрбэтилэр. Киирэн аһаан баран, биир харабылы хаалларан утуйан хааллылар.
   Күнүскү аһылык саҕана харабыл уһугуннартаата. Туран тыыллаҥнаһан, эмиэ үлэлии таҕыстылар. Эбии оттук маһы тастылар. Сылбах буолар тииттэри охтортоотулар.
   Үс хонук ааста. Дьиэ тулатыгар сылбах кириэппэс оҥоһулунна. Син үрдүк буолла. Киһини түөһүнэн. Сылбах да буоллар, син хахха буоллаҕа дии. Арыый холкутуйан, утуйан ылар буоллулар. Түүн харабылга биирдии киһи турар. Ыҥырыллыбатах ыалдьыттар кэллэхтэринэ, ыттара да үрүөхтэрэ.
   Өссө биир хонук ааспытын кэннэ, күн үөһэ ойуута, үрэх уҥуор дьон харааран көһүннэ. Аттаах, табалаах дьон. Икки оҕустаах сыарҕаны аҕалбыттар. Отучча киһи баар быһыылаах.
   Сылбах кириэппэс арҕаа өттө сыыр хааһыттан чугас. Үрэх икки өттүнээҕи сүнньүн сирэ аһаҕас. Кэтэх өттүлэрэ тыата чугас буолан кутталлаах.
   Кэлбит дьон аллара киирэн, хаарга батарыта быраҕыллыбыт дьоннорун ылан, сүгэн таһаардылар. Нууччалар хайдах буолаллар, бараллар дуу, суох дуу диэн көрөн тураллар. Сыарҕалаах оҕустаах дьон өлбүт дьоннорун тиэйэн төттөрү бардылар. Хаалбыт дьон бөлөхтөһөн, сүбэлэһэллэр быһыылаах. Онтон сылбах кириэппэс икки өттүнэн эргийэ барардыы бардылар. Ол аата кэтэх өттүнэн киирээри гыннахтара.
   Нууччалар биир эрэ тимир пищаль саалаахтар. Тайаҕы, кыылы ытыахпыт диэн эргэ сааны ылбыттара чокуура элэйэн бүтэн эрэр. Буораҕа, буулдьата аҕыйах. Онон биирдэ эмэтэ тыас эрэ таһаарар кыахтаахтар. Охторо эмиэ аҕыйах. Үксэ кииһи дөйүтэн түһэрэргэ аналлаах лаппаҕар төбөлөөх оноҕостоохтор. Биилээхтэрэ диэн саха батыйата, сүгэ, быһах эрэ. Ол оннугар көмүскэнэр бигэ санаалаахтар. Бэриннэхтэринэ, муҥнаан-сордоон өлөрүөхтэрэ. Ол кэриэтэ охсуһа сылдьан охтубут ордук. Үс киһи үөл маһы уһуктаан үҥүү оҥостубута. Тыын көмүскэлигэр туох барыта наада буолуо.
//-- * * * --//
   Арҕаа үрэх өттүгэр харабылга биир киһини хааллардылар. Кэтэх тыа син тэйиччи. Ол эрээри ох саа соноҕоһо кыырайан кэлэр сирэ. Күүстээх киһи ыппыт оҕо сэттэ сүүс ыллар хаамыы сиргэ тэбээччи. Сахалар ох сааларын оҥоһуута үчүгэй. Онон ыраахха диэри тэбэр буолуохтаах.
   Кэтэх тыаҕа дьон кэлэн элэҥнэстилэр. Сотору уонча охтоох киһи тыаттан тэйэн чугаһаан иһэллэрэ көһүннэ. Икки сүүс хаамыы холобурдаах сиргэ тохтоон, оҕунан хаста да ыттылар. Көмүскэнээччилэр быкпакка, мас быыһынан көрөллөр. Ытыаласпаттар.
   Анарааҥҥылар, оҕунан ытыалаан бараннар, туһа тахсыа суоҕун биллэхтэрэ буолуо – төттөрү тыаҕа таҕыстылар. Кирило маска хатаммыт оҕу ылан кэннилэриттэн ытта. Иккиһин киирэ сорумматылар. Ол эрээри барбаттар. Тыа саҕатыгар элэҥнэһэллэр. Көмүскэнээччилэр арыый уоскуйдулар. «Биһиги да дьону дьулатар эбиппит», – дэстилэр. Кириэппэстэрэ үчүгэй буолсу. Ол эрээри бары сүүрэн киирдэхтэринэ кыайан көмүскэниэхтэрэ дуо? Маннааҕылар охторун төбөтө таас эбит. Баҕар, тимир охторун харыстыыллара буолуо.
   Боруҥуй буолан барда. Сахалар биллибэт буоллулар. Бардылар быһыылаах. Түүн кимэн киириэхтэрэ диэн аанньа утуйбатылар.
   Халлаан сырдаата. Дьон баара биллибэт. Барбыттар быһыылаах. Түүн түптээн утуйбатах дьон аһаан баран, харабылга биир киһини хаалларан, дьэ киһилии утуйдулар. Күнүс сырдыкка киһи кэм эрэх-турах сананар.
   Харабылга турбут киһи киирэ-тахса эт буһаран баран, күн ортото дьонун уһугуннартаата. Сахалар кэлбэтэхтэр. Баҕар, ыраахтан кэтииллэрэ буолуо.
   Аһыы олорон биир киһилэрэ: «Дьону өлөрөөт, маҥнайгы түүн баран хаалбаккабыт, сыыстыбыт быһыылаах. Оччоҕо, баҕар, мүччү түһэн куотуох этибит», – диир. Дьон үксэ ол кутталлаах дэстилэр. Баҕар, сахалар онно-манна тоһуйан, кэтэһэн көрөн баран кэлбиттэрэ буолуо. Билигин кэлэн хайыахтарай. Көмүскэнэ-көмүскэнэ олороллоругар тиийэллэр.
   Урут бултуу баралларыгар аттары мантан чугас баар күөлгэ илдьэн ойбоҥҥо уулатар этилэр. Билигин онно илдьэр кутталлаах. Хаары хабыалата түһээри, аттары кириэппэс иһигэр ыыттылар. Мантан инньэ хаары уулларан эбии уулаттахха табыллара буолуо.
   Киэһээҥҥэ диэри туох да биллибэтэ. Өлөрбүт табаларын этин, тоҥмутун кэннэ, балаҕан иһигэр киллэрдилэр. Кыладыапка буолбут балаҕан иһигэр кутуйах сып-сылыбырас. Ол иһин урут астарын уураары халыҥ маһы хайытан, суоран, улахан хоппо оҥорбуттара. Эттэрин төһө батарынан онно симтилэр. Ордугун хоппо үрдүгэр ууран тириинэн саптылар.
   Саба түһээччилэр барбыттарын кэннэ үс хонук ааста. Уу чуумпу. Баҕар, ырааҕынан кэтии сылдьаллара буолуо. Сэрэнэн тахсан уулата илтилэр. Күөл чугас да, талах мэһэйдээн көстүбэт. Күөлгэ анньыы баарын илдьэ барбыттар. Бүтэ тоҥмут халыҥ муустаах ойбону сүгэнэн тэстилэр. Аанньа уулаабакка турбут аттар утаппыттар.
   Ити кэнниттэн икки хонук ааспытын кэннэ, олохтоохтор эмиэ кэлэн тыа саҕатынан элэҥнэстилэр, быгыаластылар. Ол эрээри чугаһаабаттар. Көстүбэккэ кэлбиттэр. Үрэх эргиирин анараа өттүнэн туораабыттар быһыылаах.
   Онтон күн арҕаа дьааһыгырыыта биллибэт буоллулар. Эмиэ бардылар быһыылаах. Сэриилээбэт аата тоҕо кэлэн көһүннүлэр? Соруйан, баалларын биллэрэн, кэлэн көстөн баран бардылар быһыылаах. Чугаһыахтарын куттанар, сэрииһитэ суох дьон буоллахтара дуу?
   Баҕар, түүн кэлиэхтэрэ диэн таҥастарын кэппитинэн утуйаллар. Эрэйдээх олох буолла. Бултуу барар диэн кэлиэ дуо.
//-- * * * --//
   Уонча хонук ааста. Туох да биллибэт. Сэрэххэ ханна да барбаттар. Олгуйдара кыра. Икки хочулуок, чаанньык баар. Онно түүнү-күнү быһа мууһу көйөн уулларан ууланаллар. Аттарыгар эмиэ иһэрдэ түһэллэр. Икки-үс хоно-хоно, ойбоҥҥо илдьэн уулаталлар. Арай биирдэ түүн утуйа сыттахтарына, харабыл, ааны аһаат, хаһыытаан тоҕо барда:
   – Неприятели пришли, вставайте!
   Бары ойон тураат, сааларын, батыйаларын ылаат, сырсан таҕыстылар. Тыа диэкиттэн дьон күлүк курдук барыһан иһэрэ көһүннэ. Чугаһаабыттарыгар көрбүттэрэ – иннилэригэр тириини хаххалыы туппуттар. Атах тыаһын истибит ыттар үрэн баргыстылар.
   Кимэр дьон ыкса кэлэн, сылбах үрдүнэн үҥүүлэрэ, батыйалара күөрэҥнэстилэр. Көмүскэнээччилэр утарылаһан, сылбах иһигэр киллэримээри батыйаларынан далбаатаан охсоллор, мас үҥүүлэринэн анньыалыыллар. Сүүрбэччэ киһи кэлбит быһыылаах. Уҥа өттүлэринэн бөлөх дьон сылбах үрдүнэн киирээри ыксаппыттарыгар көмүскэнээччилэр иһирдьэ киллэримээри, ыкса кэлэн охсустулар. Тимир тимиргэ охсулуннаҕына, хараҥаҕа уот кылам гынар. Ыттар сэтэрэн үрэллэр. Эмискэ пищаль саа тыаһа дэлби барда. Онтон соһуйан, сахалар, тоҥустар тыа диэки куоттулар. Өстөөхтөрө чугуйбуттарыттан көмүскэнээччилэр эр ыллылар. Маҥнай куттаммыттара, ыгылыйбыттара ааһа быһыытыйда. Ох сааларын ылан куотан эрэр дьону кэннилэриттэн ытыалаатылар. Пищальник саатын ииттээри дьиэҕэ киирдэ. Сотору чугуйбут дьон эмиэ тириилэринэн хаххаланан кимэн киирдилэр.
   Кинилэртэн сорохторо тэйиччиттэн оҕунан ытыалыыллар. Киһини быктарыа да суох курдуктар. Ким эрэ табыллан хаһыырда. Тимир саа иккиһин тыаһаата. Саба түһээччилэр туох эрэ диэн хаһыытастылар. Онтон охтубут киһилэрин соһон чугуйдулар. Ити киһини пищальник тирээн туран ытан самнарда быһыылаах. Иккис киһи охтубута көстүбэт.
   Саба түһээччилэр тыаҕа киирэн хараҥаҕа көстүбэт буолбуттарын кэннэ, нууччалар арыый холкутуйан баран көрүммүттэрэ хоромньулара улахан буолбут эбит. Икки киһилэрэ өлбүт. Хас да бааһырбыт баар. Тимошка диэн киһилэрин ох саа оноҕоһо уолугун үүтүнэн курдаттыы тахсыбыт. Иккис киһилэрин батыйанан моонньун төрдүнэн батары саайбыттар. Сүнньүн уҥуоҕа быһа охсуллан, төбөтө туора баран хаалбыта көрөргө ынырык. Маннык буоллаҕына, аны биир кимэн киириини куйаҕа суох, охсуһа үөрэммэтэх дьон тулуйуо суохтар. Санаалара түстэ.
   Түүн утуйбакка, сарсыарда халлаан сырдыар диэри кэтэстилэр да, дьонноро биллибэтилэр. Лаппа сырдаабытын кэннэ көрө, иһиллии сатаатылар. Туох да биллибэт буолбут. Арааһа, барбыттар быһыылаах. Хайыахтарай, өлбүт дьоннорун көмөр кыһалҕаҕа түстүлэр. Сыыр сиҥнибит хааһыгар тоҥ буору сүгэнэн, батыйанан хаһан, кыратык дириҥэтэн баран, өлбүттэри түгэҕэр кэккэлэччи сытыардылар. Кумах, хаар былаастаах буорунан саба быраҕаттаан көмтүлэр.
   Ханна эрэ ыраах-ыраах Россия дэриэбинэтигэр олорор дьахтар ыалдьан муҥнанан оҕоломмут, бүөбэйдээн улаатыннарбыт оҕото манна кэлэн, түҥ тайҕа кыра үрэҕин хааһыгар көмүлүннэҕэ. Сорох киһи дьол-соргу көрдөһө диэн үөйбэтэх-ахтыбатах дойдутугуар кэлэн, өлөр-сүтэр дьылҕалаах буоллаҕа. Ким ону санаабыта, билбитэ, инникитин тымтыктанан көрбүтэ баарай… Биир кыһалҕаҕа, биир өлүүгэ сылдьыспыт табаарыстарын сүтэрэн харааһыннылар.
   Нэдиэлэ курдук туох да биллибэккэ чуумпутук олорбуттарын кэннэ, сахалар, тоҥустар, киэһэлик эмиэ тыа саҕатыгар көһүннүлэр. Тириинэн хаххаланан киирэн, тэйиччи сиргэ тохтоон, оҕунан ытыалаатылар. Чугаһыы сорумматылар. Тимир сааттан чаҕыйаллар быһыылаах. Хата, куйахтаах баатырдар бааллара биллибэт.
   Түүн кимэн киирбэтилэр. Бааллара да биллибэт. Барбыттар быһыылаах. Хата, этэҥҥэ буолла.
   Ити курдук киисчиттэр ый кэриҥэ хаайтаран олордулар. Олохтоохтор кэлэн биллэн бараллар. Кимэн киирбэттэр. Хоргутан өлөрөөрү санаммыттар быһыылаах.
   Булчуттар аны сааска диэри олордохторуна, төһө да кэмчилээбиттэрин иһин, хаһаас астара бүтүүһү. Аны элбэх киһини тардан, баатырдары аҕалан саба түһэр кутталлара баар. Онон: «Күрүөҕүҥ», – диэн сүбэлэстилэр. Өлбүт киһи иинин үрдүгэр туруорарга икки кириэһи оҥорбуттара. Ону өстөөхтөрүгэр көрдөрүмээри туруора иликтэр. Туруорар буорун хаһан бэлэмнээбиттэрэ.
   Күрүүргэ бэлэмнэннилэр. Өйүөҕэ эт буһаран, кырбастаан, матаҕаҕа хаалаатылар. Ат сиир ото эмиэ бүтэн эрэр. Сэниэ ыллыннар диэн тото аһаталлар. Уулаталлар.
   Сахалар кэлэн бардахтарына, иккис түүнүгэр күрүүр былааннаахтар. Ол дьонноро түөрт хонукка «сынньатан» баран, эмиэ кэлэн көһүннүлэр. Онон сарсын түүн бараллар.
   Барыахтарын иннинэ, икки кириэһи илдьэн иин үрдүгэр туруордулар. Тула туран, бэргэһэлэрин устан, кириэстэнэ-кириэстэнэ тоҥхоҥноһон бырастыылаһаллар. Онтон кэлэн кириэппэс сылбах тииттэрин көтөҕөлөөн сыҕарытан, тахсар аан оҥордулар.
   Дьиэҕэ киирэн, нуучча абыычайын быһыытынан, ороҥҥо олоро түстүлэр. Онтон туран таҥараҕа кириэстэннилэр. Тахсан эрдэттэн ыҥыырдаммыт аттары таһааран мииннилэр. Сорохтор мэҥэстэн барсаллар. Кириэппэстэн тахсан иһэн үс кыһын кэлэн бултаары олорбут дьиэлэрин эргиллэн көрдүлэр.
   Аттарын хаамыынан ыытан, тыаҕа киирэн, тоҥуу хаарынан, тыа быыһынан айаннаан илин бардылар. Онтон сыыйа эргийэн, Алдан өрүс кытылын буллулар. Тохтоон аттарын сынньата түстүлэр. Им-ньим. Хараҥа.
   Өрүс хараҥаҕа уһуга-киэҥэ биллибэт куйаар курдук тумарыктыйар. Уҥуор тыа барыла баара биллэр. Ама бу тымныы, хараҥа тумарыкка туох имириир тыыннаах баар буолуой диэх курдук.
   Өрүс сыырын эниэтэ туруору. Сатыылаан, аттары сиэтэн түһэрдилэр. Өрүһү туораан, уҥуоргу кытылы эмиэ сатыылаан, сиэтэн дабайдылар. Хата, бэркэ ирдилэр. Онтон тэҥкэ мастаах тыаҕа киирэн, ырааһыйатын батыһан, иннилэрин хоту туһаайан бардылар. Туох да суола-ииһэ суох тоҥуу хаарга аттар аргыый хаамаллар. Ыарахан ыйааһыннаах дьону ыарырҕатар да буолуохтаахтар.
   Хараҥаҕа наар тыанан айанныыр куһаҕан. Кэҥэс ырааһыйа кэллэҕинэ, быһыта түһэн көнөтүк бараллар. Ыраатыахха эрэ наада. Ат ырыа диэн хардарыта сатыы хаамар буоллулар. Биэс ат тоҕо кэспит суолун устун хаамаллар. Сыыйа арҕаа иэҕилиннилэр. Ол эрээри сэрэнэн бараллар. Наар иэҕиллэр буоллахха, тыаҕа эргийэн, төттөрү барыахха сөп. Бэл, сырдыкка, бултуу сылдьан, былыттаах күн киһи тыаҕа мунан, төттөрү эргийээччи. Саамай саастаах, булчут киһилэрэ Кирило бастыыр.
   Төһө да сылаалаах айан буоллар, тыын көмүскэлигэр, дьүккүйэн истэхтэринэ табыллар. Тыыннаах буолар иннигэр дьулуһуу күүстэригэр күүһү эбэр. Бу өлүү дойдутуттан тэскилиэххэ эрэ!
   Биир алааска кэбиһиилээх от турарын көрөн, тохтоон, аттарын сынньатан, от хаптара түстүлэр. Бэйэлэрэ эмиэ сылайбыттар, аччыктаабыттар. Матаҕаттан тоҥ эти ылан ыстаамахтаатылар.
   Төһө сири барбыттара буолуой? Ону ким да билбэт. Кэбиһиилээх окко кэлэн от тиэйбит суоллара баар. Ону батыһан барарга быһаардылар. Ыалга тиийэр кутталлаах да, хайыахтарай. Тоҥуу хаарынан барыахтарын аттыын бэйэлиин сылайдылар. Халлаан сырдаан эрэр.
   Суолу батыһан, биир ыалга тиийдилэр. Кыра алааска олорор дьадаҥы ыал быһыылаах. Кырыарбыт хойуу бытыктаах нууччалар киирбиттэригэр дьиэлээхтэр соһуйдулар, куттаннылар. Оҕолор оһох кэннигэр түстүлэр. Эдэр дьахтары кытта оҕонньор баар. Оҕонньору кытары сахалыы балкыһан, илиилэринэн көрдөрөн кэпсэтэ түстүлэр. Кирило «игидей-игидей» диэбитигэр, оҕонньор өйдөөтө быһыылаах – арҕаалыы-соҕуруу диэки ыйан баран биэс тарбаҕын көрдөрдө. Айанньыттар ыалга тохтоон, сынньанан ааһар буоллулар. Оҕонньорго киис тириитин биэрэн, «аттарбытыҥ аһатыҥ» диэн өйдөттүлэр. Оҕонньор биэрбиттэрин ылла. Сотору дьиэлээх киһи оҕустаах сыарҕанан баран тиэйэн аҕалла.
   Нууччалар сынньаналларыгар утуйан ыллылар. Сарсыарда тыҥ хатыыта суол ыйдаран айаҥҥа турдулар. Аара өссө биир ыалга хонон, Иэгэдэй аҕатын ууһугар Модьукааҥҥа этэҥҥэ кэллилэр. «Дьэ быыһанныбыт», – диэн үөрэн, таҥараҕа кириэстэннилэр.
   Биир саха киһитэ симиэбийэҕэ кэлэн этэн, тыыннаах ордубуттарыгар, ол киһиэхэ махтаннылар. «Хайа үтүө санаалаах барахсан эбитэ буолла», – дэһэллэр.
//-- * * * --//
   Парфен Ходырев булчуттар кэлэн кэпсээбиттэригэр: «Билигин Алдаҥҥа тахсар туһата суох буолуо», – диэтэ. Табалаах дьон туттарыахтара суоҕа. Ходыревка күһүөрү кыһын Алдан баайа Дабаан уонна Хатылы кинээһэ Аан Үөчэй, нууччалар ааттыылларынан Очей, Ойулҕа диэн саха киһитэ тоҥустары тардан, Алдан остуруогар саба түһээри тэринэллэрин туһунан биллэрбиттэрэ.
   Дабааннаах Үөчэй ол киһиэхэ көмөлөһөллөрүттэн аккаастаммыттар. Дөксө Ходыревка этиэхтэрин иннинэ, Дмитрий Копыловка эмиэ биллэрбит, сэрэппит этилэр. Онон Алдан остуруогар саба түһүөхтэрэ суоҕа, түстэхтэринэ даҕаны Копылов көмүскэниэҕэ дии санаабыта. Бука, булчуттары ол Оилга диэн киһи тэрийэн өлөртөрбүтэ буолуо. Билигин сорох булчуттары мүччү туттаран куоттаран, тута кэлиэхтэрэ диэн бэлэмнэнэн олордоҕо. Эбэтэр ыраах күрэммитэ буолуо.
   Ойулҕа, кырдьык, күһүн эрдэттэн чугастааҕы саха баайдарыгар сылдьыталаан, Алдан остуруогар саба түһэргэ көмө көрдөөбүтэ. Куйаҕа, үчүгэй тимир сэбэ суох тоҥустарга эрэммэт этэ. Ойулҕа этиитигэр биир да баай сөбүлэммэтэҕэ. Кини туох да төрдө-ууһа, баайа суох дьадаҥы киһи. Хара балыксыт. Оттон баайа суох киһи ытыктаммат.
   Уонна бу кэнники аҕыйах сылга нууччалары кытта эйэ дэмнээхтик олороллор. Дьаһаах төлүүр, тыытыспат киһини нууччалар тыыппаттар. Онон бэйэлэринэн тоҕо сэриилиэхтэрэ буоллаҕай. Сэриилиэхтээҕэр, Ойулҕаны: «Ол-бу буолума, алдьархайы тардыма!» – диэн буойбуттара. Ону истибэккэ, тоҥустары, аҕыйах олохтоох сахалары кучуйан булчуттары өлөртөөтөхтөрө. Итинник харса-хабыра суох киһи бүтүн аҕа ууһун ыар иэстэбилгэ уган биэриэн сөп. Алдан баайа Дабаан баатырдарын биэрбэккэ, Ойулҕалаах буом-хахха туппут киисчиттэри кыайбаккалар куоттарбыттар.
   Хаһаактар сайын от ыйын саҕана кочанан Алдаҥҥа тахсан, Ойулҕа дьиэтигэр олордоҕуна, эмискэ кэлэн, тутан ыллылар. Киһилэрэ дьону өлөрбүтүн кыккыраччы мэлдьэһэр. Күһүн дьону кикпэтэҕим, мин тугу да билбэппин диир.
   Дьиэтин дьэҥдьийэн алтан хочулуогу, хас да сүгэни буллулар. Олору «атыыласпытым» диир. Киниттэн атын булчуттары өлөрбүт киһини кими да булбатылар. Сахалар бары: «Билбэппит, көрбөтөхпүт», – дииллэр. Дьиэлэригэр киһи уорбалыыр малын булбатылар. Тоҥустар буоллаҕына, бары көһөн ыраах барбыттар. Ойулҕаны илдьэ баран түрмэҕэ хаайдылар. Кини онно да сүгүн олорбото. Тахсан киирэригэр харабыл үрдүгэр түспүтүн, хата, чугас киһи баар буолан, кэнниттэн түһэн өрүһүйдэ. Хаһаактар буруйдааҕы илдьи кырбаан баран хаайыытыгар бырахтылар. Сарсыҥҥытыгар сууттаан, тиит лабаатыгар ыйаан өлөрдүлэр.
//-- * * * --//
   Балаҕан ыйын ортото. Нуҥнуур алаас арҕаа саҕатынан барар суол устун хааман иһэн, сүөһү ыллыгынан тахсан, тыаҕа киирэн кыра ырааһыйаҕа кэллэ. Суон дүлүҥ сытарын курдук сытар. Ол аттыгар кэлэн көрөн турбахтаан баран үрдүгэр олордо.
   Манна Саттаардыын кэлэн олорбуттара. Ол хаһан эрэ өрдөөҕүтэ буолбутун курдук. Кырдьык даҕаны, онтон ыла уһун кэм аастаҕа. Туох барыта уларыйда. Нуҥнуур эргэ барда. Сөбүлэҥин биэрбитэ. Сотору кийиит буолан, билбэт дьонугар, ыраах дойдуга барар. Онтон үөрүөх санаата кэлбэт. Бу күһүҥҥү кэм чуумпурбут киэһэтин курдук курус санаа кутун-сүрүн баттыыр. Ардыгар ытыах санаата кэлэр. Дьүөгэлэрэ бары эргэ барбыттара ыраатта. Кини эрэ сириксэн аатыран чороҥ соҕотох сылдьыбыта. Сааһырбыт кыыска кэлин күтүөттэр олох да кэлбэт буолбуттара. «Кыыһынан кырдьаары гынна, бука, абааһы уола тутуспут кыыһа буолуо, ол иһин айыы киһитин сирэр», – диэн сир-буор аннынан сипсиһэллэрин бүтэйдии таайар этэ. Кыра оҕолор улаатан, мустан оонньуулларыгар сылдьыбат.
   Оннук олордоҕуна, күтүөт кэлэн ыйыттарбытыгар, сөбүлэҥин биэрбитэ. Хайа муҥун чуҥкуйан олоруой. Кыыс сааһын ситтэ да эргэ баран, ыал буолан, олоҕун оҥостуохтаах дииллэр. Аны олоҕо тосту уларыйар. Кийиит буолан, ааҕан атыллаан, сэрэнэн үктэнэн, одууга-чинчигэ сылдьыах бэйэтэ буоллаҕа. Төһө да сааһырбыт курдук сананнар, оҕо саас ааһара түргэн да буолар эбит.
   Саттаар уҥуоҕар саас ньургуһун тыллыыта сылдьара. Бүгүн онно сылдьан, эмиэ хараҕын уутун таһааран кэллэ. Маһа харааран, буора намтаан эрэрин харааста көрбүтэ. Томтоҕор буорун үрдүгэр көтөҕө түһэн эрэрин, кытыытын сүөһү батары үктээбитин көрөн кэллэ. Сүөһү суолун буорунан сабаары гынан баран, баҕар, аньыы буолуо диэн тыыппата.
   Манна кэлэн арыый кэҥээбит курдук буолла. Икки аҥыы өрбүт суһуоҕун өһүллэ. Сиэбиттэн муос тарааҕын ылан, бобуччу туппут баттаҕын тараамахтаан, иилистибитин көннөрдө. Онтон төрдүттэн тараан намылытта. Кини бу курдук тиэтэйбэккэ, наҕыллык баттаҕын тараатаҕына, хайдах эрэ холкутуйар, кэҥиир. Уһун суһуох уоскутар, холкутатар туох эрэ дьикти абылаҥнаах. Арай билигин ким эрэ тыаҕа хааман бултуу сылдьан, соҕотох кыыс баттаҕын тараана олорорун көрөрө буоллар, дьиибэргиэх этэ. Кыыс ис санаатын, тоҕо манна кэлэн олорорун, баттаҕын тараанарын хантан билиэ буоллаҕай. Киһи тугу барытын ис дьиҥин билбэтиттэн дьиибэргиир.
//-- * * * --//
   Ыраах Ленскэй кыраайга анаммыт воеводалар Петр Головин, Матвей Глебов ыарахан обуостара бэрт эрэйинэн, бытааннык айанныыр. Сир аайы көлө кыайан көстүбэккэ тардыллыылара, суол-иис аһылларын кэтэһии эҥин курдук элбэх күчүмэҕэйи көрүстүлэр. Енисейскэйгэ кэлэн өр олордулар. Эмиэ көлө көстөрүн, бурдук булуутун айдаана.
   Ленскэй остуруокка түөрт сүүсчэкэ киһи тиийиэхтээх. Оччо киһи сиир бурдугун ыраахтан таһар дэбигис кыаллыбата биллэр. Ол иһин Енисейскэйтэн бурдугу үүннэрэр бааһынайдары Лена өрүскэ аҕалан, өрүс үөһээ өттүгэр олохсутар былааннаахтар.
   Енисейск воеводата өссө Петр Головиннаах кэлиэхтэрин иннинэ, Лена өрүскэ икки сиргэ бурдук ыһар бааһынайдары олохсутарга государь сорудаҕын ылбыта. Ол дьон сайын эрдэ кэлэн олохсуйаары, эрдэ хоҥнон сылбырҕатык айаннаабыттара. Ханна олохсуйалларын быһаарарга, дьиэ тутталларыгар көмөлөһөргө промысловиктар барсыбыттара. Бааһынайдар кэргэттэрин, оҕолорун илдьэ, сүөһүлэрин үүрэн, сайын ортото Лена өрүскэ кэлбиттэрэ. Кинилэри икки сиргэ олохтообуттара. Лена үөһээ өттүгэр уонна аллараа Усть-Кутка.
   Бу дьон үүннэрбит бурдуктарын, атыыһыттар атыылаһан ылан Ленскэй остуруокка илдьэн атыылыахтаахтар. Инники былаан оннук.
   Оттон воеводалар обуостара бэрт эрэйинэн айаннаан, көлө тиийбэккэ төттөрү-таары кырынан, сороҕор сүгэһэрдээх сатыы хааман, Усть-Кутка ыкса күһүн кэллилэр. Кинилэр түөрт сүүсчэкэ киһи үс сыл сиир бурдугун илдьэ иһэллэр. Атын да таһаҕастара элбэх. Аны өрүһүнэн айанныырга суднолары тутуохтаахтар. Усть-Кутка кыстыырга кыһыҥҥы үлэлэрэ ол буолуо. Онон тиийиэхтээх сирдэригэр аны сайын тиийэр буоллулар. Ол аата Москваттан Ленскэй остуруокка диэри үс сыл айаннаан тиийэллэр. Дьэ уһун, сындалҕаннаах айан.
//-- * * * --//
   Парфен Ходырев саха дьонун испииһэктээн кумааҕыга суруйбута туһалаах буолла. Кыһын дьаһаах төлөөһүнэ биллэ элбээтэ. Саха тойотторо сыл аайы дьаһаах хомуллуохтааҕын бигэтик өйдөөтүлэр, мэлдьи хомулларыгар үөрэннилэр.
   Арай былырыын кыһын онно-манна киисчиттэри өлөртөөбүттэрэ куһаҕан. Инньэ гынан киисчиттэр ыраах барбат буоллулар. Үгүстэр олох уурайан дойдулаабыттара. Онон төһө да дьаһаах хомуллуута элбээбитин иһин, хааһынаҕа түүлээх киириитэ соччо эбиллибэтэ.
   Киисчиттэри өлөрүү түбэлтэтэ Алдаҥҥа эрэ буолбатах этэ. Лена үөһээ уонна аллараа өттүлэригэр эмиэ хантан кэлбиттэрэ биллибэт нуучча дьоно симиэбийэ туттан олорон, сурахтыын сүтэн, дьиэлэрэ кытта умайан хаалбыттара. Көс омуктары эккирэтэн хантан ситиэххиний? Бүгүн манна, сарсын онно буолуохтара. Түргэнник воевода кэлэрэ буоллар бэрээдэги олохтуо этэ. Ол дьон иһэр сурахтара иһиллибитэ өр буолла.
   Билигин эмиэ тутууга үлэлииллэр. Воеводалар олороллоругар анаан икки дьиэни туппуттара иччитэх тураллар. Манна кыһынын сахалар курдук муус түннүгү ууран олороллор. Муус түннүк да дьиэни күнүс сырдатар.
   Аны кинээстэр дьаһааҕы аҕаллахтарына оҕуруо биэрбэт буолбуттара. Соҕурууттан аҕалбыт оҕуруолара бүппүтэ. Элбэх түүлээҕи аҕалбыт тойоттор туох эмэ манньаны ылаары эрэйэллэрэ биллэр. Дьаһааҕы төлүүллэрэ манньаҕа буолбакка, эбээһинэстэрэ буоларын өйдүөх эбиттэр.
   Кинээстэр кэллэхтэринэ, «съезжая изба» диэн ааттанар улахан саха балаҕаныгар түһэрэллэр. Аһатан-сиэтэн, түүлээҕи элбэҕи аҕалбыт кинээскэ арыгы иһэрдэн, күндүлээн ыыталлар.
   Саҥа 1641 сыл үүннэ. Олох-дьаһах биир кэм күнтэн күн, ыйтан ый этэҥҥэ ааһан истэ. Ханна даҕаны быһылаан буолбут сураҕа иһиллибэт. Бары-барыта хам тоҥмут, көмнөҕү бүрүммүт тииттэрдээх тымныы хоту дойдуга туох быһылаан буолуой диэх курдук мэлдьэһэн кэбиспит.
//-- * * * --//
   Сайын Бүлүү төрдүгэр олорбут Воин Шахов диэн киһи кэлэн Ленскэй остуруокка сулууспаҕа киирдэ. Уруккута Мангазея хаһаага, Бүлүү төрдүгэр сэттэ сыл олорбут. Онно олорон кэлин кэлбит Мангазея хаһаактарын кытары тапсыбатах. Ол туһунан быһа-хото кэпсээбэт. Хата, хааһынаҕа элбэх түүлээҕи чэпчэки сыанаҕа атыылаата. Мантан инньэ сулууспалаах буоллаҕына, ас нуорматын ылыа уонна харчынан хамнас аахсыа.
   Били өрдөөҕүтэ Ленскэй остуруогун киһитиниин Степан Корытовтыын Эдьигээҥҥэ холбоһон хоту барбыт эмиэ Мангазея хаһаага Иван Ребров эргиллэн кэллэ. Уонча киһилээх. Кинилэр Индигиир өрүскэ тиийэннэр өр олорбуттар. Элбэх түүлээҕи аҕалбыттар. Биллэн турар, сорҕотун кистиир буолуохтаахтар. Хас биирдии хаһаак, стрелец бэйэтэ анал дьааһыктаах. Ону ким даҕаны иһин өҥөйөн көрүө суохтаах. Ол дьааһыктары күлүүстээх ампаарга туталлар.
   Иван Ребров хоту дойдуга тиийэн эстибит-быстыбыт курдук тыллаһар. «Нужду и бедность, и холод терпели. Ели всякие скверни, кору и траву» диэн хаһаактарга кэпсиир. Дьүһүннэриттэн көрдөххө, соччо дьүдьэйбит көрүҥнэрэ көстүбэт. Арай таҥастара эргэрбит, тырыттыбыт.
   Бэркэ кэтэспит дьонноро аатыран-айгыстан кэллилэр. Остуруок иһигэр киһи элбээн, бэйэтэ куорат курдук буолла. Кэлбит дьону ханна батарынан олохтоотулар. Элбэх аһы-үөлү, таһаҕаһы аҕалбыттар. Ону биэрэктэн үөһэ таһарга элбэх көлө, күүс тардылынна. Сорох таһаҕастара, дьонноро Усть-Кутка хаалбыттар үһү. Ону аҕаларга икки кочаны үөһэ ыыттылар.
   Воеводанан ананан кэлбит Петр Головин бу дойду олоҕун-дьаһаҕын, дьонун-сэргэтин, ханан төһө киһи олорорун, төһө дьаһааҕы төлүүллэрин, ханна туох быһылаан буолбутун эҥин ыйыталаста. «Бачча киэҥ сиргэ олороҥҥут, олус кыра дьаһааҕы төлөтөр эбиккит, иноземецтары кытта ньээҥкэлэһэҥҥит нуучча дьонун өлөртөрбүккүт, мин кытаанах бэрээдэги олохтуом!» – диэн кытаанахтык эттэ. Хомуйуллубут түүлээх хааһынаҕа сорҕото эрэ киирэрин билэр буолан, воевода тылларын хаһаактар саҥата суох иһиттилэр. «Төһө да кытааттаргын, түүлээх сорҕото хаҥас халыйарын тохтотуоҥ суоҕа», – диэн кичимэ санаалаахтар. Түүлээх кыратык хаҥас хармааҥҥа киирбэт буоллаҕына, ким бу үөдэн түгэҕэ дойдуга кэлэн сулууспалыа буоллаҕай. Ону Головин бэйэтэ да өйдүүр ини.
   Петр Петрович Головин – араллааннаах кэм иитиэхтээбит оҕото. Кини дьалхааннаах сылларга эстэн хаалбыт дворян уола этэ. Төһө да үтүө төрүттээҕин, сулууспатыгар кыһамньылааҕын иһин, улахан чыыннаах тойоттортон өйөбүлэ суох буолан, түөрт уонуттан тахсыар диэри дуоһунаһа үрдээбэтэҕэ. Стольник диэн, былыргыта тойоттор малааһыннарыгар эт түҥэтээччи киһи. Стольник билигин даҕаны төһө да кэнсэлээрийэ үлэһитэ аатырдар, син биир кыра дуоһунас.
   Воеводанан ананан, табылыннаҕына дьэ өрө күөрэйиэх курдук буолла. Дьаһаах хомуйуллуутун үс-түөрт төгүл элбэтэн, государь хараҕын далыгар киирдэҕинэ, баҕар үрдэтиэх этилэр. Үрдэппит киһилэрин тохтоло суох үрдэтээччилэр. Бачча түгэн көстүбүтүн кэннэ, туттан-хаптан, биллэн хаалыахха наада…
   Кини аһара кырыктаах, куруубай, киһини аһынар диэни букатын билбэт, бэйэтин сыалын ситиһэр инниттэн тугу да оҥорорун кэрэйбэт хабыр киһи. Таҥнарыы диэн тугун илэ бэйэтинэн этинэн-тириитинэн билэн кими да итэҕэйбэт. Өйүнэн-төйүнэн киһиргиир кыаҕа суох, эбиитин куттаҕас. Ити итэҕэһин бэйэтэ билинэр уонна онтукатын кистии сатыыр. Ол иһин бэйэтин кытта тэҥ эбэтэр киниттэн алын дуоһунастаах киһи утары саҥардаҕына, тыл бырахсаары гыннаҕына, быһаарса сатаабакка, үлтү бардьыгынаан кэбиһээччи. Оннук киһини нууччалар «дурной» диэн ааттыыллар. Уопсайынан, нуучча киһитэ былыр-былыргыттан тойону утары көрбөт үгэстээх. Онон туһанан, туох да өйө-билиитэ суох баламат дьон үөһэ ыттан, баһылык буолааччылар.
   Уонча хонугунан Петр Головин мунньах тэрийэн, туох инники былааннааҕын билиһиннэрээри, бас-көс дьону улахан саха балаҕаныгар ыҥыртаата. Болдьообут кэмигэр бары киирэн ороннорго, ыскамыайкаларга олордулар. Саҥа тойон туох диэн этэрин истээри кэтэстилэр. Сотору тойон киирэн, миэстэтигэр сулбу хааман кэлэн олордо. Тоҕо эрэ аллара көрөн олорон, аргыый саҥаран этиитин саҕалаата:
   – Я вас собрал, чтобы сказать свою думу. Со всех улусных мужиков государев ясак взять весь сполна. Без недобору. С дыму взять по соболи или лисицу. А кто не может дать соболь, у того взять мяса, масло. И чтоб нигде, никто забыты не были. Чтоб масло было чистым. А мясо жирное, свежое. Понятно?
   Ким даҕаны саҥарбата. Салгыы туох диирин кэтэспит курдук, иһиллээн олороллор.
   Тойон, тохтуу түһэн баран, салгыы саҥарар:
   – Кабы искать государева прибыли и брать ясак сполна – переписать всех мужиков и их детей, и братию, и племянников, и подростков, и их холопов, и скот, и коней и коров. Чтобы богатый якут платил двадцать или сорок соболей в год. Понятно?
   Парфен Ходырев воевода сүөһүнү эмиэ испииһэктэтэр былааннааҕын туһунан истибитэ. Ол кырдьык буоллаҕына, олох сыыһа дии саныыра. Урут сорох сахалар оннооҕор ааттарын суруйтаралларын куттаналлара. Тоҕо суруйаҕыт диэн токкоолоһон бөҕө буолаллара. Өссө аны сүөһүлэрин суруйар буоллахха, хайдах буолаллара биллибэт. Сүөһү кинилэргэ аһыыр астара, таҥнар таҥастара, сүрүн баайдара буолар. Ол иһин бэйэтин санаатын биллэрдэ:
   – Еще земля якутская не утвердилось. Якуты не состоятельны. Как бы дурно не было.
   – А почему вы не утвердили? – Головин Парфен диэки чыпчылыйбакка көрөр.
   – Мы их смиряли войною. Если с ними по-хорошему, то они могут быть послушны. Я знаю ихнюю душу.
   – Плевал я на якутскую душу. Какая у туземца душа. У них нет души.
   – Иные якуты очень бедные. Живут на озерах и кормятся рыбой и заболонью сосновой. С них ясак имать невозможно.
   – Ты что, бунт, мужик, заводишь?! – Головин саҥата улаатар.
   – Я говорю правду, – Парфен холкутук хардарар.
   – Как бы погодить с письмом. Якуты русского обычая не ведают, – иккис воевода Матвей Глебов аргыый сыыйан саҥарар.
   – А ты откуда знаешь, что они ведают?! – Головин кыйахана охсубут.
   – Да вот чаю.
   – Нет! Будет так, как я сказал! А если они будут бунтовать, то я их буду жестоко наказывать! – диэн баран Головин остуолу сутуругунан охсор. – Мы своих холопов жаловать и казнить вольны. И от вас я не потерплю измены.
   Ким даҕаны саҥарбата. Головин дорҕоонноох саҥата, ымыттыбат сирэйэ, дириҥ көмүскэтин аннынан кыырт курдук көрбүт хараҕа кими баҕарар симитиннэриэх курдук.
//-- * * * --//
   Воеводаны кытта Енисейскэйтэн икки тылбаасчыт кэлбитэ. Ону кытта үс палач баар. Араас идэлээх маастардар, таҥара үлэһиттэрэ бааллар. Тоһоҕотуттан таҥара дьиэтин куолакалыгар тиийэ араас туттар тэрили, малы-салы, пищаль саалары, икки пушканы аҕалбыттар.
   Пушканы ханан наада буолар туһайыынан көһөрө сылдьан ытаары, остуруок истиэнэтин быыһынан дьөлөҕөстөрү оҥортоотулар. Пушка диэн биир ыллар хардыы усталаах төгүрүк тимир. Иһигэр син биир пищаль сааны иитэр курдук, маҥнай буораҕын кутан быыстаан, онтон сибиниэс бөкүнүк буулдьаларын уган быыстыыллар. Уоһун хайаҕаһа кус сымыыта батан киирэрин курдук киэҥ. Түгэҕэ бүтэй. Буораҕын уматан эһэргэ, үрдүнэн кыра хайаҕастаах. Онно эмиэ буорах кутан, уоту даҕайан эһэллэр. Пушканы сыарҕаҕа тиэйэн, акка ыҥыырдан илдьэ сылдьыахха сөп. Пушка туһулаан ытыллар буолан,соччо табыгаһа суох эрээри, саба биэрэр буулдьаларынан өстөөҕү чугастан бэркэ сууһарар уонна тыаһынан, буораҕын буруотунан уолутар. Ордук ох сааттан атыны билбэт туора урдустар куттаналлар.
   Ясырдартан эбитэ дуу, тылбаасчыттартан дуу, үлэһит сахалартан дуу, саҥа нуучча тойонун дьаһалынан ыал сүөһүтүн суруйуохтара үһү диэн сурах ыалтан ыалга тарҕанна. Ол сураҕы истэн олус соһуйдулар, куттаннылар. Сурах сурах курдук күүркэтиллэн, эбиллэн-сабыллан кэпсэнэр. Сорохтор дьээбэлэнэн ыты кытта суруйаллар үһү диэн кэпсииллэр. Нууччаларбыт эмиэ хайдах буоллулар дэһэллэр. Сураҕы иһитиннэрэ диэн, ат үрдүгэр түһэн көстөөх сиргэ тэбиннэрэллэр. Сорохтор ити сураҕы итэҕэйбэттэр, «сүөһүнү тоҕо суруйдахтарай, сымыйа ини» дэһэллэр. Аймалҕан. Мунуу-тэнии.
   Лөгөй саҥа тойону кытта билсээри, таарыйа сүөһүнү суруйаллар үһү диэн сурах төһө кырдьыгын билээри остуруокка киирдэ. Кэһиитин биир кэрэмэс саһылы, уон киис тириитин ылла.
   Петр Головин Логуй диэн эйэлээх кинээс хара маҥнайгыттан нууччалары кытта үчүгэй сыһыаны олохтообутун туһунан истибитэ. Онон кэлбитигэр арыгылаах остуол тартаран эйэҕэстик көрүстэ. Петр Петрович ыалдьыта остуолга олорбутугар чаарка кыра ортотунан арыгы кутан биэрдэ. Куйааска итииргээбит баабыр курдук сирэйинэн мичээрдээн кэпсэттэ. Саха улахан тойотторо биирдэ эмэтэ да буоллар, богдо омук арыгытын аҕалтаран иһэр этилэр. Лөгөй нууччалар арыгыларын эмиэ амсайбыта. Бу аһыы утах киһини бэркэ көнньүөрдэрин билэр. Петр Головин тылбаасчыт нөҥүө ыалдьытын кытта кэпсэтэн, төһө ыраах олорорун эҥин туһунан ыйыталаста. Иккис чаарка иһиллибитин кэннэ, кыра оҕону үөрэтэр курдук, кыратык төбөтүн кэҕиҥнэтэн эттэ:
   – Если ты, Логуй, великих государей дело будешь делать с нерадением, за то быть тебе в опале. И, наоборот, если ты его с радением, и службою учиниться прибыл государевай казне, то твоя служба будет вовеки памятна.
   – Туох диирий тойон? – Лөгөй тылбаасчыттан ыйытар.
   – Өскөтүн ыраах олорор улуу тойоммут туһугар кыһаммат буоллаххына, куһаҕан буолуо диир. Оттон кыһанар, хааһынаҕа элбэх кииһи киллэрэр буоллаххына, үтүөҕүн куруук саныахпыт диир, – Лукашка тылбаастыыр.
   – Оттон мин кыһанар буоламмын билсэ-көрсө кэллэҕим дии. Ыл ыйыт эрэ, сүөһүнү эмиэ суруйаллар диэн кэпсииллэр. Ол кырдьык дуо?
   – Кырдьык, – тылбаасчыт ыйыппакка эрэ бэйэтэ хоруйдуур.
   – Ол тоҕо суруйаллар?
   – Элбэх сүөһүлээх баай киһи элбэҕи, аҕыйах сүөһүлээх дьадаҥы киһи аҕыйаҕы төлүөхтээх дииллэр.
   – Что он говорит? – воевода сахалыы кэпсэтэн барбыттарыгар ыйытар.
   – Он спрашивает почему переписывают скот.
   Итинтэн салгыы кэпсэтэн, Лөгөй сүөһүнү суруйалларыттан дьон олус куттанар, сахалар кэлин дьаһааҕы төлүүр буоллулар, онон дьону аймыыр сатаммат, куһаҕаҥҥа тириэрдээрэй диэн этэ сатаата. Ону Головин саха тойотторо бэйэлэрэ сөбүлээбиттэринэн төлүүр буоланнар, дьаһаах олус кыра хомуллар эбит диир. Оттон Лөгөй сүөһүнү суруйалларын сахалар олох сөбүлүөхтэрэ суоҕа, эмиэ өрө туруохтара диэн сэрэппитигэр Петр Головин сапсыйан эрэ кэбистэ. «Бууннаатахтарына биһиги манан тоҕута тэптэриэхпит!» – диэн, пушкатын таһааран көрдөрдө.
   Лөгөй барбытын кэннэ Намтан Мымах кинээс уолунуун Ньыккалыын кэлэ сырыттылар. Кинилэр эмиэ воеводаҕа сүөһүнү суруйара олох сыыһатын туһунан этэ сатаатылар. Нуучча бас-көс дьоно эмиэ сүөһүнү суруйдахха сахалар айманыахтара диэн этэн көрдөхтөрүнэ, Петр Головин истэ да барбат.
   Кини тылын уларыппат, эппитин толорторор кытаанах киһи кэлбитин көрдөрүөн баҕарар. Сахалар өрө тураннар бэл нууччалары аҕыйах эрдэхтэринэ кыайбатахтар. Өрө туран көрдүннэр эрэ, кини начаас уодьуганныаҕа. Хаһан баҕарар, ханна баҕарар кытаанах илии баар буоллаҕына сыһыйаллар. Борис Годунов олус сымнаҕас киһи буолан дьону өрө туруорбута. Манна оннук буолуо суоҕа!
//-- * * * --//
   Амма өрүс уута түһэн холкутук устан хараара сыыйыллар. Уҥуоргу хайа чуумпурбут ууга күлүгүн түһэрбит. Күһүн буолан, тыал-күүс намтаан уу чуумпу буолбут. Үрдүү-үрдүү намтаабыт эргэнэ хара тыа ыраахха диэри көстөн саҕаҕы кытта силбэһэр. Киэҥ эйгэ наҕыл, холку, чуумпу.
   Боло Күүлэкээн, кырдьаҕас киһи быһыытынан сис туттан, аргыый хааман чэрчийэ сылдьан, хотугулуу-арҕаа диэкиттэн икки ыҥыырдаах аттаах киһи кэлбитин көрдө. Биирдэрэ улахан уолун Хомуос ата.
   Оҕонньор дьиэҕэ кэлэн киирбитэ, дьоно киэһээҥҥи аһылыктарыгар олорбуттар. Тэбэнэй диэн Хатылы ууһун киһитэ кэлбит эбит. Күүлэкээн аһаары сибиэҕэ кэлэн олордо. Ыалдьыты кытта кэпсэтэ түстэ.
   – Этэҥҥэ олорбуппут сыччах, – диэн Хомуос куһаҕан сонуну иһитиннэрэрдии саҥарар.
   – Туох буолла? – Күүлэкээн, кытыйаттан буспут куобах холун ыла-ыла, ыйытар.
   – Нууччалар аны сүөһүбүтүн суруйаллар үһү. Хас хамначчыттааххын, ойохтооххун, оҕолооххун эмиэ суруйуохтара үһү. Туох дьиибэтэ буолла? Саҥа тойонноро сүрдээх суостаах киһи дииллэр. Кини дьаһала буолуо, – ыалдьыт эбэн биэрэр.
   – Кырдьык, дьиибэ эбит. Баҕар, сымыйа кэпсээн буолаарай? – Күүлэкээн истибитин итэҕэйбэт.
   – Куһаҕан сурах сымыйа буолбат. Кырдьык дииллэр. Эҥин саҥа элбэх. Сорохтор сүөһүбүтүн кистээн кэбиһиэхпит дииллэр. Айдаан бөҕө, – дии-дии, Хомуос улахан хамыйаҕынан миинтэн баһан ылан сыпсырыйар.
   – Сорохтор этэллэр, сүөһүбүтүн былдьаары суруйаллар диэн. Быйыл соҕурууттан баһаам элбэх нуучча кэлбит үһү. Эһиил эбии кэлиэхтэрэ. Оччоҕо сүөһүбүтүн былдьаан ылан баран, бэйэбитин кулут-хамначчыт оҥостуохтара. Сирбититтэн да үүрүөхтэрэ.
   – Ама инньэ гыннахтарай. Төһө да нууччаларын иһин, – Күүлэкээн эдэр дьону намырата сатыыр курдук саҥарар.
   – Сүөһүбүтүн былдьаатахтарына өлөбүт. Эбэтэр кинилэргэ баран айахпыт иһин үлэлиэхпит. Дьон олус аймаммыт. Эмиэ туох эрэ буолара буолуо. Ханна эрэ кый ыраах көһөн куотан барбыт киһи дэһэллэр. Өрө тураллар дуу?
   – Өрө туран да нууччалары кыайыахтара суоҕа. Оннооҕор урут, аҕыйах эрдэхтэринэ, кыайбатахтара. Былыргы өспүт-сааспыт баарына кыайан холбоспот дьоммут. Бары ардырҕаһа, үрүө-тараа сылдьабыт. Нууччалар буоллахтарына, бары биир сомоҕо буолуохтара. Онон ити көрдүүр түүлээхтэрин төлөөн хам бааччы олорбут ордук буолуо, – Күүлэкээн кырдьаҕас өрө туралларын уруккуттан сөбүлээбэт, буойар.
   – Хам бааччы олордохпутуна, хам баттыахтара.
   – Хайыахпытый. Күүс кыайбат буолбутун кэннэ өрө көрүөхпүт дуо. Таах өлүү-сүтүү буолуо.
   – Оннооҕор кутуйах үктээтэххэ «чыып» диир. Туох үлүгэрэй!
   – Эдэр дьон санааҕыт дохсун да буоллаҕа.
   – Тыыннаах буолар иннигэр мөккүһэр буоллахпыт. Киһи үөйбэтэх-ахтыбатах суола. Үйэ уларыйаары гыннаҕа дуу? – ыалдьыт үс атахтаах чороонноох кымыстан иһэр.
   – Кырдьык, үйэ уларыйар кирбиитигэр олордохпут дии, – оҕонньор аргыый саҥарар. – Мантан инньэ туох-туох буолан иһэр. Эдэр дьон эһиги көрүөххүт буоллаҕа.
   – Саҥа тойонноро этэр үһү. Аны буруо таһаарар ыал барыта дьаһааҕы төлүөхтээх диэн. Ити биир ынахтаах, балыгынан аһаан олорор ыал, холобура, Кыаһайдар хантан киис булан төлүүллэр? – Хомуос ыйытардыы аҕатын диэки көрөр.
   – Баҕар, баайдар эһиги толуйуҥ диэхтэрэ.
   – Хас дьадаҥы ыалы толуйабыт? Сураҕа, баайдар бэйэлэрэ элбэх кииһи төлүөхтээхтэр үһү.
   – Сыл аайы оннук хомуйдахтарына кииспит да баранар ини. Өйдөөх дьон буоллахтарына, ону билэр инилэр. Бүгүҥҥүнэн эрэ олорор дьон дуу? – Күүлэкээн туран олоппоһун ылан, оһох иннигэр кэлэн олорор.
   – Омук дьоно диэн атын дьон буоллахтара. Ким билиэ буоллаҕай кинилэр ис санааларын. Аҥаардас дьүһүннэриттэн даҕаны киһи куттанар, – ыалдьыт эмиэ аһаан бүтэн ороҥҥо сыҕарыс гынар.
   – Кырдьык, маҥнай көрөргө ынырык дьүһүннээх дьон этилэр. Кэлин, киһи хараҕа үөрэннэҕинэ, син дьон-дьон курдуктар, – Хомуос куобах буутун уҥуоҕун үлтү ыстаан силиитин оборор.
   – Эйигин аманаакка тутан олордубуттар диэбиттэрэ. Аһаталлара дьаабы буолуо, сэрэйдэххэ.
   – Туох аанньа буолуой. Ас тобоҕунан аһаталлар. Аманаакка тутуллубут дьон аймахтара ас аҕаллахтарына, ону үллэстэн сиибит. Күнү быһа хаайыыга олорор курдук куһаҕан туох да суох.
   – Ити киис хомуйар албастара. Биһи киһибитин быыһаан ылаары, киис хомуйан толуйбуппут. Нууччалар диэн сүрдээх дьон, – Күүлэкээн, көхсүгэр уот аһара суоһаан, олоппоһун сыҕарытар.
   Ити курдук элбэҕи ырытан кэпсэттилэр. Куотар сирбит суох, туох буоларын кэтэһэн көрүөҕүҥ дэстилэр.
//-- * * * --//
   Күһүн бүтэн кыстык хаар түстэ. Петр Головин маҥнай чугас олорор Амыдай аҕатын ууһугар уонча киһини ыытта. Хаһаактар хас ыал аайы киирэн, олорор дьон ааттарын, саастарын, кэргэттэрин суруйаллар. Ыал хас сүөһүлээҕин ыйыталлар, көрөллөр.
   Сүөһүнү ааҕар, суруйар сүрдээх ииппэрэй, чымпык, куһаҕан үлэ эбит. Хотоҥҥо киирэн сүөһү сааҕын кэһиэхтэрин баҕарбаттар. Маҥнай төһө сүөһүлээҕин дьиэлээх киһиттэн ыйыталлар. Кыһын сахалар биир дьиэҕэ хас да дьукаах буолан симиллэн олороллор. Онон хотоҥҥо сүөһү толору буолар. Сүгүн эппэттэр. Сүөһүлэрин ахсаанын аҕыйата, кистии сатыыллар. Олус дьадаҥы ыалга кэллэхтэринэ хотоҥҥо киирбэттэр. Дьиэттэн хотоҥҥо киирэр аһаҕас аанынан өҥөйөн көрөллөр. Кистээтилэр быһыылаах дии санаатахтарына, хотоҥҥо киирэн ааҕаллар. Ол айдаана, мөккүһүүтэ буолар.
   Ыалы кэрийэн сүөһүнү суруйалларыгар кинээһи бэйэтин илдьэ сылдьаллар. Сахалар олус киэҥ сиринэн ыһыллан олороллор. Сорох кытыы алаастарга олорор биирдиилээн ыалларга сүрэҕэлдьээн барбаттар. Кимнээх олороллорун, хас сүөһүлээхтэрин эҥин кинээстэн, дьонтон ыйытан суруйаллар.
   Хотоҥҥо турар сүөһүнү ааҕан син суруйуохха сөп. Оттон сыһыыга сылдьар сылгыны чуолкайдык суруйар кыаллыа суох. Саха баайдара сылгынан байаллар. Аһыы сылдьар атыыр үөрэ түбэстэҕинэ, ааҕан, ким сылгытын быһаара сатыыллар. Баайдартан бэйэлэриттэн ыйытан суруйаллар.
   Ити курдук Амыдай аҕатын ууһун кэрийэн бүтэрдилэр. Воеводаҕа кэлэннэр, бүтүн Саха сирин ыалларын барыларын кэрийэн суруйар кыаллыа суох диэн көрдүлэр. Ону истэн баран Петр Головин үлтү бардьыгынаан кэбистэ. Суруйуҥ да сабаас диэн буолла.
   Өрүс мууһа туран, аттаах киһини туоратар буолбутун кэннэ, Осип Галкин баһылыктаах кыра этэрээт Нам сиригэр тахсан, эмиэ ыаллары кэрийэн, дьону, сүөһүнү суруйдулар. Сахалар сүөһүнү суруйалларын олох сөбүлээбэттэрэ биллэр. Ону ол диэбэккэ, воевода дьаһалын толордохторуна сатанар.
   Мымах кыһаммыт-мүһэммит курдук бэйэтинэн сылдьыһар. Кини аҕатын ууһа элбэх ыаллаах буолан, этэрээт икки аҥыы хайдан кэрийэр.
   Нууччалар аты сыарҕаҕа айааһаан көлүнэллэрин сахалар дьиибэргии көрбүттэрэ. Кинилэр сыарҕаҕа оҕуһу эрэ көлүйээччилэр. Аты ыҥыырдаан эрэ миинэллэр. Остуруок таһыгар олорор үлэһит сахалар нууччалар сыарҕалаах аттарын көлүйэн үлэлииллэр. Саха атын айааһыылларын көрөллөр. Урут ыҥыырга эрэ үөрэммит ат маҥнай сыарҕаҕа көлүллэрин абааһы көрөн мөхсүү бөҕөтүн мөхсөр. Ону хаһаактар күүстэринэн хомуут кэтэрдэн, сыарҕаҕа көлүйэн баран, маҥнай тоҥуу хаарынан сүүрдэллэр. Ыҥыырга үөрэммит ат сыарҕаҕа да сотору үөрэнэр. Сахалар «биһиги да ат сэбин оҥоро үөрэннэхпитинэ, аты сыарҕаҕа көлүйүүһүбүт» дэһэллэр. Ат көлө оҕус курдук буолбатах, айана сыыдам. Таһаҕастаах сыарҕаны да бэркэ тардар эбит.
   Ыраахтан кэлбит тойоттор остуруок таһыгар олорор сахалар нууччалар курдук аты сыарҕаҕа көлүйэр буолбуттарын дьиибэргии көрөллөр. Оттон сыарҕалаах аттаах саха киһитэ, ыраахтан кэлбит тойон одуулаһарын көрдөҕүнэ, муоһатынан атын самыыга охсон тургэнник айаннатар. Бу түгэҥҥэ кини мааны таҥастаах тойоннооҕор ордук буолан көстүбүтэ саныырыгар да үчүгэй.
//-- * * * --//
   Нууччалар ыаллар сүөһүлэрин суруйан эрэллэрин туһунан сурах сири-дойдуну тилийэ көттө. Ити сурах намырыы быһыытыйан баран, эмиэ сэтэрдэ, уоттуу күүдэпчилэннэ, күүркэтилиннэ. Ыал аайы ол кэпсээнэ, айдаана буолла.
   Эҥини кэпсииллэр. Ханна эрэ ким эрэ сүөһүтүн кистээбитин булан буруйдаан таһыйбыттар үһү. Ким эрэ атыырын үөрүн үрэх баһыгар кыйдаабыт үһү диэн эмиэ баар. Аймалҕан. Саха омук эстэр буолла дэһэллэр. Сүөһүтэ суох тугу аһаан-таҥнан олоруохтарай. Иэдээн. Бэл, урукку өттүгэр эйэлээх олорбут бороҕоннор айманнылар. Кинигэ диэн тойон ыксаата. Кини маҥнай Лөгөй кинээс нууччалары кытта үчүгэй сыһыаны олохтообутун сөбүлүүр этэ. Дьаһааҕы кэмигэр төлүүрэ. Остуруокка киирэн саҥа тойону кытта билсэн, тылын-өһүн истэн баран, санаата уларыйбыта. Нууччалар диэн абааһы дьон кэлбиттэр эбит дии санаабыта. Аны кини тойотторго: «Сүөһүбүтүн былдьаары суруйаллар, үтүөлэрбитин кулут-хамначчыт оҥостуохтара. Кыаммат кырдьаҕас дьону өлөртүөхтэрэ!» – диэн этэр.
   Баайдар, тойоттор уйаларыгар уу киирдэ. Түүн аанньа утуйбат, күнүс тэһийэн олорбот буоллулар. Ыҥыыр ат үрдүгэр түһэн, санааларын үллэстэ, сурах-садьык истэ диэн, ыраах олорор атын аҕа ууһун баайдарыгар бараллар. Тиийэн, хонуктуу сытан, сонуннарын ыаспайдаһаллар. Хайдах буолабыт диэн бэйэ-бэйэлэриттэн ыйыталаһаллар. Ким эрэ: «Түмсэн утарылаһыаҕыҥ!» – диир. Сорох: «Саас хаар ууллуута сүөһүнү үүрэн кый барыаҕыҥ», – диир. «Туох да куһаҕан буолуо суоҕа, олорбуппут курдук олоруоҕуҥ», – диэччилэр эмиэ бааллар. Үгүстэр утарылаһар санаалара суох.
   Өйүк баай кыстык балаҕана мыраантан чугас, Ытык Күөл үрдүнээҕи кырдал хонууга баар. Үс өһүөлээх улахан саха балаҕанын оһоҕо икки сирэйдээх. Кэтэх сирэйэ кыһын улахан тымныыга түүн оттуллар.
   Дьиэлээх киһи уот иннигэр аргынньахтаан олоппоско олорор. Кэргэн дьахтар сибиэҕэ күнүскү аһылыгы бэлэмниир. Таһыттан дьиэлээх хотун Мылаҥныыр киирэн: «Аттаах киһи иһэр», – диэн иһитиннэрдэ.
   – Хайалара истэҕэй? – Өйүк ыалдьыт кэллэҕинэ сэргэхсийээччи. Хата, сурах-садьык истиэҕэ.
   – Ыраахтан иһэр киһи быһыылаах. Ата улахан ураанньыктаах. Билбэт атым.
   – Уолаттарга киһи иһэр диэн эттиҥ дуо?
   – Этэн.
   Таһынааҕы кыра дьиэҕэ үлэһит уолаттар олороллор. Мааны киһи буоллаҕына, тахсан тэһиин тутан, бастыҥ сэргэҕэ түһэриэхтээхтэр. Ыттара дьэ көрөн үрбүтэ иһилиннэ.
   Киирэрин кэтэстилэр. Таһырдьа атах тэбэнэр тыас иһилиннэ. Аан аһыллан, абына-табына бытыктаах, улахан быччайбыт харахтаах киһи нөрүйэн киирэн, сыгынньахтанан, саҕынньаҕын устан көхөҕө ыйыыр. Сөргүй диэн Үөдэй аҕатын ууһун тойоно киирбитин көрөн, дьиэлээх киһи мичээрдээтэ:
   – Тугу биллигит? – Сөргүү уҥа ороҥҥо кэлэн олорор.
   – Суох. Эн тугу биллиҥ? – Өйүк кэпсэтэр быһыынан хардары ыйытар.
   Ити «тугу биллиҥ» диэн аан аһан кэпсэтии, сэрэнэн-сэрбэнэн олорор кыргыс кэминээҕи кэпсэтэр тыл. Итинтэн салгыы олох-дьаһах, сүөһү-ас туһунан кэпсэттилэр. Ыалдьыт аска ыҥырыллан, сибиэҕэ кэлэн олорор.
   – Уоһук нуучча Мымахха тахсан сүөһү ахсаанын суруйбут үһү. Ыалы барытын кэрийэн суруйбуттар. Мымах бэйэтэ эмиэ кэрийсибит, – диэн Сөргүй сонунун кэпсиир.
   – Баҕар, кинээһи күүстэринэн илдьэ сылдьыбыттара буолуо, – Өйүк аргыый саҥарар.
   – Ол тоҕо сүөһүлэри суруйалларый? – дьиэлээх хотун ыалдьыт диэки көрөр.
   – Ким билиэ буоллаҕай нуучча санаатын. Бука, ол биһигини абыраары суруйбатах дьон буолуо. Тугу эрэ оҥороору сананаллара эрэбил, – Сөргүй кыыймыт сүөгэйи сыпсырыйар.
   – Улахан тойонноро сүөһүгүтүн былдьыахпыт суоҕа диэбитэ, – Өйүк саҥа тойону көрсөөрү күһүн уҥуор туоруу сылдьыбыта.
   – Ама сүөһүгүтүн былдьаары суруйабыт диэхтэрэ дуо. Кистиир буоллахтара дии. Миигин эйиэхэ ыыттылар. Мунньустан сүбэлэһиэҕиҥ дииллэр. Ону этэ кэллим. Аны биэс хонугунан Мымахха мустабыт. Эн Хаҥаласка тэҥсиги ыытаҥҥын биллэриэҥ үһү. Оттон хаҥаластар Малдьаҕарга биллэрдиннэр. Ити курдук.
   – Ким тэрийэрий?
   – Ордук Бөтүҥ тойотторо туруммуттар. Онон улахан мунньах буолар үһү, сураҕа.
   – Кырдьык, мустан дьүүлүн-дьүһүнүн тобуллахха сатанар буолла быһыылаах, – диэн Өйүк сөбүлэһэр.
   – Нууччалар улахан тойонноро сүрдээх дьэбир киһи кэлбит үһү. Чып кистэлэҥинэн мустабыт.
   – Илин эҥээртэн ыҥырар инигит?
   – Биллэн хаалыа диэн элбэх киһини ыҥырбатахтар. Чугас олорор аҕыйах тойону ыҥырбыттар үһү.
//-- * * * --//
   Болдьохтоох кэмҥэ тойоттор Мымах улахан дьиэтигэр муһуннулар. Сорохтор кэлбэккэ, биир хонукка кэтэһэн көрөн баран, сүбэ мунньах буолла.
   – Дьиэлээх, дойдулаах киһи маҥнай эн эт, – Бөтүҥ тойоно Баҕарах Мымах диэки көрөн ылар.
   – Бу мунньаҕы мин тэрийбэтэҕим. Тэрийбит эһиги, бөтүҥнэр, бааргыт. Онон тугу дьүүллэһээри тойоттору муспуккун бэйэҥ эт, – Мымах тоҕо эрэ түгэх түһэн саҥарар.
   – Тойоттор, олорор олохпут огдолуйаары, алаһа дьиэбит айгыраары гынна. Ону эһиги бэйэҕит истэ-билэ сырыттаххыт. Сүүспүтүн холбоон сүбэлэһиэҕиҥ. Туох дьүүлү-дьүһүнү булабыт? – Баҕарах дьону эргиччи көрөр.
   – Кырдьык, олорон биэрэрбит табыллыбат буолла быһыылаах. Биһиги сүөһүнэн тыыннаахпыт. Сүөһү иннигэр умса-төннө түһэбит. Ким барыта сүөһүтүн элбэтэр мөккүөрдээх. Ону атын дойду урдустара кэлэн тоҕо суруйаллар? – диир Сөргүй, уруккуттан мунньахха саҥарар тыллаах-өстөөх киһи.
   – Нууччаларга биир татаар киһитэ баар. Кинилэргэ эмиэ нууччалар кэлэннэр, маҥнай сүөһүлэрин суруйбуттар. Онтон сүөһүлэрин хомуйан, үүрэн истэхтэринэ, түмсэн, эккирэтэн ситэн, былдьаан, төттөрү үүрбүттэр. Инньэ диэн кэпсиир үһү ол татаар киһитэ, – диэн Мэҥэ киһитэ кэпсиир.
   – Сүөһүбүтүн үүрдэхтэринэ, биһиги эмиэ түмсэн былдьаан ылыахпыт, – хайа эрэ баатырдар тойонноро саҥарбыта иһиллэр.
   – Хаһан хомуллан, эккирэтиэхпитигэр диэри, ордууларыгар тиэрдэллэр ини. Сүөһүнү олох суруйтарымаҥ. Суруйа тахсыбыт дьону дьакыйталаан кэбиһиҥ! – диэн Баҕарах быһаччы этэр.
   – Эттэҕиҥ дөбөҥүн. Өлөрдөхпүтүнэ, сэрии дьоно кэлэн имири эһиэхтэрэ суоҕа дуо? – Нөөрүктээйи тойоно Чыппа Кэрэмэй ыйытар.
   – Биир кэмҥэ дьакыйыахпыт уонна күүһү холбоон бары биир сиргэ түмсэбит.
   – Ханна?
   – Оттон манна мустуохпут буоллаҕа дии.
   – Хата, ити сөп. Хаһаактары кэһэтиэххэ. Наһаалаан эрэллэр, – Сөргүй сөбүлэҥин биллэрэр.
   – Сэттэ сыллааҕыта манна мустарбытыгар сорох аймахтар кэлбэтэхтэрэ. Мин, олохтоох киһи буоламмын, киһини элбэтээри, кыргыс үөрэҕэр үөрэммэтэх көннөрү үлэһит уолаттары эмиэ туруорбутум. Олортон сорохторо сэриигэ өлөн хааланнар, кырыыска, өскө барбытым, – саҥата суох истэн олорбут Мымах эмиэ манна мусталларын ыарырҕатар.
   – Манна мустарбыт табыгастаах. Остуруоктар ордууларыттан олус чугаһа да, ырааҕа да суох сир. Арҕаа эҥээргэ сир ортото. Элбэх киһи кэлиэҕэ. Онно бөлөх дьиэлээх-уоттаах эн эрэ бааргын. Кыһалҕалаах кэммитигэр өйөөтөххүнэ, уйуннаххына, үтүөҕүн-өҥөҕүн умнуохпут суоҕа, – Баҕарах туох диэҕин, хайдах дьаһаныаҕын эрдэттэн санаан кэлбит быһыылаах.
   – Отум аҕыйах. Элбэх аты аһатар кыаҕым суох.
   – Манна өр буолуохпут суоҕа. Ордууларын баран төгүрүйүөхпүт.
   – Кыайыахпыт дуо? Бэл, сэттэ сыллааҕыта аҕыйах эрдэхтэринэ кыайбатахпыт. Ааспыт сайын түөрт сүүсчэкэ нуучча кэлбит дииллэр дии.
   – Олор үксүлэрэ көннөрү үлэһит, булчут дьон үһү. Кыргыс үөрэхтээх сэрииһит дьоно оччо элбэҕэ суох буолуохтаах.
   – Доҕоттоор, маҥнай улахан тойоннорун тутуу былдьаһыаҕыҥ. Уонна эмискэ саба түһүөҕүҥ, – диэн Даадык ойуун саҥата иһиллэр.
   – Хайдах боҕутуннараары гынаҕын?
   – Түүлээх аҕалбыта буолан, ордуутугар киһи киирэр. Кистээн киллэрбит быһаҕынан сүрэххэ түһэн кэбиһэр. Онно айманан эрдэхтэринэ саба түһэбит.
   – Оттон оччоҕо ол киһини өлөрөн кэбиһиэхтэрэ буоллаҕа дии. Эн киириэҥ дуо?
   – Кулуту кигэн, маанытык таҥыннаран киллэрэбит. Кулуту ким аһыйыаҕай?
   – Кэбис, доҕоттоор. Улахан тойону оннук өлөрдөххө иэстэбиллээх буолуо. Ол кэриэтэ сэриилэһэн кыайбыт-кыайтарбыт ордук, – Өйүк буойа саҥарар.
   – Арай остуруоктар бэриммэтиннэр? – диэн Мымах ыйытар.
   – Оччоҕо биһиги хаайан олоробут. Маска да, окко да таһаарбаппыт, – Баҕарах түргэнник хоруйдуур.
   – Уһуннук хаайан олорорго аппыт сиир отун хантан булабыт? – Мымах эмиэ ыйытар.
   – Нууччалар арыыга оттообут отторун тиэйтэриэхпит уонна чугастааҕы аҕа уустара от тиэйэн көмөлөһүөхтэрэ. Эйиэхэ эрэнэбит. Төһө оттооххунуй? – Баҕарах Өйүк диэки көрөр.
   – Отум аҕыйах да көмөлөһө сатыам, – Өйүк сөбүлэһэр.
   – Оттон Лөгөй тоҕо тугунан да көмөлөспөтүй? Кини эмиэ чугас олорор буолбат дуо, – Өлкөрөй Лөгөй кыттыгаһа суох буолан хааларыттан абара саныыр.
   – Лөгөй нууччаларга олус атас-доҕор буолбут киһи. Ол иһин киниэхэ эрдэ биллэрэрбиттэн тардынабын. Атын дьону кытта кэпсэтэн көрүөм. Сураҕа, сүөһүнү суруйалларын олох сөбүлээбэт үһү, – диир Баҕарах.
   Кини Бороҕон биир тойоно Кинигэни кытта ийэтинэн аймахтыылар. Ийэлэрэ – бииргэ төрөөбүт аҕас-балыстар.
   – Сэттэ сыллааҕыта хаайарбытыгар олус тымныы буолан, тоҥмуппут, хачаммыппыт. Тымныы арыый мүлүрүйбүтүн кэннэ мустуоҕуҥ, – диэн Өлкөрөй этии киллэрэр.
   – Ити сөп буолуо. Бугурдук быһаарыаҕыҥ. Олунньуга сүөһү суруйа тахсыбыттары сайылыыбыт. Кулун тутар ый саҕаланыыта Мымахха мустабыт. Мин илин эҥээргэ Хатылыга тахсан, Үөчэй баайга мунньах тэрийэбин. Сөбүлэһэҕит дуо? – диэн Баҕарах ыйытар.
   – Сөбүлэһэн. Сүөһү суруйааччылары бэркэ сэрэнэн, кистээн, олунньу ортотун диэки дьаһайдахха сөп буолара буолуо. Итиннэ ыраах олорор эбэтэр улахан аймахтар ылсыахтарын сөп, – Сөргүй, «сөпкө эттим буолбат дуо» диэбиттии, дьону эргиччи көрүтэлиир.
   Ити эппитин ким да утарбата. Сөбүлэстилэр. Онон сэттэ сыллааҕы идэмэрдээх хамсааһын эмиэ хатыланар буолла.
//-- * * * --//
   Улахан тымныы түһэ илигинэ уончалыы киһилээх хас да этэрээти тэрийэн Бороҕонунан, Чэриктэйинэн, Дүпсүнүнэн, Бахсынан, Мэҥэнэн, Нөөрүктээйинэн сылдьыталаан дьону, сүөһүнү суруйдулар. Элбэх ыалы кэрийдилэр.
   Сахалар сүөһүнү суруйалларын олох сөбүлүөхтэрэ суоҕа, баҕар, саба түһүөхтэрэ диэн сэрэтии бөҕө үрдүнэн Петр Головин син биир дьону улууска таһаартаан, ким төһө сүөһүлээҕин суруйтарда.
   Маҥнай сэрэххэ хаһаактар куйахтарын кэппитинэн, түүн харабыллаах утуйаллара. Ханна да утарсыыны көрсүбэккэ, кэлин уоскуйдулар. Ол эрээри сахалар сүөһүнү суруйалларын сөбүлээбэттэрэ биллэр. Биир кэм албынныы, кистии, сүөһү ахсаанын аҕыйата сатыыллар.
   Ахсынньы хабараан тымныытыгар хаһаактар тоҥоннор, суруйууну олунньуга диэри тохтотуоҕуҥ диэн көрдөспүттэригэр, воевода маҥнай аккаастаан баран, биир хаһаак атаҕын үлүппүтүгэр сөбүлэһэригэр тиийдэ. Петр Головин былааһы бэйэтин илиитигэр ылла. Кини ыйар-кэрдэр, дьаһайар. Иккис воевода Матвей Глебов сороҕор Головины кытта мөккүһэн көрөр да, киһитэ ыһыы-хаһыы былаастаах дьүһүлэнэриттэн кэлин дьаһалтаҕа орооспот буолла. Дьяк Ефим Филатов Матвей диэки буоларын иһин, Головин иккиэннэрин биир угунньаҕа укта. Кини кими даҕаны утары көрдөрбөт да, саҥардыбат да.
   Түүлээх булда бүтэрин кытта саха тойотторо дьаһааҕы төлөөрү остуруокка кэлитэлээтилэр. Сүөһү ахсаанын суруйбут улуустартан киис тириитин лаппа элбэҕи аҕалаллар. Ону көрө-көрө Головин сөпкө дьаһайбытын, аҕа ууһунан быһа ылар сыыһатын, хас биирдии киһи дьаһаах төлүөхтээҕин туһунан сырыы аайы сылайбакка хатылыыр.
   – Я говорил и буду говорить, что ясак и поминки на тех якутов на одних в их оклад писать, а не на весь год. Вы боялись, что якуты будут бунтовать. А я не боюсь этих дикарей. Они не пойдут со своими луками против наших пушек и пищалей, – диэн хас тоҕоостоох түгэн аайы этэр.
   Воеводаҕа туох эмэ көрдөһүүлээх киһи маҥнай тас аан таһыгар дворецкай курдук туттан олорор киһиттэн сибигинэйэн Петрович туох настарыанньалааҕын сураһар. Тойон кыыһыран олорор буоллаҕына, киирэ да сорунума. Үлтү күргүйдээн таһаарыа.
   Сороҕор, туохтан эмэ сылтаан, киһини сирэйгэ да биэрэн кэбиһиэн сөп, бытыктаах киһини бытыгын бобуччу тутан илгиэлиэн да сөп. Тойон бэйэлээҕи ким даҕаны утары көрбөт. Оттон манньыйан, санаата дуоһуйан олорор кэмигэр түбэһэ киирэн көрдөстөххө, бэрт кэбэҕэстик манньалыа даҕаны, маанылыа даҕаны.
   Саха сирин хабараан тымныыта кыра кыһалҕалаах киһини таһырдьа таһаарбат үлүгэрэ. Чуумпуга киһи тыына тоҥон тыһыргыыра иһиллэр. Хата, бу дойду кыһына тыала суох эбит. Онон ичигэс таҥастаах, хамсанар-имсэнэр киһи тымныыны тулуйар. Күннээҕи үлэ бүттэ да, дьиэни булаллар. Бары ханна да барбакка күнтэн күнү аһаран кыһын бүтэрин кэтэһэллэр.
   Саҥа 1642 сыл үүннэ. Нууччалар, православнай итэҕэллээх буолан, христианскай бырааһынньыктары бэлиэтииллэр. Ороһуоспаҕа астаах-үөллээх, арыгылаах остуолу тэрийдилэр. Бырааһынньык үчүгэйдик ааста. Ким даҕаны итирэн охсуспата. Суостаах тойон баар буолан тардыннылар быһыылаах. Петрович кыра да буруйу оҥорбут киһини хаайтаран кэбиһэр. Куһаҕан үчүгэйдээх диэбиккэ дылы, кытаанах илиилээх тойон бэрээдэги олохтооччу.
   Олунньу ый ортото. Осип Галкин Хаҥаласка уон киһилээх тахсан, ыалы кэрийэн, сүөһү ахсаанын суруйа сылдьар. Хаһаактар улууска таҕыстахтарына тойоҥҥо бэйэтигэр кэлэн хонооччулар. Дьадаҥы ыалга хонуохтарын астара суох, отторо кэмчи, дьиэлэрэ кыараҕас буолааччы. Ыалы кэрийэн, онон-манан сылдьан баран, киэһэлик Өлкөрөй тойоҥҥо кэллилэр. Өлкөрөй ыалдьыттарын эйэҕэстик көрүстэ. Кинилэр сииллэригэр анаан аттаммыт, куҥнаах оҕус тыһаҕаһы дьаһайтарда. Кэргэттэрин, хамначчыттарын, хас сүөһүлээҕин суруйтарда. Икки атыыр үөрдээҕин кистээбэтэ. Суруйтарда. Хаһаактар кистии сатаабат киһи эбит диэн, сүөһү ахсаанын хотоҥҥо киирэн аахпатылар. Бүгүн элбэх ыалы кэрийэн сылайбыттар даҕаны. Элбэх ыаллаах саамай улахан улуус.
   Сибиэһэй, минньигэс амтаннаах эдэр сүөһү этин тото сиэтилэр. Хаһаактарга аҕыйах тылы балкыһан сахалыы кэпсэтэр биир киһи баар. Өлкөрөй кинини кытары баллыгыраста. Биир туспа балаҕаны босхолоон хонноруохтаахтарын туһунан быһаарда
   Сылайбыт, тото аһаан уулара кэлбит ыалдьыттар утуйаары тэриннилэр. Төргүүлэнэн илдьэ сылдьар утуйар таҥастарын киллэрэн ириэрдилэр.
   – Надо поставить караул. Я чую недоброе. Хозяин что-то больно ласковый. Как бы худо не было, – Матвей диэн казак Осип Галкиҥҥа этэр.
   – Да брось, Матвей. Ничего не будет. Если боишься сам не спи. Мы все устали, – Осип Галкин сапсыйан кэбиһэр.
   Оһох уота сөҕүрүйэн, кытара өһөн, дьиэ иһэ хараҥарда. Хаһаактар утуйдулар. Им-ньим буолла.
   Чочумча буолан баран, Өлкөрөй дьону батыһыннаран киирэр. Ааны тыаһа суох сабаллар. Киирбит дьон тыаһа суох үөмэн, орон-орон аайы тарҕаһан турбуттарын кэннэ, биир киһи оту кытта туос түрбэтин уота өһөн баран умулла илик чох үрдүгэр уурар. От буруолуох курдук буолан иһэн, эмискэ умайан дьиэ иһэ сырдыы түһэр.
   – Вставай! – Матвей, утуйа сытан дьиэ эмискэ сырдаабытыгар уһуктан ынырыктык үөгүлээт, кылыһын харбаан эрдэҕинэ, батыйанан суптурута түһэн тыынын быстылар.
   Сонно тута бэлэм турар дьон батыйанан утуйа сытар дьону өтөрүтэ түһэллэр…
//-- * * * --//
   – Күтүр өстөөхтөр. Булан-булан алаһа дьиэбит тэлгэһэтин иһигэр дьон сырдык тыынын быстахтара. Бу илбис иҥмит сиригэр хайдах олоробут? Көһөн барабыт дуу? – оронугар олорор эмээхсин саҥата иһиллэр.
   – Олорбуппут курдук олоруохпут. Мин Сыгынах ойууну аҕалан сүлгүйтэриэм -------
| Библиотека iknigi.net
|-------
|
-------

, – диэн Өлкөрөй хоруйдуур.
   – Ити сордоохтор дойдуларыгар ойохтоох, оҕолоох, ийэлээх, аҕалаах буолуохтара! Биһиги сирбитигэр кэлэн тыыннара быһыннаҕа, – эмээхсин саҥата эмиэ иһиллэр.
   – Үгүһү дойҕохтоомо, эмээхсиэн! Хаһаактар Дүпсүҥҥэ тахсаннар, оҕо-дьахтар диэн кэрэйбэккэ тыыннаахтыы умаппыттара. «Өлөрсүбүтү өлөрөн кэбиһэр – өбүгэ үгэһэ» диэн өс хоһооно баар! – Өлкөрөй саба саҥарар.
   – Ити дьону ханна кистиибит? Хата, ону кэпсэтиэҕиҥ. Дьоннорун сүтүктээн тахсан көрдүөхтэрэ, – Харайдаан диэн киһи Өлкөрөйтөн ыйытар.
   – Ханна кистиири быһаарыаҕыҥ. Бөһүйэ тоҥоллорун кытта түргэнник харайдахха сатанар.
   – Мас тиэйэр суолунан тыаҕа таһааран хаарга көмтөххө? – диэн хамначчыт киһи ыйытар.
   – Ол эрэлэ суох. Баҕар, суоллаан эҥин булуохтара. Кыһын суолбут-ииспит барыта көстө сытар буоллаҕа дии.
   – Хас мас, от тиэйбит суолу батыһан көрдөөтөхтөрөй, – аан ороҥҥо олорор баатыр таҥаһыгар хаан бырдаҥалаабытын имитэ олорон куолулуур.
   – Баҕар, көстөн тахсыа дии санаан, түүн киһи аанньа утуйуо да суоҕа. Көрдөөн да булбат сирдэригэр тимиртэххэ сатанар.
   – Оччоҕо өрүскэ, ойбон тэһэн баран онно тимирдиэххэ. Сүүрүккэ оҕустаран бара турдуннар, – Харайдаан «тимиртэххэ» диэн тылтан өй ылан улаханнык саҥарар.
   – Оччоҕо дьэ суоллаан буллахтара дии.
   – Буллуннар. Биһиэхэ өрүскэ ойбон тэһэн, балыкка күөгүлээх быаны түһэрэн, улахан балыгы туттарар биир ньымалара.
   – Хата, ити сөп эбит. Иһиттигит дуо, уолаттар? Өрүскэ киллэрэн тимирдиэххэ! – Өлкөрөй сэргэхсийбит курдук буолар.
   – Оттон кылыстарын хайыыбыт? Эмиэ ойбоҥҥо түһэрэбит дуо? – Харайдаан хамначчыттары дьаһайан үлэлэтэр бас-көс киһи чуолкайдаһар.
   – Суох. Кылыһы биир эмэ ыал долборугар буору хаһан кистээн кэбиһиҥ. Үрдүнэн ходуул отун тарыйан биллибэт гына оҥоруҥ. Ону баҕас булуохтара суоҕа. Түргэнник туттумахтааҥ. Сарсын туох да суол-иис биллибэт буоларын курдук оҥоруҥ. Ким да көрбөтүн курдук дьаһанаарыҥ. Сарсын ойбону тэһэн бэлэмнээн баран, түүн хараҥаҕа илдьэн тимирдээриҥ. Ити хаарга сытар дьону бөһүйбүттэрин кэннэ хоспоххо киллэрэн тугунан эмэ сабыҥ. Баҕар, ким эмэ кэлиэ. Уонна хаарга хаан таммалаабытын суох гыннахха табыллар. Халлаан сырдыырын кытта хаан тохтубут хаарын хомуйан уулларан суох гынаарыҥ, сороҕун тэпсэн кэбиһиҥ.
   – Оттон утуйар таҥастарын ханна кистиибит? – Харайдаан эмиэ ыйытар.
   – Эмиэ ойбоҥҥо киллэрэн муус аннынан ыытаарыҥ.
   – Арба, аттарын кистиирбит баар эбит.
   – Аты ханна кистиэҥий. Өлөрөр буоллахпыт дии. Хайа эмэ кытыы сиргэ таһааран өлөрүөхпүт. Маҥнай дьону дьаһайыахха. Онтон көстөн иһиэ. Итигирдик.
//-- * * * --//
   Үс хонон баран дьиэни сүлгүйэ Сыгынах ойуун кэллэ. Кутуруксута дүҥүрү тутан киллэрэн, үөһээ кыраадаҕа уурар. Онтон кумутун кылырҕатан киллэрэн көхөҕө ыйыыр. Ыалдьыттар сибиэҕэ ыҥырыллан олордулар. Олох-дьаһах, дьыл эҥин туһунан кэпсэттилэр.
   Аһылык кэнниттэн ойуун сынньана түһээри ороҥҥо сытта. Кутуруксут хагдаҥ эһэ тириитин киллэрэн, оһох уотун суоһугар сылытан баран, дьиэ ортотугар тэлгиир. Сиэгэн тириитэ төгүрүк олбоҕу эмиэ сылытан, эһэ тэллэх ортотугар уурар. Онтон дүҥүрү ылан оһох уотун суоһугар куурдар.
   Дьиэлээхтэр намыһах атахтаах сибиэни оһох кэннигэр илдьэн туруору уурдулар. Олоппостору үөһэ тартылар. Ойуун хаһан саҕалыырын кэтэһэн тула ороннорго олордулар. Бары таһырдьа тахсан киирбиттэрэ. Кыырар кэмигэр ким даҕаны таһырдьа тахсыа суохтаах.
   Ойуун туран, таһырдьа тахсан киирдэ. Уҥа ороҥҥо кэлэн олоро түһэр. Ким да саҥарбат. Арай уот тыһыргыыр. Ойуун дьэ туран, сүрэҕэлдьээбит курдук аргыый хааман кэлэн, олбоҕор олордо. Кутуруксута көхөттөн ойуун кылырҕас кумутун ылан кэтэрдэр. Дүҥүрүн, былаайаҕын туттарар. Ойуун куолутунан саҥа таһааран дьааһыйар. Дүҥүрүн «дор» гына охсо-охсо, кулгааҕар даҕайан иһиллиир. Эмиэ дьааһыйар. Илгистэн, өрүллүбэтэх уһун баттаҕа сахсаҥныыр. Дүҥүрүн кыратык охсон добдугуратар. Онтон аргыый саҥаран кутурар:

     – Кэтэх өттүбүттэн кэтээбиттэрим,
     Ойоҕос өттүбүттэн одуулаабыттарым,
     Кытыы диэкиттэн кыҥастаспыттарым,
     Суолбун-ииспин хайбыттарым,
     Тыаспын-ууспун иһиллээбиттэрим,
     Боруҥуй буолуута боруҥнаспыттарым,
     Барымах буолуута барыҥнаспыттарым,
     Үөл-дьүөлгэ сүөдэҥнэспиттэрим,
     Хараҥа буолуута харбыаласпыттарым,
     Кэҥсиги билэҥҥит кэтэһимэҥ,
     Сыт ылаҥҥыт сырбаҥнаһымаҥ,
     Иҥсэ кэбиһэн кириҥнэһимэҥ,
     Иһирдьэ-таһырдьа быгыалаһымаҥ,
     Ибил-дьибил буолумаҥ,
     Үөһэ-аллара туруҥ,
     Үрүө-тараа барыҥ.

   Ойуун тохтоон, бүгүйэхтээбит сылгы курдук кэҕиҥниир. Дүҥүрүн охсуолуур. Кутурар:

     – Иэримэ дьиэм иччитэ,
     Иэрэҕэй эдьэн ийэм,
     Түүлээх иһэҕэй олоххор
     Иирээн өһүөн иэнигийэн
     Иирэр илбис киирбитин,
     Кыһыл хаан тохтубутун,
     Хара хаан халыйбытын
     Сууйбут-соппут кэннэ
     Хара дьай тыына хаалбытын,
     Илбис тыына иҥмитин
     Илбийэн ыраастаан ылаары,
     Сүлгүйэн, дьүһүйэн көрөөрү,
     Урааҥхай саха урдуһа,
     Ымындай ойуун удьуора,
     Сыгынах ойуун кэлэммин
     Саҥаран-иҥэрэн эрэбин.
     Дом ини дом, дом ини дом, дом ини дом.

   Ойуун, дүҥүрүн охсо-охсо, илгистэр, бабыгырыыр, тохтоон иһиллиир. Кыра оҕолор дьиибэргээн одуулаһаллар. Куттанан ийэлэригэр сысталлар. Ойуун хараҕын симэн иэҕэҥнии олорбохтоон баран эмиэ кутурар:

     – Аал уотум иччитэ,
     Хатан Тэмиэрийэ эһэм,
     Хайдах бэйэлээх этигиний,
     Самныбыт сараһын удьуордарын,
     Саспыт салгын куттарын,
     Салыйан арааран ыламмын,
     Салайан ыытар буоллахпына,
     Хаайа харбаан ылаҥҥын,
     Халлаан диэки халбарытаар.
     Илбис Мэнэгэй тыына
     Иһирдьэ хаалан иҥмитин,
     Илбийэн дьүһүйэн ыламмын,
     Үөһэ көтүтэр буоллахпына,
     Күөйэ харбаан ылаҥҥын,
     Көҕөрөр халлааҥҥа көлбөрүтээр.
     Ыырдаах хотонум иччитэ,
     Ыаҕастаах Ньадьыраан ньаадьым,
     Сүөһү тыын көмүскэлигэр
     Иэримэ дьиэбит иһигэр
     Илбис кыыһа мэнигийбитигэр,
     Оһол уола оонньообутугар,
     Ороһуйбут буоллаххына, уоскуй.
     Аан дойдум иччитэ,
     Аан Алахчын хотун,
     Алгыстаах алааһым иччитэ,
     Айгыр Намыһын хотун,
     Аартык айан иччилэрэ,
     Алаһа дьиэбит иһигэр
     Араллаан аана аһыллыбытыгар
     Айманымаҥ, намырааҥ.

   Ойуун тохтоон, «һуу-уу» дии-дии илгистэн, баттаҕа туора-маары охсуллар. Титирээбит курдук дьигиһийэр. Онтон ис-иһиттэн эҥсийэн кутурар:

     – Бу охтон бараммат мастаах,
     Уолан бүппэт уулаах,
     Ойон тэгилийэр күннээх
     Орто туруу дойдуга
     Урааҥхай бииһэ мунньустан,
     Киһи буолаары, кэскил түстээри,
     Аал уоту оттон, алаһа дьиэни тэрийэн,
     Төрөтөр оҕону төлкөлөөн,
     Иитэр сүөһүнү күрүөлээн,
     Үөһээҥҥи айыыларга үҥэн-сүктэн,
     Сир-дойду иччитин алҕаан,
     Унаар буруо таһааран,
     Олохсуйан олороммут
     Мутугунан быраҕар муҥур үйэбитигэр
     Муҥ-сор буулаабатын диэн
     Үөһээҥҥи үрдүк айыыларбытыгар
     Үҥпэт-сүктүбэт этибиэт!
     Аҕыс халлаан хартыгар олорор
     Айыы дьөһүөлдьүттэргэ анаан
     Арыылаах кымыс үрдүн аһатан,
     Алҕаабат-туойбат этибиэт!
     Кэлэр кэнчээри ыччаппыт
     Кэскилин түстүүр туһугар
     Кэрэни-үчүгэйи этэн
     Көрдөспөт-нөрүйбэт этибиэт.
     Ону баара буоллаҕына,
     Одун хаантан оҥоһуулаах,
     Чыҥыс хаантан дьылҕалаах
     Айыҥат хаан аймаҕа аатыран
     Күөгэйэр күммүтүгэр сылдьаммыт,
     Уһуну-киэҥи оройдообокко,
     Ордук сананан кэбиһэн
     Биһи бэйэлээхтэр дуо диэммит,
     Үс дойдуга үөгүлээммит,
     Үгүс үтүө бэйэлээхтэри үүрэн,
     Үрүө-тараа ыыппыппыт иһин
     Үүс-аас бэйэлээх,
     Үрдүк нуоҕай бэргэһэлээх
     Үрүҥ аар тойоммут
     Үс дьүүлүгэр түбэстибит дуу?
     Уол оҕо улаатан, киһи-хара буолан,
     Уһугунан дугунарын саҕана,
     Өйө киириэн иннинэ күүһэ киирэр.
     Эдэр киһиэхэ ыалдьар, кырдьар диэн суох,
     Эдэр киһиэхэ өлөр өлүү диэн суох.
     Бу орто дойдуга букатын кэлбиттии,
     Аат былдьаһар, албан уккуйар.
     Онно-манна баран күөн көрсөр,
     Күрэс былдьаһар, бэрдимсийэр.
     Дьиэтигэр олоруон тэһийбэккэ,
     Дьэллик тыынын киллэрэр.
     Ийэ-аҕа тылын истибэт,
     Инники кэскили санаабат.
     Алгыс тылын ахсарбат,
     Аньыыны оҥорорун кэрэйбэт,
     Сэти-сэлээни билиммэт.
     Оннук одьунаастар мустаннар,
     Бэрдимсийэр, киэптэһэр буоланнар,
     Араллаан аартыгын арыйан,
     Аҕыс аньыыны оҥорон,
     Уордаах модун бэйэлээх,
     Уот төлөн тыыннаах,
     Улуутуйар улуу тойон
     Улахан дьүүлүгэр түбэстибит дуу?
     Дом ини дом, дом ини дом, дом ини дом!

   Эмиэ тохтоон, хараҕын симэн иэҕэҥнии олорбохтоон баран салгыы кутурар:

     – Атырдьах маһыныы арахсан,
     Айманан ыһыллан олордохпутуна,
     Хонтойбут улахан муруннаах,
     Хороҕор дуулаҕа бэргэһэлээх,
     Иилэҕэс тимир куйахтаах,
     Үрэр тимир саалаах
     Атын дойду аһайдара
     Алаһа дьиэбит таһыгар
     Аалынан устан кэллилэр.
     Кинилэр бэйэлээхтэр кэллэ кэлээт
     Киискэ иҥсэрдилэр, саһылга салбаннылар.
     Атыны ахсарбакка аһара бараннар,
     Алланынан айбардаатылар,
     Өймөкөөнү өҥөйдүлэр,
     Хотунан эргийэн, Дьааҥыны буллулар.
     Утарбыты умсардылар, өһөспүтү өлөрдүлэр.
     Сирбит-дойдубут килбэйэр киинигэр
     Киэптээн олохсуйан олорон,
     Ынахпытын ааҕан ыксатан барбыттарыгар,
     Олохпут огдолуйар буолла диэн,
     Кырыыстаах кыһалҕаҕа кыпчыйтаран,
     Кылыһы кыыныттан таһааран,
     Илбис кыыһын ыҥырбыппыт,
     Оһол уолун оонньоппуппут
     Буруйбут-сэмэбит буолуо дуо?
     Дом ини дом, дом ини дом, дом ини дом!

   Ойуун туран олбохтоох тэллэҕин кэннин диэки хаһыйа тэбэн кэбиһэр. Дүҥүрүн охсо-охсо, биир сиргэ бэдьэйэ көтүөлээн, кыыран, көхсүн кыаһаана кылыргыыр, килбэҥниир. Онтон дүҥүрүн былаайаҕын кутуруксутугар туттарар. Орону кэрийэн сытырҕалыыр, уҥа орон муннугар кэлэн бохсуруйар. Дьиэ ортотугар кэлэн уот диэки үрэр. Икки илиитинэн иннин диэки анньыалыыр. Онтон уокка көхсүнэн эргиллэн, атахтарын хардарыта кэннин диэки тэбиэлиир.
   Ытыһын таһыммытыгар кутуруксута былаайаҕын туттарар. Олбоҕун аҕалан эмиэ дьиэ ортотугар тэлгээбитигэр саҥата суох сынньанар курдук олорбохтуу түһэр. Онтон дүҥүрүн кыратык «дор» гына охсо-охсо кутурар:

     – Обот-соллоҥ урдуһун,
     Иҥсэ-мэнэгэй дьэллигин
     Иирэр илбис имэҥэ
     Ирбинньик дьэргэлгэн буолан,
     Иһирдьэ түгэххэ иҥмитин
     Көҥсүйэн, дьүһүйэн ыламмын
     Көҕөрөр төлөҥҥө көтүттүм.
     Халбаҥ мэҥэһик дьалыҥын
     Хаай харбаан ыламмын,
     Уот диэки үрэммин,
     Инним диэки анньыалаан,
     Симэлитэ сүлгүйдүм.
     Кэнним диэки тэбиэлээн,
     Кэҕиэритэ экчийдим.
     Дом ини дом, дом ини дом, дом ини дом.
     Аны кэлэн хайыахпытый,
     Аанньанан арахсыбат ыалдьыттар
     Иирээн-мэнэгэй ыллыгынан
     Ааттаан-суоллаан кэллэхтэринэ,
     Үгүс буолан үмүөрүһэн түмсэн,
     Биир ньыгыл кэккэ буолан,
     Сыспай сиэллээх сылгыбытын,
     Хороҕор муостаах сүөһүбүтүн,
     Аймах-билэ дьоммутун,
     Чупчурҕан кустук оҕунан,
     Сиэллээх дьолуо үҥүүнэн,
     Оботтоох молоҕор болотунан,
     Аньыылаах махчаҕар батыйанан,
     Кырыыстаах сытыы кылыһынан,
     Күөмчүлээн көмүскүөхпүт дуо?
     Дом ини дом, дом ини дом, дом ини дом!
     Былыргы да дьылларга,
     Өбүгэ да үйэтигэр,
     Хайа да кыһалҕалаах кэмҥэ,
     Ханнык да мүччүргэннээх түгэҥҥэ
     Өлөн-охтон биэрбэккэ,
     Быста-быста салҕанан,
     Мөлтүү-мөлтүү күүһүрэн,
     Орто дойдуга олорбут
     Одьунаастар буоллахпыт!
     Омоҕой баай саҕаттан
     Огдолуйбуппут иһин,
     Олохпутун оҥостубут
     Урааҥхайдар буоллахпыт.
     Эллэй боотур саҕаттан
     Эккирэппиттэрин иһин,
     Эстэн-быстан биэрбэт
     Эрэстииттэр этибит.
     Үөһээҥҥи үрдүк айыыларбыт
     Өлөр-сүтэр күммүтүгэр
     Өрө тардан көмүскүөхтэрэ.
     Аҕыйаан айманар кэммитигэр,
     Абырал халлаан айыылара
     Абырал аартыгын арыйан
     Араҥаччылыыр буолуохтара,
     Күн Өркөн дьонугар,
     Күммүт тахсыа, күөрэгэйбит ыллыа.
     Өлбөт-сүппэт туһугар,
     Өрөйөн-чөрөйөн биэриэҕиҥ!
     Дом ини дом, дом ини дом, дом ини дом!

   Ойуун туран, олбоҕун эмиэ кэннин диэки тэбэн кэбиһэр. Дьиэ муннугун аайы тиийэн, «дом сүлгүөх» диэн, дьиэ иһин сүлгүйэр. Онтон дүҥүрүн, былаайаҕын кутуруксутугар туттарар. Кылырҕас кумутун уһултаран баран эккириир, сахсыллар, тэбэнэр. Холумтаҥҥа сытар сүүмэх сиэли уот төлөнүгэр хаарыйтаран баран сытырҕалыыр, онтон уокка быраҕар. Алгыыр:

     – Иэримэ дьиэм иччитэ,
     Иэрэҥэй эдьэн ийэм,
     Көмүс ньээкэ уйаҕын
     Этэн-тыынан илгистэн,
     Экчирийэ сүлгүйэн,
     Дарбыйан-дирбийэн, кылырҕаан
     Долгуппатаҕым буоллун.
     Хара дьай киирбэтин,
     Оһол төрүөт булбатын,
     Илбис тыына биллибэтин,
     Сүүнэ хаан сүллүбэтин,
     Орой-буурай оонньооботун,
     Аан аччы, аан аччы, аан аччы!

   Ойуун сэмэлиир курдук саҥарбытын дьиэлээх киһи иһигэр сөбүлээбэтэ. Ол эрээри онно кыһамматах курдук тутунна. Сүдү киһиттэн толлор буоллаҕа. Кыыһыртахха, баҕар, быһа этэн кэбиһиэ. Онон тылын ылынан кэлэн эрэйдэммитин иһин махтанна. Сарсыарда барарыгар тыһы тыһаҕаһы бэлэх биэрэн ыытта.
//-- * * * --//
   Петр Головин атамаан Парфен Ходыревы үтүөх-батаах анньан, дэлби саҥаран туоратта. «Хааһынаҕа олус аҕыйах түүлээҕи киллэрбиккит, уорбуккут буолуо!» – дии-дии, кирдиэлэтэр. Утары саҥарсыбытын иһин хаайаары гыммытын, хаһаактар көмүскэстилэр.
   Онуоха Головин хаһыытыыр:
   – Али жаль вам стало Парфена Ходырева, что я ныне про его воровство сыскиваю, и с него Парфена вы все взяли денег, много денег, сволочи!
   Дьиҥинэн, Петр Головин хаһаактар бары анал дьааһыктаахтарын, иһигэр түүлээҕи уган күлүүһүнэн хатыылларын билэр. Тус бэйэ интэриэһэ эрэ сулууспаҕа дьону көҕүлүүрүн өйдүүр, билэр. Ити Россияҕа былыр-былыргыттан олохсуйбут майгыны уларытар кыаҕа да суох. Көннөрү суос бэринэн, таайтаран этэн, түүлээх хаҥас халыйарын аҕыйатыан эрэ сөп.
   Бэйэтин кытта кэлсибит иккис воеводаны уонна кини диэки буолааччылары эмиэ туоратта. Ол оннугар илэ-сала көтөр дьону чугаһатар, кинилэргэ тирэнэр.
   Биирдэ иккис воеводанан ананан кэлбит Матвей Глебовы кыыһырбыт уоҕар эпчиргэ маһынан баска сырбатан баран, ыскамыайкаҕа тиэрэ баттаабытын, Осип Галкин уонна чугаһаппыт киһитэ Василий Поярков быыһаан ылбыттара.
   Олунньу ыйга хас да сиргэ сүөһү ахсаанын суруйа барбыт дьоно тоҕо эрэ өр буоллулар. «Дьоммут хойутаатылар, туохха эрэ түбэстилэр быһыылаах», – диэтэхтэринэ, кими да саҥардыбат. «Ааҕыы – бытаан үлэ. Мин ыалга барыларыгар сылдьан, үчүгэйдик ааҕаарыҥ», – диэбитим диэн уоскутар. Ол эрээри кэлин бэйэтэ да дьиксинэн барда.
   Аҕа уустара, кэпсэппиттэрин курдук, сүөһүнү суруйа тахсыбыт дьону барыларын кыртылар. Воин Шахов этэрээтэ Сииттэҕэ тахсан быһынна. Оннооҕу олохтоохтор аньыырҕаан, дьону утуйа сыттахтарына өлөрүөхтэрин кэрэйдилэр. Хаһаактар кэлбиттэригэр, мунньустан, саалаах-сэптээх тиийэн: «Мантан барыҥ, биһиги сүөһү ахсааныҥ суруйары көҥүллээбэппит», – диэбиттэр. Ол этиилэрин хаһаактар ылымматахтар. Онтон кириэтэһии, охсуһуу буолбут. Аҕыйах буолан, төгүрүйбүт сахаларга кыайтаран, бары охтубуттара. Хары хапсыһыытыгар сахалартан икки киһи өлбүт. Тойонноро Чымчаан ойуун өлөрдүү бааһырбыт. Хас да киһи чэпчэкитик бааһырбыт.
   Оттон Алексей Гнутов диэн десятник этэрээтэ Бороҕоҥҥо тахсан сурахтыын сүппүт. Ким өлөрбүтэ, ханна тимирбитэ биллибэт. Бороҕон – элбэх ыаллаах улахан улуус. Онно туох буолбутун бэл Лөгөй тойон билбэтэх.
//-- * * * --//
   Мымах кулун тутар ый саҕаланыытыгар дьиксинэ кэтэһэр. Эмиэ кини ордуутугар мустар буоллулар. Мустарын мусталлар да, кыайаллара саарбах. Бэл урут кыайбатахтара. Кэллилэр уруккуларынааҕар быдан элбэхтэр. Уонна саҥа тойонноро сүрдээх киһи быһыылаах. Сахалар мустан сэриилээн баран кыайбатахтарына, эмиэ тарҕаһан хаалыахтара. Оччоҕо нуучча тойоно кини үрдүгэр түһүөҕэ. Муспутун иһин ордуутун кэлэн урусхаллыахтара. Ханна куотуой. Өлөрүгэр тиийэр. Иэдээн дии.
   Мымах сахалартан эмиэ саллар. Туруммуттара, тыллара-өстөрө хоҥнубута, сытыырхайбыта сүрдээх. Кинилэр айманаллара эмиэ да сөп. Саха сүөһүлээх буолан тыыннаах.
   Уола Ньыкка эмиэ туруна сылдьар. Кини быйыл сүүрбэ биэһин туолбута. Ийэ өйө киирэ илик киһи. Кинини кытта үчүгэйдик кэпсэттэххэ сатаныыһы.
   Уолун ыҥыртаран баран, кэлбитигэр, кыыһын урукку хаппахчытыгар ыҥыран киллэрдэ. Били нууччалартан күрэтэн, Бардыалаахха олорпут кыыһын хаппахчыта. Ол кыыс эргэ барбыта.
   – Чэ, олор манна, кэпсэтиэх, – Мымах уолун аттыгар олордор. – Кыргыс үөрэҕэр үөрэммэтэх уолаттары ыҥырымаҥ диэбитим. Ыҥырбатыгыт ини?
   – Баатырдарбыт аҕыйахтар дии, – Ньыкка дьиэҕэ кэтэр сонун уолугун тимэҕин төлөрүтэр.
   – Оргууй саҥар. Киһи киирэн истиэ. Эн туох дии саныыгын, хаһаактары кыайыахпыт дуо?
   Ньыкка саҥата суох олоро түһэр. Итини миигиттэн тоҕо ыйытта дии саныыр быһыылаах.
   – Оттон, саатар, сүөһүнү суруйалларын тохтотуохпут буоллаҕа дии.
   – Арай кыайбатыннар. Оччоҕо ханна барабыт? Бүлүүгэ күрүүбүт дуо?
   Уол саҥарбат. Аҕа киһи быһаарыа дии саныыр быһыылаах.
   – Оччоҕо нууччалар биһиги үрдүбүтүгэр кэлэн түһүөхтэрэ. Эһиги кинилэри муспуккут, тэрийбиккит диэхтэрэ. Уонча сыллааҕыта дүпсүннэри уоттаабыттара. Ол курдук биһигини кэлэн урусхаллыахтара. Оонньуу-оонньуу уоппутун умуруоруохтара, күлэ-күлэ күлбүтүн булкуйуохтара. Саҥа тойонноро абааһы киһи үһү.
   Мымах, уола туох диирин кэтэспиттии, тохтуу түһэн баран салгыы саҥарар:
   – Ол иһин эрдэттэн хайыҥ охсунар баҕайыта.
   – Хайдах?
   – Мустан эрдэхтэринэ кистээн кулуту ыытаммыт нуучча улахан тойонугар биллэриэхпит. Эн уонна мин ааппыттан. Оччоҕо кыайтардахпытына даҕаны, нуучча тойоно биһигини тыытыа суоҕа. Кэлин махтаныаҕа. Өйдөөтүҥ дуо?
   Уол соһуйа иһиттэ быһыылаах. Саҥара охсубата.
   – Өйдөөтүҥ дуо диэн ыйытабын, – Мымах туран, хаппахчы аанынан дьиэ иһин өҥөйөн көрөр.
   – Оттон ол куһаҕан дии. Дьоммут биллэхтэринэ туох диэхтэрэй?
   – Куттаныма. Ким даҕаны билиэ суоҕа. Чып кистэлэҥинэн ыытыахпыт.
   – Мин оннук буолуо дии санаабатаҕым ээ. Киһи эҥин да буолар эбит, – уол өйүгэр аҕатын кистэлэҥэ дьэ тиийдэ.
   – Хайыахпытый, тыын көмүскэлигэр киһи тугу оҥорботоҕо баарай, – Мымах аллара диэки сабыччы көрөр.
   – Оччоҕо дьоҥҥо эппит, ыҥырбыт тылбыт сымыйа дуо?
   – Кырдьык, барыта кырдьык. Ол эрээри киһи иннин торумнаан, кэннин хайынан сылдьыахтаах. Акаары киһи быһах биитин өрө салыыр. Эн билигин эдэр буолаҥҥын, барытын быһаччытынан өйдүүгүн. Сааһырдаххына, билиэҥ. Эрэй үөрэтиэ…
//-- * * * --//
   Кулун тутар ый саҕаланарын кытта бөтүҥнэр кэллилэр. Маҥнай баатырдарын ыыппыттар. Сарсыҥҥытыгар куйаҕа суох ох саалаах эдэр уолаттар кэллилэр. Онон кинилэртэн элбэх киһи кэллэ. Эрдэттэн кэтэспит дьон ким ханна түһэрин быһааран, ыалларынан тарҕаттылар.
   Ол киэһэ Хаҥаластан түөрт уонча киһи кэллэ. Олус аҕыйах киһини ыыппыттар. Хата, аһылыкка диэн, байтаһын биэлэри сиэтэн аҕалбыттар. Халыҥ хаҥаластарга эрэнэр этилэр. Онтон аҕыйах киһи кэлбитин көрөн хомойдулар. Өлкөрөй бэйэлээх дьонун кыайан тылыгар киллэрэн аҕалбатах. Ыраах Тааттаҕа олохтоох Баатылы диэн улахан аҕа ууһуттан эмиэ аҕыйах киһи кэллэ. Ол да буоллар киһи син элбээтэ. Мэҥэлэр элбэх киһини ыыппыттар. Үөдэйдэри кытта тойонноро Сөргүй кэлсибэтэх. Ыарытыйабын диир үһү. Биир тэрийээччи кини буолбута. Уонна тоҕо кэтэмэҕэйдээбитин киһи өйдөөбөт. Кырдьык, ыарыйда дуу?.. Барыта сэттэ сүүс кэриҥэ киһи муһунна. Эбии кэлиэхтэрэ диэн кэтэһэллэр.
   Тойоттор Мымах улахан дьиэтигэр тустүлэр. Мымах тоҕо эрэ уларыйбыт курдук. Саҥата-иҥэтэ суох буолбут. Дьиэлээх, дойдулаах киһи быһыытынан көх-нэм буолан санааларын көтөҕүө этэ да, ону баара саҥатыттан маппыт.
   – Хаҥаластан тоҕо аҕыйах киһи кэллэ? – Бөтүҥ тойоно Баҕарах Өлкөрөй диэки көрөр.
   – Этэ сатаабытым да, сорохтор буолумматтар. Дьон санаата уларыйбыт. Хас да сыллааҕыта оҥостубут буоммутун сэриилээн ылбыттарыгар, сүрэхтэрин астарбыттар быһыылаах, – Өлкөрөй аттыын бэйэлиин куйахтаах баатырдар бастыҥ баһылыктара эппиэттэһэр.
   – Ити курдук сүрэхпитин астара сырыттахпытына, нууччалар олох даҕаны үрдүбүтүгэр үҥкүүлүөхтэрэ.
   – Сорохтор букатын даҕаны кэлбэтилэр буолбат дуо, – Мымах, кыйахаммыт курдук, тарбаҕын тардыалаан көрө-көрө, саҥарар. – Ханна баалларый малдьаҕардар, өспөхтөр, бороҕоннор, сылаҥнар, наахаралар, чэриктэйдэр, дьаарханнар, халыҥ хатылылар? Кэлбэтилэр буолбат дуо!
   – Баҕар, кэлиэхтэрэ. Кэтэһиэҕиҥ, – диэн биир тойон сыыйан саҥарар.
   – Мин санаам түстэ. Хара ааныттан маннык буоллахпытына, эрдэ сылла тарҕаһыаҕыҥ, – Мымах дьону эргиччи көрөр.
   – Суох, тарҕаспаппыт. Мин ынахпын былдьатыам кэриэтэ өлбүтүм ордук, – Дүпсүнтэн кэлбит баатырдар баһылыктара Дьэрэмэ бигэ санааны ылыммыт.
   – Мымах тойон бэйэҥ бэйэҕинэн туох буоллуҥ? Итинник тылы тыллаһаҕын, – диэн Баҕарах ыйытар.
   – Туох да буолбатым. Сатанара буолаарай диэн этэбин. Бу уолбун Ньыкканы нуучча тойонугар ыытаары гынабын, – Мымах уолун диэки кэҕис гынар.
   – Тоҕо?
   – Тиийэн нуучча тойонугар сахалар эһигини сэриилээри сүрдээх элбэх буолан муһуннулар, сүөһүнү суруйары тохтотуҥ, оччоҕо тарҕаһыах буоллулар диэн эттин. Оччоҕо, баҕар, хаан тохтуута суох сүөһүбүт бэйэбитигэр хаалыа этэ.
   – Оҕо курдук тыллаһыма. Урут этэ сатаабытым диэн кэпсиириҥ. Истибиттэрэ дуо? Хата, бэлэмнэнэн тоһуйар инилэр! Эн туох эрэ кэтэх санаалаах быһыылааххын. Тоҕо эрэ уларыйбыккын!
   – Кими да, ханна да ыыппаппыт. Эн нууччаларга барыаҥ, биллэриэҥ да бэйэҕин дьууктуохпут! Эһигини иккиэҥҥитин кэлгийэн да туран сэриилэһиэхпит, – диэн Өлкөрөй Мымахтаах Ньыкканы кытаанахтык сэрэтэр.
//-- * * * --//
   Воеводаҕа ынырык сурах кэллэ. Сииттэҕэ барбыт дьоннорун өлөрбүттэр. Хаҥаласка уонна Бороҕоҥҥо барбыттар сураҕа суох сүттүлэр. Сахалар бу хайдах буоллулар? Улахан этэрээти тэрийэн, улууска ыыттахха табыллар буолла. Маннык быһыыны таах хаалларар табыллыбат.
   Петр Головин утуйа сыттаҕына, ааны тоҥсуйан уһугуннардылар. Уһуктан, харахтарын соттумахтаан, соруйан уһугуннарбыттарын билэн соһуйда. Эмиэ туох буолла? Урут итинник гыммат этилэр. Туох эрэ куттал суоһаатаҕа. Ону санаан хайдах эрэ уолуйда. Бэйэтин дьоно өрө турдулар дуу? Иһиллээтэ. Им-ньим.
   Ааны аһан, быган туран ыйыппытытар, «Саха кэллэ, улахан сонуннаах үһү», – диэн түүҥҥү харабыла биллэрдэ. Аан хоско тахсан чүмэчи сырдыгар тылбаасчыты кытта саха киһитэ олорорун көрдө.
   – Он говорит у Мымаха собираются вооруженныө люди, – диэн тылбаасчыт тойонугар этэр.
   – У Мымаха? Сколько их? – Головин соһуйа истэр.
   – Хас киһи муһунна диэн тойон ыйытар, – тылбаасчыт сахалыы саҥарар.
   – Элбэх.
   Мантан салгыы тылбаасчыт нөҥүө кэпсэттилэр.
   – Эйигин ким ыытта?
   – Мымах тойон уонна кини уола Ньыкка, – тэҥсик нуучча улахан тойонуттан саллан аргыый саҥарар.
   – Ол мустан ханна баралларый?
   – Манна кэлиэх буолаллар.
   – Кинилэри ким тэрийэрий?
   – Бөтүҥнэр тэрийэллэр.
   – Эн кимҥиний?
   – Мин аатым Бөтөҥкөс диэн. Мымах уонна Ньыкка кулутабын.
   – Тойонуҥ уонна туох диирий?
   – Оттон нуучча тойонугар бараҥҥын эт диэбитэ. Кимиэхэ да биллэрбэккэ, түүн саһан бараар диэбитэ. Үөдэйинэн эргийэн кэллим. Нам суолугар харабыл турар. Мымах уонна Ньыкка нууччаларга туох даҕаны куһаҕан санаалара суох. Кинилэргэ үчүгэйи эрэ баҕараллар. Ол иһин миигин ыыттылар.
   – Чэ, сөп. Тойон Мымахха уонна кини уолугар махтанар.
   – Арба. Ньыкка манна кэлиэх буолбута. Сахалар хастарын, туох дииллэрин эһиэхэ этиэм диэбитэ.
   – Хаһан кэлэрий?
   – Адьас сотору кэлиэ.
   – Тойон эйиэхэ эмиэ махтанар. Тахсан аһыыр буоллаххына, мин сирдээн биэриэм.
   Петр Головин уйатыгар уу киирдэ. Дьонун эрдэ туруортарда. Сахалар кыыллыйан дьоннору өлөртөөбүттэрин уонна мустан манна кэлэллэрин истэн куттанна. Бэрт түр-гэнник Лөгөй тойону ыҥыртарда. Туох эрэ улахан иэдээн суоһаабытын биллэ. Илиитэ салҕалыырын кистии сатаан, өттүгэр сыһыары тутар.
   Бороҕоҥҥо тэбиннэрбит хаһаак Лөгөйү суолга утары көрүстэ. Лөгөй сахалар тэриллэн эрэллэрин истэн, тыллаары воеводаҕа кэлэн испитэ.
   Лөгөй остуруокка кэлэн, өрүс уҥуор Мымахха саалаах-сэптээх элбэх саха дьоно мустубуттарын эмиэ иһиттэ.
   Петр Головин Лөгөйтөн ыйытта:
   – Как ты думаешь, почему бунтуют якуты? Почему убили наших людей?
   – Тойон сахалар тоҕо биһиги дьоммутун өлөрдүлэр, утары тураары муһуннулар диэн ыйытар, – тылбаасчыт Лукашка сахалыы ыйытар.
   – Мин этэ сатаабытым, сүөһүнү суруйумаҥ диэн. Ону истибэтэххит. Дьон ынахпытын былдьаары суруйаллар диэн айманар, – Лөгөй эрдэ сэрэппитин өҥ туттар.
   Тойону кытта эмиэ тылбаасчыт нөҥүө кэпсэтии буолла.
   – Тойон этэр, ол аайы киһини өлөрбөттөр, туох эрэ баар диир. Сибилигин Мымахха барыаҥ үһү. Тиийэҥҥин, өрө турумаҥ, тарҕаһыҥ, син биир күн судаары кыайыаххыт суоҕа диигин. Өйдөөтүҥ дуо?
   – Миэхэ өстөнө сылдьаллар. Тылбын истиэхтэрэ суоҕа, – Лөгөй саныыр санаатын этэр.
   – Ким даҕаны сүөһүнү былдьыа суоҕа диэҥҥин этиэҥ үһү. Ону нуучча тойоно эрэннэрэр.
   – Оо дьэ, барыам да, хайдах көрсөллөрө биллибэт. Хаҥаластар биһиэхэ былыргыттан өстөөхтөр.
   Петр Головин Лөгөйү таһырдьа ыҥыран таһааран пушкатын эмиэ көрдөрдө. Кэллэхтэринэ манан ытыахпыт дии-дии, илиитинэн хаһыйталыыр. Уонна ханан ытар чуолҕаннарын көрдөрдө. Саха тойоно ону көрөн салынна.
   Лөгөй «атым ырда» диэн, уларытан, үчүгэй аты ылан барбытын кэннэ, воевода сүбэлэһээри, бас-көс дьону ыҥырда. Урут кими да кытта сүбэлэспэт бэйэтэ дьон көмөтүгэр наадыйда. Иккис воеводаны Матвей Глебовы ыҥырбата. Ол киһини олох туораппыт.
   Мустубут дьон «сахалар кэлэн төгүрүйэ иликтэринэ, урутаан тиийэн охсууну оҥоруоҕуҥ» диэтилэр. Эмискэ саба түһүү көмүскэнии биир кыайыылаах ньыматынан буолар. Петр Головин онно сөбүлэстэ. Хомуллан, биэс уонча куйахтаах киһи акка олордо. Отучча хаһаак уонна уон биэс тимир пищаль саалаах стрелецтэр бараллар. Бары охтон, батыйаттан көмүскэнэр щиттээхтэр. Уонна элбэх пищаль саалаахтар. Онон эрэх-турах сананаллар. Суол устун айаннаан, киэһэлик Мымах улууһун утарытыгар баар ыалга кэлэн хонор буоллулар.
//-- * * * --//
   Мымахха мустубут тойоттор күнүс аһаан бүтэн эрдэхтэринэ, Лөгөй тойон кэлэн соһутта. Соҕотох. Тоҕо кэллэҕэй? Киирэн саҥата суох бэдэр саҕынньаҕын устан көхөҕө ыйаата. Уҥа ороҥҥо кэлбитигэр сыҕайсан биэрдилэр. Туох диирин кэтэстилэр
   – Соһуйа көрдөххүт буолуо. Мин нуучча улахан тойонугар сырыттым. Сүөһүнү былдьыахпыт суоҕа диэн бэйэтинэн эттэ. Ону этэ кэллим, – Лөгөй кэлбит соругун тутатына иһитиннэрдэ.
   – Ону итэҕэйэн тарҕаһыҥ диэ, – Бөдьөкө Бөҕө аҕыйах саҥалаах бэйэтэ ким-хайа иннинэ саҥарар.
   – Эн хаһааҥҥыттан нуучча тойонугар тэҥсик буоллуҥ? – Өлкөрөй өстөөҕө илэ бэйэтинэн кэлбитигэр хаҕыстык кэпсэтэр.
   – Тэҥсик буолбатахпын. Хаан тохтубатар ханнык диэн кэллэҕим, – Лөгөй хаҕыстык кэпсэтиэхтэрэ диэн сэрэйэн кэлбитэ.
   – Ити киһи нууччалар кэлэллэрин кытта илэ-сала көппүтэ. Аны кинилэр сорудахтарын толоро сүүрэ сырыттаҕа, – Баҕарах эмиэ сөбүлээбэтин биллэрэр.
   – Нууччалар кэннилэрин салаабыт ыты сибилигин туран батыйанан иһин тоҕо тардыам ээ! – Өлкөрөй хабырыммытынан ойон турда.
   – Чэ, өлөр. Соҕотоҕун кэлбит киһини өлөрдөххүнэ даҕаны уолаттарым, баатырдарым, бэйэҥ сиһиҥ үөһүн быһа тардыахтара, – Лөгөй боотурҕаан хадьардык хоруйдуур.
   – Кэбиһиий, доҕоттоор, иирсимэҥ, – Мымах буойа саҥарар. – Бэйэбит икки ардыбытыгар иирсэр буоллахпытына, кими кыайыахпытый. Бу киһи туох диирин истиэҕиҥ. Уонна хайдах буолабыт, ону сүбэлэһиэҕиҥ!
   Лөгөй хаҕыс кэпсэтииттэн уолуйбутун аһарынан тохтуу түһэн баран аргыый саҥарар:
   – Мин ыччаппыт инники кэскилин санаан, хаан тохтубатын, өс-саас буолбатын диэн этэбин. Нууччалары биһиги кыайыахпыт суоҕа. Күөл хомуһун курдук элбэх ахсааннаах халыҥ аймах үһү, сураҕа. Онон эйэ дэмнээхтик олорбуппут ордук буолуо. Сүөһүнү былдьаабат буоллахтарына, тоҕо да сэриилэһиэхпитий?!
   – Онон бас бэриниҥ, кинилэргэ хамначчыт буолуҥ диэн этээри кэллиҥ дуо? – диэн Тоҕоорой диэн тойон ыйытар.
   – Кинилэргэ хамначчыт буолуҥ диэн эппэппин. Иэдээнтэн быыһаары этэбин. Тарҕаһыҥ диэн сүбэлиибин. Нуучча тойоно миэхэ улахан саатын көрдөрдө. Аатын умнан кэбиспиппин. Онон ыттахтарына, куйахтаах да дьону сууһарар үһү. Онон эйэ дэмнээхтик тарҕаһан хаалыҥ. Ол ордук буолуо. Дьылҕа хаан ыйааҕа, Одун хаан оҥоһуута диэн баар. Ону тулуйар буоллахпытына, онно дьүһүн кубулунан да туран сөп түбэһэр буоллахпытына тыыннаах буолуохпут. Үгүһү-киэҥи санааҥ, алдьархайы оҥорумаҥ. Нууччалар биһигини аһыныахтара суоҕа. Күүһүнэн өттөйүү куһаҕан!
   – Нуучча күүһүнэн өттөйбөт дуо? – диэн хайалара эрэ хадьардаһар.
   – Күүстэрин билинэр буоланнар өттөйөллөр.
   – Бу киһи тылын итэҕэйимэҥ. Кинини нуучча тойоно кигэн ыыппыта буолуо. Эн, Лөгөй тойон, ону-маны дойҕохтоон дьону бутуйума. Хата, аккын миинэҥҥин дойдулаа. Ойоҕуҥ сылаас, сымнаҕас хоонньугар сыт. Биһиги бачча мунньустан бараммыт, нуучча тойоно бэйэтинэн кэлэн кэпсэтэ илигинэ тарҕаһыахпыт суоҕа. Ол курдук улахан тойонноругар тиийэҥҥин эт. Эһиги туох диигит? Итэҕэйэбит дуо бу киһи тылын? – Баҕарах дьону эргиччи көрөр.
   – Итэҕэйбэппит! – диэн хас да киһи тэҥинэн саҥарар.
//-- * * * --//
   Утуйан турдулар. Тойоттор аһаан баран эмиэ сүбэлэһэн, бу түүн остуруокка тиийэн саба түһэргэ быһаардылар.
   Аан аһыллаат, киһи өҥөйөн туран ордоотуур:
   – Нууччалар иһэллэр, туруҥ!
   Бары ойон туран, таҥастарын үрдүгэр түһэллэр. Таҥнаат, батыйаларын ылан таһырдьа тахсаллар.
   – Ханна иһэллэрий? – Баҕарах өрүс диэки көрөр.
   – Өрүһү туораабыттар! Бу диэки иһэллэр үһү, – Хачарба баатыр атын мииммит.
   Чугастааҕы ыалларга тарҕаһан хоммут дьону ыҥыртара аттаахтары ыыталыыллар. Сотору онтон-мантан аттаах дьон кэлитэлээн, балаҕан таһа адаарыҥнас киһи буолла. Ыҥырсан, аҕа уустарынан наардаһан кэккэлииллэр. Тойоттор дьиэ таһыгар бөлүөхсэллэр.
   Хаһаактар иһэллэрэ дьэ көһүннэ. Биэс уонча кэриҥэ аттаах киһи баар быһыылаах. Сахалар ахсааннара быдан элбэх.
   – Бөтүҥнэр, хаҥаластар, ортоку туруҥ. Үөдэйдэр, мэҥэлэр, баатылылар – уҥа кынакка. Уоннааҕылар, хаҥас кынаты тутуһуҥ, – Баҕарах бөлөхтөһө турар тойотторго этэр.
   – Биһиги уҥа кынакка туруохпут, – Өлкөрөй кытыы сир тойоно бас-көс курдук туттарын сөбүлээбэт, иһигэр күнүүлүүр, абарар.
   – Оо дьэ, харыйаны таҥнары соспут курдук дьоҥҥут! Оччоҕо, мэҥэлэр, ортоку туруҥ, – Баҕарах кэлэйбит курдук саҥарар.
   Саамылаһан, үс улахан бөлөх буолан, кэлэн иһээччилэри тоһуйа турдулар. Хаһаактар ох тэбиитэ холобурдаах сиргэ кэлэн тохтоотулар. Маҥан хаарга хараара чөмөхтөспүт сэрии дьоно, бэйэ-бэйэлэрин кэтэһиспит курдук, саҥата суох турбахтаатылар.
   Онтон нууччалар бөлөхтөрүттэн эдэр киһи чаҥкынас саҥата хаһыытаата:
   – Тарҕаһыҥ! Дойдугутугар барыҥ! Оччоҕо туох да буолуо суоҕа.
   – Бэйэҕит төннүҥ! – диэн Баҕарах үөгүлээн хоруйдуур.
   Хаһаактар сүбэлэһэ түстүлэр быһыылаах. Онтон охсуһарга бэлэмнэммиттии, сааларын-сэптэрин күөрэҥнэттилэр. Тарҕаһа тэнийдилэр.
   – Хары хапсыһыытыгар чугаһаамаҥ! Ыраахтан оҕунан ытыалааҥ! – диэн Баҕарах дьонугар хаһыытыыр.
   Хаһаактар элбэх тимир сааларын аҕалбыттара көстөр. Онон чугаһаабакка эрэ ыраахтан оҕунан ытыалаабыт ордук буолуо. Сахалар эмиэ хамсаан, тэнийэ тарҕаннылар.
   Кыргыс саҕаланна. Ол эрээри ыкса кэлбэттэр. Хаһаактар аҕыйахтар. Сахалар үрэр тимир саалартан куттаналлар. Атынан төттөрү-таары сүүрдэ сылдьан ыраахтан оҕунан ытыалыыллар. Хаһаактар эмиэ ох саанан ытыалаһаллар. Стрелецтэр биир эмэ киһи чугаһаатаҕына саалара тыаһыыр. Саа сэбин харыстыыллар, мээнэ ыппаттар. Уонна тимир саалара чугастан эрэ киһини табар, куйаҕы хотор.
   Хаһаактар тула өттүлэриттэн кэлэр охтон щитинэн көмүскэнэ сатыыллар. Биһилэҕи тиһэн оҥорбут курдук иилэҕэс тимир куйахтара абырыыр. Арай акка куһаҕан буолсу. Ол иһин аттарын туруорбаттар. Кыараҕас сиринэн эргитэ сүүрдэллэр. Сахалар, төһө да төгүрүйбүттэрин иһин, өрүс диэки өттүн аһаҕас хааллардылар. Кэлин хаһаактар охторо баранан барда. Утарылаһааччылара ыппыт охторун хомуйаллар да, үксэ аһара барар. Куйахха, акка хатаммыт, щиттэн тэйбит охтору ылан ытыалаһа сатыыллар. Сахалар охторо эмиэ аҕыйаата. Хаарга супту түспүт ох көстүбэт. Кэлин икки өттүттэн күргүөмүнэн ыталлара сэллээтэ. Баатырдар тимир сааттан куттанан чугаһаабаттар.
   Икки тоҥ күөс быстыҥа кэриҥэ сэриилэстилэр. Хаһаактар төһө да үчүгэй куйахтаахтарын, щиттээхтэрин иһин, илиигэ-атахха табыллан бааһырдылар. Ордук аттар эмсэҕэлээтилэр. Уонча ат оҕунна. Элбэх бааһырда. Онон сыыйа чугуйан, өрүс диэки тэскилээтилэр. Баатырдар эккирэтэ барбатылар. Үүрдүбүт, сөп буоллубут диэх курдук буолла. Онон сэрии улам намыраан, тохтоотулар.
//-- * * * --//
   Тойоттор эмиэ Мымах дьиэтигэр муһуннулар. Ыраахтан сылдьан көрбүт, салайбыт буолан кинилэртэн ким даҕаны эмсэҕэлээбэтэ. Арай Өлкөрөй ох саанан ытыалаһа сылдьан, олус чугаһаан кэбиһэн, иэдэһин тимир саанан сиирэ ыттарбыт.
   Кыайдылар, чугуттулар. Ол эрээри үөрүү өрөгөйө суох. Хаһаактар элбэх тимир саалаах кэлэннэр чугаһаппатылар. Чугаһыы да сорумматылар. Остуруок дьоно соһуччу кэлэннэр үчүгэй тэриллии, охсуһуу суох буолла быһыылаах. Хайдах эрэ көмүскэнии эрэ курдук буолан хаалла. Хобдох соҕус кыайыы.
   – Хас киһи өлбүтүй? – диэн Мымах дьонуттан ыйытар.
   – Икки киһи охтубутун көрбүтүм. Бааһырбыттар бааллар, – Баҕарах аргыый саҥарар. Кыайбыт-хоппут көрүҥэ суох.
   – Эн сыыһа дьаһайаҥҥын, бачча элбэх буолан биэс уонча киһини кыайбатыбыт, – Өлкөрөй бааһырбыт иэдэһиттэн хаан оҕуолаабыта көстөр.
   – Хайыа этибитий? Элбэх тимир саалаах дьоҥҥо ыга анньан кэлиэ этибит дуо? – Баҕарах сөбүлүү истибэтэ.
   – Бары атынан тоҕо сүүрдэн киирбиппит эбитэ буоллар, биирдиитэ эрэ ытан хаалыах этилэр.
   – Оччоҕо элбэх киһи охтуох этэ. Үүрдүбүт, чугуттубут буолбат дуо?!
   – Үүрдүбүт, чугуттубут, – Өлкөрөй Баҕарах саҥатын үтүктэр. – Нууччалар бэйэлэрэ бардылар. Хары хапсыһыытыгар киирбиппит эбитэ буоллар, хотуо этибит. Бары саба сүүрдэн киириэхпит хаалла. Итиччэ аһаҕас хонууга кэлэн биэрбиттэрин кэннэ.
   – Оттон сэттэ сыллааҕыта эмиэ үүт-үкчү маннык кэлбиттэрэ дии. Онно тимир саалара аҕыйах этэ. Хары хапсыһыытыгар киирсэн, сүүрбэччэ киһини өлөттөрбүппүт. Ону умнан кэбистиҥ дуо?
   – Оччолорго, кырдьык, тимир сааларыттан олус саллар этибит. Билигин саллыбыппыт олох сыыһа. Тимир саа биирдэ эрэ ытар. Куйаҕы соччо хоппот. Сыыһымтыа.
   – Чэ, туох да диэбитиҥ иһин, сыыстым дии санаабаппын. Биһигиттэн икки эрэ киһи охтубут.
   – Эн, бэрт киһи, баран ордууларын ыраахтан оҕунан ытыалаан ыл. Киэбирэриҥ эрэ бэрт дии!
   – Бэйэҥ киэбиримэ!
   – Иирсимэҥ эрэ, доҕоттоор! Эн, Өлкөрөй, наһаалыыгын. Тойоттор бу курдук ардырҕаһа сырыттахпытына кими кыайыахпытый, – Мымах иирсээри гыммыт тойоттор икки ардыларыгар быыһыы түспүттүү саҥарар.
   – Куттанар, дух-дах туттар эрээри тоҕо мустубуппутуй? Куобаҕы күрэтээри дуо? – Өлкөрөй ойон туран, бэргэһэтин, саҕынньаҕын кэтэн, үтүлүгүн ылан, ааны хайа быраҕан тахсан барар.
   Соһуйбут курдук саҥата суох истэн олорбут тойоттор онтон-мантан тыл быктараллар:
   – Ити киһи хайдах буолла?
   – Кыыһыран барда дии.
   – Биһиги, сахалар, иирсээммитинэн, бэрт былдьаһарбытынан өлбүт дьоммут.
   – Ити аҕатын хаана киирэр. Дыгын ордуос киһи этэ.
   – Тоҕо кыыһырара биллэр! Хаҥаластар биһиги баһылаабатыбыт диэн абарар. Мунньахха дьон үксэ эн диэки көрөрүн иһин иһэ буһар, – Мымах Баҕарах диэки кэҕис гынар. – Былыр-былыргыттан тойон ууһа аатыран, хаҥаластар баһылыыр-көһүлүүр этилэр. Дыгын өрөгөйдүүрүн саҕана, алыс сабардаан, дьон бөҕөну дойдуларыттан үүрэн ыспыта. Онно сөп буолбакка, ханна күүстээх киһи баар сураҕын иһиттэҕинэ, кинини самнара сэриилээх тахсара. Хаҥаластарга өстөммүт элбээбитэ. Ол содулугар бу айылаах буоллахпыт. Ол иһин сорох аймахтар кэлэн холбоспотулар.
   Сарсыҥҥытыгар хаҥаластар дойдулаабыт сурахтара иһилиннэ. Ону истэн, санаалара улаханнык түстэ. Онтон үөдэйдэр аттарын миинэн, дойдуларын диэки субустулар. Кинилэр төрүт да тойоно суох кэлбиттэрэ. Онтон атыттар эмиэ дойдулаатылар. Тиһэҕэр, бөтүҥнэр эмиэ барарга күһэлиннилэр.
//-- * * * --//
   Петр Головин утуйа сыттаҕына ааны тоҥcуйан лүҥсүйдүлэр. Өйдөөн истибитэ, харабыл тимири тимиргэ охсуолуура иһиллэр. Ол аата түрүбүөгэ. Эмиэ туох буолла? Сахалар кэллэхтэрэ.
   – Петр Петрович, вставайте, якуты идут! – диэн дьиэ харабыла аймаммыт саҥата иһиллэр.
   Воевода куттанна. Ханна эрэ саспыт, куоппут киһи дии санаан аһарда. Хараҥаҕа таҥнан хачыгыраан баран, тиэтэлинэн таһырдьа таҕыста. Башняҕа турар харабыл тимири охсуолуура тохтообот. Дьон туруталаан, таһырдьа тахсан, хараҥаҕа барыҥнаһаллар.
   – Разбудите пушкаря, быстро, – Головин тоҕо эрэ кыратык саҥаран дьаһайар.
   – Он уже там, – диэтэ Василий Поярков.
   Головин түҥ-таҥ үктээн, пушка баар сиригэр кэлэр. Хайыы үйэ икки киһи пушка аттыгар кэлэн турар. Воевода куттаммыта ааһа илик. Иһиллиир. Пушкардартан төһө бэлэмнэрин ыйытар. Абыраатаҕына бу абырыа диэбиттии, пушка тымныы тимирин имэрийэр. Хаһаактар тула туран кэтэстилэр. Иһиллииллэр да, им-ньим. Туох да биллибэт.
   Башняҕа турар харабыл тимири тыаһатарын тохтотто. Чаас аҥаара ааста да, туох да биллибэтэ. Кэлэн харабылтан ыйыппыттарыгар, элбэх ат туйаҕын тыаһын истибитин туһунан эттэ. Ону, бука, айан суолунан ааспыттара буолуо диэтилэр. Мантан үс биэрэстэлээх сиринэн айан суола ааһар. Туйах тыаһа кыһыҥҥы чуумпуга ыраахтан иһиллиэн сөп. Онон уоскуйан дьиэлэригэр киирдилэр.
   Сарсыҥҥытыгар Мымах уола Ньыкка кэлэн, кинилэргэ мунньустубут сахалар дьиэлэригэр тарҕаспыттарын туһунан үөрүүлээх сураҕы иһитиннэрдэ. Петр Головин киниттэн саха тойотторо тугу кэпсэппиттэрин, хайа аҕа ууһуттан кимнээх кэлэн кыттыспыттарын туһунан ыйыталаста. Кимнээх тэрийдилэр диэн ыйыппытыгар, Ньыкка бөтүҥнэр диэн кистээбэккэ эттэ. Петр Головин ол эппитин барытын сурукка суруйтарда. Уонна сахалар аны хаһан да өрө турбат буолалларын туһугар сууһарыылаах охсуулары оҥортуур уодаһыннаах санааны ылынна.
//-- * * * --//
   Боло Күүлэкээн уолаттара Хомуос уонна Омоллоон Намтан түүннэри-күннэри айаннаан, аттарын ырыаран, Хатылыга кэлэн, атын акка олорон, дьиэлэригэр үлтү сылайан кэллилэр.
   Хомуос, дьиэтигэр киирээт, аһаабакка, утах иһэн баран, оҕонньор ыйытыытыгар биир-икки тылынан хоруйдаат, сытаат, утуйан хаалла. Утуйуон иннинэ кэргэттэригэр «мантан күрүүбүт, хомунуҥ» диэбитэ, үгүһү-элбэҕи быһаарбатаҕа. Ону дьоно соһуйа истибиттэрэ, куттаммыттара. Ханна күрүөхтэрэй, бачча кыс хаар ортото. Оҕонньор, ол аата табыллыбакка кэллэхтэрэ диэн санаарҕаан, түүн аанньа утуйбата.
   Сарсыардааҥҥы аһылыкка оҕонньор ыйытар:
   – Бэҕэһээ утуйуоҥ иннинэ күрүүбүт, хомунуҥ диэбитиҥ. Мин түүн санаарҕаан аанньа утуйбатым. Ханна күрээри гынаҕын?
   – Ханна баспыт батарынан. Айыы сирэ аһаҕас, күн сирэ көҥдөй. Нууччалар улахан тойонноро дьону өлөрөрүн кэрэйбэт. Улахан кырыктаах киһи үһү. Онон мин кэргэттэрбин илдьэ күрүүбүн, – Хомуос түргэнник саҥарар.
   – Оттон биһиги? – оҕонньор эмиэ ыйытар.
   – Эһиги олорбуккут курдук олоруоххут буоллаҕа дии. Мин кэргэммин, оҕолорбун, чаҕардарбын илдьэ көһөн барабын. Омоллоон эмиэ барсар. Манна кыра уол Чоху хаалар. Кинини тыытыахтара суоҕа. Хата, түргэнник хомунуҥ. Бүгүн хомунан, сарсыарда эрдэ туран барабыт.
   – Аата түргэнин. Омоллоон дьонун эмиэ илдьэ барар дуо?
   – Соҕотоҕун барсар. Кэргэттэрэ хаалаллар. Кини икки-үс сылынан нам-нум буоллаҕына эргиллиэ. Онуоха диэри саһа сырыттаҕына табыллар буолла.
   – Оттон эһиги букатын бараҕыт дуо?
   – Биһиги эмиэ, баҕар, үс-түөрт сылынан эргиллиэхпит.
   – Онуоха диэри мин тиийбэт да инибин, – Күүлэкээн ытыһын көхсүнэн хараҕын уутун соттор.
   – Хайыахпытый… Тыын көмүскэлигэр барабыт. Манна хааллахпытына, тахсан тутан илдьиэхтэрэ. Илтилэр да өлөрөллөр. Аһыныахтара суоҕа. Табылыннаҕына, Учурунан Амыр -------
| Библиотека iknigi.net
|-------
|
-------

өрүскэ тиийиэхпит.
   – Бачча кыс хаарга хайдах көһүөм дии саныыгын? Атыҥ сиир ото?
   – Билигин Соттууй оҕонньорго тахсыахпыт. Онтон саас халтаҥнаабытын кэннэ, ыҥыыр атынан барыахпыт.
   Соттууй оҕонньор Амма уҥуор үрэх баһыгар тахсан кыстаан олорор. Онно дьиэлээх-уоттаах, ынахтаах, аттаах. Улахан күөл таһыгар балыктаан, бултаан, эмээхсининиин, ойохтоох турбут уолунуун олороллор. Дьаһаах төлүөхтэрин абааһы көрөн даҕаны күрэммиттэрэ.
   Күнүс бараары тэриннилэр. Сэттэ ыҥыыр атынан уонна үс сыарҕалаах оҕуһунан бараллар. Амманы туораабыт кэннэ биир алааска диэри от тиэйэр суол баар. Ону аастахтарына, ким да сылдьыбат, тоҥуу хаардаах, сис суола буолуохтаах. Соттууй уола биирдэ эмэтэ ыҥыыр атынан кэлэн барааччы.
   Барааччылар сарсыарда эрдэ туран хомунан, айаҥҥа туруохтарын иннинэ, алаастарын эргиччи көрбөхтөөтүлэр. Хаалааччылары кытары куустуһан, сыллаһан араҕыстылар. Саха киһитэ уйан санаатын кистии сатааччы. Ол эрээри бары даҕаны харахтарын соттоллор.
   Үс оҕус сыарҕатыгар от тиэйбиттэр. Бэрэмэдэйгэ таһаҕастарын тэскэччи симпиттэр. Суолга киирэн субустулар. Хаалааччылар бары тахсан далбаатыы хааллылар.
   Бардылар. Хаһан эмэ төннөллөр дуу, суох дуу? Ону туох билиэ баарай. Оо, Дьылҕа хаан ыйааҕа диэн дьэбир да буоллаҕа. Киһи эрэйгэ үөскүүр диэн дэлэҕэ эппэтэхтэрэ.
//-- * * * --//
   Петр Головин баараҕадыйа соноон истэммит, аргыый түөрэҥнээн хаамар, ыараханнык үктэнэр, кэтит мардьайбыт сирэйдээх, эттээх муруннаах, түүлээх суон харылаах улахан илиилээх, киппэ көрүҥнээх киһи. Аар айылҕа кинини айарыгар, ууһун-дьоҕурун киллэрбэккэ, үрдүттэн баллырдаан оҥорбут диэбит курдук киһитэ. Дьүһүнэ модороон буолан, билиҥҥэ диэри кэргэнэ суох. Арай киэһэ утуйуу саҕана харабыла ясырь дьахтары аҕалан хоһугар киллэрэр.
   Эдэригэр хас да кыыһы ыйыттаран көрбүтүн, дьүһүнүн сирэн уонна майгытын истэр буолан аккаастаан кэбиспиттэрэ. Эр дьон хабыр майгытын сөбүлээбэккэ туора хаамаллара. Кини санаатыгар дьон бэйэлэригэр тэҥнээбэттэр, туораталлар. Ол иһин дьоҥҥо барытыгар өстөнөр. Айылҕа арай күүһү киниэхэ биэрбит. Онон бэркэ туһанан, эдэригэр кыратык да утарыласпыт уолаттары сутуругунан самнартыыра. Онон кинини ким да утары көрбөтүгэр үөрэммит киһи.
   Дьону кытта тылынан кыайан мөккүспэт, аахсыбат. Онтон абаран ыгым майгылаах. Абата баар, бэл воевода чыынын ылбытын кэннэ ытыктаабакка мөккүһээри гынар буоллахтара. Билигин бэйэтин утары кими да чорбоҥнотуо суоҕа. Сааһын тухары аанньа ахтыллыбатаҕын иэстэһиэ. Бэл дьиикэй сахалар өрө туран, бууннуур буоллахтара. Ынах ахсаанын аахтарбыта сыыһа үһү. Сахалары баҕас оннуларын буллартыа ээ! Воеводаны буолуохтааҕар, нуучча сирэйдээҕи олох утары көрбөт оҥортуо.
   Кэһэлтэ буолар гына, өрө турууну тэрийбит улууска Бөтүҥҥэ тахсан үлтү күөрэлиир хайаан да наада. Ол эрээри билигин онно тахсарга ата аҕыйах. Үгүстэрэ бааһырбыттара. Бөтүҥнэр элбэхтэр үһү уонна, «симмит биир» диэн, улахан утарсыыны оҥоруохтара. Онно ат булан, элбэх буолан таҕыстахха табыллар.
   Маҥнай ыраахтан кэлэн кыттыспыт улууска дьоҕус этэрээти ыыппыт ордук буолуо. Ыраах олорор сахалар манна кэлбэттэр ини дии санаан, бөҕөргөтүммэккэ олоруохтара. Онон маҥнай ыраах тиийэн күүһү көрдөрбүт ордук буолуо.
   Василий Поярков түөрт уонча киһилээх этэрээти салайан, ыраах бохуокка турунна. Кини Тааттанан, Амманан эргийиэхтээх. Воевода Парфен Ходыревы олох туораппыта. Соруйан ханна да ыыппат.
//-- * * * --//
   Өрө турууга кыттан баран дьиэлэригэр тарҕаспыт тойоттор бука улаханнык буруйдууллара буолуо диэн куттаналлар. Сорохторо Хомуостаах Омоллоон курдук ханна эрэ күрэннилэр. Элбэх киһилээх аҕа уустара ордууларын тула буом оҥороллор. Сорохтор остуруок улахан тойонугар бэйэтигэр түүлээх кэһиилээх үҥэ-сүктэ барарга быһаарыннылар. Лөгөй тойон Мымахтан воеводаҕа эргиллэн кэлэн, «тарҕаһыҥ диэн этэ сатаабытым, ону истибэтэхтэрэ» диэн кэпсээбитэ. Өлөрө сыстылар диэбитэ.
   Бөтүҥнэр улахан буруйдаах курдук сананан, сүбэлэһэн, улахан тойоҥҥо кэһиилээх тиийэн көрдөһүөххэ дэстилэр. Ол эрээри куттанан ким да барбат. Баҕар, тутан ылан муҥнуо, сордуо. Ол иһин Быычай диэн дьахтары кэһиилээх ыыттылар. Дьахтар кэлэн: «Миигин тойоттор Баҕарах, Чугуунай, Өртөй ыыттылар», – диэн эттэ. Петр Головин тойоттор «бэйэлэрэ кэллиннэр, куттамматыннар» диэн этиттэрэн баран, дьахтары төттөрү ыытар. Кини тойон кэллэҕин аайы, хайаан да кэһиилээх кэлэрин билэр.
   Кулун тутар ый ортотун диэки Үөдэйтэн Сөргүй, Мэҥэттэн Ортуой иккиэн биир күн кэһиилээх кэллилэр. Ортуой уон ыҥыырдаах аты аҕалбыт. Петр Головин онно ордук үөрдэ. Ат олус наада. Сөргүй «нууччалары утары өрө турумаҥ» диэн этэ сатаабытын дьоно истибэккэ Намҥа барбыттарын, бэйэтэ онно кыттыбакка дьиэтигэр олорбутун кэпсиир. Оттон Мэҥэ тойоно Ортуой эмиэ өрө турууну олох утарбытын, улахан тойоҥҥо уон аты аҕалбытын өҥнөр. Кини, соҕотоҕун хаалан баран, воевода кулгааҕар былыргыттан хатааннаах бороҕоннорун таҥнаран сипсийдэ. Бороҕоннор сүөһүнү суруйа тахсыбыт дьону өлөрбүттэрин истибитин туһунан эттэ. Бэл, кимнээх өлөрбүттэрин ааттаталаата. Кини этэринэн, Ойуунай уонна Оргудай диэн ааттаах тойоттор өлөрбүттэр үһү.
   Петр Головин ол дьон ааттарын суруксукка этэн суруйтарда. Ити курдук сорох саха тойотторо тыын көмүскэлигэр бэйэ-бэйэлэрин таҥнарсалларын, уган биэрэллэрин кэрэйбэт дьон буоллулар…
   Онтон аҕыйах хонон баран Өйүк ойоҕо кэллэ. Өйүк куттанан бэйэтин оннугар ойоҕун ыыппыт. Онуоха воевода кэһиитин ылан баран, дьахтары төттөрү ыытта. «Өйүк куттамматын, бэйэтэ кэллин», – диэн илдьиттээтэ. Ону истээт, Өйүк бэйэтэ остуруокка кэллэ.
   Бөтүҥтэн Өртөй тойон кэллэ. Петр Головин кинини эмиэ дьиэтигэр ыытта. Ол эрээри Бөтүҥҥэ сэриилээх тахсан урусхаллыыр санаатын уларыппат. Өрө турууну тэрийбит сахалары уодьуганныыр хайаан да наада. Оччоҕо эрэ өрө көрбөт буолуохтара. Ыар буруйдарын түүлээҕинэн эрэ толунуохтара дуо. Кини улууска тахсыбыт хаһаактары өлөрбүттэрин, аанньа утуйбакка эрэйдэммитин, куттаабыттарын сахалартан иэстэһэр санаалаах.
//-- * * * --//
   Ыраах бохуокка барбыт Василий Поярков этэрээтэ эргиллэн кэллэ. Кинилэр этэҥҥэ айаннаан, Таатта үрэххэ олорор Баатылы ууһун улахан ордуутугар эмискэ кэлэн саба түһэн, тойоннорун Ноҕойу тутан ылбыттар. Онтон Амма өрүскэ олорор Болугур ууһугар кэлбиттэр. Онно туох даҕаны утарсыыны көрсүбэтэхтэр. Ол да буоллар, болугурдар өрө турууга кыттыбыттарын иһин, Головин испииһэгэр суруллубут баһылык дьону – Хомуоһу уонна Омоллоону көрдөөбүттэр. Булбакка, кыра инилэрин Чоху эрэйдээҕи туппуттар.
   Чоху аҕата Күүлэкээн оҕонньор: «Бу уол сэриигэ кыттыбатаҕа, кини буруйа суох, илдьимэҥ, эбэтэр миигин тутан илдьиҥ», – диэн тобуктаан олорон көрдөспүтүн истибэккэ, эдэр оҕо киһини тутан аҕалбыттар. Петр Головин «буруйдаах тойоттор саспыт, күрээбит буоллахтарына, кинилэр оҕолорун, бырааттарын эбэтэр чугас аймахтарын, сэриигэ кыттыбыттарын-кыттыбатахтарын аахсыбакка тутан аҕалаарыҥ» диэн кытаанахтык дьаһайбыт.
   Онтон төннөн иһэннэр, биир саха ыалыгар тохтоон хоно сыттахтарына, түүн эмискэ баатырдар кэлэн саба түспүттэр. Ол сэриигэ хаһаактартан икки киһи өлбүт. Хас да киһи бааһырбыт. Түүҥҥү араллаан кэмигэр Ноҕой боотур куотан хаалбыт. Оттон Чоху эрэйдээх кыайан куоппатах.
   Петр Головин ону истэн сахалар сүрэхтэрин салыннаран улахан охсууну оҥорорго бигэтик быһаарынна. Оннук гымматаҕына, хаһаактары өлөрбүттэрин курдук өлөрө турууһулар. Кини бэйэтин сыыһатын билиниэн баҕарбат. Кыратык алҕаһаабыт да эбит буоллаҕына, ону көннөрөн сыалын ситиһэргэ тугу да оҥорорун кэрэйбэт киһи.
   Иккис улахан бохуоту тэрийбитинэн барда. Василий Поярковтаах илинтэн сүүрбэччэ ыҥыырдаах аты аҕалбыттар. Бохуоттан кэлбит дьон сэттэ хонукка сынньанар буоллулар.
   Онтон-мантан ат хомуллан, Бөтүҥҥэ аҕыс уон киһи барар буолла. Пушканы акка ыҥыырдан илдьэн, эһэн, сахалар сүрэхтэрин салытыннарар санаалаахтар. Эмиэ Василий Поярков салайан илдьэр.
   – А что, если бетюнцы будут сдаваться без боя? – Василий Поярков воеводаттан ыйытар.
   – Все равно всех истребить беспощадно, сжечь их юрты, кабы никому повадно не было! – Головин сутуругунан остуолу охсуолуур.
//-- * * * --//
   Муус устар ыйга салгын сылыйар. Күн уота суостанан, киһи көхсүн угуттуур. Бу кэмҥэ тыал-күүс суох буолан, ордук итии курдук буолар. Хата, төттөрүтүн, ыам ыйыгар халлаан тыалыран, тымныы салгыны аҕалан тымныйааччы. Ардыгар сир хараарбытын кэннэ хаар түһүө. Хотуттан аныһыйан тоҥоруо. Оттон муус устар ыйга барыта налыйар. Чуумпурар. Айан суола килэрийэр, чиҥиир. Саас илдьитэ туллук чыычаах үөрүнэн көтөр. Тоҥуу хаар бэйэтэ бэйэтинэн мөлбөйө туналыйар. Туох барыта ыраас, сырдык. Суолга түспүт ыраас айыы көтөрө үрүҥ чыычаах барахсан эмиэ сырдык санааны кынаттыыр буоллаҕа.
   Айан суолун устунан элбэх аттаах дьон субуһан иһэллэр. Сэрии дьоно. Кинилэр бу чэбдик ичигэс салгыҥҥа, сырдык күөх халлааҥҥа сэргэхсийбит көрүҥнэрэ, көтөҕүллүбүт быһыылара биллибэт. Тугу да одууласпакка, төбөлөрүн хоҥкутан айанныыллар. Ол эрээри сорохторо сэргэх көрүҥнээхтэр. Саас барахсан илэ-чахчы кэлэн эрэрэ, эдэр саас туох да кыһалҕата суох олоҕо көнньүөрдэн эрдэҕэ. Күлсэ-күлсэ тугу эрэ кэпсэтэллэр.
   Этэрээт Бөтүҥ улахан ордуутугар тиийэрэ чугаһаата. Суол кытыытыгар олорор ыалтан үс киһи таҕыста. Киис тириитин түрбэтин утары уунан, сөһүргэстээн көрүстүлэр.
   – Тойон, биһиги бэринэбит. Утарыласпаппыт. Өлөрүмэҥ, абырааҥ. Үҥэн-сүктэн көрдөһөбүт, – били остуруокка кэлэ сылдьыбыт Ортой тойон, сөһүргэстээн олорон, тоҥхоҥнуу-тоҥхоҥнуу көрдөһөр.
   Василий Поярков тылбаастатан истэн баран, түүлээхтэрин ыларга дьаһайар. Сөһүргэстээбит сахалары туруортаан дьиэҕэ киирэллэригэр соруйда диэн этэр.
   Сахалар дьиэҕэ киирбиттэрин кэннэ, кими да дьиэттэн таһаарымаҥ диэн, икки хаһаагы харабыллата хаалларар. Ыал таһыгар тохтуу түһэн баран ааһа бараллар.
   Улахан арыы тыа тумсун эргийэллэрин кытта, бөтүҥнэр улахан ордуулара көһүннэ. Буом ааныгар нууччалары үтүктэн, саҥа маһынан улахан башня туппуттара харахха быраҕылынна. Кэллэхтэринэ утарылаһыахпыт диэн санаммыт буоллахтара.
   Дьон хаһаактар иһэллэрин көрөн дьиэттэн сүүрэн тахсыталаатылар. Буомнара намыһах эбит. Ол үрдүнэн саннылара, төбөлөрө көстөр дьон, утарылаһарга бэлэмнэнэн, батыйаларын хороҥнотоллор.
   Хаһаактар арыы тыаҕа тохтоон, аттарын баайталаатылар. Холкулар. Сэрии диэн кинилэргэ үөрэммит дьарыктара буоллаҕа. Ким көҕүрэттэр, ким сэрии сэбин ылан бэлэмниир. Онтон, муҥха дьонун курдук, суол устун субуһа хааман бардылар. Пушкардар пушкаларын уонна кырыылаах тирэх маһы сүгэн илтилэр. Пушка тимирэ ыарахан. Ону сүгээччи киһи бөҕө-таҕа, күүстээх буолуохтаах.
   Сахалар, кэпсэтэргэ бэлэмнэммит курдук, оҕунан ытыалаабакка көрөн тураллар. Кимэн киирээччилэр чугаһаан, туох да кэпсэтиитэ суох тэнийэ тарҕаннылар. Уһун кылыстарын, тэрэгэр сүгэлэрин кылбаҥнатан, щиттэринэн хаххаланан, буомҥа ыкса кэлэн охсуспутунан бардылар. Кылыс, батыйа тыаһа лаһырҕас буолла. Пушкардар, буомтан түөрт уонча хаамыы холобурдаах сиргэ тохтоон, сүгэн аҕалбыт пушкаларын ытарга бэлэмнииллэр. Пушка тимирин кэннигэр киһи сутуругун саҕа төгүрүк болчуохтаах. Ол болчуоҕун түөрт кырыылаах дүлүҥ курдук тирэх мас анал оҥхойугар тирээтилэр. Оннук тирэнэр суон маһа суох буоллаҕына, пушка эстэригэр кэннин диэки быраҕыллар. Оччоҕо киһини дэҥниэн сөп. Пушка төгүрүк уоһун анныгар анал мастары уурталаан, кыҥаан көрө-көрө, буомҥа туһаайдылар. Ити барыта түргэнник бэлэмнэннэ.
   Хаһаактар охсуһан иһэн хаһыытаһан, щиттэринэн хаххаланан кэннилэринэн тэйдилэр. Өстөөхтөрө эмискэ чугуйбуттарын дьиибэргээбит дьон туох да сэрэҕэ суох буомҥа саспакка көрөн турдулар. Бэл оҕунан ытыалаабаттар.
   Чугуйбут дьон пушка таһыгар кэлиилэригэр, пушкардар тэргэннэрин эстилэр. Эмискэ сүрдээх улахан тыас тоҕо барда, буруо бурҕас гынна. Сахалартан хас да киһи оҕунна. Сонно тута хаһаактар ньиргиэрдээх хаһыынан кимэн киирбиттэригэр, уолуйбут баатырдар куотан, симсэ-симсэ үрдүк башняҕа ытыннылар. Атыттар дьиэҕэ куоттулар.
   Башня үрдүгэр ыттыбыт дьон уһун үктэл маһы быанан тардан үөһэ таһаардылар. Үөһэ ыттыбыт дьон хаххалаах эбиттэр. Онтон быгыалаһан, оҕунан ытыалыыллар.
   – Давайте сена, жгите! – диэн Василий Поярков хаһыытаабыта иһиллэр.
   Хаһаактар кыбыыттан оту харбыы тутан аҕалан, бөҕөргөтүнүү анныгар быраҕаттыыллар. Атыттар үөһэ тахсыбыт дьон быкталлар эрэ оҕунан ытыалыыллар.
   Башня анныгар улахан чөмөх от буолбутун кэннэ, уоту астылар. Куурбут от умайан күүдэпчилэнэн таҕыста. Уот башня атахтарын, үөһэ өттүн сиэн чачыгыратта. Үөһэттэн буруо, төлөн быыһынан ыстанан түспүт дьон, атахтарын тоһутан, доргуйан, кыайан турбакка сыттылар. Сорохтор нэһиилэ үнүөхтэһэн сыыла сатыыллар.
   Хаһаактар кыбыыттан от таһан, мас быраҕаттаан дьиэлэри уоттаатылар. Дьиэ иһигэр оҕо ытыыра, дьахталлар сарылаһыылара, дьон хаһыыта сүрдэннэ. Аанынан куотан таҕыстахтарына, кэтэһэн турар дьон кылыһынан түҥнэритэ охсоллор. Атамаан дьаһалын толороллор. Хайдах эрэ илбиһирбит курдук буолбуттар…
   Сотору уот чачыгырыырыттан атын туох да иһиллибэт буолла. Уот улам сэтэрэн, кытыаста өрүкүйдэ. Хойуу өһөх буруо, үрүҥ, хара тордох буолан үөһэ тахсан, былыт курдук тэнийдэ…
   Бүтэрэри бүтэрбит дьон, саҥата-иҥэтэ суох хомунан, онно-манна түспүт ох саа оноҕосторун хомуйан, бараары тэриннилэр. Далга баар сүөһүлэри, аттары таһаартаан, иннилэригэр үүрэн суолга киллэрдилэр.
   Туох эрэ ынырыгы оҥорбут дьон быһыытынан, сирэй-сирэйдэрин көрсүбэккэ, хоҥкуһан айаннаатылар. Кыайыы-хотуу кэнниттэн буолар өрүкүйүү суох. Төһө да атамаан дьаһалын толорбуттарын иһин, оҕону, дьахтары өлөрбүттэрэ дууһаларын моруу гынар. Киһи сэрии хапсыһыытыгар олох кыыллыйан хаалар эбит. Оннук турукка киирбиттэрин, бүтүөх бүппүтүн кэннэ дьэ өйдөөтүлэр…
   Дьиэҕэ хаайтарбыт дьон элбэх туйах тыаһа кэлэн дьиэ таһынан ааспытын иһиттилэр. Ааны сэгэтэн көрбүттэрэ – сүөһүнү үүрэн баран эрэллэр эбит. Ааҥҥа турбут харабыллар эмиэ барбыттар.
   Тахсан, арыы тыа үрдүнэн ыас хара буруо өрүкүйэн, былыт курдук тарҕаммытын көрөн, барытын өйдөөтүлэр. Хайыахтарай, суол устун сукуҥнаһан, дьиэлэрин диэки хаамтылар. Тыа тумсун эргийэн көрөн баран, үһүөн хаарга оҕуннулар. Кыра эрэл кыыма баара букатыннаахтык симэлийдэ. Барыта бүппүт. Дөйбүт курдук хамсаабакка сыттылар. Туох амырыын үлүгэрэй, алдьархайай!
   – Ханна барабын билигин? Хайдах буолабын? Оҕолорбун, кэргэттэрбин барыларын сиэтэхтэрэ. Оо, сорум-муҥум да баар эбит! – Ортой, өндөйөн көрө-көрө, сири охсуолуур.
   Адьас иэдэйдилэр, оҕолуу ытастылар. Арыый өйдөммүттэрин кэннэ, Курбуһах диэн киһи эттэ:
   – Хайа, биир эмэ киһи тыаҕа куоппута, тыыннаах ордубута буолаарай. Хаһыытаан ыҥыран көрүөҕүҥ.
   Үһүөн үнүөхтэһэн туран тэҥинэн хаһыытаатылар:
   – Ким баары-ыый, кэли-иий!
   Иһиллии-иһиллии хаста эмэтэ төхтүрүйэн хаһыытаатылар да, им-ньим. Арай хаһыылара хара тыа үрдүнэн сатараан, өй дуораана буолан хатыланна…
//-- * * * --//
   Этэрээт остуруокка биир да сүтүгэ суох эргилиннэ. Арай икки киһи чэпчэкитик бааһырбыт. Петр Головин бөтүҥнэр ордууларын имири эспиттэрин, уоттаабыттарын истэн баран «ымыр» да гыммата. Туора урдустары өссө кэһэтэр гына иккис улахан охсуутун охсор санаалаах.
   Бөтүҥнэр онно-манна тарҕанан олорор ыаллара тыытыллыбатылар. Баҕарах саһан, түҥкэтэх олорор ыалга хорҕойбут буолан, тыыннаах ордубут. Бөтүҥ ыаллара хаһаактар улахан ордууну кэлэн дьоннуун, оҕолуун-дьахтардыын уоттаабыт сурахтарын истэн аһара уолуйдулар, куттаннылар. Кырдьаҕастар мустан, Баҕарахха кэлэннэр: «Остуруок улахан тойонугар кэһиилээх киирэ сырыт. Тахсан барыбытын ылҕаан туран эһиэхтэрэ. Буруйдаах эн бааргын, хаалбыт дьоҥҥун өрүһүй!» – диэн эттилэр.
   Ону Баҕарах: «Кэһэттибит диэн эргиллиэхтэрэ суоҕа, атыттары тыыппакка барбыттар», – диэтэ. Уонна киирдэхпинэ өлөрүөхтэрэ диэн куттанар. Арай улахан тойоҥҥо түөһүгэр күннээх хара саһыл тириитин киллэрэн биэрдэҕинэ хайыыр… Сураҕа, үчүгэй кэһиилээх киһини тойонноро үөрэн, маанылаан төттөрү ыытар үһү.
   Баҕарах балта тоҥус баайын уолугар эргэ сүктүбүтэ. Ааспыт сыллаахха күтүөт түөһүгэр күннээх хара саһыл тириитэ кэһиилээх кэлбитэ. Ол саһыл тириитин боруҥуйга хаарга ууран хамсаттахха, суһумнуу толбоннурар этэ. Кыра кыыһа улаатан эргэ барарыгар бэргэһэ тиктэриэм диэн уурбута. Ону биэрэригэр тиийэр.
   Бөтүҥнэр ордууларыгар тахсан, дьиэттэн кими да таһаарбакка дьону тыыннаахтыы уоттаабыт сурахтарын истэн, өрө турууга кыттыбыт тойотторо кэһиилээх остуруокка кэлитэлээтилэр. Петр Головин Баҕарах эмиэ кэлбитин, кэһиитин ылан баран, «улахан буруйдааххын» диэн хаайан кэбистэ. «Накаастаан өлөрүөм этэ да, хара саһыл тириитэ аҕалбыккар үөрэммин тыыннаах хаалларабын!» диир. Куттанан остуруокка кэлбэтэх тойоттору, дьиэлэригэр тахсан тутуталаан киллэртээн, хаайыыга олортулар. Сорохтор саһан хаалан, аймахтарын эбэтэр улааппыт оҕолорун тутан киллэрдилэр. Хаҥаласка тахсаннар Дыгын уолаттарын Өлкөрөйү, Бөдьөкө Бөҕөнү, Чабыыданы, Эттээнини тутан киллэрдилэр. Чаллаайы ханна эрэ күрээн хаалбыт.
   Хаҥаластары «аҕыйах сыллааҕыта эмиэ өрө тура сылдьыбыккыт, бэринэн баран аны өрө туруохпут суоҕа диэн тылгытын биэрбиккит, ону кэһэн, иккиһин бууннаатыгыт» диэн буруйдууллар.
   Били Мэҥэ тойоно Ортуой этэн суруйтарбыт Бороҕон тойотторун Ойуунайы, Оргудайы эмиэ тутан киллэрдилэр. Кинилэр өрө турууга кыттыбатахтара. Сииттэҕэ Воин Шахов хаһаактара сүөһүнү суруйа тахсыбыттарын өлөрбүттэрэ. Онно тахсан, ким өлөрбүтэ биллибэт буолан, түбэһиэх тойоттору тутан киллэрэн хаайдылар.
   Хаайыылаах элбээтэ. Ас тобоҕунан, тымныы сиикэй уунан аһаталлар. Күн аайы хаайыылаахтар аймахтара сүөгэй, буспут эт, балык, кымыс аҕалаллар. Онтон төһөтө хаайыылаахха тиксэрэ биллибэт.
//-- * * * --//
   Петр Головин тойоттору биир-биир аҕалтаран, тылбаасчыт нөҥүө доппуруостуур. Саха тойотторо буруйдарын бэйэ-бэйэлэригэр түһэрэллэр. Головин ону соччо сэҥээрбэт. Кини наар: «Иккис воевода Матвей Глебов эһигини кикпитэ дуо? Кикпитэ диэҥ, оччоҕо хаайыыттан таһаарыам!» – диир. Ону ким даҕаны кикпитэ диэн эппэт. Тоҕо ону ыйытарын өйдөөбөттөр даҕаны. Соһуйаллар. Хата, төттөрүтүн, сымыйанан эттэхпинэ, ордук буруйдуоҕа диэн куттаналлар. Итинник этэрин итэҕэйбэттэр даҕаны. Тойон албына буолуо дии саныыллар. Ол оннугар Баҕарах тэрийбитэ диэн кистээбэккэ этэллэр. Өлкөрөй Сөргүйү буруйдуур.
   Ити курдук уонча хонукка Головин араастаан угаайылаан ыйытан көрдө да, ким даҕаны Матвей Глебов аатын ааттаабата. Бары «билбэппит, ол кимий?» диэн бэйэтиттэн ыйыталлар.
   Петр Головин иккис охсуутун саҕалыы илик. Орто үйэтээҕи киһини накаастыыр ынырыктаах тэриллэри, ыйыыр аргы маһы оҥорон бэлэмнииллэр. Ол оҥоһуктарын «пытошная изба» диэн ааттыыр дьиэлэригэр киллэрэн оҥороллор. Ол дьиэ түннүгэ суох, кыра сырдык киирэр дьөлөҕөстөөх эрэ.
//-- * * * --//
   Киһи тылынан кыайан кэпсээбэт ынырык накаастааһына саҕаланна. Петр Головин тойоттору накаастыы илик. Наар эдэр уолаттары, быстах түбэспит дьону муҥнуур, сордуур. Үс палач солбуйсан сынньана-сынньана, сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри ынырык «үлэлэрин» толороллор. Күҥҥэ үстүү киһини түннүгэ суох балаҕаҥҥа киллэрэн муҥнууллар. Балаҕан иһиттэн ынырык хаһыы, ору-сары, ыар ынчык иһиллэр. Киһи өлбөт үөстээх да буолар эбит. Киэһээҥҥэ диэри ордон сору-муҥу көрдүлэр…
   Киэһэлик тойоттору биэстии-алталыы киһини түрмэттэн таһырдьа таһааран тобуктаттылар. Икки илиилэрин кэдэрги баайдылар. Кинилэр кэккэлии тобуктаан көрөн олордохторуна, палачтар балаҕан иһиттэн икки илиитэ тостон куҥ садьыылай буолбут, тииһэ-уоһа көтүрү, илдьи тэбиллэн, сирэйэ бүтүннүү хаан, күөх баламах буолбут, кыайан хаампат, улуйан ытыыр киһини соһон күккүрэтэн таһааран, умайа турар кутааҕа баттаҕын, куйахатын уот төлөнүгэр салаттылар. Сорго түбэспит муҥнаах, киһи куйахата күүрүөх орулаан, кэдэрийиэх курдук буолан иһэн өйүн сүтэрэн налыс гыммытын кэннэ, аргыһа соһон илдьэн, моонньугар быаны кэтэрдэн, ыйаан тэйтэтэн таһаардылар. Тобуктаан көрөн олорор тойоттор ынырык быһыыттан саллан, өлүөхсүтү аһынан, харахтарын уута тахсар. Куттанан, уҥуохтара салыбырас буолбут.
   Петр Головин хас биирдии тойон иннигэр кэлэн баргыытаан күргүйдүү-күргүйдүү, кымньыынан сирэйгэ курбуулуур. Үс хос өрүү тирии кымньыы киһи сирэйигэр эриллэ түһэр. Хаһан да киһиттэн охсуллубатах тойоттор ыарыыланан өрө кылана, хаһыытыы түһэллэр, өрө хойуоллаҥныыллар.
   – Аны ыраахтааҕы былааһын өрө көрүөххүт да, маннык буолуоххут! – диэн кэнниттэн иһэр тылбаасчыта Лукашка хас оҕустаҕын аайы саҥарар.
   Иккис киһини соһон таһааран уокка куйахатын бүүрэ сиэтэн баран эмиэ ыйаатылар. Онтон үһүс киһини таһаараллар…
   Ити курдук Головин тойоттору үстүүтэ кэрийэн, кымньыынан сирэйгэ биэртэлээтэ. Онтон барыларын түрмэлэригэр төттөрү хаайтаран кэбиһэр. Ыҥырҕас буолан тугу да кыайан саҥарар кыаҕа суох буолбут дьон, түрмэлэригэр киирээт, сытынан кэбиһэллэр. Түүн кыайан утуйбатылар. Сарсыарда харахтара көстүбэт буолуор диэри сирэйдэрэ баллаччы испит дьон турбакка сыттылар.
   Ити курдук Петр Головин күн аайы тойоттору таһаартаан, муҥнаабыт дьоннорун хайдах өлөрөллөрүн көрдөрөр. Сирэйдэрин кымньыынан охсуолуур. Ол таһааралларын кэтэһэллэрэ эмиэ биир муҥ.
   Өлкөрөйдөөх Бөдьөкөнү тиһэҕин таһааран тобуктаттылар. Петр Головин сороҕор «айыыта киирэн» суобаһын оонньоппута буолааччы. Дыгын кыра уолаттарын Чабыыданы уонна Эттээнини сэриигэ кыттыбатахтара диэн дьиэлэригэр ыыппыта.
   Өлкөрөй тобуктаан олорон ытыыр. Оттон Бөдьөкө Бөҕө дьэбир, тыйыс киһи эбит. Ытаабат. Убайын: «Кыатан, тулуй!» – диир. Петр Головин тобуктаабыт Бөдьөкө Бөҕөҕө кэлэн, кымньыынан сирэйгэ курбуулаан баран, ытаабатаҕын, хойуоллаҥнаабатаҕын, дөксө хараҕын утары көрбүтүн иһин, саппыкылаах атаҕынан тииһин көтүрү тэптэ. Ол да кэнниттэн Бөдьөҕө атыттар курдук хаһыытаабата, бүгүллэҥнээбэтэ. Арай Головин ааһа хаампытын кэннэ, көтүллүбүт тиистэрин бөлүөх хааны кытта силлээтэ.
   Ити курдук сүүрбэччэ киһини муҥнаан өлөрдүлэр… Туох да буруйа суох, сэриигэ олох да кыттыбатах дьон эмиэ түбэстилэр. Палачтар муҥнуур дьоннорун: «Матвей Глебов кикпитин билэҕит, тугу эмэни истибиккит дуо?» – диэн ыйыта-ыйыта охсоллор, тэбиэлииллэр. Муҥнанааччылар тугу ыйыталларын, тоҕо муҥнуулларын өйдөөбөттөр даҕаны.
   Болугуртан тутуллан кэлбит Чоху эрэйдээҕи эмиэ өлөрдүлэр. Улахан баай оҕото буолан көҥүл көччүйэн үөскээбит, эрэй диэни билбэтэх сүүрбэ икки эрэ саастаах эдэркээн киһи ынырыктык муҥнанан тыына быһынна.
   Петр Головин кымньыынан таһыллан сирэйдэрэ баллаччы испит, дьону муҥнуулларын көрбүт тойоттору түрмэттэн таһааран, аны сэриилэспит дьону маннык өлөртүөхпүт диэн сэрэттэ. Эмиэ тобуктатан баран, тута сылдьар кымньыытынан сири охсо-охсо, «аны хаһан даҕаны утары көрүөхпүт суоҕа, дьаһааҕы төлүөхпүт» диэн андаҕатта. Уонна «бараҥҥыт атыттарга кэпсээҥ» диэн этэн, дьэ босхолоон ыыталаата.
   Аар айылҕа бастыҥ харамайыгар – киһиэхэ – бу күн сиригэр дьоллоохтук үөрэ-көтө олордун, сири-дойдуну тупсардын, киэргэттин диэн өйү биэрбит. Өскөтүн ол өйүн киһини муҥнуурга туһулуур уонна аһынар сүрэҕэ суох буоллаҕына, ынырыктаах аньыы, ыар буруй оҥоһуллар…
//-- * * * --//
   Дьиэ-уот, киһи элбээн, аны остуруогу «город» диэн ааттыыр буоллулар. Сахалар ону үтүктэн «куорат» диэн ааттыыллар. Куорат иһигэр-таһыгар олорор үлэһит сахалар элбэхтэр. Ол-бу хара үлэни барытын кинилэр үлэлииллэр.
   Киэһэ Муттук уонна Сөдьүк диэн үлэһит дьон үс өлбүт киһини сыарҕаҕа тиэйэн иин таһыгар аҕаллылар. Тыа быыһыгар иин хаспыт дьон, ситэ ирэ илик буолан, тоҥо чугас буору чычаастык хаһан бүтэрэн барбыттар. Оҕустарын булгутан, муннун быатын бурҕалдьыга баайдылар. Аҕалбыт «таһаҕастарын» көрүмээри, туора хайыһан туран, икки өттүттэн көтөҕөн ииҥҥэ түһэртээтилэр.
   Тимир күрдьэҕи ылан, сииктээх үрүҥнүҥү буору баһан ыла-ыла, аллара түһэртээн, иини толорон, үрдүгэр томточчу быраҕаттаатылар. Солбуйсан, син өр үлэлээтилэр. Итииргээн, сөрүүкүү, сынньана түһээри, охтубут тиит үрдүгэр олордулар.
   – Алыс да кэбилээбиттэр муҥнаахтары! Көрүөххэ ынырык, – сааһырбыт киһи Сөдьүк, «ииннэрин да көрүмүүм» диэбиттии, туора хайыһар.
   – Ити син биир өлөрөр аата тоҕо муҥнууллара эбитэ буолла? – диир Муттук, кини эдэр киһи, куорат иһигэр олорор.
   – Саха тойотторугар көрдөрөөрү муҥнаабыттара буолуо. Көрүҥ, эһигини эмиэ маннык өлөрүөхпүт диэн сэрэттэхтэрэ.
   – Тойонноро – абааһы киһи. Дьону кэбилиирин сорох нууччалар сөбүлээбэккэ этэн, саҥаран көрөллөр быһыылаах. Ону үлтү бардьыгынаан кэбиһэр. Киниттэн бары куттаналлар.
   – Итиччэ элбэх буолан баран биир киһиттэн куттаналларын сөҕөбүн ээ. Бары мөрөйдөөн буойуох этилэр.
   – Мөрөйдүөхтээҕэр сорохтор, хата, тойоҥҥо эккэлииллэр. Иннигэр-кэннигэр илэ-сала түһэллэр. Күллэҕинэ күлсэллэр. Дьиибэ дьон…
   – Ол иһин талбытынан дьаһайар буоллаҕа.
   – Дьэ, бу балар киһини аһыммат дьон эбит. Биһиги, муҥнанар дьон орутун-сарытын, ынчыгын истэ-истэ, харахпыт уута тахсар. Саха тойотторо эмиэ ытаһаллар. Оттон нууччалар буоллаҕына төрүт кыһамматтар.
   – Сөпкө этэҕин. Нуучча хараҕын уута тахсыбат. Дьэбир, тыйыс дьон эбит.
   – Дьиибэ дьоннор. Ыты таптыыллар, харыстыыллар. Киһини буоллаҕына аһымматтар. Кыһын тоҥуо диэн ыты дьиэҕэ хоннороллор. Сайын куйааска аты тиритэр диэн ууга киллэрэн сууйаллар. Биһиги, сахалар, аты хаһан да сууйбаппыт ээ.
   – Иллэҥнэрэ бэрт. Сайын адьас туос иллэҥнэр. Күнү быһа сөтүөлээн, таалалаан тахсаллар. Ол иһин аты сууйаллар.
   – Ити хайа эрэ сордоохтору көмтүбүт буолла? Баай уолаттара быһыылаах. Таҥастара мааны. Ыыһаммыт сарыы сонноохтор. Мин биир уол сонун устан ылбыт киһи дии санаатым ээ. Дэлби хаан буолбут да, солоххо -------
| Библиотека iknigi.net
|-------
|
-------

сууйдахха барыа этэ, – Муттук, дьадаҥы буолан, торбос сонноох.
   – Аньыы даҕаны. Өлбүт киһи таҥаһын ылбат баҕайыта. Түүн түүлгэр киирэн таҥаһын көрдүөҕэ.
   – Оонньоон этэбин. Нуучча тойоно саха бастаахтарын салытыннарда. Кымньыынан сирэйгэ биэртэлээтэ. Тобуктатан баран, көрөн олордохторуна муҥнаабыт киһилэрин соһон таһааран куйахатын уокка салатан сордуу-сордуу, илдьэн ыйаан кэбиһэллэр. Ынырык буолбат дуо?
   – Кэбис, кэпсээмэ! Урукку нуучча тойотторо кэм сымнаҕас этилэр. Саҥа тойон адьас абааһы киһи кэлбит. Бу муҥнаахтар өлөн сынньаннахтара… Чэ, барыах, – Сөдьүк туран, оҕуһун баайыытын сүөрэн, бурҕалдьытын кэтэрдэр.
   – Оо, сыарҕаҥ хаан буолбут. Аллара киирэн сууйууһубут.
   Муттук тимир күрдьэҕи ылан, инчэҕэй буор сыстыбытын охсуолаан түһэрэр.
   Сөдьүк дьиэтигэр кэлэн, оҕуһун булгутан, муннун быатын муоһугар сөрөөн ыытар. Дьиэҕэ киирэр.
   – Хайа, муҥнаахтары кистээтигит дуу? – дьахтара иистэнэ олорон ыйытар.
   – Харайдыбыт, – Сөдьүк оронугар кэлэн, утуйар таҥаһыгар өйөнөр.
   – Куорат иһигэр тугу көрдүҥ?
   – Онно туох барыта баар. Арай нуучча хараҕын уута эрэ суох.
   – Ол тугуҥ тылай? Нуучча хараҕын уута буолан… – дьахтара өйдөөбөтө,
   Сөдьүк тугу эппитин быһаарар. Кини аны «нуучча хараҕын уута эрэ суох» диэн тыллаах буолла…
//-- * * * --//
   Петр Головин сахалары олус накаастыырын сорох бас-көс дьоннор тохтотоору сорунан көрбүттэрэ. Ордук өстүйүөхтэрэ эбэтэр ыраах күрэнэн барыахтара диэн сэрэппиттэрэ. Ону Головин олох ылымматаҕа. Кини сүөһү ахсаанын суруйтарарга сыыһа дьаһайбытын олох билиммэт. Кинини абааһы көрөн, түҥнэрээри, ким эрэ ускайдаан, кигэн өрө туруорбута буолуо дии саныыр. Сахалары адьас кэһэттэххэ, сүрэхтэрин салытыннардахха эрэ сыһыйыахтара диир. Кини дьаһаах хомуурун үс-түөрт төгүл улаатыннаран, государтан чиэскэ-хайҕалга тиксэр санаата таҥнастаары гынна диэн ордук абарар. Утары саҥарбыт киһини сыыһабын хостоору сорунар дии санаан кыйаханар. Кыыһырдаҕына, сирэйгэ да сырбатарын кэрэйбэт. Сахалар баалларына нууччаны кырбыырыҥ сыыһа диэн, дьяк Ефим Филатов буойан көрөр:
   – Петр Петрович, товарища своего бьешь напрасно. Иноземцы в городе. Они все видят, как ты русских людей бьешь. Государевы имени делаешь бесчестие.
   – Плевал я на всех! И на тебя Ефим! Хотя ты дьяк, – диэн Головин баргыйар.
   Кини утарыласпыт нууччалары эмиэ хаайтаран кэбиһэр. Ким да буоллун, көҥүл түүрэйдиир. «Я здесь хозяин!» – дии-дии, хаһыытыыр. Үгүстэр кинини олох утары көрбөттөр. Истибэтигэр «дурной человек» диэн баран сапсыйан кэбиһэллэр. Сорохтор: «Эн сахалары олус сордооҥҥун, нуучча аатын түһэн биэрэҕин, биһигини ордук абааһы көрүөхтэрэ», – дииллэр. Ону кини «абааһы көрдүннэр, куттанныннар эрэ» диир.
   Головин биир чугаһаппыт киһитэ «дьону олус сордообуккун, кэлин иэстэһиэхтэрэ» диэбитигэр дьэ саҥата суох барда. Тугу эрэ санаата быһыылаах.
   Петр Головин киэһэ сытан баран өргө диэри утуйбата. Ити «кэлин иэстэһиэхтэрэ» диэбиттэрэ санаатыттан арахпат. Арай, кырдьык, сахалар бары хомуллан, элбэх буолан кэлэн, куораты төгүрүйдүннэр? Дьиикэй дьон тугу барытын оҥоруохтарын сөп. Кини айылҕаттан куттаҕас киһи буолан, ону санаан уйулҕата хамсаата.
   Сарсыҥҥытыгар туран, таһырдьа сылдьан тула көрүөлээн баран, остуруогу куһаҕан сиргэ туппуттар эбит дии санаата. Тыата олус чугас. Ити тыанан саһан кэлэн, эмискэ саба түһүөхтэрин сөп эбит.
   Сыыйа-баайа куораты саҥа сиргэ көһөрөн туттарар санаа киирдэ. Адьас киэҥ хонуу ортотугар тутуохха наада. Оччоҕо эмискэ кэлэн саба түһүөхтэрэ суоҕа. Киэҥ хонуу өрүс уҥуоргу өттүгэр баар дииллэр. Бу дойду сирэ да кыараҕас. Кэлин киһи элбээн, куорат улааттаҕына, дьиэ туттар хонуута да кыараҕас буолсу. Маҥнай уҥуор туораан, ханна куорат тутуохха сөптөөх сири көрөн кэлэргэ быһаарынна.
//-- * * * --//
   Оттон сахаларга аймалҕан бөҕө буолла. Бөтүҥнэри уоттаабыт, дьону куоракка киллэрэн кыыллыы сордоон өлөрбүт сурахтарын истэн олус уолуйдулар, куттаннылар. Үгүстэр «бу дойдуга киһи сатаан олоруо суох» диэн күрэнэр, тэскилиир аакка бардылар. Хомунуу, ытаһыы-соҥоһуу бөҕө буолла. Төрөөбүт-үөскээбит түбэттэн арахсан, ханна эрэ кый ыраах көһөн барар диэн саныырга олус ыарахан. Билбэт сирдэригэр-дойдуларыгар тиийэн, саҥа дьиэ-уот тэринэр, от оттоон сүөһүнү иитэр диэн, ылбычча киһи санаммат да суола буолуохтаах. Аны ыраах дойдуга тиийдэхтэринэ, олохтоохтор хайдах көрсөллөрө биллибэт. «Муҥ маһы кэрийбэт, киһини кэрийэр» диэн дэлэҕэ этиллиэ дуо.
   Хаҥаластан элбэх киһи киһи-суох аҕыйах дойдутугар – Бүлүүгэ күрээтилэр. Бойдуон диэн тойон аймах дьонун олоччу, оҕолуун-дьахтардыын барыта икки сүүсчэкэ киһини, Бүлүүгэ көһөрдө.
   Сорохтор букатын ыраатан, Байаҕантайынан, Өймөкөөнүнэн, Айан Үрэҕин батан, Куулу -------
| Библиотека iknigi.net
|-------
|
-------

диэки барар санаалаахтар. Аара быстах кыстыы-кыстыы айанныахтара. Урут даҕаны улахан кураан сайыҥҥа үрэх баһыгар тахсан, быстах кыстыырга үүнэн турар тиити үөһээнэн быһан, баҕана оҥостон, хотон туттан, муннугар симии оһох туруоран кыстыыр буолаллара. Үрэх баһа курааҥҥа уута түһэн бэркэ оттотор. Сахалар тыйыс айылҕаҕа эриллибит, үлэһит, тулуурдаах дьон.
   Нөөрүктээйилэр өрүс үөһээ өттүн диэки көстүлэр. Олоохуна өрүс төрдүгэр тиийэн, улахан Эбэни туораан, оттуур ходуһалаах алаастары, кытыллары көрдөөн өрүһү кыйа бараллар. Саха ынаҕа, сылгыта сайын өрүһү харбаан туоруур. Ынах сылайдаҕына сытан кэбиһэ-кэбиһэ харбааччы.
   Бэл, ыраах Таатта үрэх сүнньүнэн олорор Баатылыттан элбэх ыал көстө. Ыраах олорооччуларга сурах ордук күүркэтиллэн тиийэр. Кинилэр Богдо сиригэр, сорохтор Өймөкөөҥҥө көстүлэр. Эҥсиэли киэҥ сыһыыларыттан Бүлүүгэ, Эдьигээҥҥэ көһөллөр. Сорохтор ырааппаттар. Биэс-алта көстөөх сиргэ баар кыра алаастарга, улахан күөл таһыгар тиийэн тохтууллар.
   Ити курдук сир аайы айманыы, ыһыллыы бөҕө буолла. Оттон сэриигэ кыттыбатах аҕа уустара, биһигини тыыппаттар ини дии санаан, ханна да көһөр санаалара суох.
   Хаалааччылар барааччылары сайыһа көрөллөр. Аҕыйаан, соҕотохсуйбут, тулаайахсыйбыт курдук буолбуттара олус куһаҕан. Барбыт дьон дьиэлэрэ иччитэхсийэн, түннүктэрэ оҥоһон, саҥа-иҥэ, тыас-уус иһиллибэт буолан, иһийэ чуумпурбута куһаҕана сүрдээх. Бииргэ оонньоон улааппыт, таптал килбик умсулҕана туҥуй сүрэхтэригэр саҥа биллэн эрэр эдэр оҕолор арахсаллара ордук ыарахан.
   Ханна да көспөккө олорон хаалбыт дьон «онуоха-маныаха диэри дойду сиригэр олорон көрүөҕүҥ, ханна барыахпытый» дэһэллэр. Ордук кырдьаҕас дьон барыахтарын баҕарбаттар. Оҕолорун, аймахтарын «олох ханна да барымаҥ, хайдах эмэ олоруохпут» дииллэр. Бүлүүгэ да баран туһа суох, киһи-сүөһү элбээн сир, ходуһа былдьаһыга буолуо, онно да нууччалар тиийиэхтэрэ дэһэллэр.
   Сорохтор, ордук дьадаҥы өттүлэрэ, ыраах көһөн барар кыахтара, күүстэрэ да суох. Киһи барыта чэгиэн, эдэр, дохсун, кыайыылаах буолбатах. Онон үгүс ыаллар оннуларыттан хамсаабакка олорор буоллулар. Барбыт дьон оттуур ходуһалара хаалбыттарга тигистэ.
//-- * * * --//
   – Өрүс диэкиттэн элбэх дьон иһэллэр, – диэн таһыттан кулут уол киирэн эппитигэр, Өйүк сүрэҕэ мөҕүл гынна.
   Туран таһырдьа тахсан көрбүтэ – элбэх дьон кини дьиэтин диэки иһэллэр эбит.
   – Ыл, көр эрэ, саалаахтар быһыылаах дуо? – Өйүк аттыгар турар кулуттан ыйытар.
   – Саалаахтар. Сорохторугар суох быһыылаах.
   – Нууччалар иһэллэр. Элбэхтэрэ сүрдээх, – Өйүк, дьиэтигэр киирэн, аймаммыт курдук саҥарар.
   – Тыый, аны сэриилии иһэллэрэ буолуо, – эмээхсинэ оронугар лах гына олорон баран оҕонньорун диэки көрөр.
   – Ама сэриилээтэхтэрэй… Ама сэриилээтэхтэрэй… – Өйүк, долгуйан, ыксаан хаалан, хат-хат этэр.
   Кыра сиэннэрэ уолаттар ааны аһа-аһа көрбүттэрин «мээнэ быгыалаамаҥ» диэн буойдулар. Кэлэллэрин кэтэстилэр. Олорбохтоон баран Өйүк туран тахсар. Сотору төттөрү киирэн оронугар олорор. Эмиэ кэтэспэхтээтилэр.
   – Нууччалар тохтоон тураллар. Тугу эрэ кэпсэтэллэр быһыылаах, – кулут, киирэн ааҥҥа туран, тойоно туох диирин кэтэһэ түһэн баран, төттөрү тахсар.
   Өйүк туран эмиэ таһырдьа тахсыбыта, дьон бөлүөхсэн тураллар эбит. Тула көрөллөр. Ыйа-ыйа туох эрэ диэн кэпсэтэллэр. Өйүк көрөн турбахтаан баран, дьиэтигэр төттөрү киирэр. Кэтэспит курдук саҥата суох олордулар.
   – Нууччалар төттөрү бардылар. Сорохторо манна иһэллэр, – диэн кулут уол киирэн этэр.
   – Хас киһи иһэрий? – Өйүк үөһэ тыынар.
   – Сэттиэлэр быһыылаах.
   – Ылыҥ, аста бэлэмнээҥ, – диэт, Өйүк ыалдьыттары көрсө тахсар.
   Петр Головин кэлэн Күөрээйи хонуутун көрөн баран төнүннэ. Биир киһини Өйүгү кытта кэпсэтиннэрэ хаалларда. Өйүк ыалдьыттары сибиэҕэ олордон аһатта. Нуучча киһитэ, Лукашканан тылбаастатан, дьиэлээх киһини кытта кэпсэтэр.
   – Тойон ыйытар, бу сири саас уу ылар дуо диэн, – Лукашка сахалыы ыйытар.
   – Уу ылбат. Былыр мин оҕо эрдэхпинэ саас уу кэлэн, дьиэбит тулатын ылбыта. Ол улахан уу этэ, – Өйүк холкутуйан, ыалдьыттары кытта туох да кэтэх санаата, куттала суох кэпсэтэр.
   – Улахан тойон бэйэтинэн кэлэн сиргин-дойдугун көрөн барда. Куораты бу көнө хонууга тутар үһү.
   – Куораты даа?! – Өйүк соһуйа иһиттэ. – Ол хайдах манна?
   – Илин эҥээри хонуута кыараҕас, тыата чугас диэн сирэр. Онон киэҥ хонууга манна тутар үһү.
   Өйүк саҥарбат. Соһуйбута ааһа илик быһыылаах. Истибитин итэҕэйбэтэх курдук туттар.
   – Кырдьык этэбин. Куорат дьиэлэрин көһөрөн, манна аҕалан тутуохтара үһү.
   – Бу мин сирим, дойдум. Көҥүллээбэппин, – Өйүк нууччалар ыкса кэллэхтэринэ куһаҕан буолуо диэн дьиксинэр.
   – Он против, – Лукашка нууччалыы тылбаастыыр.
   – Как против?! – нуучча киһитин саҥата саҥата улаатар. – Тогда мы его выгоним. Так и скажи ему.
   – Тойон оччоҕо эйигин үүрүөхпүт диир. Сөбүлэн. Нууччалар чугас олорор сахалары тыыппаттар, – диэн Лукашка сахалыы сүбэлиир былаастаах тылбаастыыр.
   – Оо дьэ, хайыах баҕайыный? Чугас олорор буоламмыт түбэстэхпит. Хайыыбыт? Дьиэбит таһыгар аҕалабыт дуо бу дьону? – Өйүк эмээхсинин диэки көрөр.
   – Ону мин билиэм дуо? Эр киһи эн быһаар ээ, – Мылаҥныыр хотун оҕонньоро санаата оонньоон киниттэн ыйыппытын билэр.
   – Эн дьиэлэри көһөрөргө көмөлөһөр үһүгүн. Улахан тойон үчүгэйдик көмөлөстөҕүнэ манньалыахпыт диэтэ, – Лукашка киһитэ нууччалыы этэрин тылбаастыыр.
   – Ол хаһан көһөрөр үһүлэрий? – Өйүк сөбүлэһиэх курдук буолбут.
   – Кыһын өрүс мууһа туран, сыарҕалаах оҕуһу туоратар буоларын кытта таспытынан барыахтара үһү.
   – Ону таһар сыарҕалаах оҕуһум аҕыйах. Сылгынан эрэ байбыт киһибин.
   – Дьонтон үлэһиттэри, көлөнү тардан үлэлэтиэҥ үһү. Улахан тойон кэлин үтүөҕүн үтүөнэн төлүөх буолар. Инньэ диэн этээр диэбитэ. Уонна дьаһаах төлүүртэн босхолуом диэбитэ. Ону иһит. Үчүгэй буолбат дуо?
   – Чэ, сөп. Ылынарбар тиийэр буоллаҕым дии. Бука, элбэх көлө, үлэһит тардыллара буолуо, – Өйүк дьаһаахтан босхолонорун үөрэ иһиттэ.
//-- * * * --//
   Петр Головин хаһаактарга, бас-көс дьоҥҥо манньыйбыт, санаата көммүт кэмигэр, биирдэ эппитин иккиһин, үсүһүн хатылыыр:
   – Если учнем делать всякое государева дело с нерадением и против великих государей наказу и грамот, то мы за то будем в опале. И наоборот, если радением и службою учиниться прибыль государевай казне, то наша служба будет похвальна и вовеки памятна.
   Хаһаактар саҥата суох истэллэр. Воевода ардыгар мөҕөн-этэн баран кымньыынан да оҕустаҕына саҥарбаттар. Сулууспалаах дьон тойонун букатын утары көрбөт. Байыаннай сулууспаҕа үрдүк чыыннаах киһи алын чыыннааҕы сирэйгэ да биэрдэҕинэ саҥарыа суохтааххын. Оттон боростуой хаһаак, стрелец үрдүк чыыннаах тойону оҕустаҕына сууттанар. Кини туох да бырааба суох. Былыр-былыргыттан олохсуйбут бэрээдэк, сокуон, үгэс оннук.
   Сорох саха тойотторо нуучча улахан тойонугар кэһии диэн кур оҕуһу аҕалтаатылар. Уордаах тойону уҕарыта сатыыр курдуктар. Ол оҕустары үлэһит сахаларга туттардылар. Кинилэр аһаталлар, көрөллөр. Биир оҕуһу тойоттор өлөртөрөн сиэтилэр. Уопсайынан кинилэри этинэн, арыынан сахалар хааччыйыахтаахтар. Петр Головин сахалар аҕалбыт оҕустарын күһүн бултуу тарҕаһар промысловиктарга атыылыах буолар. Булчуттар ылбыт сүөһүлэрин түүлээҕинэн төлүүллэр. Онон хааһынаҕа түүлээх киириитэ элбиэхтээх.
   Дьону накаастыыллара тохтообот. Намыраата эрэ. Головин Нам сириттэн аны икки дьахтары туттаран аҕалла. Ол дьахталлары киһини накаастыыр дьиэҕэ киллэрэн кымньыынан таһыйан сарылатта. Урут даҕаны бэйэтэ киирэн дьону накаастыыр этэ. Киһини кымньыынан таһыйарын ыты да охсубукка холообот киһи. Дьахталлары дэлби таһыйан баран ыыталаата. Баралларыгар, Лукашкаҕа тылбаастатан, Мымахха аны ордуугар дьон муһуннаҕына, ойоххун аҕалан таһыйыам диэн илдьиттээтэ. Урут били сахалар миэхэ муһуннулар диэн биллэрбитин иһин махтаммыта. Кэлин уһаан-кэҥээн баран уорбалаан, Мымах бэйэтэ сахалары муспута буолуо диэн сэрэйэр. Уонна киитэрэйдээн, буруйданымаары биллэрбит буолуохтаах. Өрдөөҕүтэ эмиэ Мымах сиригэр мустан бараннар, остуруогу кэлэн төгүрүйбүттэрэ үһү.
   Таһыллыбыт дьахталлар, ытаан сыҥырҕаһа-сыҥырҕаһа, куораттан тахсан бардылар. Мымаҕы тиийэн, ыыс-бурут тылынан үөҕүөх буолаллар.
   Төһө да орто үйэ хабыр майгыта баарын иһин, Головин дьону олус накаастыыр дьиикэй кэмэлдьитин, наһаа тойомсуйарын, кими да кытта сүбэлэспэккэ бэйэтэ талбытынан дьаһайарын, тэппи буоллар эрэ киһини кымньыынан охсорун сөбүлээбэттэр. Ону хайдах эмэ уҕарытаары нууччалар чыыннаах өттүлэрэ бэрт симиктик саҥаран, сэмэлээн көрөллөр. Ону Головин букатын ылыммат. Буруйу, хата, бэйэлэригэр түһэрэр. «Олус сымнааҥҥыт, сахалар өрө турдулар, эһиги кикпиккит, ускайдаабыккыт буолуо!» – диэн оруо маһы ортотунан балыйар.
   Сыыйа-баайа нууччаларга хайдыһыы баара билиннэ. Головины тула түмсүбүт, киниэхэ илэ-сала буолар дьон тойоннорун өйүүллэр. Эбэтэр саҥарбаттар. Атын өттө буоллаҕына, иккис воевода Матвей Глебов уонна дьяк Ефим Филатов диэки буолуох курдуктар.
//-- * * * --//
   Петрушка тылбаасчыты Петр Головин туораппыта. Лукашканы тылбаасчыт оҥостубута. Петрушка урукку хаһаактары кытары эҥээрдэһэн сылдьар. Улууска тылбаасчыт буолан тахсыһар. Петрушка воевода дьону муҥнуурун көрүөн да дьулайар. Хаан тардан, сахалары олус аһынар. «Күн-ый буолуҥ, муҥнуоххут кэриэтэ өлөрөн кэбиһиҥ!» – диэн оҕо дьон ытыылларын быыһыгар көрдөһөллөрүн иһиттэҕинэ, кулгааҕын саба туттара, тэйэ хаамара. Кини дьону муҥнуулларын хайдах да тохтотор кыаҕа суох.
   Биирдэ воеводаҕа: «Дьону олус накаастыыгын, сахалар куттанан, көһөн барыахтара», – диэбитигэр, Головин: «Эн саха буолаҥҥын сахалары көмүскүүгүн!» – диэн өрө баргыйан саҥата суох ыыппыта.
   Күн аайы куорат таһыгар саха дьоно кэлэн нууччалар тутан илдьибит дьоннорун сураһаллар. Ытыыллар-соҥууллар. Ону истэр ыарахан. Дэлби сордоон-муҥнаан өлөрбүт киһилэрин, билэр да буоллаҕына эппэт. Көннөрү таайтаран «өлөрбүттэрэ буолуо, билбэппин» диир.
   – Ыл, тахсан кэпсэт эрэ. Эмиэ сахалар кэлбиттэр. Болугуртан сылдьаллар үһү. Эн онно сылдьыбытыҥ буолбат дуо? Кэпсэт, – диэн Лукашка киирэн, Петрушкаҕа эттэ.
   Петрушка оронуттан туран, баҕарбатах курдук аргыый хааман, башня таһынааҕы аан диэки барар. Кини сүтүктээх дьону кытары кэпсэтэрин сөбүлээбэт. Ыарыргыыр.
   Остуруок таһыгар тахсыбыта – үс киһи кэлбит эбит. Биир ханна эрэ көрбүт киһитэ баар.
   – Тукаам, мин Чоху диэн ааттаах уолу ыйытаары кэллим. Болугур ууһун оҕото. Кини тыыннаах дуо? – аҕамсыйбыт киһи ыйыта тоһуйар.
   – Билбэтим ээ. Бука, өлөрбүттэрэ буолуо, – Петрушка түргэнник хоруйдуур.
   – Ону эн чахчытын билиэҥ дуо? Мэ, бу киис биэрэбин, – дии-дии, киһи хоонньуттан икки киис тириитин хостуур.
   – Суох-суох. Билэр кыаҕым суох. Мин кими өлөрбүттэрин көрбөтөҕүм, – Петрушка киис тириитин ылбат.
   – Дьону муҥнаан-сордоон өлөрөллөр дииллэр. Кырдьык дуо? Саатар, ону эт.
   – Оттон… сороҕор кымньыынан таһыйаллар, – Петрушка мүлү-халы этэр.
   – Чоху туох да буруйа суох, сэриигэ кыттыбатах оҕо этэ. Тыыннаах буоллаҕына тойоттору кытта кэпсэт. Босхолоотохторуна, биһиги элбэх кииһи, саһылы биэриэхпит.
   – Саҥа тойон миэхэ өстөнө сылдьар. Чугаһаппат. Бэйэтин кытта киирэн кэпсэтиҥ.
   – Киллэрбэттэр ээ.
   – Мин билбэппин. Этэбин буолбат дуо улахан тойон миигин туораппыта диэн.
   – Өлөрбүт буоллахтарына, саатар, ханна көмүллүбүтүн эт.
   – Ону эмиэ билбэппин. Мин көмпөтөҕүм. Манна чугас Сөдьүк диэн киһи олорор. Дьиэтэ ол көстөр. Киниттэн ыйытыҥ. Кини билэрэ буолуо.
   – Тыыннаах буоллаҕына, ас аҕалбытым. Ону киллэрэн биэриэҥ дуо? – туох эмэ эрэл кыыма баара буолаарай диэхтиир быһыылаах.
   – Хаайыы остуораһыгар биэриҥ. Мин кинини ыытыам.
   – Хаайыы туоҕар диэтиҥ?
   – Нууччалар сторож диэн хаайыы дьиэтин дьаһайар киһини ааттыыллар.
   – Оттон мин Чэриктэйтэн кэлбитим. Күһэҥэй диэн уолу ыйытабын, – диэн иккис эдэрчи киһи ыйытар.
   – Суох-суох, мин тугу да билбэппин! Миигиттэн ыйытымаҥ, – Петрушка остуруок аанын аһан, иһирдьэ киирэр.
//-- * * * --//
   Саҥа куораты туттарарга бэлэмнэнии үлэтин эрдэттэн саҕалаатахха сатанар. Головин Буотама үрэххэ тимир уһаарар сахалар олорор сурахтарын истибитэ. Онно дьону ыытан, болгуо тимири атыылаһан аҕалтарарга дьаһайда. Икки саха ууһун ыҥыртаран, остуол тартаран, маанылаан аһатта. Болгуо тимири аҕаллахтарына, элбэх сүгэни оҥорторорго кэпсэтэн, сөбүлэҥнэрин ылла.
   Саха уустара охсубут тимир оҥоһуктарын хайгыыллар. Билээччилэр ньиэмэс омук тимириттэн ордук эбит дииллэр. Бачча түҥкэтэх дойдута олорор дьиикэй аҥаардаах дьон сатабылларын сөҕөллөр. Мас да үлэтигэр сахалар сыстаҕастара, дьоҕурдара Сибиир атын омуктарыттан ордук эбит дэһэллэр.
   Тимир уһаарыыта да, тимир оҥоһук да, кырдьык, уустук. Тимир хайдаҕа-туга хатарыытыттан улахан тутулуктаах. Кыратык да аһара хатардахха, тимир олус хатан буолан, биитэ эмти барар. Оттон кыл түгэнин да саҕанан ситэ хатарбатахха, тимир уйан буолар. Хатарыы хас да араас ньымалардаах. Ол кистэлэҥин улуу уус оҕотугар хаалларар. Хатарыыта табыллыбыт, эмти барбат уонна кытаанах тимири сахалар «тыһы тимир» диэн ааттыыллар. Оннук тимир олус күндү буолан харыстанар.
   Сахалар тимир сэптээх буолан тыйыс дойдуга мас мастаан, от оттоон олордохторо. Ууһу ытыктыыллар. Кини иннин быһа хаампаттар. Саха итэҕэлин быһыытынан, киһи аймахха маҥнай күөсчүт айыллыбыт. Онтон тимир ууһа. Оттон ойуун кэлин айыллыбыт. Ол иһин төһө да хомуһуннаах ойуун күөсчүтү да, ууһу да кыайан сиэбэт. Күөсчүт уотуттан куттанан чугаһаабат. Уус кыһатыттан эмиэ куттанар. Уус, иирсэн баран, ойууну чуолҕан тимиринэн быраҕан таптаҕына, ойуун өлүөхтээх диэн буолар.
   Тимир ууһа хайаҕастардаах чараас тимирдээх – чуолҕаннаах буолар. Кыра уус чуолҕана биэс хайаҕастаах. Орто уус чуолҕана сэттэ хайаҕастаах. Оттон улахан уус тоҕус хайаҕастаах чуолҕаны оҥостор. Ол чуолҕанын үүтүнэн ойууну көрдөҕүнэ, ойуун ыалдьар.
   Уус өллөҕүнэ күөрдэ, уһанар тэрилэ барыта оҕотугар хаалар. Кыра эрдэҕиттэн аҕата уһанарын көрбүт, көмөлөспүт, уус идэтигэр уһуллубут оҕо эмиэ уус буолар. Ол курдук удьуор утума салҕанан барар.
//-- * * * --//
   Дьаһааҕы аҕалааччылар, сайын да буоллар, биирдиилээн кэлэллэр. Кинилэри «съезжая изба» диэн ааттанар сахалары көрсөр дьиэлэригэр киллэрэн көрсөллөр.
   Воевода саха тойотторугар: «Дойдугутуттан ханна да барымаҥ, биһиги көһөн барбыт дьону эккирэтиэхпит, Бүлүүгэ да тиийиэхпит!» – диэн куттуур. Саха тойотторо аны биир аҕа ууһуттан иккилии буолан кэлэр буоллулар. Кырыктаах тойонтон куттаналлара оччо. Куораттан таҕыстахтарына, суостаах тойонтон этэҥҥэ быыһанныбыт дэһэн, үөрэ-көтө дойдулууллар.
   Воеводаҕа подъячий, таможенник, сторож, целовальник диэн сулууспалаах дьон көмөлөһөллөр. Головин кими эмэ сөбүлээбэтэ да, үлэтиттэн устан баран атын киһини аныыр. Арай үс палач баарын уларыппат. Дьиэтигэр аан хоско олорор харабыллаах. Повардар киниэхэ туһунан астыыллар. Аһын дьиэтигэр таһаллар. Тойон сарсыарда хойукка диэри утуйар. Кини уһукта илигинэ уу чуумпу буолар. Оннооҕор улаханнык саҥарсыбаттар.
   Тойон туохха барытыгар булкуһар, ыйар-кэрдэр, мөҕөр-этэр, хаһыытыыр. Бары киниттэн куттанан, кирик-хорук туттан сылдьаллар. Кини хараҕар көстүмээри тумна хаамаллар. Дьиибэтэ баар, сороҕор атамаан дуу, пятидесятник дуу хаһаагы сэмэлээн саҥардаҕына, аны Головин көмүскэһэн турар. Ити алын чыыннаах киһи суолтатын түһэрэр ньүдьү-балай быһыы буоларын билиммэт, өһүргэниэ диэн тардыммат. Мин эрэ мөҕүөхтээхпин эбэтэр хайгыахтаахпын диэбит курдук туттар. Сороҕор биир эмэ хаһаак буруйу оҥорон, бука, дьэ кэһэтэр буолла быһыылаах дии санаан куттана сырыттаҕына, Головин туох да буолбатаҕын курдук туттар. Оҕурдук иһэ-таһа биллибэт киһи.
   Саха дьоно хаайыыга билигин даҕаны олороллор. Петр Головин хаайыылаахтартан кими эмэ пытошнай дьиэлэригэр киллэрэн, үрдүгэр муустаах тымныы ууну куттарар. Тоҥон титирэстээтэхтэринэ күлэн алларастыыр. Киһини муҥнууруттан туох эрэ дуоһуйууну ылан көнньүөрэр быһыылаах…
//-- * * * --//
   Хас да дьиэни көтүрдүлэр. Кыһын өрүс мууһа халыҥаан, аттаах киһини туоратар буоллаҕына уҥуор таһыахтара. Аҕыйах киһи ат сэбин оҥорор. Кыһын хаар түстэҕинэ, саха атын сыарҕаҕа айааһыахтара. Саха да ата, сыарҕаҕа үөрэннэҕинэ, үчүгэй көлө буолар эбит. Быйыл сайын, кыһын уонна кэлэр сайыҥҥа элбэх үлэ күүтэр.
   Урут өлөрбүт, сиэбит сүөһүлэрин тириилэрин сахаларга биэрэллэрэ. Аны биэрбэт буоллулар. Ат араас сэбин, быатын оҥорорго тирии наада буолла. Хомууту сатаан оҥорор икки киһи баар. Киниэхэ биир саханы сыһыаран, хомуут оҥорорго үөрэтэллэр.
   Петр Головин куораты саҥа сиргэ көһөрөргө бэлэмнэнии үлэтин Матвей Глебов санныгар сүктэрдэ. Улахан дуоһунастаах дьон абааһы көрөр, өһөөбүт киһилэрин маҥнай өрө таһааран баран, үлэни тохтуҥ диэн сылтаҕынан олох түөрэ тэбэн кэбиһэр уодаһыннаах ньымалаахтар. Бүтүн куораты кураанах хонууга тутар диэн сорук улахан тэрээһини, элбэх үлэни эрэйэр. Ылбычча киһи кыайбат үлэтэ буолуохтаах. Оттон Матвей – хаһаайыстыба үлэтигэр дьоҕурдаах киһи. Киһитинэн үчүгэй киһи буолан, дьон санаатын тутар, кэпсэтиитин кыайар. Онон үлэтэ тэтимнээхтик саҕаланна.
   Петр Головин сахалары салыннарбыт икки улахан охсуутун кэнниттэн элбэх дьон күрээбитин туһунан истибитэ. Онон туора урдустары суоһаран салытыннарар ньымабын уларытыыһыбын дии санаата. Куоракка кэһиилээх кэлэр сахалары албын саһыл курдук ымайан үчүгэйдик көрсөр буолла. Ол эрээри, баҕар, ситиһиэхтэрэ диир сэрэх санаатын уларыппат. Киниэхэ кэлбит сахалары мээнэ чугаһаппат. Кини оннугар целовальник кэпсэтэр. Түүлээхтэрин ылар. Оттон бэйэтигэр киирэр сахалары маҥнай дьэҥдьийтэрэн баран киллэттэрэр. Көрсөн кэпсэтэригэр тылбаасчыттан ураты кэтиир хаһаактаах буолар. Ол киһи саха тойонун кэннигэр турар.
   Сахалар эмиэ сэриилээри мустуохтара дии саныыр. Мымахха мустубуттарын олох билбэккэ олорбуттара. Биир эмэ саха киһитин кытта кэпсэтэн, бэйэҕэ тардан, улууска ыытарга быһаарынна. Атыннык эттэххэ, кистэлэҥ чуҥнааччылары ыыталыыр санаалаах.
//-- * * * --//
   Головин куораттан үс биэрэстэлээх сиргэ олорор оҕонньору ыҥыртарда. Ханай диэн оҕонньор ону истэн соһуйда, куттанна. Ол эрээри хайыай, нуучча улахан тойоно ыҥыртарбытын кэннэ олоруо дуо, акка мэҥэстэн куоракка кэлистэ.
   Аҕалбыт нууччата оҕонньору ыалдьыты көрсөр балаҕаннарын таһыгар аҕалан, түһэрэн баран туох эрэ диэн саҥарда. «Дьиэҕэ киир», – диэн илиитинэн ааны ыйда.
   Оҕонньор дьиэҕэ киирэн тула көрбөхтөөтө, ким да суох. Дьиэ иһэ сылаас, соторутааҕыта тахсан барбыттар быһыылаах. Убаһа тириитэ чомпой бэргэһэтин устан көхөҕө иҥиннэрдэ. Килэрийэ хараарбыт торбос сутуруотунан эһэ тэллэхтээх бастыҥ олбоххо олоруо дуо, аан ороҥҥо олордо.
   Сотору таһыттан Петр Головин тылбаасчыта Лукашкалыын киирэн кэллилэр. Оҕонньор туран сүгүрүйэр. Головин остуол уһугар тиийэн олордо. Лукашка оҕонньору: «Бэттэх чугаһаан олор», – диэтэ. Онтон воевода сахалыы тылбаастатан, оҕонньор сааһын, хас оҕолооҕун, оҕолоро хас саастаахтарын эҥин ыйытта.
   – Тойон этэр, Нөөрүктээйинэн, Мэҥэнэн, Бахсынан умнаһыт буолаҥҥын, ыалы кэрийэ барыаҥ үһү, – диэн Лукашка оҕонньорго сахалыы этэр.
   – Ноо, ол тоҕо? – оҕонньор соһуйа иһиттэ.
   – Ол сылдьаҥҥын, дьон тугу кэпсэтэрин истиэҥ үһү. Баҕар, эмиэ нууччалары утары өрө туруохтара. Эбэтэр улууска тахсар хаһаактары өлөрүөҕүҥ диэн сүбэлэһиэхтэрэ. Ол аата көрбүөччү буолаҕын.
   – Ол тугун баҕайытай. Сааспар умналаабатах баҕайым.
   Лукашка оҕонньор этэрин нууччалыы тылбаастыыр. Ону истэн воевода бэйэтин тылынан саҥарталыыр.
   – Туох диирий? – оҕонньор куттаммыта ааһан, холкутук туттар.
   – Сорудахпын толордоҕуна манньалыам диир. Сөбүлэн. Сөбүлэспэт киһини кымньыынан таһыйар. Эбэтэр хаайыыга олордор.
   – Тугунан манньалыыр үһүнүй? – оҕонньор куттанан сөбүлэһиэх курдук буолбут, тылбаасчыт диэки көрөр.
   – Тугу барытын биэриэ. Сүөһү биэриэ эбэтэр бурдук да биэриэ.
   – Оо дьэ, киһи эҥин-эҥини да истэр ээ. Аны кыһалҕаттан көрбүөччү буолууһубун дии. Тугу истибиппин кэлэн кэпсиибин дуу?
   – Кэпсиигин. Биллэрэҕин. Уонна улахан уолгун илин ыраах улуустарга ыытыаҥ үһү. Сүппүт аты көрдүүр аатыран, эмиэ ыалы кэрийдин. Биһиги киниэхэ ыҥыырдаах ат уларсабыт. Туох эмэ сибикини биллэҕинэ, кэлэн биллэрэр үһү. Итигирдик уолга эт. Сөбүлэһэҕин дуо?
   – Оттон сөбүлэһэрбэр тиийэр буоллаҕым…
   – Баайдарга сылдьа сатыаҥ үһү.
   – Баайдар умнаһыты дьиэлэригэр киллэрбэт инилэр.
   – Туох эмэ олоҥхоһут дуу, ырыаһыт дуу идэлээххин дуо?
   – Суох-суох, тугу да сатаабат, бүтэй эттээх киһибин.
   – Уонна өйдөө, итини кимиэхэ да кэпсээбэккин, биллэрбэккин. Чып кистэлэҥ.
   – Ээ, кимиэхэ биллэриэм буоллаҕай…
   Ити курдук Головин сөптөөх диэбит дьоннору кытта кэпсэтэн, Намҥа, Хаҥаласка эмиэ көрбүөччүлэри ыыталаата.
//-- * * * --//
   Петр Головин государь аатыгар ыыппыт суругар урукку атамаан Парфен Ходырев олус сымнаҕас киһи буолан, сахалар көҥүл барбыттарын, хаһаактары өлөртөөбүттэрин, дьаһаах ситэ хомуйуллубатаҕын, кини сөптөөх дьаһалы ылынан уонна дьаныардаах үлэтин түмүгэр хааһынаҕа үс бүк элбэх түүлээх хомуйуллубутун туһунан суруксукка этэн суруйтарда. Ким эрэ кигээһининэн сахалар бууннаабыттарын тохтоппутун туһунан суруйарын эмиэ умнубата.
   Кини үлэтигэр элбэх мэһэйдэр баалларын, куһаҕан дьон саагыбар тэрийэн, үлэтин туорайдаһа сатыылларын эҥин туһунан үҥсэргээтэ. Онно иккис воеводанан ананан кэлбит Матвей Глебовы буруйдаата. Ол да буоллар, хааһынаҕа элбэх түүлээх киирэрин туһугар, государь туһугар ис сүрэхпиттэн кыһаллан үлэлиэм диэн эрэннэрдэ. Бүтэһигэр «твой раб Петрушка» диэн илии баттаата. Бэчээтин уурда.
   Парфен Ходырев, Матвей Глебов, Ефим Филатов кистээн, эмиэ государь аатыгар үҥсүү сурук суруйдулар. Ол сурукка Петр Головин олус бардамын, кырыктааҕын, дьону кырбыырын, кими да кытта сүбэлэспэккэ талбытынан дьаһайарын үҥүстүлэр. Кини сыыһа дьаһайан, сэрэппиттэрин үрдүнэн иноземецтэр сүөһүлэрин ахсаанын суруйтаран, улахан өрө туруу буолбутун, Бөтүҥ улууһугар оҕо-дьахтар диэбэккэ, үс сүүс киһини тыыннаахтыы уокка умаппытын, сахалары олус муҥнаан өлөрбүтүн, ол иһин сахалартан элбэх киһи ыраах куотан көһөн барбытын туһунан суруйдулар. Сулууспалыыр нууччалары эмиэ утары эттигит диэн кырбыырын, хаайыыга олордорун үҥүстүлэр. Ол суруктарын хомуйуллубут түүлээҕи соҕуруу илдьэ барар дьонунан ыыттылар. Онон государь аатыгар утарыта турар ис хоһоонноох суруктар тиийэр буоллулар. Соҕурууттан айаннаан иһэн эмиэ Головины үҥсэн сурук ыыппыттара. Тойомсуга, кырыга, олохтоох воеводаны кытта сатаан кэпсэппэккэ өһүргэтэрэ эрэйдээбитэ. Үксүн онон даҕаны, сир аайы көлө көстүбэккэ, тардыллан, эрэй бөҕөнөн, үс сыл айаннаан кэлбиттэрэ. Бииргэ үлэлииргэ Головин олус ыарахан киһи.
//-- * * * --//
   Боло Күүлэкээн улахан уола Хомуос күрэниэҕиттэн ыла орто уолун Омоллоон дьиэтигэр көспүтэ. Омоллоон суох. Эмиэ күрэммитэ. Онон оҕонньор кийиитигэр олорор. Уолаттарын барыларын сүтэрэн баран, билигин сиэннэрин көрөн аралдьыйар.
   Кыра уолун Чохуну тутан илдьиэхтэриттэн ыла утуйар уута аймаммыта. Бэл, ыалдьан сыппыта. Куоракка киһини сордоон-муҥнаан өлөрөллөр үһү диэн ынырык сураҕы истибитэ. Чоху – сэриигэ кыттыбатах оҕо. Ама кинини муҥнаатахтарай дии саныыра. Арай убайдарыҥ сэриигэ кыттыбыттара диэн таһыйыахтарын сөп диэн куттанара. Улахан уолаттарын тутаары кэлбиттэр этэ. Сөпкө күрэммиттэр эбит. Кыра уолун быыһаан ылаары киис тириитин хомуйбута. Төһө киискэ босхолуур дьон эбиттэрэ буолла? Урут да тойоттору илдьэн хаайаллара. Хомуоһу хаайбыттарын киис тириитин илдьэн биэрэн толуйбуттара. Чохуну босхолоору киис кэһиилээх Байаас диэн киһи барбыта. Сотору кэлиэхтээх. Биэс уон эрэ киис тириитин булан ыыппыта. Аҕыйах диэтэхтэринэ, Байаас сорҕотун кэлин аҕалыахпыт диэн кэпсэтэн көрүөх этэ. Былыр эдэригэр Алдан тоҥустарын билсэрэ. Ол дьон өлөн-сүтэн билигин оҕолоро эрэ баар буолуохтаахтар. Алдан диэки киһи ыытыаҕын, сураҕа, нууччалартан күрэнэн тэскилээбиттэр үһү. Тоҥустар урут өрүс кытылыгар кэлэн сайылыыллара…
   – Байаас кэллэ. Соҕотох, – таһыттан кийиитэ киирэн саҥаран, оҕонньор саныыр санаатын ситимин быһан кэбистэ.
   – Кэллэ даа?! – оҕонньор кийиитэ «соҕотох» диэбитигэр сүрэҕэр астарда.
   Сотору Байаас киирэн саҥата суох уҥа ороҥҥо кэлэн олордо. Туох диирин кэтэһэ түстүлэр.
   – Хайа, хайдах сырыттыҥ? – оҕонньор саҥата бүтэҥитик иһиллэр.
   – Оттон сырыттым… – Байаас сири көрөн олорон эппит тыла туох да үчүгэй буолбатаҕын биллэрэр.
   – Оҕом тыыннаах дуо?
   – Эппэттэр.
   – Оччоҕо тугу да билбэккэ кэллиҥ дуо? – оҕонньор саҥата улаатар. Баҕар, туох эмэ эрэл кыыма баар буолаарай диэбиттии көрөр.
   – Олорор ордууларыгар киллэрбэтилэр. Онно баар сахалары ыҥыртаран ыйыппыппар билбэппит дииллэр. Илдьибит аспын биир нуучча ылбыта. Онон баара буолаарай диэн ыйыта сатаатым. Эппэттэр. Улахан тойону буоллаҕына көрүһүннэрбэтилэр. Онон түүлээҕи биэрбэккэ кэллим. Ол сөп дуо?
   – Өлбүтэ-тыыннааҕа биллибэт буоллаҕына, биэрбэтэҕиҥ сөп. Онон тугу да билбэккэ кэллиҥ дуо?
   – Бара сатаан, өлбүт дьону көмпүт киһини көрсөн ыйыталастым. Ону билбэппин диир. Тыа быыһыгар үстүү киһини биир ииҥҥэ көмпүттэр үһү. Таҥаһыттан билээри ыйыталаспыппар, киһи таҥаһын даҕаны быһаарбат диир.
   – Оо, сордоох сорум, муҥнаах муҥум да баар эбит! – оҕонньор бүк түһэн ытаан барар.
//-- * * * --//
   Матвей Глебов кураанах хонууга куорат тутарга тэрээһин үлэтигэр кэпсэтэ, сири-дойдуну көрө диэн, уҥуор туораата. Бэйэтин кытта биир да хаһаагы илдьэ барбата. Тылбаасчыты Петрушканы эрэ кытта сылдьар санаалаах. «Хаһаактары илдьэ таҕыс, сахалар өстөммүттэрэ буолуо, өлөрөн кэбиһиэхтэрэ», – диэбиттэрин сапсыйан кэбиспитэ.
   Саалаах-сэптээх хаһаактары илдьэ таҕыстаҕына ордук кутталлаах буолуо. Ол кэриэтин туох да сэбэ, куйаҕа суох, ыалдьыт курдук соҕотоҕун тахсыбыта ордук. Кини сахаларга эйэ дэмнээх тахсыбытын көрдөрүөхтээх. Ол ордук куттала суох буолуо.
   Маҥнай Өйүк баайга тиийэн кэпсэттэ. Өйүк нуучча тойоно туох да сэбэ суох соҕотоҕун кэлбитин дьиибэргии санаата быһыылаах. Маҥнай сирэйин-хараҕын көрбөхтөөтө. Онтон хайдах эрэ үөрбүт курдук туттан, эйэҕэстик кэпсэттэ. Сибиэҕэ ас тартаран, бил баһынан күндүлээтэ. Петрушкаҕа тылбаастатан кэпсэттилэр.
   – Тойон ыйытар, эһиги тутуу маһын төһө ыраахтан тиэйтэрэҕит диэн, – Петрушка үгэһинэн тойонун тылын тылбаастыыр.
   – Ыраахтан. Үөһээ мыраан үрдүттэн. Аллара үчүгэй тутуу маһа суох, – Өйүк сыҥааҕын суптугур бытыгын тардыалыыр.
   – Итиччэ үрдүк мырааны хайдах түһэрэҕит?
   – Куоһаҕынан түһэрэбит. Эбэтэр күһүн хаар чарааһыгар туруору сиринэн үҥкүрүтэн түһэрэллэр.
   – Үөһэ тутуу маһа төһө дэлэйий?
   – Антах иһирдьэ киирэ түстэххэ баар буолуо.
   – Биһиги сотору мас кэрдээччилэри ыытыахпыт. Онно көмө буолар, сирдиир үлэһит дьону биэриэҥ дуо? – Петрушка тойонун аатыттан бэйэтэ кэпсэтэр.
   – Оттон манньалыыр, үлэһиттэри аһатар буоллахтарына, көмө буолар дьон көстүөхтэрэ.
   – Аһатыахпыт, манньалыахпыт даҕаны. Эн үлэһит дьонно бул.
   – Хас киһини булабын?
   – Биэс-алта. Үчүгэйдик үлэлиир дьону. Уонна биһиэхэ көлө биэрэҕин. Элбэх көлөнү. Олору хаар түстэҕинэ үлэлэппитинэн барыахпыт.
   – Элбэх көлө көстүбэтэ буолуо. Мин көлөм аҕыйах. Көлөнү ыаллары кытары бэйэҕит кэпсэтэн булуҥ, – Өйүк аны миигин көлө көрдөһөр түбүгэр сүүрдээри гыннахтара, сүгүн олордуо суохтар дии санаата.
   – Тойон этэр, көмөлөстөххүнэ үтүөҕүн үтүөнэн төлүөхпүт диэн.
   – Оттон кыайарбынан көмөлөһө сатыам…
   Өйүк бу дьиэбиттэн отордуур дьиэбэр көһөн барыыһыбын диэн быһаарынна.
   Сарсыҥҥытыгар Өйүк баайтан икки ыҥыырдаах аты уларыстылар. Куорат тутуллуохтаах сирэ киэҥэ-куоҥа, хонуута көнөтө үчүгэй буолан баран, тутуу маһын таһарга олус ыраах буолсу. Онон элбэх үлэһити, көлөнү тартахха кыаллара буолуо.
   Головин аҕыс башнялаах үчүгэй кириэппэс тутуллуо диэбитэ. Башняны саҥа маһынан туттар ордук. Бука, аҥаардас ол да үлэтэ сөп оҥороро буолуо. Барытын саҥа маһынан бүтүн куораты тутар олох кыаллыа суоҕа. Өрүс уҥуортан элбэх дьиэни көтүрэн аҕаллахтарына сатаныыһы.
//-- * * * --//
   Матвей Глебов Петрушкалыын ыаллары кэрийэллэр. Көлө наймылаһарга кэпсэттилэр. Ыаллара көлө биэриэхтэрин ыарыргыыллар. Биир оҕустаахпыт, оппут-маспыт тиэйиитэ баар дииллэр. Сэниэ ыаллартан, дьаһаах төлүүртэн босхолуохпут диэн, биирдии оҕустаах сыарҕаны ылыах буоллулар. Бу сылдьан Матвей Глебов сорох саха ыаллара олус дьадаҥытык олороллорун көрөн сөхтө.
   Биир ыалга киирэн, көлө көрдүөҕү киһи тыла тахсыбат дьадаҥы олохтоохторун көрдүлэр. Эргэрэн лаҕыыр буола киртийбит торбос сутуруолаах, эмиэ эргэ убаһа тириитэ сонноох дьахтар куобах тириитин имитэр. Биэстээх-алталаах сып-сыгынньах уоллаах кыыс оонньуу олорон, ыалдьыттартан куттанан, оһох кэннигэр түстүлэр. Онтон сотору уол сирэйэ быган көрөр. Уонна дьиэҕэ ким да суох. Ороҥҥо сүөһү тириитэ эриллэ хомуйуллубут. Онно ыксары түүтэ кырпайдаммыт, хараара эргэрбит тамыйах тириитэ тастаах нэк суорҕан сытар. Суорҕан үрдүгэр эргэрэн хараара киртийбит тирии сыттык ууруллубут. Кулуһун сөрүө тэлгэммит. Дьиэ иһигэр хаппыт унньууланы эҥини үлтү мэлийэр кэлиилээх соҕооччу, тирии имитэр талкы, аҕыйах дүлүҥ олоппос, намыһах атахтаах сибиэ баар. Хаҥас ороҥҥо эргэ чабычахтар, ыаҕас, быдараах, кытыйалар, эт буһарар көһүйэ баара көстөр. Уонна туох да суох.
   – Эриҥ ханна барбытай? – Петрушка, саҥата суох олоро түһэн баран, ыйытар.
   – Ыалга барбыта, – дьиэлээх дьахтар кэпсэтэр.
   – Уонна ким олороруй?
   – Оҕонньор баар. Туутун көрө барбыта.
   – Уонна ким да суох дуо?
   – Суох.
   – Хас ынахтааххыт?
   Дьахтар эргиллэн ыалдьыттары көрөн ылар. Ону эмиэ тоҕо ыйыттылар диэн дьиибэргиир быһыылаах.
   – Хас ынахтааххыт диибин.
   – Икки ынахтаахпыт.
   – Оҕус көлөлөөххүт дуо?
   – Суох.
   – Оттон оккутун-маскытын тугунан тиэйэҕит?
   – Оҕустаах сыарҕаны Өйүк баайтан уларсабыт.
   – Эриҥ баайга үлэлиир дуо?
   – Кыһын убаһа аһатар.
   – Онно тугунан манньалыыр? – Петрушка бэйэтэ кэпсэтэр.
   – Өйүк баай, эрим түөрт уон убаһаны кыһын устата көрөн аһаттаҕына, биир убаһаны биэрэр.
   Оҕонньор амчыллан киирэн тымтайын хаҥас диэки илдьэн уурар. Таҥаһа диэн эргэрэн хаҕыдах буолбут сиэҕэ суох куобах тыһа сонноох, торбос тириитэ сыалыйалаах. Атах сыгынньах. Ыалдьыттар оҕонньору кытта кэпсэтэн, ханна кимнээх олороллорун, төһө сүөһүлээхтэрин, суолу эҥини ыйыталастылар.
   Киэһэ Өйүк баайга кэлэн хоннулар. Матвей Глебов Өйүккэ: «Дьон көлө биэриэхтэрин ыарыргыыллар, эн тылгын тиэрдэн кэпсэт», – диэн эттэ. Уонна, көлөнөн көмөлөһөллөрүн иһин, аҕа ууһун олоччу дьаһаах төлүүртэн босхолуубут диэтэ. Өйүк ону үөрэ иһиттэ. Көлөнү булууга кыайарынан көмөлөһүөх буолан эрэннэрдэ.
   * * *
   Матвей Глебов куоракка төннөн баран, мас кэрдэр дьону тэрийэн, Өйүк баайга ыытта. Уон биэс киһи тыаҕа тахсан дьиэлэнэн олорон, мас кэрдиэхтээхтэр. Тыаҕа урут баайга мас кэрдээччилэр туппут дьиэлэрэ баар үһү. Петр Головин Глебовтан ыйыталаһан билэн баран ыйыы-кэрдии биэрэн дьаһалымсыйда.
   Глебов иккис воеводанан ананан кэлбитэ. Бу дойдуга кэлэн, көннөрү биригэдьиир курдук буолан хаалла. Головин сыыһа тойомсуйдаҕына даҕаны саҥарбат. Абааһы киһини кытта мөккүһэн даҕаны туһата суох. Эмиэ ый-хай, ыһыы-хаһыы буолуо. Тойон саҥардаҕына, сөбүлэспит курдук, төбөтүн кэҕиҥнэппитин бэйэтэ да билбэккэ хаалар.
   Аҕыйах хонон баран Глебов эмиэ уҥуор туораан, Өйүк баайга кэллэ. Ат уларсан, сирдьиттээх, үлэһиттэригэр барда.
   Мырааны куоһааҕынан да таҕысталлар, үрдүк сир эбит. Сир үрдүгэ үөһэ тахсан баран эргиллэн көрдөххө биллэр. Сахалар бу суолунан Бүлүүгэ тиийэ бараллар үһү. Мас кэрдэр сирдэрэ мыраан үрдүттэн син тэйиччи сиргэ баар эбит. Үлэһиттэр сыбаҕа сууллубут эргэ саха балаҕаныгар дьиэлэммиттэр. Тутуу маһа син баар да, таһыыта ыраах буолсу. Мантан Өйүк дьиэтин таһыгар тиэрдиэх диэтэххэ ыраах сир. Кыһыны быһа тастардахха табыллыыһы.
   Эти уурар умуһах суох эбит. Онон тоҥоруу буолуор диэри сиир эттэрин Өйүк муус умуһаҕар уура сылдьан, үстүү хоно-хоно, ыҥыыр аттаах киһинэн тастардахха табыллыыһы. Ону барытын тэрийдэххэ сатанар. Оттон бурдугу үлэһиттэр бэйэлэрэ хааһылаан сиэхтэрэ.
   Элбэх мас кэрдиллиэхтээх. Онон үлэһиттэри кыһын эмиэ олордон үлэлэтэллэрэ буолуо. Чэ, ону кэлин быһаарыллыа. Өрүс уҥуортан эргэ дьиэлэри көһөрдөххө, үлэтэ хобулсуйуо этэ. Петр Головин мэһэйдэспэтэ буоллар…
//-- * * * --//
   Хаһаактар, промысловиктар, көннөрү да үлэһиттэр Петр Головин чугас баар буоллаҕына куттанан, күлүккэ олорбот, чугас сөтүөлээбэт, күн уотугар таалалаабат буоллулар. Головин кэлэн мөҕүө, бардьыгыныа, кымньыынан охсуо диэн дьалты туттан, хараҕар көстүмээри тумна хаама сылдьаллар. Бары туох эрэ буруйдаах курдук тутталлар. Дьону оннук кыһайар, мөҕөр-этэр ордук куһаҕан. Сорохтор тойон көрбөтүгэр кыһанан-мүһэнэн үлэлээбэттэр. Буоллун-хааллын диэбит курдук үлэлээбитэ буолаллар. Соруйан өр сынньаналлар. Кэлэн көрүө, хайдах үлэлээбиттэрин бэрэбиэркэлиэ дии санаатахтарына эрэ ходьоччу үлэлииллэр. Инньэ гынан, сороҕор үлэ бытаарар.
   Оттон Матвей Глебов – олох атын киһи. Кимиэхэ барытыгар үчүгэй сыһыаннаах. Ол иһин кинини сөбүлүүллэр. Матвей дьон үлэлиир усулуобуйатын үчүгэйдик тэрийэр, аһылыктарын хааччыйар. Кини үлэһиттэрэ кыһанан үлэлииллэр. Матвей бэйэтэ эмиэ Головинтан дьалты буолан, үлэһиттэрин билэ-көрө диэн, сайын устата кэлэ-бара сырытта. Өйүк баай Матвейы сөбүлээтэ. Нууччаларга даҕаны үчүгэй дьон бааллар эбит диир. Ол иһин көлөнөн, аһынан, үлэһиттэринэн даҕаны улаханнык көмөлөһөр.
   Күһүн Петр Головин онно-манна ыыталаабыт көрбүөччүлэрэ кэлбиттэригэр, хас биирдии киһиэхэ сүөһү эбэтэр ат биэртэлээтэ. Туох саҥаны-иҥэни истибиттэрин, сибикилээбиттэрин ыйытар. Итиччэ улахан манньаны ылан үөрбүт дьон ханна ким туох диэбитин, тугу көрбүттэрин барытын сиһилии кэпсииллэр. Сорохтор сөбүлээбэтэх, аанньа аһаппатах, эбэтэр үүрэн ыыппыт дьоннорун тустарынан холуннаран, эбэн-сабан кэпсээтилэр.
   Ону истэн баран Головин улууска хаһаактары ыыталаан, сахалары туттаран аҕалан хаайталаан кэбистэ. Уонна күнүс киһини накаастыыр балаҕаҥҥа киллэртэрэн, кымньыынан таһыйа-таһыйа, доппуруостуур. Тылбаасчытынан этиттэрэн, «инньэ диэбит үһүгүт, оннук сааммыт үһүгүт» дии-дии ыххайар. Аны биһигини утары «мыык» да диэмэҥ, государь кулгааҕа аһаҕас, илиитэ уһун, иккиһин түбэстэххитинэ, ыйаан кэбиһиэхпит диэн этитэн куттаан баран ыыталыыр.
   Ол курдук сүүрбэччэ киһини аҕалан «үөрэттэ», сэрэттэ. Хаайыыга түбэспит сахалар нууччалар эмиэ хаайыыга олороллорун көрөн бэркэ соһуйдулар, бэркиһээтилэр.
   Петр Головин бэйэтин дьонугар кимиэхэ да эрэммэт буолла. Наар саагыбар тэрийиэхтэрэ, өлөрүөхтэрэ диэн куттанар. Кинини суулларан баран, иккис воеводанан ананан кэлбит киһини, Матвей Глебовы өрө таһаарыахтара дии саныыр. Бу кэлин үлэни үчүгэйдик тэрийэн, Матвей Глебов аптарытыаттанан эрэр. Үлэһиттэр «Матвей инньэ диэбитэ, оннук эппитэ» диэн кэпсэтэллэрин сотору-сотору истэр буолла. Соруйан кинини кыынньыыллар быһыылаах. Онон Матвейы түҥнэрэр сыалы-соругу ылынна.
   Маҥнай Матвей Глебов хамначчыттарын хаайталаата. Таһыйтара-таһыйтара тойоннорун баһааҕырдар көрдөрүүнү этэллэригэр күһэйэр. Эттэххитинэ, крепостной хабалаттан босхолуом, өрө таһаарыам диэн албынныы сатыыр. Матвей Глебов «сахалары өрө туруҥ диэн ускайдаабыта буолбат дуо» диэн ыйытар. «Бэл, миигин өлөрөн, хааһынаны халаан баран хоту күрээри санаммыта, ону эт, эн билэр буолуохтааххын!» – дии-дии, ыххайар.
   Иван диэн сүрэхтэммит остяк омук киһитэ, муҥнуулларын тулуйбакка, тойонун утары көрдөрүүнү биэрдэ. Онон сылтаҕыран, Головин Матвей Глебовы хаайарга быһаарынар.
   Сэтинньи ый саҕана Матвей Глебов дьиэтигэр олордоҕуна, хаһаак кэлэн: «Головиҥҥа барыаҥ үһү», – диэн этэр. Матвей кэлэн тойон үлэлиир дьиэтигэр киирбитигэр, ким да суох эбит. Сотору таһыттан хаһаактар киирэн туох да кэпсэтиитэ, быһаарыыта суох Матвейы тутан ылан, түрмэҕэ илдьэн хаайан кэбиһэллэр.
   Түрмэҕэ сүүрбэччэ хаайыылаах баар. Сахалар биэс-алта киһи муннугу булан олороллор. Таҥастарыттан көрдөххө, бары баай, мааны дьоннор. Сорохтор туох иһин түбэспиттэрин билбэттэр даҕаны.
   Хас да хонук ааста даҕаны, Глебовы таһааран доппуруостуу иликтэр. Туох да буруйу оҥорбут курдук санаммат. Головин адьас ыттыы балыйан олорпута биллэр. Мантан ордук атаҕастабыллаах, кыһыылаах ама туох баар буолуой?!
   Бииргэ олорор табаарыһа: «Мээнэ саҥарыма, дьону кытта сэрэнэн кэпсэт, манна Головин киһитэ баар, тугу саҥарбытыҥ барыта кини кулгааҕар иһиллиэ», – диэн сибис гынан сэрэттэ.
   Матвей хаайыы харабылын кытта кэпсэтэн көрбүтүн киһитэ баһын илгистэн баран, кулгааҕын саба тутунна. Хайдах эмэ гынан сурук ыытан, үҥсүбүт киһи дии саныыр. Көҥүлгэ Бахтеяров диэн суруксуттар тойонноро баар. Табаарыһа. Ол киһиэхэ биллэрбит киһи. Бэйэтэ санаа булан үҥсүбэт киһи буолуохтаах.
   Хаайыы аһа туох аанньа буолуой. Киэһэ, сарсыарда кыра хара килиэби кытта өрүс сиикэй уутун биэрэллэр. Күнүс миин тобоҕун, тиниктэммит эт уҥуоҕун, эбэтэр сүөһү иһин буһарбыттарын киллэрэн амсаталлар. Оттон сахалары аһаппаттар. Кимиэхэ эмэ аймахтара ас аҕаллахтарына, ону үллэстэн сииллэр. Улуустан ас кэлбэккэ аччыктаатахтарына эрэ аһата түһэллэр.
//-- * * * --//
   Өрүс мууһа туран, көлөнү туоратар буоларын кытта, көтүрүллүбүт дьиэ маһын сыарҕалаах атынан, оҕуһунан уҥуор туораппытынан бардылар. Матвей Глебов хаайыллыбытын кэннэ, Петр Головин саҥа куорат тутуутун дьаһайар киһинэн бояр уолун Алексей Бедарев диэн киһини анаабыта.
   Сахалар көтүрүллүбүт дьиэ маһын таһыыга сүүрбэ сыарҕалаах оҕуһу туруорбуттар. Нууччалар уон сыарҕалаах атынан таһаллар. Өйүк Сайсары күөл таһынааҕы сайылыгыттан көһөн, кыстык дьиэтигэр, Ытык Күөл таһыгар олорор. Оттон сайылыгар мас таһааччылар дьиэлэнэллэр.
   Мыраан анныгар үҥкүрүтүллүбүт тутуу маһын таһарга сүүрбэ сыарҕалаах оҕус үлэлиир. Онно ыраахтан, Үөдэйтэн эҥин, кэлэн үлэлииллэр. Тутуу маһын тиэйбит көлөлөөх дьон тохтоло суох субуһаллар. Сахалар айахтарын иһин уонна дьаһаахтан босхолонобут диэн үлэлииллэр. Оннук кэпсэппиттэрэ. Онон нууччалар да, сахалар да бу кэпсэтиилэрэ икки өттүттэн барыстаах курдук саныыллар.
   Быйыл төһө да элбэх ыал күрэнэн көһөн барбытын иһин, хайа да сыллааҕар элбэх дьаһаах киирдэ. Аҕала тураллар. Кыайан бултаабат дьон эт, арыы тиэйэн киллэрэллэр, эбэтэр сүөһүнү сиэтэн аҕалаллар. Петр Головин ол аайы киһиргиир. Урут сыыһа дьаһайаҕын диэбит дьонуттан «сөпкө дьаһайбыт эбиппин буолбат дуо?» диэн ыйытар. «Мин кэлэн бэрээдэги олохтооботоҕум эбитэ буоллар, сахалар олох да дьаһааҕы аҕалыа суох этилэр, эмиэ аманаат тутуо этигит!» – диир урут сулууспалаабыт дьоҥҥо. «Эһиги акаары буолаҥҥыт, алыс ньээҥкэлэһэҥҥит дьону өлөттөрбүккүт!» – диэн хас санаатаҕын аайы хатылыыр.
   Сахалар улууска тахсыбыт дьону өлөртөөбүттэрин, айманан өрө тура сылдьыбыттарын кэннэ, Головин сүөһү ахсаанын суруйтарары тохтоппута. Ол да буоллар, суостаах тойонтон куттанан, дьаһааҕы урукку дьыллааҕар быдан элбэҕи аҕалаллар.
   Петр Головиҥҥа ордук промысловиктар ньылаҥныыллар, илэ-сала түһэллэр. Хас биирдии промысловик воеводаттан улахан тутулуктаах. Воевода өһөөбүт промысловига бу куораттан олох бардаҕына сатанар. Бултуурга көҥүллээн ыытыа суоҕа. Бурдугу атыытыгар даҕаны бэрдэриэ суоҕа. Бултаабыт түүлээҕин олох кыра сыанаҕа тутуоҕа. Кочанан бултуур сиригэр бырахтарыа суоҕа. Хааччахтыыр, күһэйэр ньымата элбэх. Ол иһин иирсээн буоллар эрэ, промысловиктар бары воевода диэки буолаллар. Хаһаактар, стрелецтэр, үлэһиттэр даҕаны воеводаны утары көрбөттөр.
   Петр Головин түүлээҕи аҕаллахтарына, үксүгэр бэйэтэ көрөн, ааҕан тутар. Целовальник түүлээҕи уоруо, итэтиэ диэн ый аайы бэрэбиэркэлэтэр. Барыга бары орооһор. Асчыт аһы астыырын, оннооҕор иһити төһө үчүгэйдик сууйарын эмиэ бэрэбиэркэлиир. Бэрэбиэркэтэ диэн сөп буола-буола киирэн көрөн тахсар.
   Кинини бары абааһы көрөллөр. Ол эрээри куттанан саҥарбаттар. Хаайтаран кэбиһиэ диэн куттаналлар. Бэл, сирэйин утары көрбөттөр. Утары көрөр киһини сөбүлээбэт.
   Бу тыйыс дойду дьыбарын курдук, куорат иһигэр тымныы-курус сыһыан, дьиксинии, тыҥааһын бүрүүкээтэ. Бэл, улаханнык саҥарбат, күлсүбэт буоллулар. Соҕотох киһи бүтүн куорат дьонун биир муостанан хаамтарара диэн сүрдээх буолар эбит…
//-- * * * --//
   Саҥа 1643 сыл үүннэ. Петр Головин Матвей Глебовы билиҥҥэ диэри хаайыыга олордор. Кини Глебовы хаайбыт биир биричиинэтэ хаһаактары, үлэһиттэри, сахалары даҕаны кигэн кинини өрө туруоруо диэн. Дьон Глебов диэки буоларын, кини тылын улгумнук истэрин, ытыктыырын билэн ордук кыйахаммыта. Онон воевода миэстэтин ылыан сөптөөх киһини хайаан даҕаны самнардаҕына эрэ табыллыах курдук буолбута. Хаайыыга олордон баран государь аатыгар Глебов таҥнарбытын иһин тутулунна диэн баһааҕырдар суругу суруйбута. Онно туоһу быһыытынан хас да киһини ааттаабыта.
   Өссө Москваҕа сылдьан, ыраах Сибиир түгэҕэр воеводанан ананан барыан иннинэ, кутталлаах дойдуга барабын дии санаан, сыгаан дьахтарыгар сэрэбиэйдэппитэ. Ол дьахтар: «Чугас киһиҥ таҥнарыа, онтон сэрэн», – диэбитэ. «Ону самнардаххына, үчүгэйдик сылдьыаҥ, дойдугар этэҥҥэ эргиллэн кэлиэҥ», – диэн барыһыайдаабыта.Тоҕо эрэ ол дьахтар тыла төбөтүттэн тахсыбат. Бэл, түүн түүлүгэр киирэр. Ол иһин кими да итэҕэйбэт. Ханнык баҕарар киһи саҥатыгар туох эрэ кэтэх, кистэлэҥ санааны арыйа сатыыр. Кини санаатыгар, хаһаактар түмсэн сүбэлэһэр, хас хардыытын ааҕа көрөр курдуктар. Сороҕор тугу эрэ кэпсэтэ туран, кини иһэрин көрдөхтөрүнэ ньим бараллар. Наар таҥнарыахтара, өлөрүөхтэрэ диэн куттанар. Кыратык да уорбалыы санаабыт эбэтэр утарыласпыт киһитин хаайтаран кэбиһэр. Дьону үлэлэтэ диэн ханна эрэ дьалты ыытар. Элбэх киһини куорат тутуутугар диэн ыыталаабыта. Хас да кистэлэҥ кэтэбил, донуосчут дьоннордоох. Бэл, Москва боярдара государь Дмитрийи утары саагыбар тэрийэн, күнүс атаҕар үҥэн баран, түүн өрө туран өлөрөн кэбиспиттэрэ. Киһи оннук. Эгэ, манна дуо! Манна тугу барытын оҥоруохтарын сөп. Кими да эрэниэххэ сатаммат.
//-- * * * --//
   Петр Головин иккис воеводанан ананан кэлбит Матвей Глебовы хаайан сытыарарын үгүс киһи сөбүлээбэт. Маҥнай бэйэ икки ардыгар муннукка-ханныкка сипсиһэн кэпсэтэн баран, улам тэнийэн, сөбүлээбэт киҥир-хаҥыр саҥалар иһиллэр буоллулар.
   Олунньу ый саҕана арыый сааһырбыт хаһаактар мустан сүбэлэстилэр. Кими эмэ ыытан, тойону кытта кэпсэтиннэрэн көрүөҕүҥ дэстилэр. Ол эрээри ким даҕаны барыан баҕарбат. Ефим Филатовка эппиттэрин «миэхэ өстөнө сылдьар» диэн буолуммата. Онтон: «Дьяк буоларыҥ быһыытынан, эн эрэ барарыҥ сөп», – диэн көрдөспүттэригэр нэһиилэ ылынна.
   Головин үлэлиир дьиэтигэр кэлэн киирбитин көрөн, Филатов кириэстэнэн баран тойоҥҥо киирдэ. Дьон киирэ-тахса сэмээр кэтэһэ сырыттылар. Киһилэрэ тоҕо эрэ өр буолла. Кэтэспэхтээбиттэрин кэннэ, биир киһи киирэн, «Филатовы илдьэн хаайан кэбистилэр» диэн соһумар сураҕы иһитиннэрдэ. Ону истэн олус бэркиһээтилэр, абардылар. «Бары баран кэпсэтиэҕиҥ!» – дэстилэр. Уонтан тахса буолан тойоҥҥо бэйэтигэр бардылар. Воеводаны харабыллыыр икки хаһаак киирэн эрэр дьону тохтотуох курдук туран кэлбиттэригэр, харса суох бары дьиэ иһигэр киирдилэр.
   Головин соһуйан хараҕа кэҥээтэ. Куттанна быһыылаах – илиитэ титирэстээн ылла. Онтон киирбит дьон саллыбыт курдук ааҥҥа бөлүөхсүбүттэрин көрөн, холкутуйа быһыытыйда.
   – Тоҕо кэллигит? – диэн ыйытта.
   Онуоха Федор диэн сааһырбыт хаһаак:
   – Матвей Глебов, Ефим Филатов – туох да буруйа суох дьон. Кинилэри босхолоо, – диэн симик куолаһынан көрдөһөрдүү эттэ.
   – Это что, бунт? – Головин чыпчылыйбакка көрөр.
   – Нет, не бунт. Мы просто пришли говорить тобой. По совести, – Федор холкутук саҥарар. – Ради бога, освободи их. Просим. Они не виноваты.
   – Врешь ты, Федор. Они виноваты перед государем. Это они научили ясачных людей не платить полного ясака. Учили якутов служивых людей побивать и под острог собираться. Острог зажечь, пушки в воду побросать. Советовали тунгусам уйти в отдаленныө места. Все это я знаю! – Головин саҥата улаатар.
   Хаһаактар сэрэнэн мөккүһэн көрдүлэр. Головин олох иннин биэрбэт. Олох ньүдьү-балай буруйдуур. Эһигини барыгытын хаайталыам диэн суоһурҕанар. Онон, сэрэйбит курдук, тугу да туһаммакка таҕыстылар.
   Петр Головин уһаан-кэҥээн толкуйдуу түһэн баран, кырдьык сүрэ бэрт диэтэҕэ буолуо, эбэтэр бууннуохтара диэн куттаммыта дуу, икки хонон баран Глебовтаах Филатовы хаайыыттан таһаарда. Ол эрээри дьиэлэриттэн тахсан атын сиргэ баралларын бопто.
   Харабылларга: «Кинилэри ханна да ыытымаҥ, киэһэ, сарсыарда көрө сылдьыҥ!» – диэн дьаһайда. Ханна эмит сурук ыыталларын эмиэ боптордо.
//-- * * * --//
   Кулун тутар ый үүннэ. Саҥа куорат тутуллуохтаах сиригэр мас бөҕө таһылынна. Үөһэттэн саҥа маһы таһаллар. Өрүс уҥуоргутуттан эргэ дьиэлэри көтүрэн аҕалаллар. Арыый ичигэс буоларын кытта, дьиэлэри туппутунан барыахтара. Сорохтор таһыллыбыт мастары таҥастаан бэлэмнииллэр.
   Петр Головин Парфен Ходыревы туоратан баран олох чугаһаппат. Оттон Матвей Глебовы уонна Ефим Филатовы дьиэ хаайыытыгар олордор. Ханна да ыыппакка, кэтэтэ-маната сылдьар. Түрмэ туолан, иккис дьиэни хаайыы дьиэтэ оҥорбуттара. Олорго нууччалары да, сахалары да хаайар. Уорбалаабыт киһитин хаайан кэбиһэр уонна нэдиэлэттэн хас да ыйга тиийэ олордор. Сорохторун ким эрэ донуоһунан хаайтарар. Кини донуосчуттара кимнээхтэрэ буолаллара биллибэт. Ол иһин бэйэ-бэйэлэриттэн сэрэнэн, мээнэ саҥарбат, кэпсэппэт да буоллулар. Сорох хаайыылаахтар, доппуруоска ыҥырыллыбат да буолан, туохха түбэспиттэрин бэйэлэрэ да билбэттэр.
   Үгүстэр Головин хараҕар көстүмээри, тутууга баран үлэлииллэр. Тутууга эмиэ кини донуосчуттара бааллар. Оттон куоракка буоллаҕына саҥа-иҥэ, күлсүү-салсыы иһиллибэт буолбута ыраатта. Бары туохха эрэ баттаппыт, туохтан эрэ куттаммыт курдук, кирик-хорук туттан сылдьаллар.
   Биллэн турар, Головин тирэнэр, илэ-сала көтөр дьонноох буолан чиҥник үктэнэн хаамар. Бэйэтэ илдьэ кэлбит улгум, истигэн, кини сорудаҕын толоро кусчут ыт курдук ыстанар эрдьигэннэрдээх. Кини ордук урукку Парфен Ходырев дьонун эрэммэт. Өрө туруохтара, өлөрүөхтэрэ диэн куттанан барыларын тутуу үлэтигэр ыыппыта. Ол дьон Өйүк дьиэлэригэр олорон үрдүттэн үлэлииллэр. Сайын кинилэри ханна эмэ ыраах утаарбыт киһи диэн санааҕа тиийдэ. Дьону ханна ыытыахха сөбүй? Хоту элбэх киһини ыытар табыллыбата буолуо. Ханна эмит арылла, чинчиллэ илик саҥа сиргэ ыытыахха наада. Петр Головин сыта-тура толкуйдаан баран, олохтоох саха тойотторуттан сири-дойдуну ыйыталаһарга быһаарынна. Ону кэпсэтээри Лөгөй баайы ыҥыртарда.
   Головин государь иннигэр улахан үтүөлээх киһи курдук сананар. Киис тириитэ хааһынаҕа киириитин хас да төгүл элбэттэ. Ол кылаабынайа. Бэрээдэги олохтоото. Саҥа куораты туттарар. Аны сайын экспедиция тэрийэн, Россия государствотыгар саҥа сири арыйан холбоотоҕуна, ким-хайа иннинэ кини аата ааттаныа. Хаһан баҕарар тойон хайҕанааччы.
   Дьону хаайбыта, накаастаабыта улахан буолбатах. Бэрээдэк олохтонорун туһугар, киһини накаастаан күһэйии – Россияҕа былыр-былыргыттан олохсуйбут үгэс. Дьиҥинэн ыллахха, туох барыта государь иннигэр, Россия кыаҕырарын туһугар оҥоһуллар. Оннук.
//-- * * * --//
   Петр Головин Лөгөй кэлбитигэр остуолга ас тартарда, арыгы туруорда. Лөгөй нуучча арыгытын иһэрин сөбүлүүр. Саха арыгыта диэн уохтаах кымыс. Абааһы ситимэ диэн хахыйахха эбэтэр талахха, титириккэ эриллэн үүнэр, бэрт дэҥҥэ көстөр үүнээйинэн уоҕурдуллубут үчүгэй көөнньөрүүлээх кымыһы элбэҕи испит киһи итирэн көнньүөрээччи.
   Саха улахан баайдара ыраах Амыр өрүскэ таһаҕасчыттары ыытан, богдо омук арыгытын, бурдугун, таҥаһын аҕалтараллара. Онон арыгы диэн тугун билэр.
   Петр Головин эйэҕэһэ киирдэҕинэ, ымайары, албыннаһары сатыыр киһи. Балаҕан иһигэр тылбаасчыт Лукашкалыын үһүө буолан аһаатылар. Лөгөйү эрэнэр киһитэ буолан, харабыллыыр хаһаагы киллэрбэтэҕэ.
   Хаһаайын кыра таас иһиттэргэ арыгы кутаттаан, охсуһуннаран истилэр. Нуучча тойоно улууска хайдах олороллорун, дьон тугу кэпсэтэрин эҥин сураспытын, Лукашка сахалыы тылбаастыыр.
   – Тойон ыйытар, эһиги сахалар, ыраах дьону ыытан атыыһыттаһар этигит дуо диэн, – Лукашка Лөгөйтөн ыйытар.
   – Мин ыраах таһаҕасчыттары ыыппат этим. Көннөрү чугас эргин сылдьааччыбыт. Улахан баайдар тэрийэн ыраах ыыталлар.
   Лөгөй бурдук аһы ылан сиир.
   – Ыраах ханна ыыталларай? – Лукашка тойонун тылын сахалыы хатылаан ыйытар.
   – Бүлүү, Өймөкөөн диэки. Ким ханна чугас олорорунан.
   – Өймөкөөн диэн ханна баар дойдунуй?
   – Илин баар.
   – Төһө ыраах сирий?
   – Ыраах.
   – Онно хайдах тиийиэххэ сөбүй?
   – Алдан өрүһү уҥуордаан. Хайалаах дойду дииллэр. Онно барар аартыгы булан айаннаатахха, оччо ырааҕа суох дойду дииллэр. Арба хас да сыллааҕыта ол диэки нууччалар барбыт сурахтаахтара. Ол дьонтон ыйытыҥ.
   – Ол дойдуга сахалар олороллор дуо?
   – Аҕыйах саха ыала баар дииллэр. Тоҥус дойдута.
   – Уонна ханна баралларай?
   – Уонна Амырга ыытар этилэр. Ол ыраах дойду. Биирдэ эмэтэ улахан баайдар ыыталлара.
   – Ол хайа диэки баар дойдунуй?
   – Ол өрүс соҕуруулуу соҕус баар.
   – Өрүс диигин дуу? Улахан өрүс дуо?
   – Улахан өрүс дииллэр. Ыраах дойду. Мээнэ киһи тиийбэт сирэ буолуохтаах.
   – Онно ханан баралларай?
   – Алдан салаата Учур диэн үрэх баар. Ону батыһан барар сурахтаахтара.
   – Ол Учур үрэххэ сахалар олороллор дуо?
   – Суох. Саха олорбот сирэ. Тоҥустар сирдэрэ. Тыа да хайа дойду буолуохтаах.
   – Амыртан тугу аҕалалларай?
   – Богдо омук таҥаһын, бурдугун эҥин. Айана эрэйдээх уонна олус ыраах буолан, сылдьыһыы суох. Дэҥ кэриэтэ улахан баайдар эрэ тэрийэн ыыталлара.
   – Онно тиийэргэ сирдьити хантан булуохха сөбүй?
   – Оттон ол диэки олорор ыаллартан, тоҥустартан булуохха сөп.
   – Эйиэхэ Учур төрдүгэр диэри хонуунан барарга суолу билэр киһи баар дуо?
   – Миэхэ ол диэки сылдьыбыт киһи суох. Илин ыраах олорор аймахтарга барыҥ. Онтон сирдьити булуоххут.
   – Уонна тойон маннык ыйытар, ол Амырга сүүсчэкэ киһилээх этэрээти ханан, хайдах ыытыахха сөбүй?
   – Киммилэр, доҕоор. Барар дьон бэйэҕит билиэххит буоллаҕа, – Лөгөй аны сыыһа ыйаммын буруйдана сылдьыам дии санаата.
   – Тойон этэр, Учур төрдүгэр диэри өрүһүнэн усталлар. Онтон ат атыылаһан барыахха сөп дуо?
   – Алдан үөһээ өттө бүтүннүү тыа, хайа дойду дииллэр. Ол диэки саха ыала суох буолуохтаах. Арай тоҥустар бааллара буолуо. Тоҥустар аты туппаттар.
   – Оттон арай дьону сорҕотун өрүһүнэн бырахтаран баран, сүүрбэччэ аттаах киһини сиринэн ыыттахха хайдах буолуой?
   – Син. Аттаах дьону эрдэттэн, өрүс мууһа саас хобордоон көтөҕүллэ илигинэ, ыыттаххытына сатанара буолуо. Ырбыы хаайа илигинэ. Өрүһү мууһунан туоратар гына. Айана эрэйдээх буолуо. Ыраах сир… Сүрдээх да харбааһыннаах санаалаах дьон, онно-манна тиийэн түһэн! Бу эн хайа дойду, ким оҕото буолаҕын?
   – Мин – үөдэйбин, – Лукашка, Лөгөй эппитин нууччалыы тылбаастаан баран, хоруйдуур.
   – Үөдэй хайаларын оҕотоҕун?
   – Дьаарай диэн киһи оҕотобун.
   – Бу эн хайдах нууччалыы саҥарар буоллуҥ? Кус-хаас тойуга буолбат дуо?
   – Соҕуруу нуучча куората баар. Онно илдьэ баран үөрэппиттэрэ.
   – Оо, саха оҕолоро онно-манна тиийэн түһэҥҥит. Атын омук тылыгар үөрэнэ охсубуттар. Нууччалыы саҥаран, нуучча аһын аһаан эрдэҕиҥ, – Лөгөй холуочуйан, тыла-өһө элбиир.
//-- * * * --//
   Кулун тутар ый ортотун диэки онно-манна тарҕаһан чугас эргин бултаабыт промысловиктар кэлитэлээтилэр. Били Алдаҥҥа кыстаабыт булчуттары өлөртүөхтэриттэн ыла ол диэки баран бултаабат буолбуттара. Алдан төрдүгэр бырахтаран, Тумара үрэҕинэн тахсан бултууллар. Чугас эргин бултааччылар киһи суох сиригэр олорон кыстыыллар. Онон түүлээҕи кыайан хото бултаабаттар.Ыырдара кыараҕас. Ол да буоллар, күһүн аайы бара тураллар.
   Промысловиктар сорохторо кыһын бултаабыт түүлээхтэрин куоракка кэлэн арыгылаан кэбиһэллэр. Итирэн тиэриллэҥнээтэхтэринэ, Петр Головин хаайтаран кэбиһэр. Үрүҥ арыгыны мээнэ атыылаттарбат. Ол да буоллар, иһээччилэр булан испит буолаллар. Сорох булчуттар испэттэр. Кичээҥилэр.
   Промысловиктар кэлбиттэрин кэннэ, Головин дьону хаайталыыра ордук сүрдэннэ. Матвей Глебовы, Ефим Филатовы эмиэ хаайталаан кэбистэ. Кинилэри босхолооҥ диэбит хаһаактары эмиэ биир-биир хаайталаата. Сорох саха дьонун билиҥҥэ диэри хаайыыга олордор. Саҥа дьону аҕалтаран хаайтарар. Онон хаайыыга киһи толору. Саха тойотторун босхолотоору, улуустан киис кэһиилээх кэлэллэр. Көрдөһүү бөҕө. Оччоҕо таһаартыыр. Головины өйүүр чугас дьоно: «Хаайыллыбыт дьон үҥсүөхтэрэ, кэлин бэйэҕин буруйдаайаллар», – диэтэхтэринэ, сапсыйан эрэ кэбиһэр.
   – Хотя над мною грех взыщется и царев гнев придет и много упрека будет, я очей государевах не вижу год, другой. А потому мне ничего не будет. Я много ясака собираю. За это мне велят на котором городе быть воеводою, а больше того мне ничто не будет.
   Куорат тутуллуохтаах сиригэр икки өттүттэн мас бөҕө таһылынна. Кулун тутар ый эргэтэ буолан, халлаан сылыйарын кытта дьиэлэри туппутунан бардылар. Мас таһыытын тохтотон, бары тутуу үлэтигэр туруннулар. Аны күһүн сүрүн дьиэлэри бүтэрэн, бары саҥа куоракка көһүөхтээхтэр. Головин тиэтэтэр. Онон сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка диэри үлэлииллэр. Сүгэ тиийбэт. Сорохтор маһы сүгүүгэ-көтөҕүүгэ көмөлөһөллөр, илии-атах буолаллар.
//-- * * * --//
   Оттон улуус олоҕун-дьаһаҕын туһа-туһунан. Бөтүҥнэргэ аймалҕан бөҕө буолбута. Алаастарынан тарҕанан олорон тыыннаах ордубут ыаллар үксүлэрэ, маҥнайгы уолуйуу саҕана көһүтэлээн, үрэх баһыгар тахсыбыттара.
   Куоракка Бөтүҥ биир тойоно Хамык инитэ Дэргээн баатыр хаайыллан сытар. Кини Мымахха мустан сэриилэһэллэрин саҕана бааһыран, отоһут оҕонньорго тахсан эмтэнэ сытар буолан, тыыннаах ордубута. Өрө турууга инники кирбиигэ сылдьыбыт киһи. Ол киһи туох эрэ диэн саҥарбытын донуосчут хобулаан, Головин туттаран ылбыта. Хаайыыга биэс күн сыппытын кэннэ, Головин ыҥыран таһааран маҥнай кымньыынан таһыйда. Ыйыталаһан, бөтүҥнэр ордуулара умайбытын кэннэ, алаастарынан ыһыллан олорбут ыаллара атын улууска тиийэ көспүттэрин туһунан иһиттэ. Онтон аны: «Эйигин кинээһинэн аныыбын», – диэн этэн соһутта уонна: «Дойдугар таҕыс, ыһыллыбыт дьоҥҥун хомуй, дойдуларыгар кэлэн олохсуйдуннар, аны кинилэри тыытыахпыт суоҕа»!» – диэн буолла. Хаайыыттан босхолоото. Илиитигэр Дергин Оготоев Бөтүҥ ууһугар кинээс буолар диэн суруктаах, бэчээттээх кумааҕыны туттарда. Дьоҥҥун мунньаҥҥын сыл аайы дьаһаах хомуйан, куоракка ыытыахтааххын диэн сөбүлэҥин ылла.
   Бөтүҥнэри алыс куттаан кэбиһэн, күрэнэннэр, хааһынаҕа түүлээх киириитэ мэлийиэ дии санаатаҕа. Тутуллан хаайыыга сытан баран, эмискэ босхоломмутуттан, өссө ааһа баран кинээс буолан хаалбытыттан соһуйа үөрбүт киһи дойдулаата.
   Муус устар ыйга Петр Головин алта хаһаактаах сүүрбэ аты Учур төрдүгэр ыытар былааннаах этэ. Кинилэр Таатта үрэххэ олорор Баатылы ууһугар тиийэн, сирдьит булан, Амма өрүскэ тохтоон, хаар уулларын кэтэһиэхтээхтэр. Саас хаар уулларын кытта Амманы туораан, суһаллык айаннаан, Алдан өрүскэ тиийиэхтээхтэр. Алданы эмиэ мууһунан туораан, уҥуор тахсан, өрүс кытылынан айаннаан, Учур төрдүгэр тиийиэхтээхтэр. Онно сайын кочанан сүрүн этэрээт кэлэрин кэтэһиэхтээхтэр. Былааннара оннук этэ.
   Ол эрээри Баатылыттан кэлбит тойону кытта кэпсэтэн баран, Головин ити былаанын уларытта. Баатылы тойоно этэринэн, айана олус эрэйдээх, ыраах эбит, Алданы кытыынан өрө айанныырга үгүс салаа үрэхтэри туорааһын, сааскы хара хапсыырга ат ырыганнааһына эҥин, күчүмэҕэй айан буолсу. Онон сүүрбэ аты кочанан киллэрэн, өрүһүнэн илдьэргэ былааннаата. Сайын күөх от тахсыбытын кэннэ, кытылга тиксэн, тохтоон, мэччитэ-мэччитэ айанныахтара. Сүүрбэ аты, сүүстэн тахса киһини, таһаҕастарын тиэйэн илдьэргэ үс коча барыан наада. Үчүгэй эрдииһиттэри булан ыыттахха, айанньыттары Учур төрдүгэр тиэрдэн хаалларан баран, эргиллэн кэлиэхтэрэ.
   Этэрээт баһылыгынан Василий Поярков барыаҕа. Киниэхэ дьаһаах төлөөччүлэр, өлбүттэр аймахтара хом санаалара, өстөрө хонон, бу сиртэн дьалбарыйара ордук буолсу. Элбэх киһилээх этэрээти тэрийэн ыыттаҕына табыллара буолуо. Саҥа сиргэ олохтоохтор хайдах көрсөллөрө биллибэт. Кинилэр Амыр өрүс ханна түһэрин, төһө бултааҕын,төһө киһи олорорун быһаарыахтара. Бука, илин Лаамы муоратыгар түһэрэ буолуо. Кыаллыах буоллаҕына, муораҕа тиийэн, кытылынан кыйан, төһө киһилээх-сүөһүлээх, бултаах дойдутун билэн баран, Дьааҥынан эргиллэн кэлиэхтээхтэр. Быраман ыраах сир буолуохтаах. Бука эрэйдээх, хас да сыллаах айан буолара буолуо.
   Оттон куорат тутуута түргэн тэтиминэн барар. Сарсыарда эрдэ киэһэ хойукка диэри сүгэ тыаһа бачырҕас. Күн уһаан, салгын сылыйан үлэлииргэ үчүгэй. Сахалар эмиэ үлэлэһэллэр. Кинилэр саха балаҕаннарын туталлар. Куоракка хайаан даҕаны саха дьоно олорон үлэлээтэхтэринэ табыллыа. Тыата олус ыраах сиргэ кыһын оттук маһы кинилэр тиэйиэхтэрэ.
   Тутууну дьаһайан ыытааччы Алексей Бедарев сэттэ хоно-хоно воеводаҕа кэлэн, үлэ хайдах баран иһэрин кэпсиир, биллэрэр. Петр Головин бэйэтэ уҥуор туораан, тутуу үлэтэ хайдах баран иһэрин көрдө. Кини мас кириэппэс бөҕө-таҕа, үрдүк, киэҥ буоларын былаанныыр. Хас да башня тутуллуо үһү. Үлэһиттэр онтон саллаллар да, саҥарбаттар.
   Кириэппэс иһигэр аан маҥнайгынан воевода дьиэтэ, ыалдьыттары көрсөр балаҕан, аманаат балаҕана, түөрт ампаар, түрмэлэр, киһини накаастыыр дьиэ, сарай эҥин тутуллуохтаах. Ардах тэстибэт сарайдаах буорах умуһаҕа хаһыллыахтаах. Уонна, кыаллар буоллаҕына, таҥара дьиэтэ тутуллуо. Ону таһынан олорор дьиэлэр тутуллуохтара. Оттон кириэппэс таһыгар гостинай двор уонна посад диэн ааттаах саха кинээстэрин хоннорор, тас үлэһиттэр олорор дьиэлэрэ тутуллуо. Үлэ элбэх. Үлэһиттэр ортолоругар Петр Головин кистэлэҥ донуосчуттара бааллар.
   Күнүс үлэлии сырыттахтарына, куораттан хаһаактар тахсан кими эмэ тутан илдьэ бараллар. Ол иһин дьон мээнэ саҥарбаттар. Киһини кытта иирсиэхтэрин, саҥарсыахтарын да куттаналлар. Хайдах эрэ бохсуллубут курдук сылдьаллара куһаҕана сүрдээх. Бу кэриэтин ханна эрэ ыраах бохуокка барбыт киһи дии саныыллар. Өрүс мууһа эстиитэ Головин дьону хаайталыыра ордук элбээтэ. Кини тугу эмэ оҥорон баран өрүһүнэн куотуохтара дии саныыр. Хаайыылаахтар түрмэҕэ баппакка, сорҕолорун коча трюмугар аҕалан киллэрдилэр. Саҥа куоракка түрмэ оҥоһуллан бүтүөр диэри коча иһигэр олоруохтара. Халыҥ уһун хаптаһынынан иэҕэн оҥоһуллубут коча тупсаҕай көрүҥнээх. Үөһээ палубатын үрдэ киэҥ. Онно икки өттүнэн эрдииһиттэр олорон эрдэллэр. Үрдүк мачтатын туорай маһыгар баарыс таҥаһа эриллэн хомуллар. Тыал кэннилэриттэн үрэр буоллаҕына баарыһы түһэрэллэр. Халты үрэр тыал кочаны син биир иннин диэки үтэйэрин курдук, баарыһы кэлтэччи эргитэн биэрэллэр. Коча уруулун эргитэр, салайар көлүөһэлээх. Ол көлүөһэ бөҕө уһун төгүрүк маһы эргитэн, салайар балтыһах уруулу хамсатар. Хаптаһыннары төһө да ыпсарбыттарын, ыыһаабыттарын иһин, уу син биир өтөр. Ол иһин трюм иһэ сииктээх буолар. Трюм иһигэр палубаттан умуһахха киирэр курдук кыра аанынан киирэллэр. Сырдык киирбэт буолан борук-сорук. Оннук түрмэҕэ хаайыылаахтар симсэн олороллор. Сытар орон диэн суох. Олорон эрэ истиэнэҕэ эбэтэр бэйэ-бэйэлэритэр өйөнсөн, бүк-тах түһэн утуйаллар. Оннук накаастаммыт киһи кими да утары көрбөт турукка киирэр. Бу дьиикэй, туох да ньөчөлөйө суох, ынырык ыарахан олоххо киһи мөлтөөн, харысхала суох буолан, санаалыын самнар, утарылаһар, мөккүһэр дьоҕурун сүтэрэр.
//-- * * * --//
   Бэс ыйын ортотугар Василий Поярков сүүс отут икки киһилээх этэрээтэ үс кочаҕа олорон, Учур төрдүгэр тиийээри айаннаата. Эрдииһиттэр Учур төрдүгэр тиэрдэн баран төннүөхтээхтэр. Үксэ саха дьоно эрдииһит буолан барыстылар.
   Головин биир ытыынан икки куобаҕы өлөрөр. Кутталлаах, эрэлэ суох дьону ыраах ыытан дьүгэлиттэ. Үксэ урукку атамаан Парфен Ходырев хаһаактара бардылар. Кинилэргэ кыратык даҕаны уорбалыы санаабыт дьонун холбообута. Бэл аҕыйах киһини хаайыыттан босхолоон ыытта. Иккиһинэн, өскөтүн этэҥҥэ сылдьан, киэҥ Сибиири муораҕа диэри государь уһун илиитигэр киллэрэн Россияҕа холбоотоҕуна, ким-хайа иннинэ воевода хайҕаныа.
//-- * * * --//
   Тутууга үлэлиир киһи аҕыйаан, үлэ бытаарда. Тутуу маастара Алексей Бедарев үчүгэй, үлэһит болуотунньуктары ыраах ыыттарбатаҕа. Ол да буоллар, үлэ маннык тэтиминэн бардаҕына, аны күһүҥҥэ диэри куорат кыайан тутуллуо суох. Маастар ол санаатын воеводаҕа кэлэн эппитигэр, Петр Головин уҥуор туораста. Бэйэтэ кэлэн көрөн баран, кырдьык, туох эрэ хамсатыылаах дьаһалы ыллахха сатаныыһы диэтэ. Ордук кириэппэс тутуллуута бытаарбыт. Уһуктаах төбөлөөх уһун суон мастары ыксары кэккэлэппит кириэппэһи тутарга, оҥкучаҕын хаһыыта эҥин, үлэтэ элбэх буолсу. Башнятын оҥоһуута кыаллыа суох. Аны күһүҥҥэ диэри башнялары, саатар, ортолоругар диэри үрдэппит киһи үчүгэй буолуо этэ. Ол үлэлэргэ элбэх киһини тартахха табыллыыһы. Бедарев хаайыылаахтары таһааран үлэлэтиэххэ диэбитин Головин сөбүлэспэтэ. Түрмэни бүтэрэ охсуҥ диэн сорудахтаата.
   Петр Головин дьиэтигэр эргиллэн кэлэн баран, кими да кытта сүбэлэспэт бэйэтэ, аҕыйах чугас дьонун ыҥыртаан, мунньах оҥордо. Онно кэпсэтиһэн, сүбэлэһэн, куорат тутуутугар элбэх саха дьонун тардыаҕыҥ диэн түмүккэ кэллилэр. Уонна тутууну тохтоло суох ыытарга дьону түүннэри үлэлэтиэҕиҥ диэтилэр. Ити этиилэргэ Петр Головин сөбүлэстэ. Урут ким да сүбэтин истибэт бэйэтэ маны улгумнук ылынна. Бэл, саҥата намыраабыт. Олус улахан тутуу кылгас кэмҥэ бүтүө суоҕун көрөн итэҕэйбит быһыылаах.
   Чугас Хаҥалас, Нам улуустарыгар дьону ыыталаан, сахалары үлэҕэ тардаары кэпсэттилэр. Сахаларга сотору от үлэтэ саҕаланан, бары окко турунуохтаахтар. Ол эрээри баайдар төһө кыалларынан дьону тардыах буоллулар. Кинилэр уруккулара буолбатах. Уларыйбыттар. Дьону үлэҕэ тардыбыт аймахтары быйылгы дьаһаах төлөбүрүттэн босхолуубут диэбиттэригэр үөрдүлэр. Тойоттору үлэһит сахалар сиир астарын хааччыйдахтарына эһиилги дьаһаахтан босхолуохпут диэн эрэннэрдилэр. Онон элбэх киһини тутуу үлэтигэр тардыбыт уонна ол үлэһиттэр сиир астарын хааччыйбыт баайдар аҕаларын уустара икки сыллаах дьаһаахтан босхолонуох курдук буоллулар.
   Сотору саҥа куорат тутуутугар элбэх саха дьоно кэлэн, үлэ күөстүү оргуйда. Түүннэри-күнүстэри сүгэ тыаһа тохтоло суох бачырҕаата.
   Түрмэ оҥоһуллан бүтэрин кытта, кочаҕа симиллэн тыыннара-быардара тууйуллан адьас ыксаабыт дьону саҥа дьиэҕэ көһөрдүлэр. Саҥа диэхтээн, түрмэ аата түрмэ буоллаҕа дии. Ол эрээри коча трюмун курдук буолуо дуо, түннүгэ да суох буоллар, кэм кураанах, кэҥэс. Түүн сытан эрэ утуйар кыахтаннылар.
   Петр Головин өрүс мууһа туруор диэри хаайыыттан кими да таһаарбат санаалаах. Куотуохтара эбэтэр государь аатыгар үҥсүү сурук ыытыахтара диэн куттанар. Иккис воеводанан ананан кэлбит Матвей Глебовы уонна дьяк Ефим Филатовы эмиэ ол хаайыыга сытыарар.
   Куоракка барыта сэттэ түрмэ тутуллуохтаах. Головин билигин даҕаны сахалары эрэммэт. Алдаҥҥа кыстаан олорор киисчит дьону сахалар тоҥустары кучуйан, ыалдьыттыы киирэн баран, ыттыы өлөртөөбүттэрин истибитэ. Онон сэрэххэ буораҕы куруук кураанах тутан олордоххо табыллар. Сахалар диэн дьиикэй омуктар буоллахтара. Тугу барытын оҥоруохтарын сөп.
   Оттон саҥа куорат тутуутугар үлэ тэтимнээхтик барар. Сахалар кириэппэс тутуутугар үлэлииллэр. Сорохтор саха балаҕанын туталлар. Илин эҥээртэн үс балаҕаны көтүрэн, маһын өрүс уҥуор таспыттара. Ол дьиэлэри туруоран бүтэрбиттэрэ. Куорат таһыгар сүөһү көрөөччүлэргэ анаан саҥа маһынан хотонноох балаҕаны туталлар.
   Урут эргэ остуруок тутуутугар үлэлэспит сахалар, нуучча дьиэтин тутуутун баһылааннар, кимнээҕэр да үчүгэй маастар буолбуттар. Кинилэр кириэппэс башнятын тутуутугар үлэлииллэр.
   Саха балаҕанын көһөрбөттөр эбит. Дьиэ уонча-сүүрбэччэ сыл турдун да, баҕаналар, холлоҕостор аллараа өттүлэрин буор быһа сиэн кэбирэтэр, эмэҕирдэр. Саха балаҕанын көтүрэр буоллахха, өһүөлэрин, үрүт мастарын эрэ туһаныахха сөп. Оттон остуруок иһигэр тутуллубут саха балаҕаннара, тутуллан баран аҕыйах сыл турбут буолан, холлоҕосторо, баҕаналара туох да буолбатахтар. Онон мастара барыта туһаҕа таҕыста.
   Саҥа мас сыта, чэбдик салгын үлэлииргэ үчүгэй буолуо эбит да, күнүс куйааһа сүрдээх. Түүн бырдах сордуур. Ол да буоллар, үлэлии үөрэммит дьон онно кыһаммакка, кыайа-хото тутан үлэлииллэр. Күн аайы тутуллар дьиэ үрдээн иһэрэ үлэлиир киһи көрөрүгэр үчүгэй, санаатын көтөҕөр. Илин эҥээртэн көһөрүллүбүт дьиэлэри хомуйан туруорар дөбөҥ. Сорох олорор дьиэлэр көҥдөйдөрө бүтэн, ис оҥоһуутун ситэрэллэр. Түүн башня тутуутутар үлэлиир сахалар бырдахтан көмүскэнэр нээлби сабыылаахтар. Нээлби үөһээ өттө бэргэһэ курдук кэтиллэр. Аллараа өттө моонньуларын сабар. Сирэйдэрэ эрэ аһаҕас. Сарыы нээлбини бырдах сытыы тумса курдары киирбэт.
   Түөрт киһи башня үһүс эркинин ууран ыпсардылар. Икки киһилэрэ илин эҥээртэн кэлбит, нуучча дьиэтин тутарга үөрэммит дьон. Кинилэргэ икки Хаҥаластан кэлбит эдэр уолаттары сыһыарбыттара. Күнүһүн утуйа-утуйа түүн үлэлииллэр. Тохтоон сынньана түһээри сүгэлэрин уурдулар.
   – Туох ааттаах үрдүк буомун оҥоттордохторой. Ким кэлэн сүргэйиэ диэтэхтэрэй, – аҕамсыйбыт киһи сирэйигэр түспүт бырдаҕы лап гына охсор.
   – Сахалар эмиэ кэлэн сэриилиэхтэрэ дии саныыллара буолуо, – Сымалла диэн сааһырбыт киһи аргыый саҥарар.
   – Аны кэлэн ким кинилэри утары көрүө буоллаҕай. Хаҥаластан киһи бөҕө Бүлүүгэ күрээбит үһү.
   – Онно да нууччалар бааллар үһү. Хоту эмиэ бараллар, сураҕа. Саха тиийбэт сиригэр хата кинилэр тиийэллэр. Сүрдээх дьон.
   – Бу да тутуулара сүрдээх буолбат дуо? Саха дьиэтигэр холоотоххо.
   – Ээ дьэ. От үлэтигэр сүүрбэччэ хонукка көҥүллүөхтэрэ дуо?
   – Бука, көҥүллээбэт дьон буолуохтара ээ. Биһиги оппутугар кыһаммат дьон буолуохтаах. Ол оттуур киһиҥ суох дуо?
   – Уолум оттуохтаах да, тиийэн көмөлөспүт киһи бэрт буолуо этэ. Оттон эйиэхэ?
   – Миэхэ аймахтарым оттуох буолтара.
   Эдэр уолаттар аҕа саастаах дьон кэпсэтэллэрин саҥата суох истэллэр. Кинилэр иккиэн, баай хамначчыттара буолан, сүөһүлэрэ суох.
//-- * * * --//
   Петр Головин өрүс арыыларытар отчуттарын киллэрбитэ. Онно промысловиктар уонна сахалар үлэлииллэр. Ааспыт кыһын отторо тиийбэккэ, сахалартан от атыыласпыттара. Саха баайдара куруук «оппут кэмчи, сайын от аанньа үүммэтэҕэ» диэн суҥхаран тахсаллар. Отторун ыарахан сыанаҕа атыылыы сатыыллар. Сахалар билигин даҕаны харчыны билиммэттэр. Отторун дьаһаах төлөбүрүн оннугар биэрэллэр.
   Быйыл кыһын оту атыыласпат наадатыттан сайын элбэҕи оттотуохха наада. Сахалар хотуурдара мөлтөҕүнэн оту кыайан элбэҕи оттооботтор. Онон үксүн сылгыны иитэллэр. Саха сылгыта кыһын хаары хаһан аһыыр эбит.
   От аанньа үүммэтэх сайыныгар дьадаҥы сахалар кыһын сүөһүлэрэ охтор. Онон сахаларга эрэл суох. От атыылаһыах диэтэххэ, сахалар олус ыһыллан олороллор.
   Түрмэҕэ олорор саха дьоно ытыы-ытыы: «Биһигини дьиэбитигэр ыыт, эбэтэр өлөр». Манна олордохпутуна, оттуур киһи суох буолан, кыһын сүөһүбүт сута дьиэ дьоммут өлүө», – дэһэллэр. Кырдьык, кинилэр сүөһүнэн тыыннаахтар. Дьадаҥы соҕус таҥастаах сахалары, олус көрдөстөхтөрүнэ, Петр Головин: «Аны нууччаны утары көрүөхпүт суоҕа, дьаһааҕы сыл аайы төлүөхпүт», – диэн андаҕатан баран ыыталаата. Сахалар эрэйдээхтэр ытамньыйа-ытамньыйа улахан тойоҥҥо махтанан, сиргэ тиийэ сүгүрүйдүлэр. Дойдубутугар барар дьон буоллубут дэһэн үөрүү бөҕө.
   Петр Головин «андаҕайдыгыт, ону кэстэххитинэ, иэстэбилэ улахан буолуо» диэн тылбаасчытынан этиттэрдэ. Дьону хаайыыттан босхолоон, туох эрэ үтүөнү оҥорбут курдук туттар. Бэйэм хаайтарбытым диэн билиммэт. Оттон нууччалары босхолообот. Кинилэри кытта кэпсэппэт даҕаны.
   Баай таҥастаах-саптаах сахалары босхолообот. Кинилэргэ хамначчыттара оттуулларын билэр. Кини саха баайдарын хаайара бэйэтигэр улахан туһалаах. Хаайыынан кэһэтэн, саханы өрө көрбөт гына үөрэтэр. Иккиһинэн, хаайыллыбыт дьон аймахтара кэлэннэр, киһилэрин түүлээҕинэн толуйан босхолууллар. Ити хааһынаҕа түүлээҕи хомуйуу биир ньымата буолар.
   Сорохтор, киистэрэ суох буолан, киис саҕынньаҕы көтүрэн аҕалаллар. Головин оннук тириилэри саҥатык буоллаҕына ылар. Сорохтор кэһии диэн сүөһүнү сиэтэн аҕалаллар эбэтэр арыылаах кэлэллэр. Ону эмиэ ылан, үлэһиттэрин, отчуттарын аһатарга аныыр. Нууччалар быспыт сыаналара диэн, биир ат сэттэ киис тириитигэр атыыланар. Оттон ыанар ынах атыыта – биэс киис. Тыһаҕас икки киис буолар
   Ааспыт кыһын кинээстэр арыычча уйунан олорор ыаллартан дьаһаах хомуйбуттара. Кииһи кыайан бултаабат ыаллар сүөһүлэрин биэрбиттэрэ. Куоракка сүөһү бөҕөнү сиэтэн киллэрэн өлөрбүттэрэ. Ол этин тутуу үлэһиттэригэр сиэппиттэрэ. Киис сыл аайы аҕыйаан иһэр дииллэр. Кэлин быста аҕыйаатаҕына, хантан булан төлүүллэр? Хайдах буолаллар? Ким этиэй ону?
   Воеводствоҕа түүлээх, харчы, сурук, килиэп эҥин тутааччылар, атыннык эттэххэ, хаһаайыстыба үлэтигэр сулууспалыыр хамнастаах үлэһиттэр бааллар. Оттон Петр Головин бэйэтэ тылынан эрэ дьаһайар. Грамота диэн ааттыыр суруктарга илии баттыыр, бэчээт уурар. Ол-бу иирбэ-таарба үлэҕэ үлэлээн илиитин хараардыбат. Быылы эҕирийбэт, илистибэт. Куйааска дьиэтигэр сытан тахсар. Көҥүл сылдьар. Тойон диэн тойон буоллаҕа. Манна бэйэтэ государь курдук талбытынан туттан олорор. Сарсыарда уута ханыар диэри утуйар. Тугу да оҥорбутун, туох да диэбитин иһин, ким даҕаны кинини утары көрбөт, көрүө суохтаах. Сороҕор аһын оронугар аҕалтаран аһыыр.
   Енисейскэйтэн коча кэлбитигэр, ким эмэ үҥсэн сурук ыытыа диэн харабыллатта. Бэйэтэ буоллаҕына государь аатыгар сурук суруйда. Ол суругар сахалар бууннаабыттарын саба баттаабытын, сөптөөх кытаанах дьаһалы ылынан бэрээдэги олохтообутун, хааһынаҕа түүлээх киириитэ үс бүк элбээбитин, сүүс отут икки киһилээх этэрээти тэрийэн, государь илиититэр киллэрээри ыраах сирдэри көрдөрө ыыппытын, саҥа куорат тутарын өҥнөн суруйда. Ону таһынан нуучча дьоно саагыбар тэрийбиттэрин хам баттаабытын туһунан эмиэ аҕынна. Ол сурукка маннык тыллар бааллар: «Они учили якутов служивых людей побивать. Под острог собираться и притти, и пушки в воду побросать, и острог зажечь. Они научили ясачных людей не платить полного ясака». Суругар иккис воеводанан ананан кэлбит Матвей Глебов уонна дьяк Ефим Филатов саагыбары тэрийбиттэрэ дакаастаммытын туһунан суруйда. Түмүгэр воеводаны баһааҕырдар суруктары ыыттахтарына итэҕэйимэҥ диэтэ.
   Балаҕан ыйын ортотуттан ыла саҥа тутуллубут куоракка көспүтүнэн бардылар. Көһүөх диэтэххэ, мал-сал, ол-бу тэрил, бородуукта эҥин баһаам элбэх. Учур төрдүттэн эргиллэн кэлбит үс коча күҥҥэ иккилиитэ өрүһү туорууллар. Үлэһит буолан олорбут саха ыаллара үксүлэрэ эмиэ саҥа куоракка көһүстүлэр. Сорохторо кыһын өрүс мууһа тоҥон халыҥаабытын кэннэ, сүөһүлэрин кытта көсүһүөхтэрэ. Көһүспэккэ, илин эҥээргэ хаалбыт ыаллар эмиэ бааллар, төрөөбүт-үөскээбит, олорбут дойдубутугар, дьиэбитигэр-уоппутугар хаалабыт дэһэллэр.
   Элбэх саха дьоно тэриллэн, ыҥыыр атынан Бүлүүгэ айаннаатылар. Кинилэр тимир оҥоһуктары, сылгы кутуругун, арыыны ыҥыырдан, Бүлүү тоҥустарыгар тиийэн түүлээххэ атастаһар санаалаахтар. Дойду сиригэр киис булда биллэ аҕыйаата. Дьаһаах төлүөхтээхтэр. Эһиил эмиэ төлүөхтэрэ турдаҕа.
   Ааспыт саас, араллаан кэнниттэн, Хаҥаластан элбэх ыал нууччалартан күрэнэн, сүөһүлэрин үүрэн Бүлүүгэ көспүттэрэ. Кинилэр кураанах сиргэ тиийэн, дьиэ-хотон туттан эрэйдэммиттэрэ, хачаммыттара эрэбил. Өлбүт-сүппүт да буоллахтарына көҥүлэ. Ханна тиийдилэр буолла? Ол дойдуга тиийэн кинилэри сураһан булар, хайдах-туох олороллорун билэр санаалаахтар.
   Хаҥаластар былыр-былыргыттан Бүлүү тоҥустарыгар баран атыыһыттаһар этилэр. Онно барар аартыгы, суолу-ииһи билэллэр. Бүлүүттэн түүлээҕи, тууһу ыҥыырдан аҕалаллара. Ол туустарын илин эҥээргэ олорор баайдарга атыылаан бэркэ абыраналлара.
//-- * * * --//
   Петр Головин улуустарга хаһаактары ыыталаан, кинээстэр быйыл элбэх түүлээҕи хааһынаҕа киллэрэллэригэр сорудахтаата. Кинээс буолбут тойон кыһанан-мүһэнэн дьонуттан киис, саһыл тириитин хомуйуохтаах. Кинээс кыайан бултаабат дьонтон арыыны эбэтэр эти ылан, куоракка тиэйэн киллэриэхтээх. Улууска тахсыбыт хаһаактар хааһынаҕа элбэх түүлээҕи киллэрбит кинээс хайҕалга, мааныга тиксиэхтээҕин туһунан этэллэрин умнубатылар. Ону истэн, тойоттор сөбүлэстилэр. Нууччалартан саллыбыттара бэрт. Кинээс диэн саҥа, үрдүк ааты иҥэрбиттэрэ истэргэ да үчүгэй. Нууччалар атын тойотторго «кинээһи ким даҕаны утары көрүө суохтаах, тылын истиэхтээххит» диэн өйдөттүлэр. Өскөтүн ким эмэ төттөрүлэһэр, утарылаһар буоллаҕына, биллэриҥ диэн эттилэр. Нууччалар дьиикэй сахаларга суут-сокуон, бэрээдэк диэн баарын үөрэппит, өйдөппүт курдук сананнылар. Онон кинээс солотун ылбыт киһи атын тойоттортон үрдээбит курдук көстөр буолла.
   Саха тойотторун накаастаан, куттаан эрэ буолбакка, бэйэҕэ тардар ньыманы буллахха, ордук үчүгэй буолуо диэн, Головиҥҥа итинник сүбэлээбиттэрэ. Үгүс саха дьоно күрээбит сурахтарын истэн, Головин бэйэтэ даҕаны оннук санааҕа кэлбитэ. Улгум, дьаһааҕы үчүгэйдик төлүүр саха тойотторун кытта сымнаҕастык сыһыаннаһар санаалаах. Сөптөөх кэһэлтэни оҥорбута. Аны ынаҕы ыыр кэриэтэ кинилэртэн күндү түүлээҕи хомуйуо.
   Оттон куорат тутуута салҕанар. Манна үрдүттэн олорон үлэлиир үчүгэй. Билигин даҕаны тутулла, ситэ илик элбэх. Куорат иһигэр «Живоначальная Троица» диэн ааттанар таҥара дьиэтин тутан бүтэрэн эрэллэр. Ситэ тутуллубатах кириэппэс башняларын салгыы иликтэр. Үлэһит илии тиийбэт. Билигин олорор дьиэлэри бүтэрэ охсуохха наада. Дьиэ тиийбэт буолан кыараҕастык олороллор.
   Куорат таһыгар сүөһү көрөөччүлэр олороллор. Хотонноох балаҕаннарын, күрүөнү-хаһааны, сахалар тутан бүтэрэн эрэллэр. Өрүс туран туораттаҕына, сүөсүһүттэр көһөн кэлиэхтэрэ.
   Кыстык хаар түспүтүн кэннэ, Петр Головин үгүс хаайыылаахтары, нуучча дьонун дьэ босхолоото. Ону даҕаны «на поруки» диэн таһаардылар. Көҥүлгэ сылдьар, воеводаҕа чугас дьон кими эмэ буруйа кыра, бу киһини босхолуохха диэн көрдөһөр этилэр. Ону даҕаны тойон манньыйбыт, санаата көммүт кэмигэр этэллэрэ. Матвей Глебовы, Ефим Филатовы хаайыыттан босхолоото да, кинилэри үлэлиир дьиэтигэр киллэрбэт гына дьаһайда.
   Кыһыҥҥы кэм сырдык күнэ кылгас буолан, бириэмэ түргэнник ааһар. Сэтинньи ый ааһан, ахсынньы ый үүннэ. Ый ортотуттан ыла улуустартан түүлээҕи аҕалар дьон кэлитэлээтилэр. Быйыл хааһынаҕа түүлээх киириитэ үчүгэй буолар чинчилээх.
//-- * * * --//
   Василий Поярков этэрээтэ үс кочанан Алдан өрүһү өксөйөн өр айаннаабыта. Түүн кытылга сыстан тохтоон, аттарын таһааран, манаан мэччитэллэрэ.
   Учур төрдүгэр тиийэн сүөкэммиттэрэ. Сындалҕаннаах уһун айаҥҥа туруохтарын иннинэ, аттары уонча хонукка мэччитэн өл ылларбыттара. Онтон ыарахан таһаҕастарын, бурдуктарын эҥин, саха бэрэмэдэйигэр угаттаан, аттарыгар ыҥыырдан, сорох таһаҕаһы сүгэн, Учур үрэх кытылын батыһа, былыргы айанньыттар омоон суолларын устун айаҥҥа турбуттара. Элбэх салаа үрэхтэри туоруурга тардыллан, айаннара эрэйдээх, бытаан этэ. Сорох үрэх оломун эрэйинэн туорууллара. Сүүрүктээх үрэххэ ындыылаах ат охторо эҥин кэпсээн буолбат.
   Ити икки ардыгар күһүн буолбута. Гонам диэн ааттаабыт үрэххэ тиийиилэригэр тымныы түспүтэ. Кыстык хаар түһэн халыҥаабыта.
   Күөл кытыытыгар иччитэх саха балаҕанын көрбүттэрэ. Сыбахтаах, оһохтоох, киэҥ, кыстыырга сөп дьиэ. Сорохтор манна тохтоон кыстыаҕыҥ, илиһиннибит, хаһан аһыыр аттар ыран эрэллэр диэбиттэрэ. Туох да киһитэ-сүөһүтэ суох сиргэ кыыл суола элбэх, бултаан аһыырга үчүгэй дойду эбит дэспиттэрэ. Кырдьык, тайах, кыыл таба суола сүөһү ыллыгын курдук. Куобах да дэлэй быһыылаах – суола-ииһэ элбэх.
   Василий Поярков дьонун кытта сүбэлэспитэ. Сорохтор ааһа баран, киһилээх-сүөһүлээх сиргэ тиийиэҕиҥ дэспиттэрэ. Оттон сорохтор манна кыстыаҕыҥ диэн хайдыһыы буолбута. Соҕотох балаҕаҥҥа батан да кыстыа суох курдуктар. Василий Поярков ким барыан баҕалаах миигин кытта барыстын, оттон хаалааччылар хааллыннар диэн быһаарбыта. Онно бары сөбүлэспиттэрэ. Барааччылар иннилэригэр көстөр үрдүк сис хайаны нөҥүө түһэн, сахалар Амыр диэн ааттыыр өрүстэрин диэки барыахтаахтар. Оттон хаалааччылар манна кыстаан баран, аны саас айаҥҥа туруохтаахтар. Икки аҥыы хайдыбыт этэрээт Амырга тиийэн холбоһон, коча оҥостон, өрүһү таҥнары устар былааннаахтар.
   Василий Поярков тоҕус уон киһини баһылаан, тоҥуу хаары кэһэн, салгыы айанныыр. Оттон атыттара кыстыы хааллылар.
//-- * * * --//
   Кыра кыһалҕалаах киһини таһырдьа таһаарбат хабараан тымныылаах ахсынньы ый түргэнник ааһар. Дьон хонук маһы мастаан, тутууга үлэлээн күнтэн күнү аһараллар. Тымныы кыһын хаһан ааһарын күн-түүн кэтэһэллэр.
   Тохсунньу ый үүнэн, саҥа 1644 сыл кэллэ. Төһө да тымныы күннэр турдаллар, тутуу үлэтэ тохтообот. Бүтэ илик дьиэлэри ситэрэллэр. Икки башняны бүтэрэн дьэндэтэн таһаардылар. Башня сахалар көрөллөрүгэр үрдүгэ сүрдээх. Үөһээ өттө суптугур. Ортоку турар башня халыҥ хаптаһынынан оҥоһуллубут, икки аҥыы аһыллар ааннаах. Башня иһиттэн тимир эбэтэр ох саанан ытар чуолҕаннардаах. Чуолҕан тас өттө кэҥээн тахсар гына кэлтэччи охсуллубут буолан, иһиттэн көрөн ытарга табыгастаах.
   Үрдүк башняны тутарга ис өттүгэр үөһэ ыттан туран үлэлииргэ аналлаах үктэли оҥороллор эбит. Ыарахан дүлүҥү үөһэ таһаарарга элбэх буолан быанан тардаллар. Нууччалар үрдүк улахан тутууну сатаан оҥорор дьон эбиттэр. Кыһын устата дьон бары тутуу үлэтигэр тардыллан үлэлээтилэр. Таах сытыахтааҕар тахсан үлэлээбит ордук. Түөрт ампаары туттулар. Сахалар ампаар тутуутун сөбүлээтилэр. Судургу эбит диэтилэр. «Биһиги да ампаары туттар буолууһубут» дэстилэр. Сахалар ампаар курдук сытыары эркиннээх, алта эбэтэр аҕыс муннуктаах, ортотугар холумтаннаах мас ураһаны туттараллара. Оннук дьиэҕэ сайынын олороллоро.
   Кинээс солотун ылбыт саха тойотторо, нуучча улахан тойонун хараҕар үчүгэйдик көстөөрү, хайҕанаары, күһүҥҥүттэн булчуттары тэрийэн ыраах ыыталаабыттара. Кыһын ыаллартан киис, саһыл тириитэ хомуйбуттара. Онон быйыл дьаһаах хомууругар элбэх түүлээх киирдэ.
   Киис, хото бултанар буолан, дойду сиригэр аҕыйаабыт. Ыраах булчуттары кыайан тэрийэн ыыппат кыра аймахтар дьаһаахха диэн аты, сүөһүнү сиэтэн куоракка киллэрэн туттараллар. Сорохтор эт, арыы тиэйэн киллэрэллэр. Эрэй үөһэ эрэй, кыһалҕа үөһэ кыһалҕа.
   Москва куорат Гранитнай палаататыгар үлэлиир боярдарга Петр Головины үҥсэр суруктар дьэ тиийтэлээтилэр. Оннук буолуохтаах да этэ. Төрүт да кытаанах, кырыктаах диэбит киһилэрин ыыппыттара.
   Олунньу ый онус күнүгэр Петр Головины тиийэн солбуйарга Василий Никитич Пушкин диэн саҥа воевода ананна. Киниэхэ көмөлөһөөччүлэринэн Кирилл Осипович Супонев уонна дьяк Петр Григорьевич Стеншин ананнылар. Бу дьон сулууспаҕа ылбыт аҕыйах үлэһиттэриниин, айанныырга хобул буоллун диэн чэпчэки соҕус таһаҕастаах, ыраах айаҥҥа турдулар. Ленскэй кыраайга хаһан тиийэллэрэ биллибэт.
   Оттон Саха сиригэр тутуу үлэтэ муус устар ый саҕана дьэ үмүрүйдэ. Мас сыыһын ыраастааһын эҥин курдук, быстах-остох үлэлэр хааллылар. Күн уһаан, сылыйан, үлэлииргэ да үчүгэй.
   Саас, өрүс эстиэн иннинэ, Петр Головин ол-бу сылтаҕынан эмиэ дьону кэрээнэ суох хаайталыыр буолла.Бас-көс дьону Матвей Глебовы, Ефим Филатовы, Еналей Бахтеяревы хаайталаата. Кини дьону тоҕо хаайталыыра биллэр. Саагыбар тэрийэн, өрө туран, воеводаны өлөрөн баран өрүһүнэн куотуохтара эбэтэр соҕуруу күрээн тиийэн үҥсүөхтэрэ диэн санааттан.
   Саҥа тутуллубут таҥара дьиэтэ үлэлиир. Священниктар төһө да күннээҕи олоххо («мирские дела») кыттыбатахтарын иһин, Головин ардыгар кинилэри да кыһарыйар. Диаконы «поп Симеон» диэн ааттыыр. Ол эрээри баскыһыанньа күн таҥара дьиэтигэр сылдьар. Биллэн турар, таҥара иннигэр аньыытын этээччитэ суох. Көннөрү сарсыардааҥҥы обрядка киирэн тахсааччы.
   Диакон Симеон сүрэхтэммэтэх ясырдары кытта христианнар утуйалларын маҥнай бопсо сатаабыта. Ону кыайан ситиспэккэ, ясырь буолбут саха дьахталларын барыларын сүрэхтээбитэ. Кинилэргэ барыларыгар саҥа нуучча аатын биэрэн суруйбута. Ясырь дьахталлар саҥа ааттарын соччо билиммэттэр. Умнан да кэбиһэллэр. Диаконтан бэйэтиттэн ыйытыахтарын кыбысталлар. Онон син биир сахалыы ааттарынан ыҥырсаллар.
   Сайын атыыһыттар кочалара кэлэн бурдук атыылаатылар. Били Лена өрүс үөһэ өттүгэр кэлэн олохсуйбут бааһынайдартан бурдугу атыылаһан аҕалан атыылыыллар. Кинилэртэн бурдугу чэпчэки сыанаҕа атыылаһан баран манна аҕалан ыарахан сыанаҕа атыылыыгыт диэтэллэр да, хайыыр да кыахтара суох.
   Енисейскэйтэн атыылаһан аҕалбыт бурдуктарын атыыһыттар дөксө ыарахан сыанаҕа атыылыыллар. Ол сөп даҕаны, аҕалар сирдэрэ ырааҕа бэрт буоллаҕа. Атыыһыттар диэн барыстарын эрэ саныыр дьон.
//-- * * * --//
   Халыма өрүс орто сүнньүгэр симиэбийэ туттан икки сыл олорбут дьон этэҥҥэ кыстыыллар. Олохтоох сахалар, тоҥустар эйэ дэмнээх, ыалдьытымсах буолан сөбүлэппиттэрэ. Киис элбэх дойдута эбит. Саһыл да дэлэй, бэл кырса баар. Ол оннугар киһи-сүөһү аҕыйах. Ыаллара бэйэ-бэйэлэриттэн син чугас да буоллаллар, киэҥ сиринэн бытанан олороллор. Онон дьаһаах хомуйарга эрэйдээх. Оттон бэйэ бултууругар табыгастаах дойду. Сорохтор дьаһаах хомуйан эрэйдэниэхтээҕэр бултаабыт ордук буолсу дииллэр. Улахан күөллэригэр өрүс балыга үөскүүр эбит. Оттон өрүскэ балык элбэх. Муҥхалаан эбэтэр илимҥэ туттарбыт балыктарыттан үчүгэйин эрэ ылаллар. Сирбиттэрин төттөрү ыытан кэбиһэллэр. Атын да булда, куһа, хааһа дэлэй.
   Нууччалар бачча ыраах сиргэ кэлэллэригэр сындалҕаннаах айаҥҥа эрэйдэммиттэрэ, тоҥмуттара, аччыктаабыттара, өлөр-сүтэр куттала эмиэ баара. Ол эрэйдэрэ таах хаалбата. Элбэх күндү түүлээхтээх, өлгөм бултаах, аҕыйах сымнаҕас дьонноох дойдуга кэлбиттэрэ санааларын көтөҕөр. Өтөрүнэн эргиллибэт сиргэ кэллэхпит диэн, аҕалбыт бурдуктарын бэркэ кэмчилээн, аҕыннахтарына эрэ сииллэр. Булт, балык дэлэй.
   Сорох нууччалар сахалыы балкыһан кэпсэтэр буоллулар. Тылбаасчыттара – тоҥус киһитэ. Сахалар бу дойдуга аанньа олохсуйа иликтэр эбит. Оҕонньоттор кэпсииллэринэн, Халыма өрүс эҥээринэн табалаах тоҥустар көһө сылдьаллар үһү. Бу дойду маһа сэдэх, ньирээйи. Бөдөҥ маһа диэн, үрэх үрдүнэн, үрдүк сылаас буордаах сиринэн үүммүт. Хатыҥ, харыйа, бэс үүммэт дойдута эбит. Тиит уонна талах эрэ үүнэр. Күөллэрэ сүрдээх улахаттар, сирэ үксэ намыһах, уулаах, дулҕа эҥин, ньидьирээн дойду. Онон сайын бырдаҕа элбэҕэ киһини туймаарытар.
   Саҥаттан саҥа сири көрөр, арыйар, умсулҕаннаах санаа кынаттаан, саас өрүс мууһа ааһарын кытта Михаил Стадухин баһылыктаах дьоҕус этэрээт биир кочанан өрүһү таҥнары, хоту диэки уһунна.
   Син өр айаннаан, эргииргэ сүүрүк аҕалан сылбахтаабыт маһын таһыгар кэлэн тохтоотулар. Тутуу маһа буолуон сөптөөх суон тииттэри сүүрүк аҕалан даркылаабыт сиригэр тохтоон, симиэбийэ туттуоҕуҥ дэстилэр.
   Үөһэ тоҥустар ураһаларын көрөн, тахсан кэпсэтэн көрдүлэр. Сахалыы билбэттэр эбит. Тыллара тоҥус тылыгар эмиэ маарыннаабат. Тарбахтарынан кэпсэттилэр.
//-- * * * --//
   Енисейск воеводатыгар Петр Головин хабыр быһыытын, сулууспалыыр дьонун маассабайдык хаайталыырын, атыыһыттарга олус кытаанах сыһыаннааҕын эҥин туһунан сурахтар иһиллэллэр. Үҥсүү суруктар тиийтэлииллэр. Ол иһин Ленскэй остуруокка дьон сулууспалыы барыахтарын куттанар буоллулар. Промысловиктар эмиэ барыахтарын тардыналлар. Воевода государь аатыгар суруйбут үҥсүү суруктарын тохсунньу ый саҕана ыыппыта.
   Ол да буоллар, Ленскэй остуруокка барыахтаах атыыһыттар таһаҕастарын кэмигэр тэрийэн ыыталлар. Атыыһыттар бааһынайдартан чэпчэки сыанаҕа атыыласпыт бурдуктарын Ленскэй остуруокка тиэрдэн, кырата үс бүк ыарахан сыанаҕа атыылааччылар.
   Ленскэй кыраай балаһыанньатын туһунан Енисейск воеводата Аничков ыыппыт суруга Москваҕа атырдьах ыйыгар тиийбитэ. Онно Аничков суругун кытта Матвей Глебов уонна Ефим Филатов үҥсүү суруктара тэҥинэн тиийбитэ.
   Москва Гранитнай палаататыгар үлэлиир боярдар ол суруктары государга билиһиннэрэллэр. Государь аатыттан суруллубут «Петр Головин хаайыллыбыт дьону бэрт түргэнник босхолоотун» диэн этиллибит тиэтэллээх «наказ» кумааҕыта Енисейскэйгэ ыытыллар. Аничковка наказ кумааҕытын түргэнник Ленскэй остуруокка тиэрдэригэр сорудахтыыллар. Ити суруктара төһө да тиэтэллээх буолбутун иһин, Енисейск куоракка бука өр айаннаан кэлэрэ буолуо. Онтон аны Енисейскэйтэн Ленскэйгэ кэлиэхтээх. Онуоха диэри төһө кэм ааһара биллибэт. Москва ыраах.
   Петр Головин хаайыыга симэн олордубут дьонун күһүн өрүс мууһа туруута дьэ босхолоото. Былырыын сайын эмиэ оннук дьаһайбыта. Сайын буоллар эрэ дьону хаайыыга киллэрэрэ үгэскэ кубулуйда. Хаайыыттан тахсыбыт дьонтон хайалара даҕаны «тоҕо биһигини хаайыыга олортуҥ?» диэн ыйыппат даҕаны. Бары босхоломмуттарыгар үөрбүт курдук тутталлар. Киһи ол курдук бохсуллар, санаата самнар эбит. Бары «тугу эмэ саҥардахпына, төттөрү хаайыыга быраҕыа» диэн куттаналлар. Бөлөхтөһүү, куомуннаһыы диэн олох суох.
   Хаайыыга киирии диэн дөбөҥ буолан, онно оччо ороһуйбат курдук буолбуттар. Босхоломмут киһи урукку эбээһинэһигэр төннөр. Сулууспалаах киһи сулууспалаан хамнас аахсар.
   Ахсынньы ый саҕана улуустартан дьаһаах төлөбүрүн аҕалааччылар кэлитэлээтилэр. Түүлээх киириитэ былырыыҥҥытааҕар аҕыйах буолла. Ону саха тойотторо дойдуга киис аҕыйаабытынан быһаараллар.
   Саҥа 1645 сыл саҕаланна. Тохсунньу аастар эрэ күн уһаабыта биллэр. Онтон кулун тутар ыйга, күн лаппа уһаан, саас кэлэн иһэрэ илэ-чахчы биллэр.
   Киһи төһө да ыарахан олоххо олордор, инникигэ эрэмньилээх буолар. Бу кэлэн иһэр кэм, туох эрэ саҥаны, үчүгэйи аҕалыа диэн эрэл санаа баар. Оннук ыра санаалаах киһи олох эрэйин, кыһалҕатын тулуйар. Дьон күннээҕи түбүккэ аралдьыйан, күнтэн күнү биллибэккэ аһараллар, Киһи ханнык да олоххо үөрэнэр. Головин хабыр майгытыгар эмиэ үөрэммит курдук буоллулар. Сахалар сыһыйан нууччалартан ким даҕаны воеводаны утары көрбөт буолан, Петрович хаһыыта намтыы быһыытыйда. Улуустарга хаһаактары ыытан саха тойотторун түүрэйдиир, аманааты аҕалан хаайар түбүк диэн суох. Саха тойотторо, саҥа майгыга үөрэнэн, туох да күһэйиитэ суох дьаһааҕы бэйэлэрэ хомуйан аҕалан туттараллар. Онон туох даҕаны быһылаан буолбакка, дьыл-хонук түргэнник ааһар. Сааскы муус устар ый үүннэ.
//-- * * * --//
   Государь аатыттан ыытыллыбыт тиэтэллээх сурук Енисейскэйгэ муус устар ый уон биир чыыһылатыгар кэллэ. Енисейскэй воеводата Аничков түргэнник Ленскэй остуруогар Иван Галкины ыытта. Галкин Саха сирин бэркэ билэр, атамаан буолан хас да сыл олорбут дойдута буоллаҕа. Бу кэлэр сайыҥҥа тиийиэхтээх. Атыыһыттар кочаларын баттаһаары бэрт тиэтэлинэн айаннаата. Кини тиийэ охсон Петр Головин хаайталаабыт дьоннорун босхолуур санаалаах. Кини Головин хабыр майгытын туһунан Саха сириттэн кэлэр дьонтон үгүстүк истибитэ.
   Били Амыр өрүһү булаары айаннаабыт Василий Поярков тоҕус уон киһилээх этэрээтэ тоҥуу хаарынан бэрт эрэйинэн айаннаан, сис хайаны уҥуордаан, хас да аттара охтон, бэйэлэрэ сирэйдэрин тымныыга иһэлитэн, Амыр өрүс салаата Зея үрэххэ олорор саха ыалыгар тиийбиттэрэ. Кыараҕас дьиэҕэ симиллэн, эбии кэҥэттэн кыстыырга күһэллибиттэрэ. Ол ыалы булбатахтара эбитэ буоллар, адьас быстарыа эбиттэр. Кэлэн иһэн аара тохтоон кыстаабыт дьон саас муус устар ыйга холбоспуттара.
   Үрэх мууһа ааһарын кытта, саҥа оҥостубут улахан кочаларынан, сүүрүгү таҥнары устубуттара. Үрэх сааскы уута эбиллибит буолан, ханна да иҥнигэһэ суох айаннаабыттара. Ол эрээри эрийэ-буруйа барар үрэх айана уһаан, Амыр өрүскэ өр устан тиийбиттэрэ. Онтон Амур диэн ааттаабыт өрүстэрин таҥнары устан, төрдүгэр тиийэн, эмиэ кыстыыр буолбуттара. Ол олордохторуна, олохтоох гиляк омуктар саба түһэн кинилэртэн көмүскэнэргэ дьоннорун аҥаарын кэриҥэ сүтэрбиттэрэ. Нэһиилэ кыстаан баран, быйыл саас өрүс мууһа барарын кытта, ыалдьытымсаҕа суох дойдуттан тэскилээн, кочаларыгар олорон муораҕа киирдилэр. Кытылы батыһа хоту диэки устар санаалаахтар. Бу айаннара ханна тиэрдэр? Ону ким да билбэт.
//-- * * * --//
   Саас өрүс мууһа барыан иннинэ Петр Головин эмиэ дьону маассабайдык хаайталаата. Матвей Глебовтаах эмиэ хаайылыннылар. Куорат иһигэр киһи аҕыйаата.
   Бэс ыйын сүүрбэ күнүгэр кочаны кытта Иван Галкин кэлистэ. Кэлээт, ол киэһэ государь ыыппыт гербэлээх кумааҕытын илдьэ Головиҥҥа барда. Головин тус бэйэтигэр туһуламмыт кытаанах тыллаах-өстөөх государь суругун Галкин ааҕарын истэн баран, киһи эрэ буоллар, симитиннэ. Ол эрээри иннин биэрбэт. Чахчы буруйдаах дьон хаайыллыбыттара диир. «Кинилэр оннук санаалаахтар, маннык былааннаахтар. Инньэ диэбиттэрэ, маннык саҥарбыттара!» – диэн мөккүһэн көрдө. Бэл, государь аатыттан суруллубут суругу итэҕэйбэт, «сымыйа тыллабырга олоҕурбут» диэмэхтээтэ.
   Иван Галкин Головиҥҥа биэс чаас устата олордо. Аһаабакка да, сынньаммакка да. «Государь накааһын толоро иликкинэ тахсыам суоҕа! Накааһы толорботоххуна, государь иккиһин суруйа сатыа суоҕа!» – диэн куттаата. Тиһэҕэр, Головины тылыгар киллэрдэ уонна Матвей Глебовы, Ефим Филатовы, Еналей Бахтеяровы босхолооҥ диэтэ. Сарсыҥҥытыгар түрмэттэн атыттары таһаартарда. Ол эрээри сорохтору босхолообото. Барыларын босхолуур сүрэ бэрт диэтэ.
   Хаайыыттан тахсыбыттар государь накааһа кэлбитин истэн, самныбыт санаалара күүһүрэн, хорсуннук саҥарар-иҥэрэр буоллулар. Дьорҕооттук тутуннулар. Бары күргүөмүнэн баран, түрмэҕэ хаалбыт хаайыылаахтары босхолоотулар. Түрмэ харабыллара утарыласпатылар даҕаны. Петр Головин да кэлэн хаһыытаабата. Хайдах эрэ чэбдик салгын илгийбитин курдук буолла.
   Петр Головин урут кини тылын истэр, туора хардыыны кыратык да оҥорбот хаһаактар, государь накааһын истээт, тута уларыйбыттарын, хаайыылаахтары күүстэринэн босхолообуттарын истэн, олус бэркиһээтэ, куттанна даҕаны. Бууннаабыттарын туһунан маҥнай истэн баран бэл тылыттан матта.
   Онтон арыый уоскуйан, өйүн-төйүн булунан баран, сонно тута күүстэринэн босхолообут дьонун төттөрү түрмэҕэ угаттыан, утарыласпыт хаһаактары кымньыынан биэртэлиэн санаан баран тохтоото. Аны бары өрө туруохтара. Итинник көҥүл үүнэ-тэһиинэ суох барбыттара куһаҕан. Ону саныы-саныы кыйаханар, абарар.
   Абатыгар хаайыыттан босхоломмут Петр Ходырев диэн десятнигы көрөн эттэ:
   – Не успел вас перевешать! Подлинно перевешать надо было.
   Сарсыҥҥытыгар Головин «съезжая изба» диэн ааттанар үлэлиир дьиэтигэр эрдэ кэллэ. Аанньа утуйбатах быһыылаах. Бэйэтигэр чугаһаппыт, тирэнэр дьонун ыҥыртарда. Кэлбиттэригэр, ким тэрийэн дьону түрмэттэн босхолоотулар диэн ыйытта. Онуоха Иван Галкины ыйдылар. Киниэхэ кимнээх көмөлөстүлэр диэн ыйыппытыгар, ордук чобоотук туттубут, дьорҕойбут дьону ааттаатылар. Ол дьону биир-биир тутан хаайыҥ диэтэ. Кини диэки буолар эрдьигэн хаһаактар ол ааттаабыт дьонун хаайталаатылар. Дьяк Ефим Филатовы эмиэ хаайыҥ диэбитин, государь накааһыгар аата ааттаммыт киһини хаайарга илиибит барбат диэн буолумматылар.
   Петр Головин босхоломмут дьону эмиэ хаайтарбыт сураҕын истэн, хаһаактар Матвей Глебовка бардылар. Матвей Богданович ыалдьа сытар эбит. Түрмэ ыарахан усулуобуйата доруобуйатын алларыппыт. Ол да буоллар, Матвейтан: «Головиҥҥа тиийэҥҥин, хайдах эмэ гынаҥҥын дьону хаайыыттан босхолот», – диэн көрдөстүлэр. Матвей Ефим Филатовы ыҥыртарар. Головин, Матвейдаах Ефим кэлбиттэрин истэн, туран ааҥҥа кэлэр. Киирэн истэхтэринэ, Матвейы түөһүттэн анньар.
   – Уходи, Матвей. Изменник ты! Нельзя мне с тобой государева дела делать, – Воевода эмиэ уруккутун курдук саҥата улааппыт.
   Головин чугас киһитэ Воропаев Матвейдаах Ефимы таһырдьа үтэйэн баран, тас ааны хатаан кэбиһэр.
   Таһырдьа анньыллыбыт дьон, дьиэлэригэр барбакка, тас аан таһынааҕы ыскамыайкаҕа олордулар.
   Оттон Петр Головин чугас дьонугар арыгы иһэрдэр. Ол дьон холуочуйан баран, тахсан Матвейдаах Ефимы түүрэйдээн, анньыалаан киэр үүрэллэр.
//-- * * * --//
   Государь накааһа кэлиэҕиттэн ыла, Петр Головин кытаанах илиитигэр ылбыт бэрээдэгэ түөрэҥниэх курдук буолла. Дьоҥҥо өр хаатыйалана сылдьыбыт ыар баттык санаа, аба-сата тастарыгар кыынньан таҕыста. Өрөөбүт уостара өһүлүннэ, хоммут уостара хоҥунна, хаһан да эппэтэх тылларын саҥардылар.
   Скребычкин, Гоничев, Аргунов диэн дьон, харабыллыыр ампаардарын хаалларан, дьиэлэригэр кэлбиттэрин иһин буруйдаан, Петр Головин кымньыынан таһыйтараары туттарбыт сураҕын истэн, кинилэри көмүскээри, хаһаактар бөлөхтөрө воевода дьиэтин ааныгар муһуннулар. Мустубут дьон аан дьиэҕэ тураннар, Петр Головинтан буруйа суох хаһаактары тоҕо туттуҥ диэн ыйыттылар. Сорохтор «босхолоо» диэн хаһыытаһаллар.
   Головин хаһаактар тосту уларыйбыттарын көрөн сөхтө. Урут буруйдаах дьону таһыйтардаҕына, ким даҕаны көмүскэспэт этэ. Элбэх киһи күргүөмүнэн кэлбиттэригэр эмиэ да абара, эмиэ да куттана санаата. Куттаммыты биллэрэр олох табыллыбат. Кини өссө да воевода.
   – Для чего пришли? – Головин тас дьиэҕэ тахсан, абарбытын туттуна сатыы-сатыы, ыйытар.
   – Не бей казаков. Не дадим бить никого, – Мартын Васильев диэн сааһырбыт хаһаак утары хардыылыыр.
   – Что, бунтовать задумали, мужики? – Головин харсыттан тахсан Васильевы охсоору ынан кэлбитигэр киһитэ төттөрү анньар.
   Алеша Коркин диэн эдэр хаһаак, Мартын Васильевы көмүскээн, эмиэ «не бей» дии-дии, Головиҥҥа ынан кэлэр.
   – Взять его! – Головин кэннинэн тэйэн, бэйэтин дьонугар хаһыытыыр.
   Ким да тутарга сорумматаҕын иһин, кэрээниттэн тахса абарбыт Головин Коркин үрдүгэр түһэр. Коркин, эмиэ күүстээх хаһаак, воеводаны саҕатыттан ылан, аан диэки соһор. Головины дьоно нэһиилэ быыһаан ылаллар. Воевода дьиэ иһигэр куотар.
   – Чего стоять, пойдем и поймаем людей его и побьем, – диэн таһырдьа турар хаһаак дьонун тэптэрэн биэрэр.
   Ити араллаан тугунан түмүктэниэ эбитэ буолла, өскөтүн кэлин кэлбит Матвей Глебов дьону тохтоппотоҕо эбитэ буоллар. Кини өйдөөх хараҕа, холку быһыыта, дорҕоонноох саҥата, сөпкө этэрэ күүркэйбит дьону уоскутар.
   Мустубут дьон тутуллубут үс хаһаагы быыһаан ылаллар. Онно Головин дьоно утарсыыны оҥорботулар. Онтон күргүөмүнэн түрмэҕэ бараннар, Петр Головин иккиһин хаайтарбыт дьонун босхолууллар. Хаһаактар санаалара күүһүрбүт, аны даҕаны бары биир сомоҕо буолуохпут дэһэллэр.
   Итинтэн ыла Головин арыый сыһыйда. Мээнэ хаһыытаабат, тэппи буоллар эрэ киһини кымньыынан охсубат буолла. Соҕурууттан саҥа воевода иһэр сураҕа иһиллэр. Хаһан кэлэрин кэтэһэллэр.
//-- * * * --//
   Атырдьах ыйын ортотуттан ыла, сайыҥҥы өҥүрүк куйаас сыралҕана ааһан, үөн-көйүүр намыраан, сир аһа буһан, саха ыалыгар үчүгэй кэм кэлэр. Эр дьон отторутар сылдьаллар. Оҕо-дьахтар сир аһын хомуйар. Сайыҥҥы кэм тиһэх ыйа.
   Боло Күүлэкээн кырдьаҕас киһи быһыытынан дьиэтигэр олорор. Киэһэлик, оҕонньор сис туттан аргыый хааман, Эбэ диэки барда. Улаханнык кырдьыбыт. Саас баттаан уонна олох ыар охсуутуттан алларыйдаҕа. Киһи санаатынан дииллэр. Билигин киниэхэ туох үчүгэй санаа-оноо баар буолуой… Тыыннаах эрэ сырыттаҕа. Уолаттара барбыттара үс сыл буолла. Туох даҕаны сурах-садьык иһиллибэт. Тыыннааҕар эргиллэн кэлэллэр дуу, суох дуу? Санаатын көтөҕөн буоллаҕа буолуо, дьон «үрүк-түрүккүн» дииллэр. Киһи үйэтэ кылгас. Ааспыта, бүппүтэ биллибэккэ хаалар. Дьэ өйдөннүм дии санаан, олох үчүгэйин-куһаҕанын билэн, анааран көрөр сааскар тиийиигэр, кырдьан бүдүгүрэн бараҕын. Бииргэ үөскээбит үөлээннээхтэрэ өлөн бүттүлэр. Кини эрэ хаалан, сири бааһырда сырыттаҕа. Оо, эҥин бэйэлээх дьон үөскээн, олох олорон аастахтара. Киһи эрэйдээх кылгас олоҕор сүгүн олорбокко, ол-бу буолан тииһэр-тааһар буоллаҕа…
   Илинтэн биир тураҕас аттаах киһи кэлэн, тохтоон, атын сэргэҕэ баайда. Хайалара кэллэҕэй? Кэлбит киһи атыттан түһэн дьиэҕэ киирдэ. Билигин дьиэҕэ кыра оҕолор эрэ бааллара буолуо. Кийиитэ кыыһыныын сир астыы барбыттара.
   Оҕонньор туран дьиэтин диэки барда. Баҕар… Сотору сиэнэ уол Сүпсүк утары сүүрэн иһэрэ көһүннэ. Оҕонньор арыый киэҥник атыллаан хаамта.
   – Эһээ, аҕам кэллэ! – Сүпсүк кэлэн үөрүүлээх сонуну иһитиннэрэр.
   Оҕонньор дьиэҕэ киирбитэ, уола Омоллоон кэлэн, оһох иннигэр олоппоско олорор эбит. Биэстээх уолун көтөхпүт. Сирэйин салгын сиэн хараардыбыт. Дьүдьэйбит. Оҕонньор уолун чанчыктара маҥхайан эрэрин бэлиэтии көрдө.
   – Кэпсиэ, – оҕонньор аан аһан кэпсэтэр.
   – Суох, – Омоллоон оҕотун улаханнык ахтыбыт, кэтэҕиттэн сыллыыр.
   – Хайдах сырыттыҥ диэн ыйытыахпын тылым тахсыбат. Дойдугар эргиллэн кэллэҕиҥ, – оҕонньор долгуйбута саҥатыттан биллэр, хараҕын сотунна.
   – Кырдьык, тыыннаах эргиллэн кэллэҕим дии.
   – Убайыҥ?
   – Кинилэр эмиэ күрэммит дьону кытта холбоһон, Амыр диэки барбыттара. Мин Учурга тоҥустарга хаалбытым. Онтон ылата сурахтарын да истибэтэҕим.
   Итинтэн салгыы Омоллоон тоҥустары кытта көсүһэ сылдьыбытын, Учурунан, Ньылханынан эргийэн, сүрдээх киэҥ сиринэн сылдьыбыттарын кэпсээтэ. Кэлин сыл устата Өймөкөөҥҥө кэлэн, саха баайыгар Мадьыгы Төрөнөйгө сылгыһытынан үлэлээбит.
   Сотору дьиэлээх дьахтар Мылаада кыыһыныын Кыппалыын сир астаан кэллилэр. Көрсүһүү үөрүүтэ-көтүүтэ буолла.
   Оҕонньор Омоллооҥҥо кини барыаҕыттан ыла хайдах олорбуттарын, Чохуну өлөрбүттэрин, дьон-сэргэ туһунан кэпсээтэ. Аһыы олорон Омоллоон тоҥус дойдутугар сылдьан эрэйдэммитин, аччыктаабытын, өлө да сыспытын быһыта-орута кэпсээтэ. Кэпсээн иһэн эттэ:
   – Киһи акаарытыттан өлөр. Албан аат иннигэр бэрт былдьаһыы, күүһүмсүйүү-күрэхтэһии диэн өйө суох быһыы эбит. Мин оҕо, мэник сааспар иэдээни оҥороммун, инибин Хаарчааны өлөттөрбүтүм… Убайбыныын иккиэн улаатан да бараммыт дохсуммут, уолҕамчыбыт ааспакка, онно-манна умньанаммыт, Чоху эрэйдээҕи өлөттөрбүппүт… Бэйэбит эмиэ өлө сыспыппыт. Убайым онтон тэмтэрийэн, ханна тиийбитэ, хайдах буолбута биллибэт. Оҕо сааспар акаарыбыттан алҕаһы оҥороммун, дойдубуттан тэлэһийэн, Бүлүүгэ тиийэммин, үс сыл устата баайга хамначчыт буолбутум. Кэлин эмиэ тэлэһийэн, үс сыл устата уччуйа сырыттым. Ол сылдьан, былаҕайга былдьана сыспытым…
   Киһи эдэригэр бэйэтин дьонун улахаҥҥа уурбат, аанньа ахтыбат, тэһийбэт, атын сири-дойдуну, дьону көрүөн баҕарар. Мин элбэх сиргэ-дойдуга сырыттым, элбэх киһини көрдүм. Эрэйи да биллим. Кэлин санаатахха, бэйэ дьонуттан, дойдутуттан ордук чугас туох да суох эбит. Дойду ахтылҕана ырааттахха, тэйдэххэ биллэр. Көр эрэ, кэлэн иһэммин оҕо сааспар оонньообут, бултаабыт сирбин көрөн бараммын, хараҕым уута таҕыста! Төрөөбүт-үөскээбит, олорбут дойдуттан ханна да барбакка, үлэлээн-хамсаан, бултаан-балыктаан олорбут сүүс төгүл ордук эбит. Атын, туора сиргэ дьол диэн суох!
   – Дьэ өйдөннүҥ дуо? Урут төһөлөөхтө этэрбин, ньаҥсыйарбын хоҥоруугар холообот, кулгааҕыҥ таһынан истэр, аахайбат этиҥ, – Күүлэкээн уола тыыннаах эргийбититтэн үөрэн күлэн ымайар.
   – Олох мискиирэ кыһалҕа, эрэй үөрэттэ…

Хос быһаарыылар

   1. Богдо – кытай.
   2. Сибиэ – остуол.
   3. Сир тааһа – сүлүүдэ таас.
   4. Хааннаах хайгыа – сэриини биллэрии.
   5. Унньуула – ууга үүнэр сир аһа. Суон төрдө ас буолар.
   6. Иҥэһэ быатын кылгатан – сэриигэ бэлэмнэнии. Сэриигэ киирэргэ, ат иҥэһэтин быатын кылгаталлар. Оччоҕо баатыр иҥэһэҕэ туран өстөөҕү охсоругар илиитэ уһуур.
   7. Сарт түннүк – тымтыгынан хатыйан оҥоһуллубут былыргы түннүк.
   8. Таҥалай – дьахтар сайыҥҥы таҥаһа. Халаат курдук кэтиллэр.
   9. Хааннаах дапсыыр – өһү ситиһии.
   10. Тоҥ күөс быстыҥа – биир чаас.
   11. Сүтүөр ийэ – огдообо.
   12. Таас – хайалаах сир.
   13. Сэттэ Бэдэрдээх – Чурапчы алааһын былыргы аата.
   14. Тэҥсик – сорудахха сылдьар киһи.
   15. Сэрии – кэккэлэччи ууруллубут синньигэс адарай мас.
   16. Сүлгүйэр – куһаҕан тыынтан ыраастааһын. Ойуун тыла.
   17. Амыр – Амур өрүс.
   18. Солох – саха мыылата. Талах күлүн ууга оргутан оҥороллор.
   19. Куулу – Халыма баһа.

Былыргы дьыл историк хараҕынан: номох уонна олох

   Билиҥҥи наука былыргы олох туһунан норуот номохторуттан уонна архыыптан историческай туоһулары булан, ону ырытан, дьиҥнээхтик туох буолбутун быһаарарга холонор. Бу икки хайысханы холбоон суруйааччы уус-уран айымньыны айан таһаарар. Манна кини ис дууһата уонна баҕа санаата арыллан, билиҥҥи киһи айымньы ис хоһоонун өйдүүрүгэр тиийимтиэ буолар.
   Ф.Ф. Захаров «Үйэ кирбиитигэр» диэн айымньыта дириҥ историческай суолталаах темаҕа суруллубут. 1630-с сс. Саха сиригэр нуучча хаһаактара уонна промысловиктара кэлэн олохтоох норуоттары Россия государствотыгар холбуур суолга эргиппиттэрэ. Оттон бу олохтоох норуоттар хайдах олорбуттара диэҥҥэ историктар маннык быһаарыы биэрэллэр. Хотугу кыра ахсааннаах норуоттар: эбэҥкилэр, эбээннэр, дьүкээгирдэр өбүгэлэрэ туундара, тыа хайаларыгар, Саха сирин кытыы сирдэригэр бултаан, балыктаан уонна таба ииттэн олорбуттара. Кинилэр, сүнньүнэн, хаан аймах бөлөхтөргө холбоһон, ыарахан эбэтэр сэрии кэмигэр биис уустары тэрийэн, биир сиргэ өр тохтообокко көһө сылдьаллара. Бу норуоттар олохторун сахалар киэннэрин кытта тэҥнээтэххэ, харахха быраҕыллар уратылар көстөллөр.
   Бастатан туран, оччотооҕу сахалар сүрүн дьарыктарынан сылгы иитиитэ этэ. Оттон сүөһүнү эмиэ иитэллэрэ эрээри, сылгы иитиитигэр бу хаһаайыстыба салаата тэҥнэспэт этэ. Холобур, 1642 с. П. Головин воевода биэрэпиһин матырыйаалларын көрдөххө, сахаларга сылгы иитиитэ 60% ылар эбит буоллаҕына, сүөһү иитиитэ 40% тэҥнэһэр этэ. Хаан аймах сыһыаннаһыылара баһыйаллар эрээри, баайынан-дуолунан арахсыы оччотооҕу сахаларга эмиэ баар эбит. Холобур, баай дьон 200—300 төбө сүөһүлээхтэрэ уонна олору көрөр 10—20 үлэһиттээхтэрэ. Оттон дьадаҥы дьон 1—2 эрэ сүөһүнү туталлара уонна атын кыанар дьоҥҥо хамначчыт курдук сылдьаллара. Хас биирдии ыал алаастарынан уонна үрэхтэринэн, үрүйэлэринэн тарҕанан олороллоро. Ол гынан баран, аҕа уустарынан арахсан бэйэлэрин дьаһаналлара.
   Аҕа ууһа үс-түөрт ийэ уустарыгар арахсар, 100-тэн 1000-ҕа тиийэ киһилээх. Баай, күүстээх уонна элбэх киһилээх аҕа ууһун баһылыга хас да аҕа ууһун холбоон баһылаан улуус тойонунан буолар. Холобур, ол кэмҥэ биэс-алта улуус баара биллэр: Хаҥалас улууһугар – Дыгын (Тыгын), Намҥа – Мымах, Бороҕоҥҥо – Лөгөй, Мэҥэҕэ – Бодой, Байаҕантайга – Бахсыгыр оҕонньор, Хатылыга – Үөчэй баай. Бу олордохторуна, нууччалар кэлэллэр. Бастаан 1623 с. Пантелеймон Пянда диэн Мангазея хаһаага 40-ча киһилээх Лена өрүһү булан, сахалар олорор сирдэригэр тиийэр. Ол кэннэ Енисейскэй остуруок хаһаактара 20-с сыллар бүтүүлэригэр, 30-с сыллар саҕаланыыларыгар, түүлээҕи эккирэтэн, Саха сирин булаллар. Кинилэр олохтоох норуоттартан ыраахтааҕы хааһынатыгар түүлээҕи хомуйаллар. Онтуларын «дьаһаах» диэн ааттыыллар. Бастаан хас биирдии аҕа ууһуттан төһө баҕарар киис уонна саһыл тириитин көрдөөн ылаллара. Сороҕор күүс өттүнэн, сороҕор түүлээҕи таҥаска-сапка, оҕуруоҕа, иһиккэ-хомуоска атастаһан, көҥүл хомуйаллара. Дьаһаахтааһыны биир сүрүҥҥэ киллэрии, бэрээдэк суоҕа. Хаһаактар бэйэлэрин ыккардыгар атааннаһыы, дьаһаах хомуйуутугар куоталаһыы баара биллэр. Ол онтон сылтаан, 1633—1634 сс. сахалартан дьаһааҕы хос көрдөөн ылыыны утаран олохтоох норуот бастакы өрө турууларын үөскэппиттэрэ. Ити кыһын өрө турууга биир тыһыынчаҕа тиийэр сэрии сэптээх сахалар кыттыыны ылбыттара: хаҥаластар, бөтүҥнэр, нөөрүктээйилэр, мэҥэлэр, дүпсүннэр уо.д.а. Алтынньыга сахалар Ленскэй остуруогу утары Нам кинээһин Мымах сиригэр мусталлар. Ол саҕана остуруогу Енисейскэйтэн кэлбит Иван Галкин диэн бирикээсчик салайар. Кини хаһаактарын хомуйан акка олордон сахалары утары остуруоктан таһаарар. Сотору икки этэрээт ыккардыгар ытыалаһыы уонна кыргыһыы саҕаланар. Элбэх киһи өлөр, бааһырар. Хаһаактар хотторон остуруокка төттөрү куоталлар. Сахалар остуруогу төгүрүйбүттэрин уонна икки ый осадалаабыттарын кэннэ хаһаактарга хоргуйуу саҕаланар. Ол гынан баран кулун тутарга сахалар, эмискэ осадаларын тохтотон, тарҕаһан хаалаллар. Онон бастакы өрө туруулара хам баттанар. И. Галкин, атын хаһаактары кытта холбоһон, сахаларга саба түһэр. Сахалар аҕа уустарын уонна улуустарын биирдиилээн кыайар-хотор уонна дьаһаах төлөттөрөр.
   Сахалар бастакы өрө туруулара тоҕо хотторбутай диэн ыйыттахха, маннык эппиэттиэххэ сөп. Историческай литератураҕа сүрүн биричиинэнэн сахалар бэйэ ыккардыгар атааннаһыыларын, бэрт былдьаһыыларын уонна тойоттор өстөһүүлэрин ыйан биэрэллэр. Мин саныахпар, ол эрэ буолбатах. Биллэн турар, сахаларга Дыгын (Тыгын) саҕаттан бастыҥ аҕа уустарын, улуустарын ыккардыгар иирсээн-охсуһуу баара. Ити ханнык баҕарар норуокка, ханнык баҕарар үйэҕэ биллэр көстүү. Ол төрдө араас буолааччы. Үгүс норуокка ханнык эмэ тас өттүттэн кэлбит кутталтан, дьайыыттан көмүскэнэр сомоҕолоһуу хамсааһына буолуон сөп. Бу курдук былыргы Кытай «кыргыһар царстволара» биһиги эрабыт VI—III үйэлэргэ, Чингис-хан монголларын XII—XIII үйэлэрдээҕи түмсүүлэрэ, нуучча удельнай княжестволара XIII—XV үйэлэргэ бэйэ-бэйэлэрин кытта охсуһан биир государствоҕа холбоһор суолга үктэммиттэрэ. Ол гынан баран сорох түгэннэргэ ити хамсааһын сомоҕолоһууга тириэрдибэккэ хаалар. Холобур, XVII—XIX үйэлэргэ Хотугу Америка индеецтэрэ англичаннары уонна американецтары утары өрө турууларын саҕанааҕы сомоҕолуур хамсааһыннара (Метаком, Понтиак, Тэкумсэ баһылыктаах) этэҥҥэ түмүктэммэккэ хаалбыта. Сахалар номоххо киирбит аҕа баһылыктара Дыгын эмиэ норуоту түмэр суолга туруммутун туһунан үгүс дьон сабаҕалыыр (олор истэригэр анал үөрэхтээх чинчийээччилэр да бааллар). Итини сүрүннээн фольклор эрэ матырыйааллара көрдөрөллөр. Хомойуох иһин, сурукка киирбит источниктарга туоһу суох. Дыгын бэйэтэ докумуоннарга баара-суоҕа иккитэ эрэ ахтыллар. 1631 с. кини уонна кинини кытта бииргэ сылдьыспыт кинээстэр Иван Галкин этэрээтин эккирэппиттэр уонна хайа эрэ сиргэ төгүрүйэн, төттөрү ыытымаары хаайа сылдьыбыттарын туһунан биллэр. Уопсайынан, саха аҕа уустарын күөнтээн, походтары оҥортоон нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ ыспыт диэн фольклор матырыйаалларыгар Дыгыны сэмэлээһин баар. Холобур, Дыгын, былыргы сэһэннэргэ кэпсэнэрин курдук, Бэрт Хара, Батас Мөндүкээн, Сыарҕа Наранах курдук бөҕөстөрү албыннаан өлөрө сатыыр, Муоҕан эмээхсин, Лөгөй Бороҕон, Тарбыах Тиис курдук мааны дьон сирдэрин былдьаһар, ханнык эмэ улууска аатырбыт күүстээх, киниэхэ тэҥнээх киһини кыайар-хотор соруктааҕа үһү. Ол эрээри сорох чинчийээччилэр ити Дыгын сырыылара арахсан, бытанан олорор сахалары түмэр сыаллаахтара диэн сыаналыыллар. Ол оруннаах буолуон сөп да, быһа чопчу көрдөрөр туоһуларбыт суоҕун иһин, научнай гипотеза эрэ быһыытынан көрүллүөх тустаах.
   1634 с. сахалар өрө туруулара самныбыт сүрүн биричиинэлэрэ хаһаактар сэриилэрин сэбин кыахтарыттан (үрэр саалара, пушкалара), бөҕөргөтүнэр техникалара, байыаннай тэрээһиннэрэ уо.д.а. быдан үрдүгүттэн, сахалар бөҕөргөтүнүүнү хотор осадалыыр техникалара суоҕуттан тахсаллар. Аны туран сабаҕалааһын быһыытынан өссө биири эбэн этиэххэ сөп. Осадаҕа олорбут хаһаактарга соҕурууттан көмө кэлбит буолуохтаах. Ол курдук сахалар осадаларын устан барбыттарын кэннэ хаһаактар аҕыйах хонук иһигэр бэйэлэрэ саха улуустарыгар саба түһэн киирэн барбыттар.
   Ф.Ф. Захаров айымньытыгар Саха сиригэр 1630—1640 сс. буолбут чахчылар уонна событиелар боччумнаахтык сырдатыллыбыттар. Мин саныахпар, ааптар айымньыта документально-историческай сэһэн жанрыгар чугасаһар. Кини Дыгын туһунан фольклор матырыйаалын сабаҕалааһынын ордук хото тутуһар, ол эбэтэр омсолоох өттүнэн көрдөрөр. Онтуката дьиҥ история чахчытыгар төһө сөп түбэһэрэ мөккүөрдээх буолуон сөп.
   Бу айымньыга Петр Бекетов уобараһа саамай сөптөөхтүк көстөр. Бу киһи саха историятыгар үтүөтэ хас да өттүттэн чопчу биллэр. Стрелецкэй сотник, енисейскэй воевода бирикээсчигэ, хаһаактар бас-көс киһилэрэ Россия колонизациятын ыар кэмигэр эйэлээх, государственнай таһымнаах, өйдөөх бэлиитигинэн көстөр. Кини 1632 с. Дьокуускай куораты олохтуур уонна ол сыл 16 «волость» саха кинээстэртэн «шерть» (андаҕар) ылан, ыраахтааҕы былааһын илиитигэр киллэрэр. Аны туран, туох эрэ өстөһүү эбэтэр өрө туруу буоллун, кини сахаларга, сүнньүнэн, эйэлээхтик сыһыаннаһар эбит. Ол кини үтүө майгыта Ф.Ф. Захаров айымньытыгар толору көрдөрүллүбүт.
   Оттон И. Галкин, ордук, П. Головин, В. Поярков (ити дьон ахсааныгар мин П. Ходыревы эмиэ киллэриэхпин баҕарабын), инникини көрбөт сыһыаннаах дьон алҕас бөҕөнү оҥортоон, туох да буруйа суох дьону таһыйан, өлөртөөн кэбиһэн, өстөһүү суолугар, иэдээҥҥэ тириэрдибиттэрэ. Саха сирэ Россия састаабыгар киириитин сырдатар түгэннэртэн саамай утарсыылаах уонна хомолтолоох дьайыылары воевода П. Головин бэлиитикэтин ньымалара оҥорон тураллар. Кини 1638 с. ыраахтааҕы уурааҕынан Саха сиригэр бастакы воеводанан анаммыта. 1641 с. Дьокуускайга тиийэн, дуоһунаһыгар киирэн, аан маҥнай сахаларга биэрэпиһи ыыттараары оҥостубута. Ол иннинэ манна долгутуулаах уонна айдааны тардар сурах бөҕөтө тарҕаммыта (итиннэ П. Ходырев хомолтолоох оруола биллэр). Онтон куттал, дьиксинии баран, сахаларга эмиэ сэбилэниилээх хамсааһын саҕаламмыта. Ити кытаанах кэмҥэ Лөгөй сөптөөх позицияҕа туран, хаан тохтубатын иһин үлэлиир. Холобур, кини Дьокуускайга кэлэн воеводаны кытта кэпсэтэр уонна биэрэпиһи оҥороргутугар ыксаамаҥ диэн сэрэтэр. Сахалар воевода дьиҥнээх баҕа санаатын өйдөөбөттөр, ол иһин биэрэпистэн куттаналлар диэбит. Ону воевода ылымматах. 1642 с. олунньутугар улуустарынан биэрэпиһи оҥорор хаһаактар бөлөхтөрө тарҕаспыттар. Хаҥаласка, Бороҕоҥҥо, Сииттэҕэ уонна да атын сирдэргэ сахалар ити бөлөхтөрү кырган кэбиһэллэр. Ол кэннэ кулун тутар ый саҕаланыытыгар Дьокуускайы осадалыырга тэринэллэр. Эмиэ 1630 сс. курдук хас эмэ сүүһүнэн ахсааннаах сэрии сэбилэниилээх дьон бөҕө мунньустар. Нам улууһугар тойоттор сүбэ мунньахтара буолар. Арай онно докумуоннар туоһулуулларынан, Лөгөй бэйэтинэн тиийэн кэлэр. Дьэ онно тугу кэпсэппиттэрэ докумуоннарга туох да туоһу хаалбатах. Нөҥүө күнүгэр сэриилэһээри оҥостубут дьон тарҕаһан киирэн барбыттар. Аҕыйах хонук иһигэр барыта бүтэр. Сотору буолан баран, тойоттор бары куоракка воеводаны кытта кэпсэтэ киирэллэр. П. Головин дьэҥдьиир ыытар уонна силиэстийэ бөҕөнү тэрийэр. Бастаан кини бэйэтин доҕорун иккис воеводаны М. Глебовы уонна дьяк Е. Филатовы таҥнарыыга буруйдаан түрмэҕэ хаайар. Кинилэри өйүүр служилай дьону сордоон-муҥнаан таһыйан накаастыыр. Ол кэннэ «иноземецтэр» истэригэр «таҥнарыахсыттары» көрдөөн киирэн барар. Архыыпка сытар силиэстийэ докумуоннарын аахтахха, киһи сүрэҕэ нүөлүйэр. Воевода палачтарын илиилэригэр түбэспит дьону эҥин араастык муҥнаан, «дыбаҕа» ыйаттаран, кымньыынан дэлби таһыйан, иккис воеводаҕа М. Глебовка холуннаран, сымыйанан ол-бу диэн этиттэрээри сордуур. Ол кэннэ 23 саханы ыйаан өлөрөр. Оттон М. Глебовы, Е. Филатовы уонна кинилэр дьоннорун түрмэҕэ үс сыл хаайан олордор.
   Саха сиригэр государственнай система ыар суолунан киирбитэ. П. Головин ыыппыт бэлиитикэтэ, сүнньүнэн, оччотооҕу государство интэриэһигэр сөп түбэһэр этэ. Холобур, 1642 с. ыытыллыбыт биэрэпис дьаһаах хомуйуутун саҥа бириинсиптэригэр киллэрэр сыаллаах-соруктаах этэ. Урут дьаһааҕы аҕа ууһуттан ылар эбит буоллахтарына, биэрэпис кэнниттэн хас биирдии эр киһиттэн хомуйар буолбуттара. Ол гынан баран, П. Головин туһаммыт хабыр ньымаларын ким да иһигэр киллэрбэтэҕэ, ылымматаҕа чуолкай.
   Онон түмүктээн суруйдахха маннык. Ф.Ф. Захаров айымньыта билиҥҥи кэмҥэ олус наадалаах темаҕа суруллубут айымньы диэн көрүөх тустаахпыт. Бу историко-документальнай уус-уран айымньытыгар ааптар бэйэтин историческай билиитин үрдүк таһымын көрдөрөр. Интэриэһинэйэ диэн, кини номоххо киирбит түгэннэри историческай чахчылары кытта дьүөрэлэһиннэрбит. Мин саныахпар, бэйэтин норуотун историятын билэ сатыыр ааҕааччы бу кинигэни сөбүлээн ааҕыаҕа.
   А.А. Борисов,
   историческай наука доктора

Федот Захаров Үйэ кирбиитигэр

Үйэ кирбиитигэр

Хос быһаарыылар

Былыргы дьыл историк хараҕынан: номох уонна олох

Федот Захаров
Үйэ кирбиитигэр