-------
| Библиотека iknigi.net
|-------
|  Платон Ламутский
|
|  Нимкакич
 -------

   Платон Ламутскай
   Нимкакич


   П. Ламутскай «Нимкакиһын» ураты суолтата

   Платон Афанасьевич Степанов-Платон Ламутскай – эбээн бөдөҥ поэта, суруйааччыта – төрөөбүтэ 100 сылын туолла. Кини төрөөбүт тылынан элбэх хоһоон, поэма, оҕолорго аналлаах кинигэлэри биэрбит, Саха сиригэр уонна нууччалыы тылбаастанан Россияҕа киэҥник биллибит поэт.
   Псевдонимын «ламут» диэн эбээннэри нууччалыы ааттаабыттарыттан таһаарбыт быһыылаах. Сахаларга Лаамы – Охотскай муора аата. Кырдьыга да, кини төрүттэрэ Охотскай муора кытылларыттан тэнийэн, хотугулуу илин түһэн, билигин эбээн диэн ааттанан, көһө сылдьар былыргы биистэн тахсыбыт. Платон Афанасьевич норуотун түҥ былыргытын, үгэстэрин, олоҕун илгэтин бэркэ мындырдаан хомуйбутун, үөрэппитин түмүгэр «Сир иччитэ» диэн эбээн бастакы романын бэчээттэппитэ.
   Мин 90-с сылларга Саха сиринээҕи кинигэ издательствотын кылаабынай эрэдээктэринэн үлэлиир кэммэр Ламутскай романа издательствоҕа сахалыы тылбаастанан (тылбааһы биллиилээх прозаик уонна тылбаасчыт Петр Аввакумов оҥорбута) киирбитэ. Ол иннинэ эбээн суруйааччыта Андрей Кривошапкин бастакы романа бэчээттэнэргэ мэктиэлэнэн киирбитэ, уочаракка сытара. Андрей Васильевич учууталыгар, ытыктыыр киһитигэр – Платон Ламутскайга бэйэтин уочаратын туран биэрбитэ. Кырдьаҕас суруйааччы итинник норуотун бастакы романын ааптарынан ааттаммыта. Андрей Кривошапкин, эдэр киһи быһыытынан, ити үтүө быһыытын түмүгэр Ламутскай романа уочарата суох быһа бэчээттэнэр, ааҕааччыга тиийэр кыахтаммыта.
   Платон Афанасьевич төрөөбүт тылын тэҥэ бииргэ олорор сахаларын тылын бэркэ баһылаабыт киһи этэ. Ол курдук, сахалыы уус-ураннык маннык этэрэ: «Уонна, доҕоттоор, эһиэхэ эбии тугу баҕарыамый? Баҕарыам этэ эһиэхэ ол уулуу турар оҕус хараҕын курдук үтүө доруобуйаны!» Итинник уратытык, уу сахалыы этии кини сахалары кытта алтыһан олорбут Ламыҥха ууһуттан төрүттээҕиттэн эбитэ буолуо. Дьиҥ саха да киһитэ итинник уобарастаахтык, адьас харахха көстөрдүү этэрэ биллибэт. Мин кинини кытта кэлин эрэ сылларыгар алтыспытым да, кини киһи уонна суруйааччы быһыытынан умнуллубат сэбэрэтин ончу умнубаппын: кыра уҥуохтааҕа, арылхай харахтааҕа, ураты оонньуулааҕа-күлүүлээҕэ.
   Биирдэ Саха сирин суруйааччыларын сойууһун съеһигэр киниэхэ ыраах Халыматтан, Березовкаттан, кэлбит суруйааччы быһыытынан тыл биэрдилэр. Платон Афанасьевич бэрт дуоспуруннаахтык, лоп бааччы хааман тырыбынаҕа таҕыста. Арай тырыбынаттан киһибит сүүһэ эрэ көстөр. Онтон эттэ: «Бээрэ, бу мин турабын дуу, олоробун дуу?.. Арааһа, сатанымаары гынным…» – диэн тырыбына ойоҕоһугар туран эрэ тыл эппитин өйдүүбүн.
   Оттон Үөһээ Халыма Арыылааҕар ыытыллыбыт хотугу норуоттар түмсүүлэрин дьонун кытта оскуолаҕа көрсүһүүгэ киһибит эбээн оҕолоругар сахалыы тыл эппитэ. Кинини биһиги бөлөхпүт сүрүн киһитэ норуодунай поэт Күннүк Уурастыырап олус ытыктыыра. Киэһэ интэринээккэ хоннорбуттарыгар, харабыл дьахтардыын эбээннии кэпсэттэ. Онуоха дьахтара: «Ээ, бу киһи албыннаан саҥарар, кинини мин өйдөөбөтүм», – диэтэ. Мин эттим: «Платон Афанасьевич, хайа, доҕоор, төрөөбүт норуотуҥ дьоно эн тылгын өйдөөбөт эбит дуу?» Платон Афанасьевич маннык холкутук хардарда: «Эбээн тыла элбэх диалектаах. Бу Үөһээ Халыма эбээннэрин тыла, кырдьык, биһиги, ламыҥкылар, тылбытынааҕар улахан уратылаах. Ону этэр». Ол иһин, быһыыта, оскуолаҕа сахалыы саҥарбыт эбит.
   Олунньуга балачча тымныы этэ даҕаны, Платон Афанасьевич бэргэһэтин сэгэтэн, көлөһүн бачыгыраабыт кэтит сүүһүн маччата сылдьара. Кини Березовкатыттан Орто Халыманан эргийэн хойутаан кэлбитэ уонна, көрсүһүүлэр бүтэ иликтэринэ, Орто Халыматыгар эрдэ көппүтэ.
   Мин биир түгэҥҥэ Ламутскай «Эвен икэн» диэн хордуон тастаах дьоһун хоһооннорун уонна поэмаларын кинигэтин, эбээн тылын билбэтэрбин да, эрэдээктэр быһыытынан бэчээттэтэн таһаартаран турабын. Буукубанан көрөн. Ол бэрт эрэйдээх мындыр үлэбэр миэхэ Андрей Васильевич Кривошапкин уонна Варвара Григорьевна Белолюбская-Аркук көмөлөһөн тураллар. Мин эбээн суруйааччыларыттан Василий Лебедеви уонна Василий Кейметинов-Баргачааны кытта билсэр, доҕордоһор этим. Билигин Аркугу, Нулгынэты кытта билсэбин.
   Ааспыт 2019 сыл балаҕан ыйын 17 күнүгэр миэхэ, Ойуунускай музейыгар, эбээннии, сахалыы, нууччалыы хоһоон, кэпсээн кинигэлэрдээх Анатолий Платонович Степанов кэлбитэ. Кини аҕата сахалыы суруйан хаалларбыт «Нимкакич» диэн обургу поэматын: «Аҕам 100 сылыгар, эһиил, бэчээттэппит киһи», – диэн миэхэ аҕалбыта. Дневникпэр маннык суруллубут: «Поэманы билиһиннэрэ, аахтара аҕалла. Балачча халыҥ. Ааҕан эрэбин. Сахалыы суруллубут да, үгүс эбээн тыла баар. Олору быһаарбыт киһи. Холобур, өрус диэн тыл баар. Ол, арааһа, биһиги өрүспүт буолбатах быһыылаах. Ааҕааччыга, саха ааҕааччытыгар, быһаарар сөп. Айымньытын түҥ былыргыттан саҕалыыр. Онно жужан бииһэ ахтыллар. Ону кылгатан жуан диэн суруйар. Былыргы түүрдэр бааллар. Урукку, билигин биллибэт холбоһуктар ааттара элбэх». Итинник бэлиэтэммиппин. Уолугар төннөрөрбөр элбэх тылларга сноска, быһаарыы биэрэр наадатын ыйбытым.
   Мин бэйэм, «Быралыйбат былыргы» (2005), «Умнуллубат урукку» (2015) уонна ити икки кинигэҕэ киирбит уонна киирбэтэх былыргы тыллар, ааттар тустарынан «Хаппаргар хатаа» (2015) кинигэлэри бэчээттэппит киһи быһыытынан, Платон Афанасьевич төрүттэрин төрдүн поэматыгар сырдаппытын, бэрт элбэх историческай матырыйаалы көтөхпүтүн, ырыппытын, аан бастаан уус-уран суруйууга киллэрбитин кэрэхсии аахтым. Эбээн кырдьаҕас поэта уонна суруйааччыта Платон Ламутскай «Нимкакич» поэмата бэчээттэнэн таҕыстаҕына, ааҕааччылар сэҥээриэхтэрэ дии саныыбын. Эбээн норуотун төрдүн үөрэтиигэ Ламутскай туспа көрүүтүн, бука, сыаналыахтара.
   Билиҥҥи хараҕынан көрдөххө, сорох сирдэргэ ситэ сырдатыллыбатах, чочуллубатах түгэннэр баалларын да иһин, ааҕааччы эбээн кырдьаҕас суруйааччытын көрүүтэ киэҥин, дириҥин, мындырын өйдүө. Бу айымньы, баҕар, эбээн норуотун былыргы историятын уус-уран ойуулааһын бастакы холонуутун да быһыытынан кэрэхсэтиэ. Эдэр чинчиһиттэргэ, суруйааччыларга саҥа санааны угуо, Саха сирин биир айымньылаах литературатын кэриҥин кэҥэтиэ, ураты жанрынан байытыа.
   Николай Винокуров-Урсун,
   поэт, кириитик, кыраайы үөрэтээччи,
   СӨ П.А. Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата


   Нимкакич [1 - Нимкакич – номох.]

   Маҥнайгы сүһүөх торума
   Өбүгэлэри быһа охсуу (холуйуу)
   Хаһан эрэ, ханна эрэ
   Кыыл киһи икки ардынан
   Ҥивэничэн өбүгэлэрдээх,
   Иҥаричан төрүттээх
   Өлө-өлө тиллибит,
   Тимирэ-тимирэ күөрэйбит.
   Ийэ буор дойдуларын,
   Үөскээбит алаастарын
   Быраҕан кэбиспиттэрэ
   Быданнаабытын кэннэ,
   Былдьаһыктаах үйэлэргэ
   Үтүрүйтэрэн-үтүрүйтэрэн,
   Үҥүүлээх батыйаҕа
   Кэйдэрэн-кэйдэрэн,
   Эвэскэн уус удьуордара
   Хантан эрэ күөрэйтэрэ.
 //-- * * * --// 
   Үһүйээн, номох сураҕынан
   Иһиллэр ээ киэҥник:
   Соҕуруу дойду сылааһыгар,
   Дьоллоох күн уотун анныгар,
   Төгүрүк ыйдаах күөх уйгу
   Лиҥкинэс мастарын быыһыгар,
   Киэҥ истиэбин иэнигэр,
   Оччолорго киэҥ сурахтаах
   Эвэскэн судаарыстыбата
   Туругуран ахан турбут,
   Атыттары ымсыырпыт
   Диэн номох баара эбитэ үһү.
 //-- * * * --// 
   Ол маннык эбитэ үһү:
   Наһаа былыр Азияҕа
   Гууннар биис уустарын
   Бастакы сойууска Модэ —
   Улахан деятель түмпүтэ.
   Сүрүн уустар сүөһүлэнэн,
   Сорох бараан мэччирэҥинэн
   Биир күҥҥэ манна истиэпкэ,
   Иккис күҥҥэ ол хайаҕа
   Көһө сылдьан бытарыйар,
   Мөлтөх да тэрээһин буоллар,
   Киэҥ сири тилийэ сабардаабыт,
   Модэ сойуус баара киэптээбит.
 //-- * * * --// 
   Бу судаарыстыба иһигэр
   Эвэскэннэр эмиэ бааллара.
   Ол иһин биис уустара,
   Сэриигэ хотторбут биис буолан,
   Гууннар кулуттарын курдук
   Даан төлүүртэн куоппаттара,
   Харахтарын өрө көрбөттөрө.
 //-- * * * --// 
   Ол эбиитигэр
   Хас да үйэлэр усталарыгар
   Гууннар баһылыктара Модэ
   Хоту-соҕуруу походтары
   Тэрийтиирэ, байаары.
   Ол походтар дьалхааннара
   Эвэскэннэр олохторун
   Огдолутан барбыта.
   Гууннар баһылыктарын иннигэр,
   Жуаннар [2 - Жуан – номоххо биллэринэн: жужан.] сирэйдэрин ортотугар
   Эвэскэннэр аймахтарыныын
   Кыыл курдук көстөллөрө.
   Ол иһин кырыктаахтык:
   – Сэрииһитэ бэрт кыыллар,
   Ураһаларыгар баттыахха,
   Талыахха, кыдыйыахха! – диэннэр,
   Эвэскэн түһүлгэтин
   Биир-биир кыдыйар буолтара.
 //-- * * * --// 
   Ити Эвэскэн биис тарҕаһан,
   Сир устун барыах эбиттэр.
   Онуоха
   Үҥүү-батас күүһүнэн
   Омуктарга кыайтаран,
   Сир устун үүрүллэртэн,
   Наматкан удьуора биир уол —
   Сэрииһит хоһуун Чибдэбил
   Эвен удьуорун түмпүтэ,
   Биир сойууһу тэрийбитэ,
   Ону Сяньби [3 - Сяньби – Л. Гумилев суруйарынан, бу биистэн монголлар үөскээбиттэр.] диэн ааттаабыта.
   Ол биис уустарын ааттара
   Төрүт түөрт бырааттыы эбиттэр:
   Улахан уус – Эвэскэн,
   Үгүс аймах – Намасхаан,
   Кыахтаах – Увань Отласив,
   Амартан симиэстээх – Орогон.
   Ити ааттара үйэлэргэ
   Омугун көрдөрө иҥпитэ.
   Кинилэр ыаллар көс аймах
   Жуан сойууһун тэриммиттэр.
   Инньэ гынан чугаска
   Кырыктаах ыал баар буолта.
 //-- * * * --// 
   Ол да буоллар ыаллаһан,
   Сойуустар син олорбуттара.
   Чибдэбил хоһуун уолаттара,
   Кини көтөр кынаттара,
   Аймахтары түмэллэрэ.
   Биир талаанньыт киирдэҕинэ,
   Бары саба түһэллэрэ.
   Сяньби сойууһун көмүскүүллэрэ.
   Кырдьыга,
   Бастаан кинилэр күүстэрэ
   Итиниэхэ эрэ сөп этэ.
 //-- * * * --// 
   Бары барыта төрүөттээх,
   Куһаҕан хайаан да оҥоһуулаах.
   Сөрөгө дьоно Орочоллор
   Икки ыал ураһата
   Быстах бултуу сырыттахтарына,
   Жуан сэриитэ кэлэн,
   Ньимси сотон барбыттар,
   Сурт ураһатын эрэ хааллартар.
   Ону кэлэн,
   Орпут биир кыыс оҕо
   Сөрэчэҕэ тыллаабытын
   Чибдэбил истэ оҕуста.
 //-- * * * --// 
   Талаанньыт ыалдьыттыын
   Өр ыаллаһар сатамматын
   Чибдэбил кагана өйдөөбүтэ.
   Туора сылдьар атаҕастабылыгар,
   Сорго-муІҥа киириэн
   Аны төрүт баҕарбатаҕа.
   Ол иһин
   Саа-саадах эрэ күүһүнэн
   Утары кимэри ордорто.
 //-- * * * --// 
   Манна ыҥырсыы тыаһын,
   Сэриигэ бэлэм түбүгүн
   Жуан сойууһун каганата
   Истэ охсубут этэ.
   Кини дьонун түмэ тардан
   Урут сэриилиир санаалааҕа.
 //-- * * * --// 
   Ол да үрдүнэн Чибдэбил
   Жуан кагана хайаларыгар
   Уруттаан тиийэ охсон,
   Ох саатынан куһуйуон,
   Үҥүүнэн өтөрүтэ түһүөн
   Баҕаран, суһаллык тэриммитэ.
   (Ол кэмҥэ Чибдэбил каган
   Саталлаах сэрииһитинэн
   Сураҕа киэҥник иһиллэрэ).
 //-- * * * --// 
   Хамначчыт Жуан хаанынан
   Сааны-саадаҕы хааннаатылар;
   Эйэҥкэ Ачурма удаҕан
   (Оччолорго эр ойуун суоҕа)
   Сэрииһиттэр суолларын
   Алгыы охсон атаарда.
   Чибдэбил хара быыһык
   Саҕынньаҕын иһинэн
   Икки хос атыыр тириитэ
   Куйаҕын кэтэн кэбистэ.
 //-- * * * --// 
   Жуан хайатын быыһыгар,
   Чибдэбил сэриитин тоһуйа,
   Жуан каганата утары көрүстэ.
   Дьалхааннаах элбэх сэриини
   Манна түмпүт эбит этэ.
   Кырыктаах кырыыс сирэ
   Манан буолуон сөп диэн,
   Сабаҕалаабыт курдуктара.
 //-- * * * --// 
   Хаһан Чибдэбил сэриитэ
   Ойууру-тыаны сирэйдэниэҕин
   Жуан каганата сэрэйбэтэҕэ.
   Кини сэриитин түмэн
   Иннигэр куйахтаммыта.
   Ол кэмҥэ Чибдэбил сэриитэ
   Инники күөҥҥэ дуона суох,
   Ол оннугар өстөөх кэтэҕэр
   Сүрүн күүһүн илдьэн,
   Окко-маска саһыарта.
 //-- * * * --// 
   Кыргыһыы илдьитэ буолааччы
   Икки өттүттэн тыҥ хатыыта
   Барыта ньим барда.
   Онуоха бэйэ бодотун көрүнүү,
   Өйү-төйү булунуу
   Суоһа-суодала тирээтэ,
   Өлүү аана аһыллаары турара.
 //-- * * * --// 
   Дьэ кэллэ… Чибдэбил хаһыыта,
   Батыйата күҥҥэ килбэҥнээтэ,
   Үҥүүтэ кытта имэҥирдэ.
   Ону кытта тэҥҥэ ох саалар
   Өстөөххө ыалдьыттаатылар.
   Жуан оннооҕор элбэх оҕо
   Чибдэбил үрдүгэр кыырайда.
 //-- * * * --// 
   Инники күөннэр өлөрсөн
   Ортолоон эрдэхтэринэ,
   Чибдэбил хаһаас сэриилэрэ
   Өстөөх кэтэх ойууруттан
   Оннооҕор уон алдьархайдаахтык,
   Өстөөҕөр саба түһэн,
   Аҥаар уһугуттан имиттэ.
 //-- * * * --// 
   Дьэ манна баара:
   Өрө-таҥнары эккирэтиһии,
   Үрүө-түрүө сырсыакалаһыы,
   Онно бааһыран ынчыктааһын.
   Аппа-дьаппа быыһынан
   Куотан эрээччи да элбээтэ,
   Хойуу ойуур быыһыгар
   Саһааччы да үксээтэ.
 //-- * * * --// 
   Жуан каган тиһэх күүһүн
   Арҕаҕар саба баттаата.
   Каган төбөтүн быһа баттаан
   Чибдэбил бэлиэ астарда.
   Кыайыы-хотуу бэлиэтин
   Хааннаах илкэни туруортарда.
   Онтон
   Баайы-дуолу олоччу талаан,
   Хотторбут хамначчыты үүрэн,
   Чибдэбил суолун анаан биэрэн,
   Кыайбыт аатын иҥэрэн,
   Тыаһаан-ууһаан, хаҥкынаан,
   Соруйан суос бэринэн
   Дойдутугар тиийбитэ.
 //-- * * * --// 
   Мантан Чибдэбил баһылыктаах
   Сяньби сойууһа улахан суостанна:
   Оннооҕор тюрк-каганат
   Эвэскэннэри өҥөлдьүйбэт,
   Тула өттүнээҕи ыаллары
   Аны сабдыҥнаабат буоллулар.
   Төһө өр маннык буолуоҕун
   Ким дьылҕалыах муҥай!
 //-- * * * --// 
   Чибдэбил син сүгүн олорбот,
   Наҕыллык кырдьыан баҕарбат:
   Тула өттүн көрүнүөн —
   Походтары оҥортуон
   Санаата кыдьыгыран барар,
   Күүһүн-уоҕун түмэр.
 //-- * * * --// 
   Өр-өтөр тардыллан турбакка,
   Поход Амары [4 - Амар – Амур өрүс.] таҥнарда.
   Бу киэҥ сир иэнигэр
   Иччитэх курдук этэ.
   Арай
   Маньчжурия диэкиттэн кэлэн
   Сүөһүлээх оронойдор
   Олохсуйбут эбиттэр.
   Кинилэр төрдүлэрэ
   Эвэскэннэр удьуордара эбит.
   Ол иһин Чибдэбил кагана
   Бэйэтигэр холбообута
   Уонна, тугу да тыыппакка
   Төннөн бардар даҕаны,
   Бу киэҥ Амар устун
   Эвэскэннэри олохсутан,
   Бултаах-астаах дойдуну
   Баһылаабытынан барбыта.
 //-- * * * --// 
   Чибдэбил санаата син сиппэт:
   Аны Лами [5 - Лами – сахалыы Лаамы, Охотскай муора.] обургу кытылын
   Өҥөйтөлүөн баҕарар;
   Маннык сүдү Ламига
   Туохтар тоҕуоруйбуттарын,
   Ойоҕостоһор ыал буолуон,
   Кимнээх баалларын билиэн
   Сүрдээҕин баҕарбыта.
 //-- * * * --// 
   Бу поход айана дохсуна,
   Туох баарын тоҕо үктээн
   Лами кытылын булбута.
   Онно булчут уйгурдар
   Биирдии бултана сылдьалларын
   Селенга диэки кыйдаабыта.
   Ох саа бастакы тыаһа
   Эвэскэннэргэ уйгурдар
   Үйэлээх өстөрүн тэрийтэ.
 //-- * * * --// 
   Чибдэбил бэйэтин дохсун күүһүгэр
   Бигэ эрэллээх буолан,
   Ол уйгур өс-сааһын
   Төрүт да билэ сатаабатаҕа.
   Кинилэр сирдэрин олоччу,
   Баай хара тыаны ботуччу
   Баһылаан ахан киирбитэ,
   Сырыыта мэнээх хаалбата±а.
 //-- * * * --// 
   Хас да походтар дьалхааннара
   Чибдэбил күүһүн ылбыттара.
   Бүтэһик походун кэнниттэн
   Улаханнык илистибитэ.
   Кырдьардыын-ыарыылыын
   Кыаҕын былдьатан испитэ.
   Каган Чибдэбил бэйэтэ,
   Кырдьар кырыыс кэлэн,
   Түҥкүрэ кырдьыбыта.
   Ол эбиитигэр ыарыыта
   Сойууһун салайар кыаҕын
   Букатыннаахтык эһэн,
   Соҕурууттан, арҕааттан
   Суоһуур өстөөх алдьархайтан
   Эвэскэн аймаҕы көмүскүүр
   Кыаҕын букатын сүтэртэ.
 //-- * * * --// 
   Оҕолоро алдьархай чугаһын
   Бэркэ дьиксинэ көөртөрө:
   Каган оннугар баһылык,
   Сяньби сойууһу иилиир,
   Хоһуун оннугар хоһуун,
   Норуотун бииргэ түмэр
   Эрэллээх тойон наадата.
   Ону Чибдэбил аҕа аныыр
   Киэҥ-дэлэй былаастааҕа.
 //-- * * * --// 
   Бу иирсээн дириҥэ суох,
   Киэҥ айгыр улаҕата суох
   Мөккүөн дуола буолуоҕун
   Өйиндьэ туора түстэ,
   Сяньби сойууһун үрэйээри сорунна.
   Оччотооҕу дьиикэй дьон
   Санаалара улахан хабыра
   Маннааҕы иирсээҥҥэ тиэртэ.
   Ол хайдах силистэммитин
   Мин манна кэпсиим.
   Сөрөгэ:
   Аҕа баһылыкпыт,
   Кырыйда диэн атаҕастаабаппын,
   Быһыы-майгы күһэйдэ.
   Эн истэн сэргии түс эрэ.
   Биһи эмиэ соторунан
   Жуаннар кэптэрин кэтиэхпит.
   Ол иһин эрдэтинэ,
   Эн оннугар бу сойууһу
   Убайбыт баһылыыра
   Төһө-хачча буолуо этэй?
   Биһи хайдах буолабытый?
   Хайдах көмүскэнэбитий?
   Ону тобулар уолдьаста.

   Кырдьаҕас Чибдэбил тойон
   Халтаһатын тордуоҕунан
   Өрө тардан атытта.
   Уота өспөт хараҕынан
   Сөрөгэни көрөн ылла.
   Кэһиэхтээх куолаһынан
   Саҥаран киирэн барда,
   Тохтуу-тохтуу онолуйда.
   Чибдэбил:
   Сөбү этэҕин.
   Барыта бүттэ манан.
   Солуни убайыҥ арай
   Соргулаах суолу тобулуо.
   Сөрөгэ:
   Күн аҕа баһылыкпыт,
   Эн тугу тобуларгын,
   Бырааттыылар биһи барыбыт
   Күүтэбит туох дииргин.
   Чибдэбил:
   Истиэп иэнэ кыараабыт,
   Бултуур да сир былдьаһыктаах.
   Онон убайдаргын ыҥыр,
   Сүбэлэһэр кэм да ыгым.
   Кырдьан эмиэ буорайдым,
   Бүтэр тиһэх күн тилиннэ.
   Оо, хаарыан тэрийбит сойууһум
   Үрэллиэх муҥа буолуо дуо?!
 //-- * * * --// 
   Итинник сорудах кэнниттэн
   Олоруох бокуой кэлиэ дуо?!
   Уучах кыыл тыынынан
   Сүүрдэн эргийэ оҕустулар.
   Уолаттар кэлэ охсоннор
   Аҕаларын тула олордулар.
   Кэһиилээх матаҕа тутан
   Аҕаларыгар үҥүлүттүлэр.
   Уонна кини тылын күүтэн
   Аҥаһан аххан олордулар.
 //-- * * * --// 
   Чибдэбил:
   Оҕолоруом, мин сотору
   Үөһээ дойдуга барабын.
   Холболоон бараҥҥыт ону
   Үс тииккэ араҥастаарыҥ.
   Бөҕө гына оҥорооруҥ,
   Хараллар иэспин толорооруҥ!
 //-- * * * --// 
   Бары да хоп курдук:
   Хараллар иэскин толоруохпут.
   Биһигиттэн бардаххына
   Хайдах ыал буоларбытын
   Инникитин ыйыах этиҥ!
 //-- * * * --// 
   Чибдэбил:
   Сяньби сойууһу тэрийэн
   Аймахтары бииргэ түмтүбүт.
   Ол үрдүнэн сорохторбут
   Ыраах куотан барбыттара,
   Нанахайдаах күрэммиттэрэ.
   Кинилэри ситтэххитинэ
   Урууларбыт дии санаарыҥ!

   Ол оннугар Тюрк-каганат
   Улаханнык кыаҕырда.
   Кэннибититтэн кэнэйдээн
   Сүгүн олордоро суох!
   Дьэ, уолум Ньөлбуни нохоо,
   Каган оннугар каган
   Билиҥҥиттэн буолуоҥ буоллаҕа.
   Итини бары истиҥ,
   Барыгыт бас бэриниҥ!
   Солуни:
   Каган оннугар каган
   Ньөлбуни буолара сөбө.
   Оччоҕо сойууһу араҥаччылыыр,
   Олоҕу инники түмэр
   Баһылык оннугар тойон,
   Аҕа анаммыта эскэн!
   Өйиндьэ:
   Күн аҕа баһылыкпыт,
   Олоҕум салҕаннын диэммин
   Үлүгэрбит өҥөйөөтүн
   Үтүө, төрүт аҕабыттан
   Өрүһүйэр суолу тобул диэн
   Каган үс-бараа күлүккэр
   Сүгүрүйбүтүм баара.
   Дьэ, алаатыка, оҕолоор,
   Олохпутун өрүһүйүө диэн,
   Күнү-дьылы күөнтүөҕэ диэн,
   Өй-санаа бүгүҥҥүлээҕин,
   Дьаһалынан сарсыҥҥылааҕын
   Булан-булан ордороҥҥун
   Хаарыан күнү өһө±үрдэн,
   Түҥнэри төлкөлөөтөҕүҥ!
   Олорбуппут эрэ сыччах
   Буолуо суоҕа дуо, аҕаа?
   Ньөлбуни:
   Харыс иннин көрбөккө
   Кыччаҕар тугу диирий?
   Улуу үрэхтэн уларыйан,
   Туспа дойдуга тиийэн
   Каган буолаары тиистэ дуо?
   Хомуруйбут иэстэлгэр,
   Ити баламат тылгар
   Батас оонньуутун ыҥырдыаҥ?
   Ээххин этитиэхпин санаан,
   Быраатым диэммин тохтоотум.
   Ньүдьү-балай эйигиттэн
   Ас тахсыан көрбөппүн ээ.
   Өйиндьэ:
   Каган буолан өйүүргүн,
   Түскэн олоҕу тускулуоххун
   Ончу көрбөт буолуохпут,
   Иҥсэҥ адьас кыайыа эбээт!
   Сирэйбин кэрчиктэнэрбин
   Отой туохха да уурбаппын.
   Миэхэ суох үһү дуо батыйа?
   Толлуо диигин дуо, адьарай?
   Чибдэбил:
   Мин аҕа курдук аҕаҕыт
   Тиһэх тылбын этэбин:
   Аны күөн көрсөн эрэҕит дуо?
   Мин түмүк тылым маннык:
   Иирсээҥҥитин көннөстүҥ!
   Иирсээннээх эрилкэй мас курдук
   Дьоҥҥо абааһы көрдөрүмэҥ!
   Ону истибэт буолларгыт,
   Өбүгэ дьүүлүн ылыаххыт.
   Ньөлбуни:
   Иирээни тардар килчэгэр
   Тылын ылан көннөрдүн.
   Үөҕүллүбүт мин буруйбун
   Тугу да билбэккэ олордум.
   Быраат убайы ытыктаабакка
   Көмүрүө курдук эппитигэр

   Ити күтүр иннин ылыҥ,
   Өбүгэ дьүүлүн көрдөрүҥ!
   Өйиндьэ:
   Ньөлбуни күтүргэ
   Баһылатыам эрэ суоҕа!
   Өбүгэ дьүүлүнэн кыраныам,
   Аҕаа, миигин күүһүлээмэ!
   Чибдэбил:
   Дьэ, уолум, эн иһит эрэ,
   Биир силискэ үүммүт
   Түөрт мас бииргэ эмэҕирэр.
   Ону эрдэ араартаатахха,
   Сонно үргүлдьү өлөр-хатар
   Диэн ыччакка этиллэр.
   Өбүгэ дьүүлэ кытаанах,
   Күүһүлэниэхтээҕэр үүрүллүөҥ!
   Ону өйдүүгүн дуо, адьарай?
   Өйиндьэ:
   Дьэ бу кынчарҕан кэнники
   Сири кыаратар ини.
   Ох саа кыырайан тиийбэт
   Сиригэр дьүгэлийбит ордук.
   Чибдэбил:
   Хаан уруугуттан тэскилээн
   Син кырыыска бараҕын!
   Үйэлээх сааскар удьуоргун
   Харахтаабат гына андаҕай!
   Ол өбүгэҥ бастакы дьүүлэ.
 //-- * * * --// 
   Мас эмэгэт иннигэр
   Өйиндьэ андаҕайар.
   Барыларын иннилэригэр
   Өйиндьэ тыла өрөлөһөр:
   Өйиндьэ:
   Ньөлбуни каган түөһүгэр
   Сүгүрүйүөм кэриэтин
   Дьоммуттан арахсан быралыйыам,
   Ыт курдук киэр үүрүллүөм!
   Ийэлээх аҕаттан арахсар
   Ыараханын да иннигэр
   Уол оҕо санаата биир —
   Ол кэриэтэ буруйум иһин
   Абааһы аймах аргыстаныам.
 //-- * * * --// 
   Өйиндьэ өбүгэ дьүүлүн
   Күтүр киҥигэр ыллаҕа.
   Аҕа-ийэ кэриэһэ диэни
   Төрүт билбэккэ бардаҕа.
   Орочон дьоҕус аймаҕын
   Хаан уруутуттан араардаҕа,
   Ахтыһыы-ытаһыы муҥун
   Бастакы бу биллэҕэ.
 //-- * * * --// 
   Нанахай диэн убайдара
   Урут Амары таҥнарта.
   Ол амыдай туохтан оннук
   Дьүгэлийтин билбэппин.
   Кини кур суолун суоллаары
   Өйиндьэ соруммут этэ.
   Икки улахан удьуор
   Туора хааман биэрдэ±э.
 //-- * * * --// 
   Ити кэнниттэн сотору
   Каганнар каганнара тэгмэр
   Аатын ылбыт аҕа Чибдэбил
   Таҥараҕа барбыт диэн аатырда.
   Холботун үс салаалаах
   Адам тииккэ ыйаатылар.
   Уолаттар аҕаларын
   Кэриэстээн андаҕайдылар.
 //-- * * * --// 
   Удьуору бүтүн хаалларарга,
   Бииргэ ханыыны түмэргэ,
   Туора ыал күһэлтиттэн,
   Бүтүн хаалар туһуттан
   Ыраах дьаадьыйан биэрэн,
   Бүччүм сири булан баран,
   Олохсуйарга баҕардылар.
   Ньөлбуни баһылык буолла,
   Каган титулун ылла,
   Саатын-саадаҕын иилиннэ,
   Дойдутун үстэ эргийдэ.
 //-- * * * --// 
   Кинилэр эрэйдээхтэр
   Быстан-ойдон тиийэн,
   Амар Сэрэндьэтин,
   Эгдьэн [6 - Эгдьэн – улахан.] нам Сэлэнгэтин,
   Лами күөл кытылын,
   Өлэньэ Босагандьатын
   Сир-дойду оҥостоннор,
   Хара тыатыгар бултааннар,
   Далай уутугар балыктааннар
   Киһи-хара буолбуттара.
   Оччоҕо эрэ
   Өстөөх күөнүн утары
   Үҥүү-батас көрсөр кыахтааҕа.
   Ол күүһүн өҥө оҥостон,
   Хас да үйэлэргэ өнүйэн,
   Тигинээн олорбуттара.
 //-- * * * --// 
   Хайа танмаритын курдук
   Хойуу ной буруолаах,
   Халаан уутунуу күүстээх,
   Эрчим, хоһуун дьонноох
   Эвэскэн аймах удьуора,
   Бэһэл эвен аатыран,
   Увань хаана, «дьиҥнээх киһи»,
   Тоҕуоруйан олорбуттара.
 //-- * * * --// 
   Кинилэр чугас ыаллара
   Сүрдээх быһый кижи,
   Билигин мөлтөөтөр даҕаны,
   Сэрииһит удьуор бүрээт,
   Бэрт үгүс дарбаан тыастаах
   Курикэн омук баара,
   Ханна эрэ кыргыс диэн
   Атастар бааллара үһү.
 //-- * * * --// 
   Манна кэлэн эвэскэннэр
   Сорох ыаллары кытары
   Кырыктаах кыр өстөөҕө,
   Сорох аймахтардыын
   Уруулуу курдук эйэлээҕэ.
   Кинилэр үтүө үгэстэрин
   Кыра кыралаан ылбыттара,
   Бэйэ сорох абыычайдарын
   Атыттарга бэрсибиттэрэ.
 //-- * * * --// 
   Оо, бу удьуор тыынын салҕаан
   Дьиҥнээхтик киһитиппит
   Табаларынан көспүттэрэ,
   Таба ииттэн дьарыгыртара.
   Көлөлөөх омук аатыран
   Эвен Сибиири тунуйбут,
   Истиэп устунан сэмсээбит,
   Хоту-соҕуруу тиийтэлээбит.
   Оҕо төрүүр
   Сяньби сойууһун тобоҕун
   Ньөлбуни каганкан сирдиир.
   Үс аҕа ууһун биир-биир
   Бөлөхтөөннөр өйөннүлэр.
   Тэйдэр тэйэн, бардар баран,
   Тюрк-каган судаарыстыбаттан
   Быдан ыраах күрэннилэр.
   Күннэтэ үтүрүллүүттэн,
   Быһыта хадьырыллыыттан
   Быстах эрэ уоскуйдулар.
 //-- * * * --// 
   Мантан ыла сыал-сорук
   Дуоннаах син уларыйбатах.
   Тыыннаах буолар иннигэр,
   Булду бултуур туһугар
   Киэҥ сири тилийэ сүүрүөххэ,
   Иҥиир-күүс эрчимин
   Харса суох туттуохха.
   Күн ахсын ол оннук этэ.
 //-- * * * --// 
   Наматкан удьуор ыччата
   Ньөлбуни диэн аҕалаах,
   Буркан диэн ийэлээх
   Бэһэ эвен наматканнар,
   Элбэх хаан аймахтардаах,
   Кинилэр эрэ дэтэннэр,
   Баһылык удьуор сураҕыран,
   Бу дойдуга олорбуттара.
 //-- * * * --// 
   Онно
   Хотун Буркан дьонугар
   Кистээн үөрдэр кэһиилээх.
   Кини дьолуота сотору
   Уолу төрөтөн дьоллуохтаах.
   Оччоҕо үөрэн
   Хара тыата дьигиһийиэ,
   Далай уута долгуннуруо,
   Ойууртан кыыллара кыҥыа,
   Үрдүттэн көтөрө өҥөйүө.
 //-- * * * --// 
   Оҕо төрүүр – киһи төрүүр.
   Дарбаана суох буолуохтаах.
   Көтөҕөөччү эмээхсин
   Соҕотоҕун алгыахтаах.
   Оҕо төрүү соруммутунан
   Суукка иһинэн төрүөхтээх.
   Малааһыннаах үөрүүтэ
   Номнуо буолбут буолуохтаах.
 //-- * * * --// 
   Ийэ Буркан хоһулайан
   Үһүс хонугар төрөттө.
   Уол оҕо одьунааһын,
   Мөхпүтүнэн кэлээччи,
   Хайалар төбөлөрүн
   Логлорута хаһыытааччы,
   Үстээх үөҥэс сарыытын
   Хайыта тэбиэлээччи
   Оҕо дэнэр аарыматын.
 //-- * * * --// 
   Маннык сүдү сонуну,
   Кырдьык сөҕүмэр быһыыны
   Үөһээ халлаан диэкиттэн,
   Олох дьолун түстээччиттэн
   Таҥнары өҥөйөн көрдүлэр,
   Ханнык оҕо төрөөбүтүн
   Билгэлээн көрөн бардылар,
   Уолу бэлиэҕэ ыллылар.
 //-- * * * --// 
   Маны көрөн Орто дойду
   Аймах дьоно мустаннар,
   Үҥүүлэрин ууналаатылар,
   Үөрэ-көтө айхаллаатылар,
   «Алике! Алике!» – диэтилэр.
   Ону билэн аллараттан
   Өксүөннээх тыал түстэ,
   Этиҥнээх ардах кутта.
   Ариҥка оҕонньор өҥөйөн
   Тылын салбанан барда,
   Ынчык бөҕөтүн түһэрдэ.
 //-- * * * --// 
   Дьэ онтон эһэтэ,
   Дууһата хомойуоҕа диэн,
   Муннугар силиинэн бистэ,
   Хоһуун буоллун диэн эбэтэ
   Муустаах тымныы уунан сууйда.
   Алгыс үтүөтүн алҕааннар,
   Инникитин түстээтилэр,
   Малааһыны тэрийэннэр,
   Дьону-сэргэни үөртүлэр.
 //-- * * * --// 
   Үөрүү-көтүү ортотугар
   Кырдьаҕастар сылыктааннар
   Оҕо хоһууна чинчилиннэ,
   Дьүлнэкун диэн аат бэрилиннэ.
   Такымын иҥиирин көрөн:
   «Аҕатын эрэ туйаҕын
   Хатарыах оҕо», – дэстилэр.
   Мантан ыла кинини
   Им-дьимкээн ииттилэр,
   Күҥҥэ да көрдөрбөттүү
   Күндүтүк туттулар.
 //-- * * * --// 
   Күөх оттуу үүнэр оҕобут,
   Баардаах баара өтөн, уолбут:
   Үстээҕэр үчэһэ үрдүгэр,
   Биэстээҕэр эһэҕэ киирэр,
   Тоҕустаах лөкөйү соһор.
   Онтон ыла аҕата куруук,
   Бэйэтин тэҥнээҕин курдук,
   Уолун эрчийэр идэлээх.
   Атаҕар чэҥкээйилээх
   Хайаны өрө сүүрдэрэ,
   Уоттаах чоҕунан быраҕан
   Аһырык оҥороро,
   Кэнниттэн ыппыт оҕун
   Тиҥилэҕинэн хаптарара.
   Онтон ыла уоллара
   Аһырык чинчилэннэ,
   Туоллан киһи ахан буолла.
   Тыаҕа бултана сүүрэр:
   Муостаах күтэрэттэри
   Муостарыттан сыһан таһар,
   Күтүр киҥнээх адьарайдары
   Сабырҕахтарыттан сыһар.
   Кэргэннэнии
   Уол дьүһүнэ
   Симиллибиттии лаппаҕар,
   Бодолоох эбит Дьүлнэкун:
   Дараҕар кэтит сарыннаах,
   Маҥан төгүрүк сирэйдээх,
   Хара өрүү баттахтаах,
   Буут эти уурталаабыттыы
   Лоппоруспут быччыҥнардаах,
   Дүлүҥ саҕа сотолордоох —
   Чахчы бухатыыр көрүҥнээх,
   Киһи киэнэ модьута эбит.
 //-- * * * --// 
   Тоҕуһуттан сэрииһит дьонун (хөнэллэрин)
   Бэйэтин тула хомунна,
   Эрчим хорсун походтарга
   Бааттаах аата ааттанна.
   Киһи буолар кэскили
   Тэринэр кэмэ уолдьаста.
   Ол гынан баран, доҕоттор,
   Дьээбэ киһи дьээбэтик
   Кэргэҥҥэ тиксибит эбит.
   Дьэ ону анаан иһит.
   Дьэ маннык диэн мин кэпсиим.
   Сырыы киһи ибэдьитэ,
   Булчут киһи томадьыта,
   Биир сиргэ олоруо дуо,
   Түбүнэрин тохтотуо дуо?
   Ол сылдьан ийэтигэр этэр:
   Дьүлнэкун:
   Ийэ, сарсын ыраах барабын,
   Этэрбэспин алта хос уллар.
 //-- * * * --// 
   Ийэтэ сөҕө-махтайа,
   Түүннэри, күнүстэри түбүйдэ,
   Үйэҕэ да тэстибэт гына
   Уллуҥнаан бүтэрдэ:
   Мэнээх киһиэхэ анала суох,
   Арай бухатыыр кыайыа.
   Кырдьык даҕаны биһи уолбут
   Ааттыын ааттаах бухатыыр,
   Сүдү атаҕар кэтэн,
   Санаата дьэ ситэн
   Сэбин-сэбиргэлин иилиннэ,
   Ыраах бултуу аттанна.
   Арай
   Үрэх уҥуоргутугар түбэҕэ
   Аарыма кыылы өлөрөн
   Сүлэн астыы олордоҕуна,
   Кэлин өттүттэн киһилии
   Саҥа дорҕооно иһиллибит.
   Ол хоту өҥөйөн көрбүтэ,
   Батыйанан дайбаары гыммыта,
   АнарааҥІыта киһилии саҥалаах
   Хагдаҥ эһэ энэлийбитэ,
   Аҥаар мааны атаҕынан
   Муннун саба туттан,
   Кырыытынан кылыылаан
   Саҥа саҥалаах буолбута.
   Эһэ:
   Һэ! Һа! Дьаа, абыраа!
   Миигин өрүһүй, харыһый!
   Саатар өһөҕү да бэрсиий!
   Ыран өлөр кэллэ дии,
   Ас көрдөөн булбакка дьүүкэрдим,
   Абыраа, өрүһүй! Ар-ар!
 //-- * * * --// 
   Дьүлнэкун саҥата суох
   Кыылын буутун үІүлүттэ.
   Кырдьык итэҕэйэн онно
   Аһына одуулуу олордо.
   Эһэтэ аһыы сатыыр, мүлүктүүр,
   Айаҕыттан эт куота турар.
   Эһэ:
   Дьүлнэкун, бэрсибиккин дэ кыайбатым.
   Үйэлэргэ чөлэпкиннэммитим,
   Айахпын туора үүннэммитим.
   Ону эн эрэ босхолуургар
   Онир анаан кэбиспиттэр.
   Кытаат, дьа, абыраа даа!
   Кисо-кисо! [7 - Кисо-кисо – хос тыл.]
 //-- * * * --// 
   Дьүлнэкун хас да хос куйаарга
   Эриэһин тимирин ылан
   Батыйанан бысталаабыта,
   Эһэ чөлэпкинин босхолообута.
   Онтон үөрэн эһэ эймэммитэ:
   Эһэ:
   Аны үүммүн өһүлэҥҥин
   Дьоллоон абыраа, тоойуом!
   Өө-өө-ө!
 //-- * * * --// 
   Бастакытын үөнү итэҕэйэн,
   Иккиһин абыраары,
   Дьабадьытыттан харбаабыта —
   Хаҥас илиитэ хам сыһынна.
   Ону эрэ күүппүт адьарай
   Иннин диэки ыстанна,
   Бии ытылҕаҥҥа түһэрдэ.
   Дьүлнэкун уол эрэйдээх
   Үктэнээт,
   Көтөр сиригэр көттө.
   Айан дьоно диэн ааттаан
   Ыыра тохтоон көрбөтүлэр,
   Сырыы дьон сылайдыбыт диэн
   Сынньанаары санамматылар.
   Төһө-хачча барбыттарын
   Бэйэлэрэ да билбэтилэр,
   Ол иһин, Дьүлнэкун
   Өй ылан батыйатынан
   Эһэ төбөтүн туһаайан,
   Чаалкайа, таһыйа истэ.
   Ап куйах тоһуура түбэһэн,
   Хотторбокко чаҕыллар.
   Ону ол диэбэккэ эрэн,
   Үрдүк хайаны өрө сүүрдэ.
   Эһэ:
   Эдэр оҕо талыыката,
   Төһө хачча хорсун эбиккин
   Манна сүрэхтэнэн көр!
   Эн маҥнайгы дьоҕуланар
   Төрүөккэр бу тириэртим-ээ.
   Уол оҕо одьунааһа,
   Сэрэн-сэрбэн эрэ, нохоо!
 //-- * * * --// 
   Дьүлнэкун көрдөҕүнэ, арай
   Туруору хайа оройо,
   Түгэҕэ суох дьаппа иһэ.
   Эһэтэ таҥнары төкүнүйдэ.
   Ону кытта барсан иһэн
   Уол өлбөт сүбэтин тобулла:
   Тааска бастакы охсуллууга
   Батыйатын тайыыланна,
   Иккис иэдээн кэлбитигэр
   Иккистээн тайыыланан
   Таас анныгар кыырайда.
   Хайа анныгар эһэтэ
   Атаҕын сыһа сылдьар,
   Төбөтүн алларар куттал
   Айаннарын эмиэ салҕаата.
   Эһэ:
   Уол оҕо одьунааһа,
   Бастакы буому туораатыҥ.
   Аны иккис тоһуургуттан
   Куотарыҥ биллээхтээбэт.
   Эйигин дьоҕулуур далай
   Ооҕуй бадараанныыр дьэбэрэтэ
   Хоһуун киһи хоһуунуҥ.
 //-- * * * --// 
   Арай
   Уол иннин көрдөҕүнэ:
   Уһуга-туората биллибэт
   Биир кэм далай былҕайбыт,
   Арай биир кэм будулуйар.
   Эһэ уу иһинэн-үрдүнэн
   Балыктыы ундьулуйда,
   Дьүлнэкуну тимирдэ сатыыр.
   Онуоха киһи киһилии хоһулайда,
   Ох саатын харбаан ылла,
   Уҥуоргу диэки туһаайда,
   Ытан аптаан кэбистэ.
   Далай уута тоҥмуттуу
   Мууһуран суол буолла.
   Ол устун дыбдыйда.
   Эһэ уҥуор дууһата эрэ
   Сыккыраан тиийбитин
   Оройго биэрбитигэр
   Айанын салгыы турда.
   Этэҥҥэ ааспыт аастаҕа,
   Инники тоһуур турдаҕа.
   Айан дьоно айанныыллар.
   Сылайыы диэн манна суох,
   Сырыы суһалсыйан истэ,
   Кэннинэн кэхтэр диэн суох.
   Эһэ:
   Туох-ханнык үс туомнаах,
   Дьүлэку, маны ааспаккын.
   Уот кыһыл тылынан салатан,
   Эйигин сиэтэ илдьэбин.
   Ааттаах аатыҥ сураҕыран
   Арай эр сүрэх быыһыаҕа.
   Өлөр да буолларгын,
   Хайдах өлөргүн кэтэн эрэ.
   Ол эрээри,
   Сэбэрэҕин тардын эрэ!
 //-- * * * --// 
   Дьүлнэкун көрдөҕүнэ тула:
   Сири уот тылынан салаабыт,
   Кулуһун умайан куйаарбыт.
   Эһэ оройунан уокка түстэ.
   Уот төлөн салаабытынан
   Туора эрийиэх буолла.
   Онуоха
   Дьүлнэкун батыйатын килбэҥнэттэ,
   Уот тылы быһыта оҕуста.
   Ол ахсын уот мөлтөөтө,
   Кэнникинэн умулунна.
   Уот уҥуоргутугар эһэ
   Түүтүн ньылҕаарыччы саланна.
   Уонна айаны салҕаан
   Сүүрбүттэрин тохтоппотулар.
   Ол тухары оройун
   Алларар алдьархай тирээтэ.
   Кэнникинэн сотору-сотору
   Часкыйар буолла эһэ:
   «Айа, өлөрүмэ, түксү!»
   Уол сэтэрэ-сэтэрэ
   Ордук омуннура истэ,
   Буомнары туораатаҕын ахсын
   Күүһүгэр күүс эбилиннэ.
 //-- * * * --// 
   Төһө-хачча сүүрбүттэрин
   Оччо диэн мээрэйдээбэттэр.
   Кырыаран кыһыгыраттаҕына,
   Кыһын эбит дии саныыллар,
   Ирдэҕинэ, сайын ээ дэһэллэр.
   Эһэ:
   Кыыс оҕонон итэйэр
   Уолан сааһыҥ сиппит эбит,
   Кэргэннэнэр уочаратыҥ
   Уолдьаспыт, туолбут эбит.
   Ол иһин күтүөт оҥостуом,
   Кыыс дьахтар талыытын биэриэм.
   Миигин өлөрүмэ, тоойуом.
   Айа, оройбун тобулума.
 //-- * * * --// 
   Түһүлгэ ортотугар
   Эмискэ баар буола оҕустулар:
   Иннилэригэр маҥан ураһа
   Дыгдаллан ахан турар.
   Били илиитэ сыстыбыта
   Хаһан, ханна хоҥнубутун
   Бэйэтэ да билбэккэ соһуйда.
   Отласив (Увань)
   Эчуллэ, эчуллэ [8 - Эчуллэ, эчуллэ – маннык, маннык.],
   Ааспыт үйэ тобоҕуттан
   Ордон хаалбыт ытык аҕаҕыт
   Кырдьар үйэм кэлбиччэ
   Кэриэс-хомуруос буоллун диэн
   Бу саҥа үйэни арыйтарар
   Аартык оҥостор күтүөппүнэн
   Дьүлнэкуну ааттаан-суоллаан
   Кэскил көрдөһө аҕаллым.
   Биаганка, аанна астар,
   Олбоххун ууран тоһуй,
   Дьолло-соргута түстээ! —
   диирин кытта,
   Чаҕар уолаттар кэлэннэр
   Илиититтэн сиэттилэр,
   Ураһа иһигэр киллэрэн
   Кыыс аттыгар олортулар.
   Айан киһитин быһыытынан
   Дьүлнэкун тас таҥастарын
   Устарын кыыс харбаата,
   Илийбитин хатара [9 - Хатара – куурда.] ыйаата.
 //-- * * * --// 
   Ол олорон уол көрдөҕүнэ:
   Ураһа уҥуоргу улаҕатыгар
   Уу чаккыраабыт киһитэ олорор,
   Көлөһүнүн сотто-сотто
   Өрө тыынан уһуурталыыр.
 //-- * * * --// 
   Дьүлнэкун тула өттүн
   Сэрэххэ чинчилии көрөр:
   Аттыгар эдэр кыысчаан
   Кинини одуулаһар.
   Хайа үйэтинээҕи кэргэннии
   Буолбут курдук туттар арай.
 //-- * * * --// 
   Болҕойон өйдөөн көрбүтэ:
   Увань [10 - Увань аҕа ууһа – Байкалтан Амур, Лена икки ардыгар олохтоох эвен удьуора.] удьуора удьуордаах,
   Эвен хаана хааннаах хундул
   Аҕа, эһэ ханыылара
   Отласивкан Увань эбит.
   Көлөһүнүн сотторун быыһыгар
   Тыл саҥара тураахтыыр.

   Отласивкан ырыата:
   Эчуллэ,
   Эчуллэ,
   Монгур диэн тэлгэһэлээх,
   Амар диэн эбэ хотуннаах,
   Оролкон диэн аат ааттанан,
   Урааҥхай диэн ыалланан
   Увань удьуора дэлэйиэҕиттэн
   Оси дьалан Ҥивэничэнтэн,
   Оси дьалан Иҥаричантан
   Тымыр сыдьаан тардыммыт,
   Үөр оран [11 - Оран – таба.] иитимньилээх,
   Өмчэни диэн аҕалаах,
   Ҥивэничэн ийэлээх,
   Отласив диэн ааттаах,
   Инари-Буркан диэн хотуннаах
   Төрүт ыал удьуора буолабыт.
   Үйэ кэрдиис үктэллээх,
   Олоҕу тэрийэр дьылҕалаах,
   Онир тойонтон ыйаахтаах,
   Бугу Бугунтан оҥоһуулаах,
   Ньиҥа Ньивтантан кэскиллээх,
   Оси дьалан Чириничээн диэн
   Киһи аймах кэрдииһигэр
   Аймах удьуоргун киллэрэн
   Үйэни тэрий диэннэр
   Кыыһы (олоҕу) туттаран кээстэрэ.
   Дьэ онуоха
   Бүтүн үйэ кэрдииһин
   Нус-хас олоҕор удьуорбун
   Суоллаан-иистээн киллэрээри
   Үс тоҕус сылы быһа сүүрдүм,
   Сэниэбин онно бараатым.
   Удьуор-билэ дьоммуттан
   Бу үйэ баһылыга буолуох
   Уолан ахан киһини
   Дьэ, таба харбаатым курдук.
   Айон [12 - Айон – үчүгэйиэн.]-айон-айон-айон,
   Эчуллэ,
   Эчуллэ.
   Биаганка, кыыс хотун,
   Эйиэхэ сөптөөх доҕору,
   Булан-талан аҕаллым ээ.
   Чирини үйэтин түстүөх киһини,
   Холоонноох уолу ииттим ээ.
   Ону хоойгор уктаҥҥын
   Сылааскар сым курдук сытыар,
   Итии дьиэҕэр киллэрэҥҥин
   Сылайбытын сынньат эрэ.
   Айон-айон-айон-айон,
   Эчуллэ,
   Эчуллэ.
   Хоһуун киһи, Дьүлнэкун,
   Эндэкэкэн [13 - Эндэкэкэн – баай киһичээн.] киһини булбучча,
   Күүскүн-уоххун кэмнэстибит:
   Сири бастакы эргииргэ
   Төһө-хаччаҕын көрбүтүм,
   Сири иккис эргииргэ
   Ийэ сиргин кэрийтэрбитим,
   Сири үһүс эргииргэ
   Эбии күүһү эрчийбитим.
   Эчуллэ,
   Эчуллэ.
   Сүдү киһи эн аналыҥ:
   Чирит үйэтин баһылааһын,
   Аймах дьоҥҥун дурдалааһын,
   Ийэ буоргун талаанньыттан
   Дууһаҕынан харыстааһын.
   Ол
   Одун хаан ыйааҕа,
   Бугу-Бугун оҥоһуута,
   Онтон кыратык да кэчэһэр
   Сатаныа суоҕа,
   Ону бэйэҥ билээхтээ!
   Айон-айон-айон-айон!
   Эчуллэ,
   Эчуллэ.
   Өлэнэ үрэх эйгэтигэр
   Тоҕуоруйан үөскээбит,
   Аймах-билэ дьонум-сэргэм,
   Бэйэм оннубар
   Үйэлэри баһылыктыыр
   Сүдү киһини буламмын,
   Өрө тыынан сынньаннаҕым,
   Наҕылыйан уоскуйдаҕым.
   Үйэлээх үөрүүтэ тэрийиҥ,
   Һээдьэлээн ньиргитиҥ,
   Ийэ буоргутун алҕааҥ!
   Саҥа киһини олбохтооҥ,
   Дьолун-соргутун түстээҥ!
   Айон-айон-айон-айон!
   диирин кытта хара тыата
   Ньиргийэ түстэ эбээт:
   «Ачалло [14 - Ачалло – сүппэккэ.]! Ачалло!»
   «Арчо [15 - Арчо – көрсүһүү.]-арчо, арчо-арчо!»
   «Эскэн [16 - Эскэн – уруй.]-эскэн! Эскэн-эскэн!»
   «Уруй! Туску! Уруй! Туску!»
 //-- * * * --// 
   Дьон үөрүүтүн ортотугар
   Дьүлнэкун ырыа ыллыыр,
   Орто дойдуга Отласивкан
   Тыл этэр саҥа саҥалаах
   Буола олоорто үһү.
   Дьүлнэкун ырыата:
   Итли-гэ [17 - Итли-гэ – көр эрэ.],
   Итли-гэ!
   Ҥивэничэнтэн силистээх,
   Иҥаричантан хааннаах
   Отласивкан кырдьаҕаһым,
   Иҥаричан ийэкээммит,
   Баһырҕастаах, элэмэстээх,
   Итэҕэстээх, быһаҕастаах
   Баһа суох ырыачааммын
   Истэ-билэ сэргээхтээҥ!
   Көр да бу,
   Көр да бу,
   Аан дойду ириэнэх буоругар
   Оройбунан түһэрбэр,
   Күн сирин көрөрбөр
   Ийэ курдук ийэлээх этим,
   Аҕа курдук аҕалаах этим.
   Онтукаларбын табалааммын,
   Бу аттыбар ылларбын,
   Кэс тылларын иһиттэрбин,
   Эрчиммэр эрчим эбиллиэ,
   Күүс-күдэх ханыылаһыа этэ.
   Биаганканы кытта холбоһор
   Үөрүүнү тэрийэрбэр,
   Ийэ дойдубун дурдалыыр
   Соргубун түстүүрбэр
   Ийэтэ, аҕата суох буолар
   Олус кэлтэгэйдээрэй,
   Быһа кэрэгэй буолаарай?!
   Гөҥирэм-э [18 - Гөҥирэм-э – этэбин ээ.],
   Гөҥийэттэм [19 - Гөҥийэттэм – этээхтиибин.]!
 //-- * * * --// 
   Уол иннэ диирин кытта,
   Өмүттүбүт ахан курдук,
   Кыыстаах уолу ох курдук
   Оҥортолоон кэбистилэр.
   Тэриэбэ тэрээһиннэрин
   Олоччутун тэрийдилэр.
   Уон аҕыс саарба ындыылаан,
   Уон аҕыс энньэ сэтиилээн,
   Үс күрүө үөр табалаан,
   Баай-талым ханыылаан,
   Бөҕөхсүтэн бооччойдулар.
   Сүүс сэрииһит арыалдьыттаан,
   Отут оччо дьөһүөлдьүттээн,
   Илдьит буолар киһилээн,
   Суолу сирдиир бэриэччиттээн,
   Кэннилэриттэн хас да хос
   Бигэтик кэтэбиллээн,
   Олохтоох сиргэ тириэрдэн,
   Кинилэр тылларын тиэрдэн,
   Кэпсээн биэрэн тэлгэтэр,
   Оҕонньордоох эмээхсинтэн
   Туспа киһи көрдөһөөччүлээн,
   Иннилэригэр сүгүрүйээччилээх,
   Дьолу-соргуну тосхойор
   Алгыс үтүөтүн алҕаан
   Иҥарилаах Отласивкан
   Тэлгэһэлэриттэн атаардылар.
   Уруй! Туску! Нарын-Наскы!
   Эско-эско! Эскэн-эскэн!
 //-- * * * --// 
   Оралкан диэн хос ааттанан,
   Увань удьуора эвен дэнэн,
   Амар эйгэтигэр дойдуланан,
   Удьуор булчут ханыыланан
   Ньөлбуни көһөҥө тойон,
   Буркан төрүттээччи хотун
   Уолларын кэтэһэллэригэр
   Кэлтэгэй ыйданнылар.
   Күүтэн-күүтэн аара
   СоІон, кэхтэн бардылар.
   Үс уолларын күлүктэрин
   Дурда-хахха оҥостоннор,
   Амар салаата сипканан,
   Өлөн иһэ кэҥкэндьэнэн [20 - Кэҥкэн – туора.]
   Тоҕуоруйан олохсуйбут
   Төрүт дойду сирдээхтэр.
   Үс күрүө табаларын
   Баай-талым оҥостубуттар,
   Онон саараан сылдьыбыттар.
 //-- * * * --// 
   Ол олордохторуна,
   Дьүлнэкун байан-тайан,
   Сүүһүнэн чаҕарданан,
   Биаганка кэргэн сэтиилэнэн,
   Уон аҕыс ындыы энньэлэнэн,
   Көһөн ньиккирээн кэллэ.
 //-- * * * --// 
   Ийэ-аҕа алгыһа суох
   Олох төрүт хайысхата.
   Уол оҕо сарсыардааҥҥы
   Күнэ бастаан тахсыыта.
   Ону толорботох уол оҕо
   Олоҕо огдолуйан иһиэхтээх.
   Көҥүлэ суох кэргэн кэпсэппит
   Дьоло-соргута суох буолуохтаах.
 //-- * * * --// 
   Ол иһин Ньөлбуни каган
   Уолун айхаллыы көрсүбэтэ.
   Дьүлнэкун уол аньыытын
   Бырастыы гына охсубата.
   Ураһаларын аанын
   Сабынан кэбистилэр,
   Ону туора оҕонньор
   Этэрбэһинэн бүөлэннэ.
   (Бу этэрбэс үрдүнэн
   Ким да хардыылыа суохтаах).
 //-- * * * --// 
   Ити аата туора үүрдэҕэ,
   Баҕаҕытынан сылдьыҥ диэтэҕэ.
   Хамначчыттарга этэн,
   Үрэх уҥуор ыйан биэрэн,
   Ураһаны туруортарар.
   Уоллаах кийиитин онно
   Анаан-минээн олохсутар.
 //-- * * * --// 
   Дьүлнэкун ааттала:
   Айбыт аар тойон аҕам,
   Ииппит күн күбэй ийэм (…)
 //-- * * * --// 
   Биаганка диэн кийииттэрэ
   Кэрэ мөссүөнүн илдьибитинэн,
   Ойуур-тыаны сырдаппытынан,
   Бары энньэтин соспутунан
   Күөх оту тосту үктээбэккэ,
   Кыыс сэпкэтэнэн [21 - Сэпкэтэ – тыас-уус.] сиэттэрэн,
   Кылын сыҥаһатын үрдүнэн,
   Туора хардыылыы илигинэ,
   Аал уоту аһатыан иннинэ
   Үстэ сүгүрүс гынна,
   Ырыанан алҕаан чаҕаарда.
 //-- * * * --// 
   Биаганка:
   Ньөлбуни аҕа тойон,
   Буркани ийэ хотун!
   Кырыы сиртэн кыдьыгырбыт,
   Туора сиртэн торҕоотообут
   Самаан кэллэ диэҥҥит
   Кырыы хараҕынан көрүмэҥ,
   Кынчарыйар буолумаҥ!
   Отласив диэн увань удьуора
   Иҥэри диэн үйэ кэрдииһэ
   Аҕа курдук аҕаттан,
   Ийэ курдук ийэттэн
   Оҥоһуу оҥорторон,
   Алгыс кэс кэстэрэн
   Дьүлнэкун уолгутунуун
   Уруу-ханыы тардыһаммыт,
   Чирини үйэтин тосхолун
   Төрүттүөхпүт этэ диэммит,
   Аал уоту оттоорубут,
   Төрөтөр оҕону төлкөлөөрүбүт,
   Күрүөлүү баайы арчылаарыбыт
   Кырдьаҕастар алгыстарын
   Ыла кэлэн турабыт,
   Кэс тылгытынан күндүлээҥ,
   Оҕолоргутун кэскиллээҥ диэн,
   Хара бараан күлүккүтүгэр
   Сүгүрүйдэхпит буоллун,
   Ыар-нүһэр санааҕытын
   Уҕарыттахпыт буоллун!
   Уруй-туску! Эскэн-эскэн!
   Нарын-наскыл! Эскө-эскө!
 //-- * * * --// 
   Инньэ диирин кытта тэҥҥэ,
   Оҕонньордоох эмээхсин
   Ааннарын сабынан кэбистилэр,
   Кыыһы сиэтэн киллэрдилэр,
   Уолу кытта сэргэстэһиннэрэ
   Бастыҥ ороҥҥо тобуктатан,
   Иккиэннэрин төбөлөрүгэр
   Маҥан тугут тириитинэн (нэлбукэнэн)
   Саба ууран саптылар,
   Буркани ийэ айах атан
   Алгыс алҕаан биэрдэ.
   Бу курдук саҥалаах эбит.
   Буркани ийэ ырыата:
   Ачалло,
   Ачалло!
   Туруу бараан дойдубут
   Үүт тураан олоҕор
   Чирини диэн саҥа үйэ
   Кэскиллэрдээх кэрдиистэрэ
   Ийэ буорбутун үктэллэнэн
   Илэ бэйэтинэн кэлбитин
   Ийэ курдук, ийэ тылынан
   Айах тутан арчо буоллун!
   Кийиит кыыс, Биаганка,
   Олох буолар ордууну,
   Уйа буолар түһүлгэни
   Үйэлэргэ түстэтэр,
   Алгыс тылын ааттаабыккын,
   Кэс тылбытын көрдөөбүккүн
   Туох диэн киэр диэхпитий?
   Киһи буолар кэскили
   Тоҕо туора хаамыахпытый?
   Наматкан удьуорунуу,
   Увань ханыыта эвеннии
   Айах тутан түстээтэҕим буоллун,
   Алгыс баһын алҕааммын
   Толоруттаҕым ахан буоллун!
   Ийэ буорга төрөтөммүн
   Түстээбит уолум, Дьүлнэкун,
   Саҥа кийиит буолааччы,
   Чирит үйэтин түстээччи,
   Чирит олоҕун олохтооччу,
   Саҥа киһи көстүбүччэ
   Саҥа аат анааммын,
   «Чирини» диэн күндүркэтэн,
   Аат ааттаан эрэбин,
   Үгэспин толорон эрэбин.
 //-- * * * --// 
   Онтон Чиринини туруоран
   Саһыл кутуругунан оҥоһуллубут
   Майтаны [22 - Майтаны – моонньуга кэтиллэр киэргэл таҥас.] моонньугар кэтэртэ
   Уонна илиилэриттэн сиэтэн
   Уот иннигэр аҕалла.
   Онуоха Чирини уоту аһатан
   Сыаны сырдьыгынатта.
   Буркани:
   Чириникээн барахсаммыт,
   Дьүлнэкун уол оҕобут,
   Чирит уйаҕытын тутаҥҥыт,
   Аал уоккутун оттоҥҥут
   Үйэ баһын тосту олоруҥ,
   Ийэ буор дойдугутугар
   Дурда-хахха буолуҥ!
   Төрөтөр оҕоҕут ууһаатын,
   Уон бүтэй күрүөлэннин,
   Баай-талым олохтоннун!
   Арчо, арчо! Баһылык!
   Дьолло [23 - Дьолло – үөрүүгэ этиллэр хос тыл.]-дьолло!
   Ол кэнниттэн оҕолоруом,
   Аймах-билэ дьоҥҥутун
   Каҥалданан [24 - Каҥалда – тыаһы таһаарар мас.] ыҥырсаҥҥыт,
   Ийэ дойдуну соһуппакка,
   Аньыылаахтык үктээбэккэ,
   Им-дьимкээн көрүлээн,
   Наматкан удьуора эвен
   Үс тоҕус оонньуутун тэрийиҥ!
   Өрус [25 - Өрус – үөрүү.]-өрус!
 //-- * * * --// 
   Ити кэнниттэн ойуурдуун,
   Таас хайа хаспахтыын
   Дуораһыйыар диэритин
   Хотолдьута үктээннэр,
   Аймах-билэ дьоно
   Үөрэ-көтө уруйдааннар:
   «Каган оннугар каган
   Дурда-хахха уолланныбыт,
   Арчо! Эскэн!» – дэстилэр.
   «Саҥа үйэни айхаллыыр
   Чирини кийииккэ өрус!
   Өрус! Өрус! Өрус!» – диэн,
   Сэрииһиттэр үҥүүлэрин
   Өрө тутан адаарыҥнаттылар,
   Батыйаларын килбэҥнэттилэр.
   Ити кэнниттэн харса суох
   Һээдьэлээн сэгэлдьиттилэр,
   Үҥкүүлээн хотолдьуттулар,
   Бөҕөстөр күүс кэмнэстилэр,
   Кылыйан кыыралдьыттылар,
   Быһыйдар сырыстылар,
   Ньымсалар таба сүллүлэр,
   Оҕо-уруу мустан хааннаата.
   Оҕунан сыалластылар,
   Оонньуу одьунааһа турда,
   Уох-күүс манна мээрэйдэннэ.
   Ол кэнниттэн,
   Сири сиксигиттэн ыла
   Сүүрэри-көтөрү күндүлэннэ,
   Малааһын бастыҥа тардылынна.
   Түмүгэр: Уруй! Туску!
   Өрус-өрус!
   Дьолло-дьолло!
   Сэт-сэлээн иэстэбиллээх
   Дьүлнэкун аймахтарыныын,
   Бэйэтин убайдарыныын
   Бултуу-алтыы көһө сылдьыбыт.
   Улахан убайдара Сөрөчэ —
   Уус идэлээх уһанааччы,
   Солуни – суол тэлээччи убай,
   Аччыгый убай – Нулгэни
   Бары даҕаны хоһуунунан
   Кистии-саба аатырбыттар,
   Икки муостааҕы сууһаран
   Муоһуттан ылан сүкпүттэр,
   Аһыылаах адьарайдары
   Аркыннарыттан [26 - Аркын – сүнньү.] ылан сыспыттар.
   Ураһаларын айааҥҥытын [27 - Айааҥ – ураһаҕа киирэр сир.]
   Таба төбөтүнэн хайсаҥнаабыттар,
   Чуора оннугар дьиэлэрин
   Кыыл атаҕынан чуоралаабыттар,
   Тириитинэн ураһаларын
   Үс-үстэ, хос-хос бүрүммүттэр,
   Ураһаларын тула эргийэ
   Үс хос кыыл тоҥ этинэн
   Куйах оҥостон төгүрүтэн
   Дурда-хахха оҥостубуттар.
   Кинилэр маннык өлгөмнүк
   Хара хааны тоҕоллоро
   Аньыылаах-харалаах буолуоҕун
   Кыратык да аньыырҕаабатахтар.
   Бэйэлэрин күүстэригэр
   Бүтүннүүтүн эрэммиттэр.
   Кинилэр маннык бааттаахтарын,
   Сүдү ыаллар чугаһаабыттарын
   Лами диэки олохтоохтор
   Туора сылдьаннар
   Сөбүлүү көрбөтөхтөр,
   Атыҥыраан барбыттар.
   Сотору-сотору чуҥнааннар
   Хара санааны туһаайбыттар,
   Дьүлнэкун илиитин-атаҕын
   Соруйан кэтиир буолбуттар.
   Оччолорго манна
   Лами Байкал эйгэтигэр
   (Сэрииһит биистэр)
   Удьуордар диэн халыҥ удьуор,
   Курикэннэр диэн булчуттар
   Көһө сылдьан дойдуламмыттар.
 //-- * * * --// 
   Арай үс убайдыылар
   Ыраах бултуу барбыттар.
   Дьиэҕэ уус уһаммытынан,
   Чирит батыйа оҥосто,
   Чапчына хаалбыт.
   Ол олорон сэрэххэ
   Мончууктаах уучах табатын
   Ураһатын таһыгар баанан
   Харабыллаах хоммут.
   Түүн үөһүн саҕана, хараҥаҕа
   Мончуук таба муннун тыаһаппыт,
   Үрэҕи таҥнары одууласпыт.

   Уус оҕонньор нуІатын [28 - Нуҥа – ох саа.] ылын
   Үрэҕи таҥнары чуҥнуур.
   Үрүйэ сүүрүктүүр уутун устун
   Күлүктэр өксөйөн эрэллэр.
   Чолбон сулус талааныгар,
   Кэнникиттэн саҕалаан,
   Күлүгү түҥнэри ытар,
   Охтуон икки ардыгар иккиһи,
   Онтон үсүһү охторбут,
   Кэнники төрдүһү ытан,
   Бэсиһи куоттарбыт.
   Онтон дууһаны кэтэнэн,
   Ол түүн этэҥҥэ ааспыт.
   Сарсыарда суолларын хайбыта —
   Уйгур аймах ыаллаабыт.
   Энэй-энэй [29 - Энэй – соһуйбут тыл.]!
 //-- * * * --// 
   Орочоон сүүрбэччэ ыалын
   Былыттаах түүн сабардаабыта,
   Күһүҥҥү хараҥа бүрүйбүтэ.

   Иккис сордоох түүннэрэ
   Ааҥнаан кэлэн эрдэҕинэ,
   Таба мончуугу эрэнэн
   Аргыый аҕай утуйбуттара.
   Арай биир кыыс Элукэн
   Утуйбакка уу баһа сылдьан
   Туох эрэ алдьархайа
   Суоһаан эрэрин билбэтэҕэ.
   Борук-сорук буолаатын
   Үөмэн киирэн саспыттары
   Билбэтэхтэрэ өстөөхтөрү.
   Арай,
   Эмискэ үлүгэр,
   Ураһалар самыннылар,
   Дьону ыга баттаатылар.
   Ону бүтэйдии ныһыктаан
   Өлүү иэдээнэ турда.
   Оо, ыһыы-хаһыы, буорайыы
   Эмискэ сабардаата.
   Ньөлбуни бары алаҥатын
   Иилинэ охсон таһырдьа
   Хаһыырбытынан ыстанна:
   «Наматканнар, батаскытын
   Уйгур үрдүгэр түһэриҥ!»
   Ол да буоллар хойутаабыт:
   Сөнэллэртэн [30 - Сөнэллэр – аҕа уус.] тыас-уус суоҕа,
   Өлөр өлбүт быһыылааҕа,
   Куотар куоппут бадахтааҕа.
   Өстөөх үс эр бэртэрэ,
   Үҥүүлээх батыйанан
   Өтөрү түһээри өлүү ааныгар
   Ньөлбунины төгүрүйбүттэр,
   Үрдүгэр үс батыйа чыһыыра
   Өрө күөрэс гыммыттарын
   Батыйатын кэтэҕинэн
   Туора диэки садьыйаат,
   Үҥүүтүнэн тайыыланан
   Ыстанан ыраах кыырайда.
   Үрүйэ кырыытыгар
   Аҕыйахтык ыстанаат да,
   Элукэн кыыс саһа сытарын
   Түбэһэ түһэн көрө түстэ:
   «Дьоҥҥор баран тыллаа һунадь [31 - Һунадь – кыыс оҕо.]».
   Сибигинийэ түстэ: «Һинмач [32 - Һинмач – түргэнник.]!»
   Бэйэтэ үрэҕи таҥнары
   Сүүрэн быыппаста турда.
   Куотарга эрэ диэн санаа
   Көхсүгэр баарга дылы этэ.
   Үс тоҕойу абыычайынан
   Туоратан баран Ньөлбунины
   Уйгур хоһууна Барамай
   Такымын быһа ыппыта.
   (Оччотооҕу үйэ кыргыһа
   Атах иҥиирин бохсоро,
   Атын куҥҥа таптардахха
   Куотуохха кыах баара).
   Онтон тыынын салҕаабыта,
   Өрүүлээх баттаҕын сүлэн
   Ойоҕор Бурканига биэрбитэ:
   «Иитэнэ [33 - Иитэнэ – аат.] кыылы бултаатыбыт,
   Саадаҕы хааннаан өл хаптыбыт.
   Маны көрөн тураннар,
   Уолаттарыҥ эккирэттиннэр,
   Тос маастарын биэриэхпит!
   Уйгур хааннаах илкээнитин
   Бу Улуу Барамай бэйэбинэн
   Суостаахтык бэлиэ оҕустум.
   Мин албаннаах ааппыттан
   Куттамматах уолаттаргар
   Хааннаах тыллаах илдьит буол!»
 //-- * * * --// 
   Тыыннаахтыы кэлгийэннэр
   Хата дууһаларын хаалларбыттар.
   Дьахталлары, кыргыттары,
   Сороҕу кэргэн гынаары,
   Үүрэн тутан илдьибиттэр.
   Баайы-дуолу ордорбокко
   Олоччутун күрэппиттэр.
   Арай манна ураҕастара
   Сурка тулаайах хаалбыттар.
   Үс бүтэй табаттан
   Иккитин үүрбүттэр,
   Биирин аан дойдуга ыспыттар.
   Кыайбыттар көҥүл дуунайдаабыттар,
   Сирбиттэрин суох гыммыттар,
   Таптаабыттарын илдьибиттэр.
   Оо, уйгур омук удьуордара
   Хааннаах илкээни кээһэн
   Үйэҕэ өһү баайдаххыт буоллун!
   Тыыннаах тухары иэстэнэр
   Хааннаах суолгут бу буоллун!
   Оҥостуу
   Булчуттары суол суоллаан
   Элукэн ыраах эккирэппитэ,
   Хааннаах ыһыах алдьархайын
   Дьүлнэкуҥҥэ тыллаабыта.
   Ол тыаһа каҥалда буолан
   Эвэскэн удьуоругар тиийтэ.
   Күүгэн алларын курдук
   Увань аймаҕы түмэ тарта.
   Бу омук атаҕастаммытын,
   Хаан ыһыаҕар ыһыллыбытын
   Өс сааһы ситиһэр туһугар
   Халыан күүс өрө турда.
   Дьүлнэкуну тула бары
   Үҥүүлээх алгыс буолла.
   Урут уйгур биир удьуорун
   Билиэн тутуллубута баара.
   Кининэн кыргыс сэбин
   Хаанныах тустаахтар эбит.
   (Уруккуттан хаһаас оҥостор
   Кырыыстаах үйэ оҥоһуута).
   Икки сэлэлии сэрииһиттэр
   Утарыта турсубуттар,
   Ортолорунан сүүрдэн
   Сордооҕу сэймэктээн кээспиттэр.
   «Алике!
   Алике!
   Алике!»
   Ол кэнниттэн кыргыс
   Үҥкүүтүн үҥкүүлээбиттэр:
   Хэдьэ! Хэдьэ!
   Ханде! Ханде!
   Харам! Харам!
   Хөнэкэ! Хөнэкэ!
   Өрус! Өрус!
   Ама өси
   Төгуҥкэвэн,
   Эньи, ама
   Умокчаман
   Дысукчэлти
   Өйдэмэлин.
   Хептун! Хептун!
   Хэдьэ! Хэдьэ!
   Тиргунадан,
   Ҥэсунэдэн!
   Алике!
   Алике!
   (Дьон тэҥҥэ үҥүүлэрин
   Өрө, өрө көтөҕөлүүллэрэ).
   Сэрииһиттэр ытыска
   Ньөлбуни холботун көтөҕөн
   Кулуһун уот иннигэр
   Аҕалан аргыый уурдулар.
   Ити кэнниттэн ийэлэрэ:
   Буркани:
   Чэ эрэ, бэттэх кэлэҥҥит
   Кэс тыл истиҥ эрэ!
   Каганат аҕа баһылыкпыт,
   Ньөлбуни сүдү кырдьаҕаспыт
   Биһигини сиргэ хаалларан
   Бэйэтэ үөһээ дойдуга барда.
   Сөрөгэ:
   Сүдү баһылык Ньөлбуни
   Ырайга да тиийэн биһигини

   Хаһан да умнубакка
   Олохпутун арчылыы турдун!
   Дьон саҥата:
   Арчылаатын! Арчылаатын!
   Халыҥ дурда буоллун!
   Буркани:
   Биһиги, тыыннаах хаалбыттар,
   Баһылык оннугар баһылык
   Сүдү салайааччы буоллун диэн
   Оҕобут Дьүлнэкуҥҥэ
   Бүгүҥҥүттэн каганат аатын
   Иҥэриэх тустаахпыт.
 //-- * * * --// 
   Инньэ диирин кытта,
   Ойуун Дэбундьэ ураһаттан
   Ойууннаабытынан таҕыста.
   Тиэргэн ортотугар кулуһун
   Аттыгар эккирээн кэллэ.
   Уокка ас кутан биэртэрин,
   Буруо таһаарбыттарын
   Төбөтүн булкуйа-булкуйа
   Кыыран ахан сэгэлдьиттэ,
   Эккирээн хотолдьутта.
   Онтон тула холоруктаата,
   Уот иннигэр кэлэн тобуктаата.

   Каганат аатын иҥэрии
   Дьүлнэкун ураһатыттан
   Сэбин-сэбиргэлин иилинэн
   Ойуун иннигэр кэллэ.
   Дэбундьэ:
   Дьүлнэкун баһылыкпыт,
   Бэйэбит ииппит оҕобут,
   Каганат аатын ылаҥҥын,
   Аҕаҥ Ньөлбуни оннугар
   Баһылык буолаары тураҥҥын
   Бу аал уоппут иннигэр
   Кэс тылгынан андаҕай эрэ!
   Дьүлнэкун:
   Аҕам Ньөлбуни тэрийбитин
   Үрэйтэриэм кэриэтин
   Сир үрдүнэн хаамымыым!
   Наматкан удьуорун эвэскэни
   Өстөөхтөн көмүскээбэтэхпинэ
   Икки илиим куҥ буоллун!

   Ойуун алгыс кээстэ:
   Дэбундьэ:
   Оронай-эрэнэй.
   Эвэскэн мөлтөөбүт бэлиэлэрэ
   Сяньби сойууһун кэнниттэн
   Балысхан үйэлэр ааспыттара,
   Ханнаный хонуу куйаарга
   Аатырбыт Сяньби баһылыга?
   Ол суох буолбута үйэлэр
   Кырыыстарын кэтэхтэригэр.
   Ол иһин даҕаны, көрүҥ,
   Уйгур сэрииһитэ суох удьуора
   Мөлтөөн уорар идэлэммитин.
   Оо, иһит билигин,
   Дьүлнэкун баһылыктанныбыт.
   Уолбут эрэ буолларгын,
   Саҥа каганабыт,
   Охтоохтон охтума,
   Саалаахтан самныма!
   Аймах-билэ дьонуҥ
   Дурдата-хаххата буол!
   Наматкан удьуора Дьүлнэкун,
   Эн ааккар сүгүллэр
   Сүдү улахан суҥхарыы
   Суудайбыт ахан курдук дии,
   Ол анараа өттүн одуулаатахха
   Түүл-бит бэрикитэ суох дуу?..
   Кирэ-кирэ-кирэ-кирэ [34 - Кирэ – куһаҕан.]!

   Дьоролутуйа хааман-сиимэн
   Дьүлнэкун ойууҥҥа тиийэн:
   «Ытыктатар кырдьаҕаһым,
   Көмүрүө тиискин ыстаама!
   Бу суолбутун арыйаҥҥын
   Быһаччытын кэскиллээ!» —
   диирин кытта, ойуун соһуйда.
   Дэбундьэ:
   Ба-ба-ба-ба, араҥкыын [35 - Араҥкыын – абааһы.],
   Эһиги суолгутун арыйаммын,
   Одууланан эрээхтиибин.
   Илбистээх, имэҥнээх тылы
   Эргитэ этээрибин
   Эймэнийэн эрэбин дии…
   Чөчилэним [36 - Чөчилэним – тобукпар олорон эймэнийэбин.], чөчилэним!
   Тэрибулкэн [37 - Тэрибулкэн – икки өттүгэр.], тэрибулкэн.
   Сүлүһүннээх аартыккыт
   Арылынна, эминэ тугуй…
   Сэлэҥдьэ орхонугар
   Сэрииһит уйгурдар
   Уон биэстээх уол оҕолорун
   Иэстэһэ кэлбиттэр курдук,
   Оччоттон баччаҕа диэри
   Өс сааһы баайбыттар курдук…
   Алдьархай аарыктаах аартык
   Ол иһин аһыллыбыт курдук.
   Дьэ, оҕолорбут, хоһулайыҥ,
   Эһиги эмиэ кинилэртэн
   Иэс курдук иэстээн кэлэҥҥит
   Аймах дьоҥҥутун арчылааҥ! —
   дии-дии ойуун алҕаата,
   Үгүс дьолу-соргуну тоһуйда.
   Этэҥҥэ кыайан-хотон хоһулуйан
   Эргиллэн кэлэргэ түстээтэ.
 //-- * * * --// 
   Онуоха дьон түмсэ түстүлэр,
   Өрө уһуутаан ыллылар.
   «Өрус-өрус-өрус-өрус!»
   «Алике! Алике!»
   «Уруй-туску!» – дии-дии
   Өрө ууналаатылар,
   Үҥүүнү өрө анньыалаатылар.
 //-- * * * --// 
   Дьүлнэкун хаанын да хамсаппакка
   Аал уотун иннигэр
   Кырыыс эмэгэт үрдүгэр
   Андаҕар тылы кээстэ:
   Дьүлнэкун:
   Ниҥичэнмэй [38 - Ниҥичэнмэй – кырааһын.], ниҥичэнмэй!..
   Кыранным, кыранным,
   Биилээхтэн чаҕыйаммыт,
   Уһуктаахтан толломмут
   Төттөрү кэхтэр буоллахпытына,
   Ийэ буор үрдүнэн хаамымыым!
   Өстөөҕү тобуктатан
   Иннибитигэр сүгүрүппэтэрбит
   Ийэ буор биһини туппатын!
   Алгыс баһа хааннаах диэтим,
   Андаҕар төннүбэтин диэтим!
   Дьоло, дьоло, дьоло, дьоло!
   Нэмэҥо [39 - Нэмэҥо – хос тыл.], нэмэҥо, нэмэҥо!
   Өстөөх түһүлгэтигэр
   Уйгурдар каганнарыгар
   Кыргыстар хааннара:
   «Эн сардаҥаҥ өллө ээ!
   Мин эн көмүс ордаҕын
   Ылан иннибэр сүгүрүтүөм!
   Бэйэм ааппын туруораммын,
   Былаахпын онно тэлимнэтиэм!» —
   диэн каган титула
   Эстибит бэлиэтин биллэртэ.
 //-- * * * --// 
   Аҕыйах ахсааннаах уйгур
   Үрдүк титула самныбыта.
   Сэрииһитэ суох уйгурдар
   Сяньби ыһыллыбыт эвеннэрин
   Төрүт түһүлгэлэрин булан
   Уоран-талаан киирдилэр.
   Элбэх баайы ыҥыыртылар,
   Биир түһүлгэ баайын үүрдүлэр,
   Сүүрүү-көтүү элбээтэ,
   Астара-үөллэрэ дэлэйдэ.
   Үөрэн ыһыах ыстылар,
   Кэнникитин сэрэйбэтилэр,
   Алдьархай буолуон түүйбэтилэр.
 //-- * * * --// 
   Киэҥ үрдүк томтор үрдүгэр
   Ураһалар кэчигирээбиттэр.
   Ортолоругар үс ураһа
   Ордук үрдээн суоһаабыттар.
   Кагана Можо обургу
   Олус киэптээн ахан олорор.
   Кини иннигэр Силнук
   (Орочол аймах удьуора)
   Чороччу кэлгиллэ сытар.
   Кинини билиэн аҕаланнар
   Хаан ыһыаҕар туттуохтара.
 //-- * * * --// 
   Силнугу уһук ураһаҕа
   Соҕотохтуу хаайарга дьаһалы
   Толорбут харабыллар тураллар.
   Кинилэр истэригэр, арай,
   Икки орочол саллаата
   Түбэһэ кэтиир уочараттара.
 //-- * * * --// 
   Онно аһыммыт барахсаттар
   Кэпсээн сибис гыннылар:
   «Аны икки хонугунан
   Үрэх үрдүгэр турааччы
   Үрдүк ураһа иннигэр
   Кулуһуну оттуохтара.
   Биһигини барыбытын
   Онно үүрэн илдьиэхтэрэ,
   Тула кэчигирэтиэхтэрэ.
   Ону биһиги үрэх өттүгэр
   Үҥүүлээх-сэптээх туруохпут.
   Отууга эйигин аҕалан,
   Бастаан отуу кырыытыгар
   Сиикэй эттэн өл хаптарыахтара.
   Үс эр бэртэрэ уот иннигэр
   Үҥүүлээх кэлэн туруохтара.
   Эйигин отууну эргитэн
   Үһүскэр үҥүүнэн батары түһүөхтэрэ.
   Онуоха үһүс эргииргэр,
   Киһи эрэ буолларгын,
   Биһиги үрдүбүтүнэн үрэххэ
   Ыстанан кыырайан көрөөр!
   Үрэҕи уҥуор туоруургар
   Уйдарар гына сүүрээр.
   Уҥуор улахан күөл баар,
   Аллараа сиэнинэн эргийэн
   Эйиэхэ анаан уурбуттарын
   Бухатыыр саадаҕа турарын,
   Бука, харбаан ылаар, котоку!» – диэн.
 //-- * * * --// 
   Муммут санааҕа
   Бары оҥоһуу чуолкайданна,
   Өлүүттэн хайдах куотары
   Эр сүрэх дьолуота билиэ!
 //-- * * * --// 
   Үгүс кэпсэтии манна суоҕа,
   Икки хонук ааспыта.
   Ол тухары Силнук
   Өйүн-санаатын хатарынна,
   Билэрин барытын «оҥоһунна»,
   Аһыырын эрэ умунна.
   Онуоха Чирини дьахтары
   Можо тойон ыҥырда:
   «Аһаатаҕына аһат,
   Аһаабатаҕына сырыттын!» – диэн
   Сорудах биэрдэ.
   Онтон ыла Чирини
   Арахпакка сааратар,
   Аһы таһан аһатар.
 //-- * * * --// 
   Ыраас халлаан оройугар
   Хара былыт сабардаата,
   Харах уутун аргыһа
   Ардах түһэн таммалаата.

   Уолуга бүтэй сарыы
   Кылгас сукуйдуу сонноох
   Икки талыы һөнэчэлэр [40 - Һөнэчэлэр – эдэр дьон.]
   Маамык кэлгиэтин сүөрэннэр
   Силнугу илдьэн бардылар.
   Үрэх үрдүгэр бастакы
   Үрдүк ураһа иннигэр
   Кырыыс кулуһун умайар.
   Отууну тула сэрииһиттэр
   Быыһа суох турбуттар.
   Уот аттыгар: «Сиикэй эттэн
   Өллө хап», – диэн ыктылар.
   Тарбаҕын төбөтүнэн
   Аҕыйаҕы айаҕар бырахта.
   Үс һөнэллэр кэлэннэр
   Үҥүүлэрин тоһуйдулар.
   (Үҥүүлэрин хааннаан адьарай
   Кинилэр «дьоллонуох» үһүлэр).
 //-- * * * --// 
   Ол кэнниттэн тахсан
   Алгысчыт ойуун күтүр
   Кырбаммыт эти уокка таарыйда
   Уонна алҕаан энэлийдэ.
   Баттаҕын сахсатан, суоһаан,
   Дүҥүрүн лиҥкинэтэн
   Өстөөҕүн суоһун кыраат,
   Сэймэхтиир аналын туонна.
 //-- * * * --// 
   Ити
   Силнук хараҕын баайдылар
   Уонна уоту тула сиэтэн
   Күнү батыһа эргиттилэр.
   Өлөр-хаалар кэм тирээтэ,
   Өй-санаа сытыылана түстэ,
   Иккиттэн биирин сананна.
 //-- * * * --// 
   Наматкан удьуора Силнук
   Үһүс эргиир буолаарай диэн
   Хараҕын аһа тарта,
   Уот үрдүнэн ыстанан,
   Дьону үрдүнэн кыырайан,
   Үрэххэ тиийэ оҕуста.
 //-- * * * --// 
   Һөнэчэлэр сыыһа-халты
   Бэйэлэрин үөлүстүлэр.
   Айдаан-куйдаан, ыһыы-хаһыы
   Силнук кэннигэр хаалла.

   Ууну уйдарардыы сүүрэн
   Үрэх уҥуор туораата.
 //-- * * * --// 
   Кэнниттэн хас да хоһууннаах
   Кагана Можо тилэх баттаста.
   Силнук күөл сиэнин диэки
   Сүүрэн быыппастан иһэн
   Бухатыыр саадаҕын харбаата.
 //-- * * * --// 
   Күөлү тула эккирэтиһии
   Буолан ахан эрдэҕинэ
   Түһүлгэ үрдүнэн анаан
   Иэдэннээх кыргыһыы турда:
   Иэстэһэ кэлбит Дьүлнэкун
   Үҥүүтэ килбэҥнэс,
   Өлүүлээх батыйата
   Хааны көрдөөн килэҥнэс.
 //-- * * * --// 
   Иэдээн буолбутун көрөн
   Баабыр тириитэ саҕынньаҕын,
   Кагана чыына бэлиэтин,
   Дагда көхсүгэр иилинэн
   Кагана Можо дьонугар
   Хаһыытаабытынан тиийдэ,
   Хойутаабытын онно сэрэйдэ.
 //-- * * * --// 
   Кинини кэнниттэн эмиэ
   Силнук өһөөн эккирэттэ,
   Кырдьыга Можону өлөрүөхтээх.
   (Каганы кыайан өлөрбүт
   Ааттыын-суоллуун да үчүгэй).
 //-- * * * --// 
   Ону баара Дьүлнэкун
   Сүүрэн иһэн хаһыытыыр:
   «Силнук, Можону өлөрүмэ,
   Тыыннаахтыы хаайан тутуохха.
   Дирэлэн, аппа диэкинэн күөй,
   Бу адьарайы куоттарыма!»
 //-- * * * --// 
   Котоконнор лыҥкынастылар,
   Дапсылар лабырҕастылар,
   Ох саалар иһииристилэр.
   Атах тыаһа тиҥиргэс,
   Ыһыы-хаһыы өй мэйдээх
   Тулуйбатын үлүгэрэ…
   Өлөр-тиллэр айдаана,
   Муҥур уһугун куйдаана!
 //-- * * * --// 
   Чахчы кыайтарарын билбиччэ,
   Дьонун кыдыйтарыан аһыммычча,
   Өйдөөҕүн дьэ өйдөөх түөкүн
   Можо кагана бэриннэ.
   Дьүлнэкун иннигэр саадаҕын
   Көҥүл устан ууран биэрдэ,
   Сэриитин «бэриниҥ!» диэтэ.
 //-- * * * --// 
   Кыайтарбыт абата-кыһыыта —
   Ынчык, ытаһыы, энэлгэнэ.
   Кыайбыттарга үөрүү-көтүү,
   Уруй, айхал ньиргиэрэ:
   Үҥүүлээх өрө анньыалыыр,
   Батыйа өрө ураатыыр.
 //-- * * * --// 
   Бу үөрүү иһигэр бучумаан,
   Сүтүктээх сүтүгүн булла.
   Чирини утары тахсан
   Дьүлнэкуну кууһан ылла:
   Өрус, өрус, өрус, өрус!
   Арчо [41 - Арчо – көрсүү.], арчо, арчо, арчо!
 //-- * * * --// 
   Кыайтарбыт Можо кагана
   Дьүлнэкуҥҥа сүгүрүйдэ,
   Уйгур аймах бүтүннүүтэ
   Бас бэриммит бэлиэтин
   Тимир батыйанан төлөөтө.
 //-- * * * --// 
   Дьүлнэкун хаан титулун ылан
   Уйгурдары киэр үүрдэ.
   Олорбут сирдэрин олох
   Оҥосто дьонун киллэрдэ.
   Баайы таптаабыттарын таллылар,
   Дэлэй малы олоччу ыллылар.
 //-- * * * --// 
   Кыайбыт үөрүүнү иҥэрэ,
   Лами кытылыгар тиийбиччэ,
   Орочон удьуора түмсэн
   Үөрүү үҥкүүтүн тартылар,
   Байкал үрдүнэн дуораттылар.

   Кыайыы үөрүүтүн былыргы үҥкүүтэ
   Алгысчыт:
   Мийго [42 - Мийго – хос тыл.]-мийго-мийго-мийго!
   Үөрүү кыайыы өрөгөйдөөн
   Кэскиллээх тылла этиэх:
   (ыллыыр)
   Биһиги хаампыт томторбутун
   Күөх отунан симиэҕиҥ!
   Бары:
   Һээдьэ-һээдьэ-һээдьэ-һээдьэ!
   Һари-һари-һари-һари!
   Һарил-һарил-һарил-һарил!
   Һанде-һанде-һанде-һанде?
   Һарам-һарам-һарам-һарам!
   Алгысчыт:
   Мийго-мийго-мийго-мийго!
   Үҥүүнү хааҥҥа сууйаммыт,
   Биилээхпит дьолуота буолла
   Хааннаах дапсы өрөгөйө!
   Бары:
   Өрус-өрус-өрус-өрус!
   Арчо-арчо-арчо-арчо!
   Һөнэл-һөнэл-һөнэл-һөнэл!
   Һуруйэ-һуруйэ-һуруйэ-һуруйэ!
   Һэкку-һэкку-һэкку-һэкку!
   Чапча-чапча-чапча-чапча!
   Алгысчыт:
   Мийго-мийго-мийго-мийго!
   Өстөөх үҥүүтүн таҥнары
   Тайахтаппыт төлкөбүтүн
   Өрөгөй талаан олохтоон
   Тиэйэн илдьэр кэһиинэн
   Тиэргэммитин киэргэтиэх!
   Уруй-туску! Өрус-өрус!
   Бары:
   Һинмач-һинмач!
   Һодьол-һодьол!
   Һендыл-һендыл-һендыл-һендыл!
   Һенды-һенды-һенды-һенды?
   Иһо-һанде, иһо-һанде, иһо-һанде, иһо-һанде!
   Иһо-дэкун, иһо-дэкун, иһо-дэкун, иһо-дэкун!
   Иһо-һайко, иһо-һайко, иһо-һайко, иһо-һайко!
   Иһо-горро, иһо-горро, иһо-горро, иһо-горро!
   Иһо-дьорро, иһо-дьорро, иһо-дьорро, иһо-дьорро!
   Иһо-дьэлно, иһо-дьэлно, иһо-дьэлно, иһо-дьэлно!
   Иһо-мара, иһо-мара, иһо-мара, иһо-мара!
   Иһо-кумтэл, иһо-кумтэл, иһо-кумтэл, иһо-кумтэл!
   Иһо-гулдэ, иһо-гулдэ, иһо-гулдэ, иһо-гулдэ!
   Иһо-өрус, иһо-өрус, иһо-өрус, иһо-өрус!
   Иһо-арчо, иһо-арчо, иһо-арчо, иһо-арчо!
   Ду-ду-ду-ду!
   Дуһуке-дуһуке-дуһуке!
   Дуһуке-да-дуһуке!
   Хэм-м-м-м-мэ! Хэм-м-м-м-мэ! Хэм-м-м-м-мэ! Хэм-м-м-м-мэ!
   Оҥат-таки-ки-кикикка,
   Кикикка,
   Кикикка!
   Эрэсөссэ,
   Эрэсөссэ!
   Иһо-ньөбэв-чэлкэм-гадер-гале
   Галле-галле-галле-галле!
   Иһо-доо-доҥ! Иһо-доо-доҥ!
   Иһо-дьо-го!
   Лами кытылыгар
   Саҥа сиргэ
   Сэлэнгэ Ламины өҥөйөр
   Төрдүнээҕи үрдүк очуоһа —
   Хотторбут уйгур удьуора
   Күрэммит ураһатын онно.
   Булт-алт дэлэйбит сиригэр
   Дьүлнэкун кэлэн
   Үөһэттэн өҥөйөн көрөр,
   Тула астына чуҥнуур.
 //-- * * * --// 
   Оо, уҥуоргута көстүбэт
   Лами далай муҥура суох.
   Харах ыларын тухары
   Ойуур тыанан мэндээрэр.

   Күн көрөн эргийэр киинэ
   Хайаан да бу быһыылаах.
 //-- * * * --// 
   Түһүлгэ инники ураһата
   Дьүлнэкун кагана анала,
   Эвэскэн кагана киэнэ
   Иккис ураһа дьэндэйэр.

   Ону тула сүгүрүйбүттүү
   Хас да уонунан ураһа
   Тула чороспуттар,
   Улахан ураһаны кэтэспиттэр.
 //-- * * * --// 
   Сири биһирии таарыччы
   Эһэ тэллэ±эр таалалыы
   Ньөлбуни [43 - Ааптар рукопиһыгар хайдах суруллубутунан киирдэ.] сэһэргиир уу иһэ.
   Эньэгэ-эньэгэ [44 - Эньэгэ – балыктаах дойду.],
   Куриткэн-э [45 - Куриткэн – кустуу саҥарыы.]!
   Бу биһи иччилээх Ламины
   Кытыытыттан чуҥнуубут,
   Бу ааттаах дойдуга буруо
   Үгүс үйэлэргэ унаарбыт.
   Тула кимнээх баалларын
   Билбэккэ эрдэ үөрүмэҥ,
   Курекан [46 - Курекан – угуйуу.]-курекан-а!
   Эньэгэ-эньэгэ, куриткэн-э!
   Сир саҕаҕын улаҕаларын
   Балык курдук тилийэ сэмсээн,
   Нэлэмэн киэҥ Лами тулатын
   Көрөн-истэн, баһылаан,
   Уоскуйуохха сөптөөх этэ.
   Кырыктаах хараҕынан
   Кынчарыйа көрбөккө
   Эйэ дэмнээхтик сылдьыахха!
   Алике, алике, алике!
 //-- * * * --// 
   Дьүлнэкун аҕатын тылын
   Киэн туттардыы иһиттэ:
   «Эвен удьуора ыһыллан
   Бултуура тииһэлэҥнээх этэ.
   Саҥа сиргэ соҕотоҕун
   Хонуктуур да ыарахан ээ.
   Өбүгэ саҕаттан бииргэ
   Удьуор чөмүччүүтэ ордук».
 //-- * * * --// 
   Ити санаатын дьонугар
   Сэрэтэ охсуон тиэтэйдэ.
   Дьүлнэкун:
   Гулло [47 - Гулло – хос тыл.]-гулло-гулло-гулло,
   Оо, сир ийэ истэр кулгаахтара,
   Эвен удьуор өйдүүр өйдөрө:
   Бэттэх буолан истэ түһүҥ,
   Кагана оҥостор уолгут
   Тугу этэр эбитин:
   Дэбундьэ ойуун даҕаны,
   Ньөлбуни кагана даҕаны
   Ыйан-кэрдэн эрдэххит.
   Билигин бэйэбит дьоммутун,
   Онно-манна ыһылланнар
   Алдьархайга тиксибэтиннэр,
   Күөйэ-хаххалыы тутуоҕуҥ.
   Бэйэлэрэ даҕаны хаан-сор
   Олбоҕу тэлгэппэтинэр!
   Гөли [48 - Гөли – эт.]-гөли,
   Гөли-гөли!!!
   Ньөлбуни:
   Ньариҥандьа [49 - Ньариҥандьа – эр киһи.], ньариҥандьа,
   Уйугэн [50 - Уйугэн – үрдүк тойон.] Дьүлнэкуммут
   Этэр тыла олохтоохтор.
   Баар аҕа уустар бииргэ
   Сири-уоту чуҥнуохпут.
   Ол кэриэтэ булт сиригэр
   Хойутуу тиийтэлиэхпит.
   Айон [51 - Айон – үчүгэй.]-айон!
   Нэвдэк [52 - Нэвдэк – аат.] туруоруута
   Өбүгэ саҕаттан үгэспит.
   Былдьаабыт сирбит ахсын биһи
   Нэвдэк туруоруох тустаахпыт.
   Ол бултуур сирбит буолуоҕа,
   Табаҕа аһылык дэлэйиэҕэ.
   Саҥа сири кыайан-хотон,
   Баайга баай эбиллэ туруоҕа.
   Алике, алике, алике!
 //-- * * * --// 
   Бу сырыыга кагана тылын
   Дэбундьэ ойуун тоҕо эрэ
   Иһигэр киллэрбэтэҕэ.
   Атын киһи хааныттан
   Баай үллэстэр дэгэттээҕэ.
   Бэйэ дьонун өлүүгэ үүрэн
   Байары сөбүлээбэтэҕэ.
   Ол оннугар уоран талыыр
   Киниэхэ тииһилэҥнээх этэ.
   Кини Дьүлнэкуҥҥэ
   Тылын итэҕэтэр
   Имэҥнээх ап курдуга.
   Билигин даҕаны ойуун
   Сүрдээх эрэллээхтик
   Тугу билэрин
   Кулгуйа олордо:
   Дэбундьэ:
   Гаго [53 - Гаго – хос тыл.]-гаго, га-га-га-га-а,
   Оо, оронай [54 - Оронай – харыстыыр.]! Оо, эрэнэй [55 - Эрэнэй – кыһанар.]!
   Няри [56 - Няри – уол киһи.]-няри-няри-няри!
   Инники быстыбат эрэлбит,
   Дьүлнэкун бэгэн [57 - Бэгэн – тойон.],
   Лами тулатын туһунан
   Хаһан билэ охсуоҥуй?
   Лами илин өттүнэн
   Уйгур аймах олорор.
   Биһи иннибитин
   Быһа күөйбүттэр.
   Энэй-энэй, энэй-энэй!
   Гаго-гаго, гаго-гаго,
   Лами далай уҥуоргута
   Курикэн бииһин дойдута.
   Оттон арҕаа уһукка
   Бүрээт биистэрэ Баргут,
   Эмиэ Булагачан диэннэр,
   Баһылаан-көһүлээн,
   Байан-тайан, аатыран,
   Хас үйэҕэ сураҕырдылар.
   Гаго-гаго, гаго-гаго,
   Лами соҕуруу туһаайыыта
   Сүрдээх халыҥ биис уустар
   Дубалар диэннэр
   Сурахтара куруук иһиллэр.
   Ол ыраах өттүн буулаабыт
   Сэрииһит
   Баар буолуох тустаахтар.
   Гөнэм эрро!
   Гөнэм эрро!
   Гөнэм-гөнэм!
   Кук-как!
   Кук-как!
 //-- * * * --// 
   «Сир түннүгэ» диэн аатырбыт
   Ойуун сэһэнин Дьүлнэкун
   Үчүгэйдик өйүгэр тутта.
   Билигин маннааҕы тулаҕа
   Кимнээх бааллара торумнанна,
   Аны көрсөр эрэ хаалла.
   Ол көрсүү малааһына
   Хааннаах ыһыах буолара дуу?..
   Эбэтэр дьол уотун саҕан
   Бэйэтигэр холбуура дуу?
   Баргут-хаан алаҥата тыаһаата
   Манна ким иччи буолуоҕун
   Аахайбакка турардыы Лами
   Мэндээрэ-кылбаара турдаҕына
   Ойуур тыа чэчирээбитэ,
   Ол курдук тургутаабыта.
 //-- * * * --// 
   Мантан ыла Наматкан аатырбыт
   Увань удьуора Эвэскэн
   Лами устун сыбыытаан
   Тула бултуу көстүлэр.
   Манна бултаан-алтаан,
   Байан-тайан,
   Үөскээн-ууһаан
   Уһуннук олорторо.
   Бу дойдуга биис уустартан
   Ким уһанар уустаах аатырда.
   Ол иһин Эвэскэннэр эмиэ
   Дьалдьакан уустарын
   Үөрэ-көтө өрө туттулар.
 //-- * * * --// 
   Дьалдьакан обургу
   Сүгүн олорбокко уһанар:
   Үҥүүнү, батаһы алтаннаан,
   Хататы, быһаҕы тимирдээн
   Аата-суола сураҕырда,
   Аймах дьонугар аатырда.
   Оннооҕор Курикэн аймахтан
   Кэлэннэр үөрэ сэҥээрдилэр.
 //-- * * * --// 
   Дьалдьакан оҥорбут оҕо
   Өстөөҕүн көрдөөн табара,
   Кини оҥорбут үҥүүтэ
   Хаһыыраат дьөлө түһэрэ,
   Имэҥи иҥэрбит батаһа
   Иһиирэ-иһиирэ кэрдэрэ.
   Ол иһин
   Эвэскэн удьуора Наматкан
   Сураҕар ымсыырар уустар
   Элбээн ахан испиттэрэ.
   Ону сэрэнэн
   Күн киирэр, тахсар өттүгэр
   Ыаллаһар этилэрэ.
 //-- * * * --// 
   Атын тыллаах-өстөөх уус,
   Бүрээт удьуора Баргут аймах,
   Аҕыйах ахсааннаах аҕа уус
   Бэйэтин киэлитин көрүнэн,
   Сири дойдуну иччилээн,
   Хантан да үтүрүллүбэккэ,
   Кимтэн да атаҕастаммакка,
   Кимиэхэ да суудайбакка
   Үүт тураан Ангараҕа
   Олороллор эбит этэ.
   Кинилэри кытта ыаллаһар
   Иҥсэ санаа киирбиччэ
   Наматкан кырдьаҕаһа
   Ньөлбуни кагана сорунна.
 //-- * * * --// 
   Ньөлбуни:
   Гэлэ-гэлэ, уолум,
   Баатыр Дьүлнэкун иһит!
   Үү тураан Ангара ойбонноох,
   Баргут-хаан баһылыктаах
   Бэрт намын аҕа ууһа
   Бэрт киэҥ сири иччилээн,
   Сылгы үөрүн ииттэннэр
   Силигилээбит сурахтаахтар.
   Кинилэргэ тиийэ охсон
   Ыаллаһарга кэпсэтиҥ:
   Баргут-хаан – сүдү тойон
   Хара күлүгэр сүгүрүйүҥ.
   Биэстээх дьоруо ата
   Дьоруолаан сатаан туораабатах
   Баһылаабыт ыраах тыа сирин
   Биһиэхэ эрэ аналлааҕын,
   Таба аһылыктааҕын
   Биһиэхэ биэрдин диэҥҥит
   Кэпсэтэ айанныы охсуҥ,
   Дьулө-дьулө, гөнэмэ-гэ! [58 - Дьулө-дьулө, гөнэмэ-гэ – дьолу-дьолу, этим-э.]
 //-- * * * --// 
   Кини эппит тылын сойуппакка
   Дьирилэн баатыр бастаан
   Уонча хорсуннаах барда.
   Үрүҥ уучаҕы мииннэннэр,
   Бары көтүтэн хааллылар.
   Баргут-хаан ордуутугар
   Түөлбэни уҥуор түстүлэр,
   Сэптэрин кистии туттулар.
 //-- * * * --// 
   Баргут-хаан дьону ыытан
   Ыҥыртара охсон ылла,
   Утары тахсан атыҥыраан
   Саҥалаах буола турда:
   Баргут-хаан:
   Оо, дьэ күтүр, Дьирилэн,
   Хантан хааннаах,
   Кимтэн кииннээх
   Илэ киирэн
   Сиэри гынныҥ?
   Ыйыппаккаҕын
   Хара буорбун тэбистиҥ?
   Ойдом [59 - Ойдом – үрдүк.], ойдом,
   Киһилии тылга
   Киһилии дьоммут,
   Биилээх оонньууга
   Бастыҥ буолуохпут.
   Айдо [60 - Айдо – үөрүү-көтүү.], айдо! – диэтэ.
 //-- * * * --// 
   Наматкан баатыра Дьирилэн
   Толлон-туттан турбата,
   Уордаах хаан түрдэриитин
   Улахаҥҥа ууран чаҕыйбата.
   Дьирилэн:
   Мийиго [61 - Мийиго – биһиги.], мийиго, мийиго,
   Баргут-хаан, болҕойон иһит,
   Куотуо суоҕа – өлөрсүү,
   Кыргар кырыыстаах оонньуу.
   Наматкан эвэскэн хааныттан
   Дьирилэн баатыр ааттаах
   Эйэ дэмнээхтик кэпсэтэ
   Эн ааккар кэлэн турабын.
   Бэйэм төрүт баһылыгым
   Илдьитэ буолан кэлбитим.
   Мийиго, мийиго, мийиго,
   Ньөлбуни каган аҕабыт,
   Дьүлнэкун каган баһылык
   Эһиэхэ илдьити ыыттылар:
   «Баргут-хаан, сүдү тойон,
   Сүдү күлүккэр сүгүрүйэн
   Эвэскэн бары удьуорунан
   Көрдөһөн эрэбит!» – диэтэ.
   Биэстээх дьоруо ата
   Дьоруолаан сатаан туораабатах
   Олорор сирин тула өттүн,
   Биһиэхэ эрэ аналлааҕын,
   Маҥан таба аһылыктааҕын
   Татым удьуор тэпсибэтэх
   Тыаны биһиэхэ биэрдин!
   Дапсылары тыаһаппакка,
   Алаҥалары күөрэппэккэ
   Сөбүлэстинэр диэтилэр,
   Үтүө санааны тосхойдулар.
   Арчо-арчо-арчо-арчо!
 //-- * * * --// 
   Ыллаан бүтэрин кытта,
   Баргут-хаан батаһын харбаата,
   Тура эккирээн бурҕайда,
   Ыга кыыһырбыт киэлинэн
   Хаһыытаан бөөҕүнээтэ.
   Баргут-хаан:
   Ар-бур, а-ам, оҕолор!
   Көр маҥайкаан аллааҕы,
   Сир көрдөөн онолуйдаҕын,
   Сир уйбат аньыытын оҥордоҕун…
   Ар-дьаалы, аат-татай, оҕолор,
   Сир намыһахтыы
   Кыайан-хотон сиэтэҕин даа!
   Сискин-үөскүн быһа тардыам,
   Сүрэххин ороон оонньоохолуом,
   Тылгын ороон харабалыам!
   Чэ, эрэ, сэрэн, сиргидэх,
   Ох барда, оҥоһун, адьарай!
 //-- * * * --// 
   Инньэ диирин кытта,
   Үҥүү-батас кэпсэтиитэ,
   Аҕыйахтан аҕыйах охтордуу
   Эккирэтиһэн силиктэһии,

   Элбэхтэн элбэх охтордуу
   Бучумаҥҥа кыһыктаһыы.
 //-- * * * --// 
   Дьирилэн эрчимирдэ,
   Дайбаатаҕын аайы төкүнүттэ.
   Үрэх диэки сүүрэн иһэн
   Ох сааҕа табыллан оҕутта.
   Ону көрөөт эр бэрдэ – быраат
   Сүүрэн тиийэн сиэбиттэн
   Аптаах сайтаны ылан
   Өстөөхтөн тыаҕа куотта.
 //-- * * * --// 
   Кини кэннигэр кыргыһыы
   Өссө да намтыы илигэ.
   Онно-манна ыһыы-хаһыы,
   Ураатаһыы элбэҕэ.
   Кэнникинэн сырсыы мөлтөөн,
   Намырыйан барбыта.
   Кыайбыттар аликелара
   Онтон хойдубута.
   Ол оннугар аптаах сайтаны
   Наматканнарга тиийбитэ,
   Өс-саас хойуу хаанын
   Бу һэлэк [62 - Һэлэк – өстөөх.] оргуппута.
   Баргут-хаан быраатын Чурат-хааны куоттарыы
   Дьирилэн тохтубут хаана
   Эвэскэн удьуорун үрдүнэн
   Өс уотунан ыспыта.
   Уйугэн Дьүлнэкун туран,
   Саатын-саадаҕын иилинэн,
   Батыйатын өрө ууммута.
   Дьүлнэкун:
   Мийго, мийго, мийго, мийго,
   Эрэттэрим,
   Түөрт уон сэрииһиттэрим,
   Өстөөххө кыайтаран баран
   Налыйан хаалар үгэс суох,
   Хааны тохторон баран
   Төттөрү чугуйар аны суох.
   Тыыны кэтэнэн, дьиксинэн
   Ыргымта буолуох кэриэтин
   «Дьолуо биллин» диэн баран
   Инники суолбутун тыыран
   Сири-уоту сыһытыаҕыҥ!
   Баргут-хаан тоҥ суолун
   Ириэнэҕэр тиэрдиэҕиҥ!
   Арчо-арчо!
   Өрус-өрус!
   Онуоха сэрииһиттэр бары
   Үҥүүлээх үҥүүтүн ууналаата,
   Ох саалаах оҕун көтөҕөлөөтө:
   «Эскө, эскө! Арчо, арчо!
   Тамни, таман! [63 - Тамни, таман – төлөө, төлөбүр.] Эскэн бидэн!
   Уруй, туску! Айо, өрус!» —
   дии-дии Лами үрдүнэн
   Дуораһыта оонньоотулар:
   Һэдьэрэку,
   Иһо-рико,
   Эрэттэрбит
   Иһо-һуруйэ!
   Онтон кулуһун таһыгар
   Кыргыс үҥкүүтүн ойдулар,
   Үҥүүлэрин өрө астылар.
   Онно Дэбундьэ ойуун
   Алҕаан-туомнаан атаарда.
   Дэбундьэ:
   Гачо-гачо,
   Харахчааныҥ сытыыката
   Сыппаабатын, сыппаабатын,
   Гөнэм, гөнэм!
   Гачо-гачо,
   Илиичээниҥ эрчимчээнэ
   Мөлтөөбөтүн, мөлтөөбөтүн,
   Гөнэм, гөнэм!
   Алике, алике!
   Ол кэнниттэн сэрииһиттэр
   Ламины кыйа бараннар
   Тоҕойго киирэн сүттүлэр.
 //-- * * * --// 
   Түөрт уон түөрт баатырын
   Кэннигэр батыһыннаран
   Уйугэн Дьүлнэкун
   Дурда-хахха буолан,
   Өс сааһы ситиһэр
   Кыргыс аартыгын тэлэн,
   Инники бастаан чуҥнуур.
   Кэнниттэн Силнук сүбэһит,
   Гианчавал бухатыыр,
   Хара тыаны тоҕо үктээн
   Хааннаах халыҥ дапсы иһэр.
 //-- * * * --// 
   Дууһатын сэрэҕинэн хаххаланан,
   Тыынын түөһүнэн дурдалаан,
   Атын биис ууһа куттуо диэн,
   Сэрэх бөҕөнөн сэрэнэн,
   Иннилэрин кэтэнэ иһэллэр
   Өһү ситиһэ өлүү удьуордара.
 //-- * * * --// 
   Бу туох биис удьуора
   Ыар соруктаах иһэрин
   Былыты быыһынан күн
   Быга түһэн одууласта.
   Халлаан тыала ытыйан
   Лами уута будулуйда,
   Хаанынан ытыйан турда.
   Ангара уута угуттаан
   Хаайан былгыһыта турда.
 //-- * * * --// 
   Уҥуор туох баарын чоҕуртан
   Одуулаан чуҥнаан көртөрө:
   Баргут биис удьуордар онно
   Тиҥинээн-налыйан олороллор.
   Тула үлэ-хамнас толору,
   Сылгы үөрэ да баһаам.
 //-- * * * --// 
   Үгэс-болдьох кэмнэммитэ,
   Халлаан борук-сорук буолуута
   Уҥуоргу хонуу толору
   Сэрииһитинэн туолла.
   Дьүлнэкун хаһыыта дуорайан
   Өстөөххө сэрэтии буолла.
   Туох да бокуойа суох сүүрэн
   Эвэскэн сэриитэ кимэрэ.
 //-- * * * --// 
   Онуоха,
   Хаан ураһатын тула
   Баргут-хаан сэриитэ турара.
   Бэрт сыыдамнык хомуллан
   Өстөөҕүн тоһуйа ыстанна.
   Туох да сэрэҕэ суох
   Инники дьулуһан истилэр.
   Онно кокчака [64 - Кокчака – тиҥилэх.] кылбаҥнаата,
   Куйах эмиэ килэҥнээтэ.
   Баргут-хаан хаһыытаабытынан,
   Батыйанан далбаатанан,
   Дьонун инники
   Үтэйэ-үтэйэ киллэрдэ.
   Сэриилэр чугаһастылар,
   Өлүү сэптэрэ тыаһаабатылар.
 //-- * * * --// 
   Ол гына сырыттахтарына,
   Наматканнар эрэллэрэ —
   Үөмэн киирбит сэрииһиттэр
   Кэннилэриттэн адаарыстылар.
 //-- * * * --// 
   Онно соһуйбут бөлөх
   Ортоку буолан хаалбытын
   Баргут-хаан билбэтэҕэ.
   Чахчы алдьархай буолбутун
   Онно дьэ сэрэйбитэ,
   Саҥалыы дьаһаныаҕын
   Номнуо куоттарбыт этэ.
 //-- * * * --// 
   Бастаан сэриилэр
   Чочумча тохтооннор,
   Тыын ылбыт курдук
   Эҕирис гыннылар.
 //-- * * * --// 
   Дьэ онтон, доҕоор,
   Туман иһигэр түстүлэр:
   Халлааны хараҥардар гына
   Оҕунан бырдахтыы
   Быыһа суох түһэрдилэр,
   Ох саалар (нуҥаканнар) тыастара
   Этиҥ курдук ньирилээтилэр,
   Һалдааҥҥа [65 - Һалдаан – тирииттэн оІоһуллубут хахха.] ох тыбыгыраата,
   Кокчаҕа бычыгыраата.
 //-- * * * --// 
   Өлүү аана аһыллан:
   Өй-мэйдээх тулуйбат хаһыыта,
   Өлөөччү орулааһына,
   Таптарбыт сарылааһына,
   Бааһырбыт эрэйдээх ынчыга —
   Аан бастааҥҥыттан саҕалаан
   Ииримтийэн барда.
 //-- * * * --// 
   Оо, ол кэнниттэн
   Утарыта харса түстүлэр,
   Үҥүүнэн батары түһүстүлэр,
   Батыйа батыйаҕа,
   Чиллиргэтиһии муҥа,
   Итиннэ тосту барар тыас,
   Онно хайа барар тыас,
   Сир ийэ ынчыктаан ылла,
   Ойуур тыабыт энэлийдэ.
   Ол тухары Дьүлнэкун
   Инники аликелыыр.
 //-- * * * --// 
   Биирдэс убайа Нулгэни
   Дьонун аҥаарын салайар,
   Үрэх кытылын кыйа
   Үҥүүнэн сабыта бэрсэр,
   Хаһыытаан хабырыттар.
 //-- * * * --// 
   Арай бэтэрээ эҥээргэ
   Солуни хоһуун эккирэтэн,
   Баргут-хаанныын харсаллар.
   Онуоха Солуни хотторон,
   Өлөр хаһыытын
   Быраата Нулгэни истэр.
 //-- * * * --// 
   Нулгэни ситиһэ ыстанар,
   Убайын хаанын иһин
   Харса суох өстөөҕөр түһэр.
   Чугас Баргут-хаан көрөн,
   Күөн көрсө онно ыстанар.
 //-- * * * --// 
   Оо, Баргут-хаан төбөчөөнө
   Сиргэ төкүнүс гынна,
   Баргут удьуор хаана тохтон,
   Үрэх диэки уһунна.
 //-- * * * --// 
   «Алике! Алике-алике!»
   Өрө ньиргийэ түстэ.
 //-- * * * --// 
   Баһылык онно суоҕунан,
   Төбөтө төкүнүйбүтүнэн
   Саллаат өттө өлөрсүбэккэ,
   Улахан сааттааҕын да иһин,
   Орпут тобох куота турда:
   Баргут-хаан инитэ Чурат-хаан
   Булагач аҕа бүрээт удьуоругар
   Сүгүрүйбүтүнэн,
   Хаанын таммалаппытынан
   Тыынын эрэ күрэппитэ,
   Хорҕойо ыстаммыта.
   Өлүү-кыргыс санаатын
   Удьуоругар абырахтата
   Өс санааны күрэттэҕэ.
 //-- * * * --// 
   Ол силис тардан торолуйан
   Сир түгэҕинэн күөрэйиэҕин
   Ким да аахайбакка хаалта,
   Кыайдыбыт диэн дуоһуйтара.
 //-- * * * --// 
   Таламмыт малы олоччу
   Табаҕа ыҥыырдаан илтилэр,
   Оҕону, дьахтары эмиэ
   Кээлмэ [66 - Кээлмэ – хамначчыт.] оҥосто үүрдүлэр,
   Сүөһүнү, сылгыны үүрэн
   Тоҕо үктээн бардылар.
   Тиҥинээн олорбут сурка
   Арай тостубут ох хаалла.
 //-- * * * --// 
   Үөрэн-көтөн, аликелаан
   Кыайбыт суртарын үрдүгэр
   Хааннаах нэвдэк туруордулар:
   Чаллах тиит турарыгар
   Киһи хаанынан биһэн,
   Ортотунан саанан ытан,
   Оҕу хараҕалаан хааллардылар,
   Барбыт сирдэрин диэки
   Баргут-хаан төбөтүнэн
   Улахан суугаар [67 - Суугаар – бэлиэ.] туруоран,
   Киһи төбөтүнэн ыйдардылар.
   Бу имэҥнээх суугаары
   Ойууҥҥа туомнаттылар.
   Дэбундьэ:
   Дэбу-дэбу, дэбудэйэ [68 - Дэбу-дэбу, дэбудэйэ! – хос тыл.]!
   Эндэкэкэн-эчэ-эчэ [69 - Эндэкэкэн-эчэ-эчэ – баай киһи буолбатах.],
   Муҥура суох Лами иччитэ,
   Киһи гыммыт – сир иччитэ,
   Туора дьон диэн туоратыма:
   Лами уутун соппуппутун,
   Сир ийэни аймаабыппытын
   Киэли-куолу гынаҥҥыт
   Искитигэр иҥэриниҥ,
   Арчо-арчо-арчо-арчо!
   «Хантан хааннаах кыдьыктар
   Суугаар туруоран бардылар,
   Кимтэн кииннээх удьуордар,
   Хааннаах нэвдэк хааллардылар», —
   диэҥҥит кынчарыйар буолумаҥ!
   Төрүт эвэскэн удьуора
   Кыргыс оонньууга кыайбычча
   Олохсуйа кэллэхпит буоллун.
   Ангара эбэ хотуну
   Сир оҥостуохпут буоллун,
   Өрус-өрус-өрус-өрус!
   Дэбу-дэбу-дэбулэнкэ,
   Дойдубут киэҥ эйгэтигэр
   Уоппут чэгирии умайдын,
   Төрөтөр оҕобут улааттын,
   Иитэр табабыт торолуйдун,
   Булду сабарҕаҕыттан ылан
   Хас эвен баар ураһатын
   Үстүү хос хайыҥнаннын!
   Арчо-алике!
   ¤эт-тэтэй-дэ!
   Аньыы да баар буолар эбит:
   Унаар буруо уһуннук
   Манна унаарыа суох диэтим,
   Энэй [70 - Энэй – хос тыл.]-энэй-энэй-энэй!
   Чурат-хаан өстөнөн
   Булагат удьуоруттан
   Тиити кытта тэҥ ахсааннаах
   Тиийэн кэллэ диэтим,
   Түүл-бит инньэ диир.
   Гаго-гаго-гаго-гаго,
   Күөх чэгирбит үрдүгэр
   Хараҥа хаан халыс гынна,
   Лами хайатын үрдүнэн
   Өлүү хаһыыта дуораһыйда.
   Дьүлнэкун, хоһулай!
   Алаҥаҕын өрө тардын!
   Сэт-сэлээн иэстэбиллээх,
   Сор кырыыс диэлийэрдээх.
   Хайдах этигитий, оҕолор!
   Һэй-һэй-һэй-һэй!
   Һов-һов-һов-һов!
   Ааттаахха ааттаах баар
   Ити итинэн ааспыта,
   Күн-дьыл да этэҥҥэ этэ.

   Таламмыт баайы үллэстэр
   Эмиэ улахан мучумаан.
   Үчүгэй өттүн эрдэттэн
   Каганалар харбаатылар.
   Солуни, Ньөлбуни иккиэн
   Харахтара туолуо суоҕа…
   Ол иһин
   Кинилэр хараҥа күлүктэрэ
   Кээлмэни хам баттыыр.
   Сорох сэнэх соҕустар
   Таһыыртан куота иликтэр.
 //-- * * * --// 
   Сылгылары эккирэтэн
   Батыйанан быһыта охсор
   Сүдү көрүдьүөһэ.
   Дьарык оҥостоннор
   Олохтон аралдьыйбыттар,
   Чурат-хаан да туһунан
   Таһыччы умнан кэбиспиттэр.
   Саҥа сиргэ көһүү умсулҕан,
   Булда кытта тартаҕа.
 //-- * * * --// 
   Саҥа удьуор саҥа сири
   Биир гына тилийэ сүүрэн,
   Хайыы үйэ көрө охсубут,
   Бултанан аймаан кэбиспит.
   Тула Наматкан аймаҕа,
   Онно Увань бииһэ – эвен,
   Манна Эвэскэн удьуора – эвенк,
   Эмиэ ороч хааннаах туолла.
 //-- * * * --// 
   Дьон аймах үгэһин батыһан,
   Дьүлнэкун дьонун түмэн
   Көрү тэрийэр санааланна,
   Намыраабыт дьонун санаатын
   Өрө көтөҕөргө диэн буолла,
   Бэйэтигэр тардарга сананна.
   Дьүлнэкун:
   Дьэ эрэ, истиҥ,
   Дьэ эрэ, кэлиҥ!
   Тоҥтон толлубат хоһууттарым,
   Ириэнэхтэн иҥнибэт эрэттэрим!
   Куттуур гына буолбакка,
   Соһутар гына туттубакка
   Каҥалдалаах хааҥалданан,
   Хаһыылаах дуораанынан
   Ханыы-уруу дьоҥҥутун,
   Аймах-билэ уруугутун,
   Эвэскэн аҕа ууһунан,
   Эвэскэн Увань удьуорунан,
   Наматкан эвен ханыытынан
   Уонна Орочан хаанынан
   Манна түмсэ ыҥырталааҥ,
   Көргө-нарга түмүтэлээҥ!

   Баҕар, чугас ыалларбыт:
   Уйгур быһый уолаттара,
   Тува кижи күүстээх эрэттэрэ,
   Курикэн омук бастыҥнара
   Сиэлэн, көтөн кэлээйэллэр,
   Билсэ, көрсө сылдьаайаллар?..
   Кинилэр ордууларыгар
   Эйэ дэмнээхтик тиийэҥҥит
   Аргыый ахан этитэлээҥ,
   Кэлээччини манна аҕалтааҥ!
   Кэрэ кэскилбит түстэнээрэй…
   Мантан дьолбут аллаарай?..
   Арчо,
   Арчо! – диэҥ.
 //-- * * * --// 
   Сурах түргэн ахан буолааччы,
   Каҥалда ыҥырыыта каҥалда,
   Хаһыы дуораана дуораан.
   Аймах-билэ дьоно
   Түмсэн үллэҥнээтилэр,
   Онуоха эбии,
   Ырааҕы-чугаһы аахсыбакка,
   Сиэлэн-көтөн хотолдьустулар:
   Уйгур быһый уолаттара,
   Тума күүстээх эрэттэрэ,
   Курикэн омук бастыҥнара.
 //-- * * * --// 
   Дьүлнэкун саныырынан:
   Тэриллибит түһүлгэҕэ
   Дьон бары көрүлүөхтээх,
   Эт-хаан, өй-санаа өттүнэн
   Бөлөх буола түмсүөхтээх.
   Онуоха тэриллэр малааһын,
   Көрдөөх-нардаах оонньуулар.
   Малааһын аһа – сүүс таба,
   Асчыт да кыргыттар элбэхтэр,
   Түһүлгэ да киһитэ бэртэр.
 //-- * * * --// 
   Кагана санаабыт санаатын
   Бүтүн удьуор истэн биһириир.
   Толлубат хоһууттарга,
   Иҥнибэт эрэттэргэ,
   Уонна каган Дьүлнэкун
   Бэйэтэ тугу билэринэн,
   Өбүгэтин өһүн туппутунан
   Сүбэ сүбэлиир,
   Кэс тылы этэр.
   Дьүлнэкун:
   Гэлэ-гэлэн,
   Истэ түһүҥ!
   Саҥа сир иччитин кэлээт
   Соһутар улахан аньыы.
   Солуута суох тыаһы тыаһыыр
   Дойдуну өһүргэтэр дьайыы.
   Ол иһин:
   Түһүлгэни сыһытыы диэн баар,
   Баһалаҕа биллэрии диэн баар.
   Тула эргийэ сылдьаҥҥыт
   Алдыр [71 - Алдыр – тирииттэн оІоһуллубут хахха.] оҥоруох тустааххыт,
   Ол иһэ көрүлүүр сиргит.
   Аны эһиэнэ,
   Эһиэнэ, оонньооҥ,
   Дуоһуйа көрүлээҥ!
   Гэлэ,
   Гэлэ!
   Ийэ дойдубут иччитин
   Көрсүһэн кэпсэттэхпит буоллун!
   Бачча элбэх удьуордары
   Атыҥыраабат гына
   Алҕаатахпыт буоллун!
   Өрус, өрус!
 //-- * * * --// 
   Бу оонньуу түһүлгэтэ
   Киэҥник ааттаныан билэн
   Сир үтүөтүн булбуттар,
   Селенга хочотун талбыттар.
   Киэҥ нэлэмэн хонууга,
   Ортотугар көлүйэлээх,
   Ол тыатын өттүгэр,
   Үрдүк мэндир үрдүгэр,
   Буруолара унаарбыттар.

   Дьүлнэкун бэлиэ биэрдэ,
   Оонньуу-көр саҕаланна.
   Бөлөх-бөлөх түмсэннэр
   Сыымайдаһыы түрбүөнэ.
 //-- * * * --// 
   Бастакы
   Олохтоохтор саҕалыыллар.
   Акаата [72 - Акаата – ох саа.] саанан
   Аһара үөрэнсэн бардылар,
   Сорохтор адаҕалаах сырсаннар
   Дьон көрүн тартылар,
   Быһыйдар кыычаны [73 - Кыычан – тиІилэх.] сырсаннар,
   Бастыҥ арҕаһыттан тутуста,
   Орто тоноҕоско ыйанна,
   Мөлтөх кутурукка хаалла.
   Манна Отласив удьуора
   Инникилээн кыайдылар.
   Ол иһин
   Иккис түһүмэх оонньууга
   Увань удьуора салайда.
   Улахан быһыйдар түһүстүлэр:
   Сүүрдэн иһэн табаны
   Алыы иһигэр сүллүлэр.
   Ол аата хайдаҕый,
   Эккирэтэн ситиэхтээх,
   Сүнньүгэ түһэн анньыахтаах
   Уонна алыыга сүлүөхтээх,
   Ону дьиэҕэ аҕалыахтаах.
   Ким туттунуулаах —
   Ол кыайыахтаах.
   Манна кыайбыт дьоннорун
   Наматканнар айхаллыыллар:
   «Алике, алике, Дьүлнэкун!»
   «Чикти-чикти, Силнук-а!»
   «Өрус-өрус, Якчавал!»
   «Ду-дусукке [74 - Ду-дусукке – кут-кытаанах.], ду-дусукке!»
 //-- * * * --// 
   Үһүс түһүмэх оонньууну
   Кыайыылаах наматканнар
   Үөрэ-көтө саҕалаатылар.
   Күөл уҥуортан уучаҕынан
   Сүүрдэн кэлэн оҕунан
   Үс сыалтан биирин табыахтаах.
   Ол таппыт сыалын анныгар
   Бүрүллүбүт күндү малы
   Уонна биирдии бууру ылыахтаах.
   Манньа оннук буолуохтаах.
 //-- * * * --// 
   Уучахтарын миинэ-миинэ,
   Үрдэ суох элбэх киһи
   Күөлү тула ыстаннардылар.
   Бэттэх эргиллииттэн ыла:
   Илин-кэлин түсүһүү,
   Илини былдьаары хатыһыы,
   Ыһыы-хаһыы айдаана
   Чүөппэ уутун таһыйда.
   Кыайыылааҕы айхаллааһын
   Ойууру биир гына имиттэ.
 //-- * * * --// 
   Бастаан иһэр тумат кижи
   Кэнниттэн сыалай халҕаһа
   Туман буолан иһэр.
   Кинилэри сыал кэтэһэр:
   Үс ураҕас төбөтүгэр
   Ыйаммыт алтан туһахта.
   Үтүө ааты көрдөрүөх,
   Быһый, күүстээх аатырыах
   Хоноһолор да наматканнар
   Чаҕыйсан дьорҕойботтор.
 //-- * * * --// 
   Ол эрээри,
   Тумат кижи тура түстэ,
   Ох саатын харбаан ылла
   Уонна тэһэ ытан саайда.
   Алтан туһахта тэллэс гынна,
   «Ураа!» хаһыы дуораһыйда.
   Киһи ураҕас төрдүгэр
   Сүүрэн чырбайда,
   Онно тимир болоту харбаан
   Өрө уунан килбэҥнэттэ.
   Онтон
   «Алике, алике!» иһиллэн
   Буур табаны бастаан харбаата.
 //-- * * * --// 
   Эвэскэн аҕа ууһун Торганита
   Иккис буолан үөрдүбүт:
   Сыалы табан үҥүүлэммит
   Уонна үөҥэс таба тутуурдаммыт.
   Оттон үһүскэ орочон нярмана [75 - Нярмана – бэргэн ытааччы.]
   Ох ырбатын ылан үөрдэ,
   Тугутун да сирбэтэ.
   (Айахха, бачча ной элбэххэ,
   Үһүс да буолуу күндү).
 //-- * * * --// 
   Аны үс ойууну ойууннатан
   Аат былдьаһыннарарга диэн
   Өрө көрө түстүлэр.
   Бэйэлэрин дьилбэлэрин
   Манна көрдөрөн аатырдыннар.
   Үс кэккэлэһэ турар
   Сүдү ураһаларга турдулар:
   Бастакы ураһаҕа тумат,
   Иккискэ курикэннэр,
   Үһүскэ эвэскэн ааттааҕа.
   Дьон ойуун көрүн көрөөрү
   Түмсүбүттэр бастакыга.

   Тумат кижи обургу
   Олбоҕор кэлэн олорбут,
   Дүҥүрүн ылан онолойбут.
   Былаайаҕынан оҕустаҕын ахсын
   Уотунан сардырҕаабыт.
   Тураары дьүккүспүт,
   Арай сыстан хаалбыт эбит.
   «Ойуун моһуоктаата!» – диэт,
   Салгыы ойууннаабатах,
   Ол курдук сатамматах.
 //-- * * * --// 
   Иккис үрдүк ураһаҕа
   Курикэн имэҥирдэҕэ!
   Төбөтүн илгиһиннэҕинэ
   Айаҕыттан кыым ыһыллара.
   Тураары дьүккүспүтэ,
   Арай сыстан хаалбыт этэ:
   «Эвэскэн моһуоктаата!» – диэтэ,
   Салгыы ойууннаабата.
 //-- * * * --// 
   Эвэскэн ойуун Торонтой
   Дүҥүрүн өйөнө олорон
   Үһүс ураһаҕа утуйбут,
   Илгистибитинэн уһуктубут.
   Илгиһиннэҕин ахсын,
   Уот таҥнары саккырыыр.
   Суордаабытыгар суор кэлэн олорбут,
   Кэҕэлээбитигэр кэҕэ көтөн кэлбит.
   Тураары соруммута
   Олбоҕор сыстан хаалбыт.

   Былаайаҕынан тула соппута,
   Быһа ыстанан хоҥнубута.
 //-- * * * --// 
   Ону көрөн абаларыгар
   Курикэннэр күлүү гыммыттар:
   «Олбох түүтэ бурҕайда,
   Кырыс быстарын оҥордо, доҕоттор!»

   Ону иэстэһэн Торонтой
   Модьу быаны булларда,
   Курикэннэри быаттан
   Тардыһыннара туттарда.
   Быа уһугун таһырдьа,
   Аҥадьа [76 - Аҥадьа – тулаайах.] тугукка баайда.
   Тардыалаһыы бөҕө буолла,
   Туох да харса суох түспүт
   Аҥадьа тугукка кыайтаран,
   Соһуллан саатыах дьону
   Быа быстан абыраата.
 //-- * * * --// 
   Онуоха ойуун Торонтой
   Хаһыытыы түспүт арай.
   Торонтой:
   Галдыр-галдыр, галдырман.
   Бэлэһинэн тыыммыт, адьарай,
   Тыына маннык быһыннаҕыан!
   Имии-симил аҕа ууһа
   Симэлийэн бараннаҕыан!
   Диэтим ини!
   Эттим ини!
   Эвеннии кэриэстээһин
   Дьүлнэкун дьиэтигэр эргиллибитэ
   Аҕата өлөөрү сытара.
   Ньөлбуни ытык кэриэһин
   Уола походтан эргиллэн,
   Киниэхэ анаахтаабыта.
   Ньөлбуни:
   Туора илиигэ киирэн биэримэ,
   Дьоҥҥун атаҕастатыма!
   Ыалларгын кытта доҕордос,
   Эйэ иһин төбөҕүн да
   Быстарыах тустааххын, Дьүлнэк!
   Дьүлнэк, үчүгэйдик иһит,
   Эн өйгөр-санааҕар хатаа:
   Өбүгэлэрбит тосхоллоро
   Эвен аймах киэлитигэр.
   Лами аҕа сөптөөх буолуо
   Кинини тула түмээччи
   Дьүлнэкун буоллун диэн түстээбиттэрэ.
   Эвэскэн, орочон, увань
   Убайдаргын көр-иһит,
   Күлүктэрин күн сырдыгар уһат, —
   диэн оҕонньор
   Наматканныы эттэ кэриэһин.
 //-- * * * --// 
   Дьүлнэкун аҕатын иннигэр,
   Тииһин хабырына түһээт,
   Нүһэрдик тобуктуу түспүтэ.
   Сүбэһит сайтааныттан арахсар
   Уол оҕо курус санаатынан
   Уолугуттан ыган саҥарбыта:

   Дьүлнэкун:
   Аҕа, эн
   Көрө-истэ сылдьаар,
   Үтүө диэки салайа тураар!
   Дьолу түстээн эппиккин
   Этим-хааным сөбүлээтэ.
   Эвен удьуорун харыстыырга
   Хахха-дурда буол диэҥҥин
   Эппит тылгар эрэн диэммин
   Эйиэхэ сүгүрүйэн эрэбин!
   Төбөм хамсыырын бэлиэтээн,
   Хараҕым көрөрүн тустаан,
   Дууһам тыынарын сиэринэн
   Түөспүн тутан андаҕайабын!
   Ама, уол оҕо хаалан
   Кэриэспин толорбот диэҥҥин
   Кэннигин хайыспакка эрэ
   Сынньалаҥнык айаннаа!!!
 //-- * * * --// 
   Ытык кырдьаҕас Ньөлбуни,
   Бииргэ кырдьыбыт Буркани
   Уолун Дьүлнэкуну кытта
   Кэриэс-хомуруос курдук
   Лами үрдүк очуоһун
   Үрдүттэн таҥнары өҥөтөн
   Көмөн кэриэстээн кээстилэр.
   Дууһата чыычаах буолан
   Үөһэ көтөн хаалыа диэтилэр,
   Этэ-сиинэ сүмэһин буола
   Ийэ сиригэр иҥтин,
   Уҥуоҕа буору кытта буор буолан,
   Биһиэхэ тирээбил буоллун диэн
   Харыстыыр дьонун үгэһэ —
   Үөнтэн-көйүүртэн хаххалаан эрэ
   Сиринэн-тааһынан көмтүлэр.
 //-- * * * --// 
   Ити кэнниттэн өлүнньүк
   Сөбүгүн [77 - Сөбүк – огдообо.] атаарар аһылыкка
   Тула олорон ытаабыттар,
   Абыычайы оннук толорбуттар.
   Кинилэр харахтарын уута
   Уоту умуорар буолбут.
 //-- * * * --// 
   Ол кэмҥэ,
   Хантан-да кэлбитэ биллибэккэ,
   Баар буолбут биир оҕонньор:
   Баттаҕа маҥхайан саһарбыт,
   Мырчыстыбыт сирэйин сэҥийэтигэр
   Соһулла сылдьар бытыктаах,
   Бэйэтэ икки харыс үрдүктээх,
   Биир таарбаҕан саҕынньахтаах,
   Таарбаҕан тыһа этэрбэстээх,
   Таарбаҕан тыһа үтүлүктээх.
 //-- * * * --// 
   Умуллан эрэр уот аттыгар
   Дьону тула одуулаан көрдө.
   «Күн дьоно, олус баран эрэҕит,
   Өлбүккүтүн сүгүн сытыарбаккыт,
   Уоккутун умуруорбаккыт.
   Сэрэниҥ, сэрбэниҥ эрэ!
   Оо, оҕолоруом, үөрүҥ-көтүҥ!
   Эһиэхэ сүдү хоһуун төрүөҕэ,
   Олоххутун сүрүннүөҕэ,
   Эһэ эрчимин тилиннэриэ,
   Аҕа баатырын солбуйуо.
   Кини мастыы чынайдаҕына
   Кирсин быһар буолаайаҕыт,
   Атыырдыы чиччигинээтэҕинэ
   Өҥсүн [78 - Өҥсүн – умнуган.] дэҥниир буолаайаҕыт,
   Дьылҕа оҕонньор тылластым,
   Үтүө кэскили түстээтим», —
   диэн баран оҕонньор аргыый
   Тыа диэки сүөдэкис гыммыт,
   Онон үргүлдьү сүппүт.
   Улуу Ньөлбуни өлүгүн
   Үөһэттэн (ырайтан) өҥөйөн бардаҕа.
 //-- * * * --// 
   Дьон өйдөнө түспүттэр:
   Солуута суох ытаһар эбиттэр,
   «Оҕонньор тиллибэт» диэбиттэр,
   «Уоппутун оттуох хата» дэспиттэр.
   Урукку дьөллөрүнэн [79 - Дьөллөр – буолбут олох.]
   Харахтарын уутун соттулар,
   Барыта орун-оннугар.
   Иирсии улаатта
   Курикэн диэн байым уус
   Кырыгыран ахан турда:
   Ангаралаах Өлүөнэ тыатыттан
   Эвэскэни үүрээри сананна,
   Наматкан буол үүрүөҕэ,
   Кыайан-хотон кыргыаҕа,
   Сири-дойдуну былдьыаҕа.
 //-- * * * --// 
   Бу кэмҥэ эвэскэн бииһэ
   Лами тыатын иэнинэн
   Ыраах-ыраах ыһыллыбыта.
   Оччотооҕу таба көлө
   Ханна тиэрдибэтэҕэй:
   Ангара хоту тыатыгар
   Ньөлбуни улахан уола
   Солуни баатыр баһылыктаах
   Эвэскэн бииһэ көй элбэх
   Иҥэн-тоҥон тоҕуоруйта.
   Өлүөнэ баһын тыатыгар
   Ньөлбуни кыра уола
   Эвэскэн бииһэ наматкан
   Дьүлнэкун баһылыктаах
   Көй элбэх удьуордаах
   Кагана-хаан олорбута.
   Амар өрүс тыатыгар
   Ньөлбуни орто уола
   Эвэскэн бииһэ орочон
   Нулгэни баатыр сирдьиттээх,
   Көй элбэх удьуордаах
   Көһө сылдьыбыттара.
   Лами илин эҥээригэр
   Увань хос ааттаах
   Ньөлбуни ыраах аймаҕа
   Наматканныын эҥээрдэһэ
   Бэрт бүччүм сири бултара,
   Булда тардан ылбыта.
   Аҕа ууһа оннук бытарыйта.
 //-- * * * --// 
   Ангара тыатыгар эвэскэн
   Быстах бултана сылдьан
   Иркосмон аймаҕыныын
   Алдьархайга түбэстэ:
   Чурат-хаан түһүлгэҕэ
   Кини суоҕар кэлэ охсон

   Дьонун сорҕотун кыдыйбыт,
   Сорҕотун үүрэн илдьибит.
 //-- * * * --// 
   Иркосмон сүдү сэриини —
   Түһүлгэни кураанахтаабыты,
   Иэстэһэр күүһү түмээри
   Дьонугар тыллыы сүүрдэ.
   Эвен ууһа эвэскэн
   Сүдү сонунун сүөкээтэ,
   Бу курдук диэн тыллаата.
   Иркосмон:
   Гине-гине-гинеки [80 - Гине-гине-гинеки – хос тыл.]!
   Эвен баатыра эвэскэн
   Атаххар кэлэн хаптайдым,
   Хара күлүккэр сүгүрүйдүм.
   Ааттаһар да ахсааннаах,
   Көрдөһөр да күттүөннээх,
   Ыар сүгэһэр тылбын
   Истэ-билэ сэргээхтээ:
   Гине-гине-гинекан!
   Баргут-хаан саҕаттан
   Бииргэ төрөөбүт Чурат
   Сааммыт тылын толорон,
   Биһигини кэбилээн,
   Өлөрөрүн өлөртөөн,
   Сорохторун үүртэлээн,
   Биир түһүлгэни эстэ,
   Эвен хаанын уһуннарда.
   Гине-гине-гинекан!
   Аймах-уруу дьоннорум,
   Ийэм-аҕам хааннарын
   Ортотунан кэһэн аастым,
   Эмээхсиммин былдьатан,
   Баайбын-дуолбун талатан
   Саргы-сатыы хааллахпыан.
   Күөт ытым күлүүтүгэр
   Бэйэм киирбит, абабыан!
   Гине-гине-гинекан!
   Үҥүү тутар урдуспутун,
   Батыйа тутар барыбытын,
   Ох саалаах эрэттэри
   Түмэ тардан көмүскээтэргин
   Төһө-хачча буолуо этэй?!
   Иэһи иэс курдук иэстэһэн
   Дурда-хахха буолуоҥ диэммин
   Көмүскэтээри ааттал эттим!
   Өрүһүйтэрээри бокуйдум!
   Уруй-туску, гинекан!
   Нарын-наскы гинекан!
 //-- * * * --// 
   Оччону истэн баран
   Кагана сүүрбэ хоһуунун
   Түмэ тардан ылла,
   Чурат-хаантан иэстэһээри тэриннэ.
   Ойуун билгэлээһининэн:
   «Албастаан тэринэргэ дэннэ,
   Утары сэриинэн киириигэ
   Чурат-хаан сэриитэ кыайтарбат,
   Арай Иркосмон истэригэр
   Аралдьыттар хайаһар?..»
 //-- * * * --// 
   Иркосмон анаан сорунан,
   Хамначчыт курдук оҥостон,
   Талаанньыттар суолларынан
   Суоллаан сатыы барда.
   Оҕолоох эмээхсинин суолларын
   Харааста-харааста батыста.
   Хоммут суртарын оннугар
   Уот күлүн булкуйан
   Төһөҕө бартарын билгэлиир.
 //-- * * * --// 
   Бастакы ураһа оннугар,
   Таҥас уурар хайыҥар
   Тымтык мас анньыллыбытын
   Аахайбакка ааһар этэ.
   Аччыктаан биирдэ хаспыта:
   Буспут сыалаах эт кистэммит.
   Ону харбаан ылан сиэтэ,
   Тотто, күүскэ күүс эбиннэ.
 //-- * * * --// 
   Биирдэ улахан алыыга
   Биир дьахтар ындыы оҥосто
   Көс дьонуттан хаалла.
   Ол тухары хараҕа кэннигэр,
   Ким эрэ кэлиэн кэтэһэр.
   Көстөр ырааппыт эбиттэр,
   Киниттэн көстүбэт этилэр.
   Иркосмон онно тиийдэ,
   Ону-маны сураҕыласта.
 //-- * * * --// 
   Онуоха Гиаван эрин
   Хайдах быыһыаҕын саныыр.
   Оттон Иркосмон кэргэнин
   Күүһүнэн былдьыан толкуйдуур.
   Гиаван:
   Эрэк-эрэк, эрэйдээҕим!
   Бостуой да соруммуккун,
   Эккирэтэн сордоммуккун!
   Эйигин тулутуох дьон дуо?
   Баһылыктара – сүрдээх киһи,
   Атыттара да хаалбаттар.
   Арай бырааттара – кыра.
   Аҕалара – сүбэһиттэрэ,
   Тэһэ көрөр сир түннүгэ.
   Аны тойонноро миигин
   Үһүс кэргэн оҥостор.
 //-- * * * --// 
   Оо, Иркосмон, доҕоруом!
   Бука тулуйа сатаар,
   Кэнникитин кэтэнээр.
   Мин тойоммор этэрим:
   «Хамначчытым сүттэ,
   Эккирэтэн кэлиэ этэ,
   Оҥоруутун оҥоруом!» – диирим.
   Ол да ахсын ытыырым.
   Эрэк-эрэк, эрэйдээҕим,
   Оҥостон тэриниэххэр диэри
   Бэйэҕин биллэрбэккэ
   Ылы-чып сылдьыахха.
   Онуоха диэри эйигин
   Хамначчыт курдук тутуоҕум.
   Ыый-ыыйбын даа!
   Гөнэм-гөнэм-э!
   Иркосмон:
   Уньуҥ-уньуҥ [81 - Уньуҥ-уньуҥ – уу-чукурук.], Гиаванки,
   Аны биэс хонон бараҥҥын,
   Мин бэлиэ биэрдэрбин эрэ,
   Бырааттар охторун кирсин
   Иҥнэр гына оҥортоор,
   Биллибэтинэн тэринээр.
   Ол кэнниттэн дьолуо билиэ:
   Баҕар, түөрэхпит олоруо,
   Баҕар, дьылҕа түҥнэстиэ.
   Уньуҥ-уньуҥ, Гиаванки!
 //-- * * * --// 
   Уруккуттан бэлэмнээбит
   Хамначчытын таҥаһынан
   Дьахтар эрин таҥыннарда,
   Саатын-саадаҕын бырахтарда.
   Гиаван:
   Эрэк-эрэк, эрэйдээҕим!
   Түһэр сиргэ тиийэ охсоор.
   Дьон көрөн турдахтарына
   Кырбаабыта буолуоҕум,
   Ону кыыһырар буолаайаҕын.
   Эрэк-эрэк, эрэйдээҕим!
 //-- * * * --// 
   Дьахтар көһүн эккирэттэ,
   Начаас ситэн ылла.
   Аны ындыы холборуйбат,
   Тирбэҕэ да быстыбат.
   Түһэр сиргэ бастакынан
   Кэлэн түстэ Гиаван —
   Суһала диибин диэн,
   Манньиҕаһа [82 - Манньиҕас – ыарахан.] диибин диэн.
 //-- * * * --// 
   Эккирэтэн Иркосмон
   Сыылан-сыһан кэлээхтээтэ.
   Онуоха хаһытаабытынан
   Гиаван тайаҕынан көрүстэ.
   Тойоно Чурат-хаан көрөн:
   Чурат-хаан:
   Тоҕо муҥнуугун эрэйдээҕи?
   Бэйэтэ да сэниэтэ быстан…
   Хата эрэ ситээхтээтэҕэ.
 //-- * * * --// 
   Онтон ыла Иркосмон
   Уу баһар, мас мастыыр хамначчыт.
   Аһылыга: уҥуох тинигэ.
   Киэһэ ахсын солууру тоҕор,
   Түгэҕэр эт бастыҥын булар,
   Дьахтар аттыгар, уот кытыытыгар,
   Түүнүн утуйан турар,
   Хаһан да таҥаһын устубат,
   Этин-хаанын көрдөрбөт.
 //-- * * * --// 
   Күнүһүн Чурат ыаһахтаһар,
   Ох саатын тартаран көрөр:
   «Саанан ытааччыгын дуо?»
   «Суох. Куттанабын. Айакка!»
   «Төһө күүстээххин? Боруобалаа!»
   Иркосмон тардар – кыайбат.
   Ити курдук күн ыаһаҕа.
   Онуоха биирдэ аҕалара
   Уолун сэрэтиэн баҕарда.
   Оҕонньор:
   Чури-чури [83 - Чури-чури – кыраһыабай, көнө.], Чурат-хаан,
   Ити киһиҥ – сүрдээх киһи.
   Сэрэниэ даҕаны эбиккин!
   Утуйдаҕына аҥаара көрөр,
   Эйигин, тыыҥҥын кэтиир.

   Чурат-хаан:
   Эдьи-эдьи [84 - Эдьи-эдьи – этимэ, гыныма.], түөһэйбит!
   Кини саа кирсин да тарпат,
   Тугу оҥоруо үһүнүй?!
   Ити, көр, туттарын да көр!
 //-- * * * --// 
   Итинник ааста биэс хонук.
   Иркосмон дьахтарга имнэннэ.
   Күнүс. Эмиэ били ыаһах.
   Иркосмон илиитигэр ох саа
   Чэпчэкитик тутулунна.
   Кини хаһыытыы түстэ:
   «Ох барда, сэрэн эрэ!
   Туохха уһуйбуккун билэ тарт!»
   Тиэрэ сытар Чурат-хааны
   Оронугар хараҕалаата.
   Сэрииһиттэр ытыалаһыахтарын
   Охторун кирсэ быстыбыт.
   Иркосмон тыаҕа сүүрдэ.
   Тоҥусканнаах кэлэ охсон
   Кинини утары көрүстүлэр.
   Олохтоох дьон ытыаласпакка
   Тыаҕа эрэ куотан бардылар.
   Ону эрэ болдьообуттуу,
   Ону эбэтэр күүппүттүү
   Букагач сэриитэ тиҥийдэ,
   Үөн бырдаҕыныы адаарыйда.
 //-- * * * --// 
   Харсыстылар утарыта,
   Кыргыһыы кырыктыйда:
   Үҥүүлэр суптурута түстүлэр,
   Батыйалар хайыта быстылар,
   Охтор эмиэ кибиргэстилэр.
   Ыһыы-хаһыы ортотугар,
   Энэлгэн-ынчык үгэнигэр,
   Айдаан-куйдаан бэлэһигэр
   Туох баар барыта түмүстэ,
   Дьол – өлүүгэ умуста.
 //-- * * * --// 
   Дьүлнэк онно көрдөҕүнэ:
   Аттыгар ааттаах баатыра
   Төрдүөн суох этилэрэ.
   Дьонун хомуйа тардан
   Кэнники чугурутта.
   Иркосмон ол кэмҥэ
   Хотторууну эрдэ билбитэ,
   Баайы-дуолу күрэппитэ.
 //-- * * * --// 
   Эвен манна ииннэниэн билэн
   Эвэскэн дьонун тохтоппута.
   Бүрээт Булагач-хаан эмиэ
   Киһитин үксэ мэлийбитэ.
   Сэриилэр бэлиэ бэрсэннэр
   «Эйэлэһии!» дэспиттэрэ.
   Ол бэлиэтин дьону ыытан
   Солуок туттарсыбыттара.
 //-- * * * --// 
   Кырыктаах кыргыс аартыгар
   Оһохтоох өлүү айаҕа
   Ити курдук бүөлэммитэ,
   Бэйэлэрин тыыннаах ордорто.
   Итинник кэпсэтии содула
   Эвэскэни Ламиттан дьаадьытта,
   Хотулуу хара тыаҕа
   Үтэйэн, ыган кэбистэ.
   Онно биллибэт биистэрдиин
   Биир-биир харсар буоллулар.
 //-- * * * --// 
   Эвэскэн сорох удьуорун —
   Наматканнары Өленега,
   Орочоллары Амарга,
   Увань удьуорун Селенгэҕэ
   Бултуур ыырдаммыттарын
   Умнубат ахан этэ,
   Хаан аймаҕын ахтара
   Ордук нүөлүйэн испитэ.
 //-- * * * --// 
   Ити курдук эвэскэннэри
   Биир иирсээн ыраах үүртэ.
   Аймах-билэ хааннарыттан
   Үйэ тухары араарта.
 //-- * * * --// 
   Кырыктаах кыргыс аартыгар
   Оһоллоох өлүү айаҕа
   Ити курдук бүөлэммитэ,
   Бэйэлэрин тыыннаах ордорто.


   Сыһыарыы
   Краткое начало о роде Платона Ламутского

   Среди Верхоянских гор, на левом берегу долины реки Дулгалах, с давних времен вели кочевой образ жизни эвенский род наматканов. На севере от них кочевал род тюгясиров, а на юге – род мэмэлэр. На западе, на берегу реки Лена и вдоль реки Яна, жили якуты.
   Род наматканов сюда пришли с другого берега Лены и Охотского моря. Некоторые люди тюгясирского рода породнились с наматканами. Мэмэли тоже роднились с наматканами. А эвены, жившие в верховьях реки Вилюй (род келтекюл), сблизились с наматканами.
   О Мандаре Киргиэлэй рассказывали, что он был статным, стройным человеком, больше был похож на русского, его отец Иванка был женат на русской женщине Степаниде из Вилюйска. Мандар стал зятем богатеев из Намца Дьяконовых. Его жена Анна – Анньыс, вслед за своим мужем, поехала вести кочевой образ жизни. Она быстро научилась седлать оленей-учаков, ставить ярангу, кочевать по горным перевалам.
   По родственной линии у Платона Афанасьевича были представители разных родов и даже люди разных наций. Так, предок Ньукуйа (Асыллар) был родом от Наматкан. Иван Наматкан был охотником, оленеводом. Арина родом от Кейметил. Мандар Киргиэлэй был потомком русских старожил. Анна была родом из Намского улуса, дочкой купцов Дьяконовых.
   Первенцем у Мандар Киргиэлэй и Анньыс была девочка Анна, которая имела круглое, белое лицо, черные глаза. Анна была тонкой, статной, прямой, фигуру которой скрывала меховая одежда из оленя. С самого рождения Анна вела с родителями кочевой образ жизни. Она практически росла на седле оленя.
   Афанасий – средний сын Асыллар Ивана и Арины из рода кеймети.
   Вскоре Афанасия и Анну поженили.
   Третьим ребенком в семье родился мальчик. Рёв ребенка услышали в чоломо (когда женщина рожала, обязательно ставили деревянную урасу – чоломо) строящие это жилище люди и очень обрадовались. Среди них был Платон Эверстов, якутский путешественник. Он сказал: «Хорошо, что я не проехал мимо. Значит, мне досталась честь подарить свое имя ребенку!» Он обрадовался этому и спросил молодого отца: «Это правда, что вы потеряли своих первенцев?» Афанасий ответил: «Да, правда. Мы потеряли двоих детей. Это наш третий». Тогда Платон Эверстов наказал: «Если чужой человек подарит ребенку свое имя, то нечисть в семье очистится, злые духи потеряют ребенка, заблудятся. Потому назовите мальчика моим именем». С этими словами он угостил всех бутылкой водки, накормил огонь, благословил.
   Вот так родился Платон, будущий учитель, писатель, классик эвенской литературы, духовный наставник своего народа, заслуженный работник культуры ЯАССР, член Союза писателей СССР Платон Афанасьевич Степанов-Ламутский.
   Когда Платону был один год, в роде наматканов случилось большое горе – поднялась сибирская язва. Эта болезнь унесла большое количество оленей. Так, у Степановых из 100 оленей остались 4 оленя.
   Родители Платона решили перекочевать к родственникам якутам. Они почти пешком дошли до Намцев, где прожили четыре года.
   Когда взрослые уезжали на охоту или навстречу с другими родственниками, Платон оставался с бабушкой. Иногда Анна оставалась с ними.
   Анна косила сено, работала в хотоне. Платон всюду ходил за мамой, возился с коровами, в меру своих детских сил, помогал матери. За это Анна иногда хвалила, но ни разу не упрекнула.
   Однажды богатый брат Анны Хобочой поругал ее. Анна заплакала, сын тоже ее подхватил. Вдруг на защиту их стала бабушка: «Ты зачем чужую семью ругаешь? Без тебя мы спокойно проживем, в меру своих сил!» Этот случай ярким впечатлением остался в памяти мальчика.
   Анна умерла рано, когда Платон был еще ребенком и не вступил во взрослую жизнь. Но в памяти она осталась мягким, нежным, доброжелательным, немногословным, но разговорчивым, сердобольным, сострадательным, отзывчивым человеком. Кроме того, она была старательной, способной, отличалась сноровкой.
   Платон Ламутский считал, что он о маме помнит очень мало, но память о маме не исчисляется счетом. Мама в сердце оставила горячий след, теплое воспоминание. Отец женился второй раз, но мачеха, в памяти, полностью не заменила родную маму. А мачеха, Пелагея Иннокентьевна, если говорить по-якутски, «сытар ынаҕы туруорбат дьахтар этэ» (была женщиной, которая не тронет лежащую корову), т.е. смирной, спокойной женщиной. Она смогла дать ему материнскую любовь, чтобы он не чувствовал себя сиротой.
   Но Платон Ламутский до старости в разные случаи жизни думал, что бы сказала родная мама, радовалась бы или огорчилась. И всегда в его голове рождался красивый образ мамы. И он завидовал тем, у кого были родные мамы, ревновал. Ведь родную маму никто и никогда не заменит.
   Отец Платона Ламутского Афанасий был шаманом, духовным наставником своих сородичей. Еще в молодые годы, получив дар шамана, он всю свою жизнь посвятил служению народу. Он помогал людям, словом, направлял заблудших душ на истинный путь, лечил людей травами, силой гипноза и другими средствами. Афанасий Иванович сделал очень много для того, чтобы его народ, его сородичи выжили в этом мире. В нашей семье до сих пор сохранились рассказы о том, как он помог одной умирающей семье, когда нашел их в тайге в холодной яранге, как он спас своего брата и сородичей, когда они попали в плен белогвардейцам и многие другие.
   А о Платоне Афанасьевиче Степанове-Ламутском память останется навсегда. Он в своей жизни сделал очень многое – был учителем, писателем, поэтом, общественным деятелем, пропагандистом эвенского языка и культуры. Многие люди с благодарностью вспоминают своего учителя – Платона Афанасьевича Степанова. Многие зачитываются рассказами, повестями, романом Платона Ламутского, классика эвенской литературы, а его стихи учат с детских садов. Его произведения вошли в учебники по эвенскому языку и литературе. Не одно поколение детей эвенов, начиная с начальных классов до окончания школы, воспитываются на его произведениях. Платон Афанасьевич был пропагандистом эвенского языка и литературы, большое внимание уделял развитию национального самосознания своего народа, активно пропагандировал культуру своего эвенского народа, был собирателем фольклора. Он сделал многое для того, чтобы эвенский народ жил, чтобы эвенский язык не пришел в забвение. Свой богатый жизненный и педагогический опыт, литературное наследие он оставил для будущих поколений эвенов.
   Но самым главным своим достоянием родители считали своих детей. Они говорили, что богатство не в деньгах и в имуществе, богатство – это дети, потомки. Чем больше детей, тем богаче человек.
   Эту мудрость наши родители пронесли через всю жизнь и привили ее нам – своим детям. Родители вырастили и воспитали 10-х детей. Хотя родительскую радость они испытали двенадцать раз. Двое умерли в младенчестве.
   Анатолий Степанов