-------
| bookZ.ru collection
|-------
| Ignacy Krasicki
|
| Bajki nowe
-------
Ignacy Krasicki
BAJKI NOWE
Alegoria
Wszędzie się znajdzie rozum, byle tylko szukać,
A nawet i jegomość, kiedy zacznie fukać,
I jejmość, gdy rozprawia,
I nasz ksiądz, gdy przymawia,
Mają go podostatkiem [1 - podostatkiem – wystarczająco dużo; dziś pisownia: pod dostatkiem.] i pięknie, i wiele.
Jakoż się to wydało w Przewodnią Niedzielę [2 - niedziela przewodnia – druga niedziela po Wielkanocy.].
Gadał ksiądz o Adamie,
I o bramie,
I o wężu, i o Ewie,
I o jabłku, i o drzewie...
Po kazaniu do karczmy rzecz się wytoczyła.
Pan wójt, co to ma rozum i nauki siła:
«A wiecie, co ksiądz prawił? – rzekł całej gromadzie —
Oto u nas są sady, a drzewa są w sadzie,
A na drzewach są jabłka w wielkiej obfitości:
Adam – pan, Ewa – jejmość, a wąż – podstarości».
Bocian i jeleń
Bocian, miasta mieszkaniec, mówił jeleniowi:
«Ty kunsztu lekarstw nie znasz».
Jeleń mu odpowie: «Prawdę mówisz, bocianie, lekarstw nie rozumiem,
Ale ty leczysz, a ja chorować nie umiem».
Umarł mędrzec w lat dziesięć na dachu przy mieście:
Umarł prostak na puszczy, żył tylko lat dwieście.
Cesarz chiński i syn jego
z dziejów tamtejszych
Chińczyki mają rozum, choć daleko siedzą,
I bajki wiedzą.
Jeden z nich, a co większa, cesarz tego ludu,
Nie szczędził trudu,
Aby pan syn, następca jego, nie był osłem.
Raz płynął z nim po wodzie, a gdy robił wiosłem
I płynąc nucił,
W brzeg uderzył i łódki ledwo nie wywrócił:
Obadwa się przestraszyli.
Korzystając ojciec z chwili
Rzekł: «Patrz, jak przez niebaczność źlem sobie poradził,
Gdybym nie śpiewał, o brzeg byłbym nie zawadził.
Z mojego czynu
Naucz się synu:
Łódka tron, lud jest woda i nosi ją snadno [3 - snadno (a. snadnie; starop.) – łatwo.];
Kiedy sternik niebaczny, łódka idzie na dno».
Chłop i cielę
Nie sztuka zabić, dobrze zabić sztuka —
Z bajki nauka.
Szedł chłop na jarmark, ciągnąc cielę na powrozie.
W lesie, w wąwozie,
W nocy burza napadła, a gdy wiatry świszczą,
Wśród ciemności postrzegł wilka po oczach, co błyszczą.
Więc do pałki; jak jął machać nie myślawszy wiele,
Zamiast wilka, który uciekł, zabił swoje cielę.
Trafia się to i nie w lesie, panowie doktorzy!
Leki– pałka, wilk – choroba, a cielęta – chorzy.
Chłop i Jowisz
Chłop stojący zazdrościł siedzącemu panu
Lepszego stanu:
I lżył niebiosy
Za takie losy
Myślą zuchwałą,
Iż jednym nadto dają, drugim nadto mało,
Rzekł wtem Jowisz: «On chory, a ty jesteś zdrowy,
Lecz masz wybór gotowy.
Chcesz bogactw? Będziesz je miał, lecz pedogrę [4 - pedogra (właśc. podagra) – choroba stawów nóg.] razem».
Uszczęśliwion wyrazem [5 - wyrazem – tymi słowami, niniejszym przyrzeczeniem.],
Przyjął chłop złoto, ale legł kulawy.
Wesół był zrazu, lecz gdy ból żwawy [6 - żwawy – szybki; tu: ostry, dotkliwy.]
Coraz bardziej dokuczał,
Chłop narzekał i mruczał,
A winując [7 - winując się (daw.) – winiąc się, obwiniając się.] się o to,
Rzekł:«Jowiszu, wróć zdrowie, a weź sobie złoto!»
Z uskutecznieniem Jowisz się nie bawił,
Odjął bogactwa, pedogrę zostawił.
Chmiel
Chmiel chciał się ziemią sunąć, bo mu to niemiło
Było,
Iż musiał szukać wsparcia i pomocy.
Szedł więc o swojej mocy
I rozciągnął się dosyć ... Ale cóż się stało?
Liście żółkniało [8 - Liście żółkniało (daw.) – liście żółkły.],
Kwiat był wąski,
Schły gałązki;
Już i drzeń [9 - drzeń (starop.) – rdzeń.] od wilgoci zaczynał się psować [10 - psować (starop.) – psuć.].
Trzeba się było ratować:
Gdzież się piąć? Były żerdzie, ale je ominął;
Jął się chwastu – i zginął.
Czapla, ryby i rak
Czapla stara, jak to bywa,
Trochę ślepa, trochę krzywa,
Gdy już ryb łowić nie mogła,
Na taki się koncept wzmogła [11 - Na taki się koncept wzmogła – zdobyła się na taki pomysł.]
Rzekła rybom: «Wy nie wiecie,
A tu o was idzie przecie».
Więc wiedzieć chciały,
Czego się obawiać miały.
«Wczora
Z wieczora
Wysłuchałam, jak rybacy
Rozmawiali: wiele pracy
Łowić wędką lub więcierzem [12 - więcierz – inaczej żak; specjalny rodzaj sieci do łowienia ryb rozpiętej na drewnianych obręczach i zakładanej w wodach stojących lub wolno płynących.];
Spuśćmy staw, wszystkie zabierzem.
Nie będę mieć otuchy,
Skoro staw będzie suchy».
Ryby w płacz, a czapla na to:
«Boleję nad waszą stratą;
Lecz można złemu zaradzić
I gdzie indziej was osadzić.
Jest tu drugi staw blisko,
Tam obierzcie siedlisko.
Chociaż pierwszy wysuszą.
Z drugiego was nie ruszą».
«Więc nas przenieś» – rzekły ryby.
Wzdrygała się czapla niby;
Dała się na koniec użyć,
Zaczęła służyć.
Brała jedną po drugiej w pysk, niby nieść mając
I tak pomału zjadając;
Zachciało się na koniec, skosztować i raki.
Jeden z nich widząc, iż go czapla niesie w krzaki,
Postrzegł zdradę, o zemstę zaraz się pokusił.
Tak dobrze za kark ujął, iż czaplę udusił.
Padła nieżywa:
Tak zdrajcom bywa.
Człowiek i gołębie
W gołębniku chowane na wyniosłym dębie
Skarżyły się na ludzi niewinne gołębie;
Skarżyły się, i słusznie, strapione zwierzęta,
Iż szły dla nich na jadło młode gołębięta.
Wtem szła matka na strawę [13 - na strawę – na poszukiwanie pożywienia.]; postrzegł jastrząb chciwy,
Więc w biegu wybujałym kiedy zapalczywy
Już ją tylko miał ująć, w czasie, co ugnębia,
Postrzegł strzelec gonitwę i zabił jastrzębia.
Ocalona, lot nagły pomału zelżyła [14 - zelżyła – tu: zwolniła.],
A kiedy do gniazdeczka i dzieci przybyła,
A przybyła z radością, uczuciem i drżeniem,
Rzekła: «I człowiek jednak niezłym jest stworzeniem»
Dialog [15 - dialog – prosta forma sceniczna do poł. XVIII w. uprawiana w teatrach konwiktów zakonnych.]
Ksiądz majster [16 - majster – tu: magister, mistrz w konwikcie zakonnym.] jezuita chcąc ojców zabawić
Starał się bardzo piękny dyjalog wyprawić;
A że właśnie do rzeczy było z karnawałem,
Przedsięwziął diabła bitwę dać z świętym Michałem.
Za czym dla archanioła zgotowano skrzydła;
Żeby zaś diabła postać stała się obrzydła
I tym większym zwycięzca mógł wsławić się plonem,
Diabła z sześciołokciowym klejono ogonem.
Gdy przyszło rzecz wyprawiać, Michał, skrzydły skory [17 - skory – szybki; skrzydły skory: szybki dzięki posiadanym skrzydłom.],
Wyleciał chyżym lotem z majstrowej komory.
A diabeł, skrępowany potrójnym łańcuchem,
Z nadto długim ogonem, z nadto grubym brzuchem,
Uwiązł we drzwiach nieborak... i pęknął na progu.
Gdzie nadto przygotowań, tam nic z dyjalogu.
Dudek
z Fedra [18 - Fedr (a. Fedrus, właśc. Phaedrus ok. 15 – ok. 50 r. n.e.) – autor poetyckich przekładów greckich bajek Ezopa na łacinę; bohaterem bajki analogicznej do tej jest zarówno u Ezopa, jak również w przekładzie Phaedrusa sójka.]
Źle ten czyni, kto cudzą rzecz sobie przyswoił.
W pióra się pawie dudek ustroił
I w tej postawie
Wszedł między pawie.
Poznały zdrajcy świeże rozboje:
Postradał cudze i stracił swoje.
Z tej więc pobudki
Wrócił, gdzie dudki,
A te w śmiech z niego:
«Chciałeś cudzego,
Dobrze ci tak i nikt cię żałować nie może —
Kiedyś stworzon na dudka, bądź dudkiem, niebożę!»
Dzieci i żaby
Koło jeziora
Z wieczora
Chłopcy wkoło biegały [19 - Chłopcy (...) biegały (daw.) – dziś popr. chłopcy biegali.]
I na żaby czuwały [20 - czuwać – tu: czyhać, czatować.]:
Skoro która wypływała ,
Kamieniem w łeb dostawała.
Jedna z nich, śmielszej natury,
Wystawiwszy łeb do góry,
Rzekła: «Chłopcy, przestańcie, bo się źle bawicie!
Dla was to jest igraszką, nam idzie o życie».
Fejerwerk
W lesie w noc ciemną
Zapalony fejerwerk [21 - fejerwerk (właśc. fajerwerk; z niem. Feuer: ogień) – sztuczne ognie dające różne efekty świetlne; w XVIII w. fajerwerki były bardzo częstym sposobem uświetniania uroczystości na dworach.] miał postać przyjemną.
Więc kontenci puszkarze [22 - puszkarz – tu: specjalista wyrabiający i puszczający ognie sztuczne.],
Chcąc rzecz zlepszyć w zamiarze,
Ku milszemu upominku [23 - upominek – wspomnienie, upamiętnienie.]
Odprawili rzecz na rynku.
Ten, gdy się własnym oświeceniem krasił,
Fejerwerk zgasił.
Zawiódł skorych w czynieniu.
Trzeba światłu być w cieniu.
Fiałki
Źle, gdzie umysł jest miałki [24 - miałki – tu: płytki, ograniczony, powierzchowny.].
Skarżyły się fijałki
Na swe losy niezręczne [25 - niezręczny – tu: niekorzystny.],
Iż choć wonne i wdzięczne,
Względem kwiatów, co bliskie,
Zbyt ukryte i niskie.
Gdy się wrzask nie ucisza,
Doszły skargi Jowisza,
A ten wyrok dał taki:
«Zbyt natrętne żebraki!
Narzekacie, a przecie,
Co wam zdatno, nie wiecie!
To, na które skarżycie,
Ocala was ukrycie».
Filozof
Po stryju filozofie [26 - filozof – chodzi tu o uczonego w ogóle; opisana w bajce pracownia należała, jak sądzić można z wyposażenia, do alchemika, astronoma lub przyrodnika.] wziął jeden spuściznę,
Nie gotowiznę,
Tam, gdzie duch buja nad ciało,
Takich sprzętów bywa mało,
Ale były na szafach, w szafach słojków szyki,
Alembiki [27 - alembik – naczynie do destylacji płynów.],
Papierów stósy [28 - stósy – pochylonego „ó” użyto dla rymu.],
Globusy
I na stoliku
Szkiełek bez liku,
A w końcu ławy
Worek dziurawy.
Wziął jedno szkiełko, patrzy, aż wór okazały.
Wziął drugie, a woreczek nikczemny [29 - nikczemny – tu: nędzny, mizerny.] i mały.
Westchnął zatem nieborak i rzekł: «Wiem, dlaczego
Były pustki w dziurawym worku stryja mego:
Gdyby był okiem, nie szkłem, na rzeczy poglądał,
I on by użył, i ja znalazłbym, com żądał».
Filozof i chłop
Wielki jeden filozof, co wszystko posiadał [30 - wszystko posiadał – tu: posiadał całą wiedzę.],
Co bardzo wiele myślał, więcej jeszcze gadał,
Dowiedział się o drugim, który na wsi mieszkał.
Nie omieszkał
I kolegę odwiedzieć,
I od niego się dowiedzieć,
Co umiał i skąd była ta jego nauka,
Znalazł chłopa nieuka,
Bo i czytać nie umiał, a więc książek nie miał.
Oniemiał.
A chłop w śmiech: «Moje księgi – rzekł – wszystkie na dworze:
Wół, co orze,
Sposobi mnie do pracy, uczy cierpliwości,
Pszczoła pilności,
Koń, jak być zręcznym,
Pies, jak wiernym i wdzięcznym,
A sroka, co na płocie ustawicznie krzeczy,
Jak lepiej milczyć niźli gadać nic do rzeczy».
Gęsi
Gęsi, iż Rzym uwolniły [31 - gęsi (...) Rzym uwolniły – Według podań staroitalskich podczas najazdu Gallów na Rzym (w IV w. p.n.e.) gęsi kapitolińskie poświęcone Junonie, w chwili gdy nieprzyjaciel skradał się pod mury twierdzy, obudziły krzykiem obrońców miasta przyczyniając się w ten sposób do jego uratowania.],
Wielbione były;
A że się to i w nocy, i krzyczeniem działo,
Ujęte chwałą,
Szły na radę i stanęło,
Aby zacząć nowe dzieło:
W krzyczeniu się nie szczędzić,
Lisy z lasa [32 - z lasa (daw. forma D. lp.) – dziś popr.: z lasu.] wypędzić,
Więc wspaniałe a żwawe
Poszły w nocy i wrzawę
W lesie zrobiły,
Lisy zbudziły:
A te, gdy z jam wypadły.
Zgryzły gęsi i zjadły.
Gołębie
z indyjskiego, Pilpaja [33 - Pilpaj (a. Bidpai) – filozof i pisarz bramiński, któremu przypisuje się autorstwo zbioru bajek zwierzęcych. W XII w. przełożono jego bajki na łacinę, a na początku XVIII w. na francuski. Bajka o gołębiach była bardzo popularna, o czym świadczą liczne przekłady m.in. Lafontaine’a, Trembeckiego, czy Niemcewicza.]
Dwa gołąbki razem żyły
I szczęśliwe sobą były.
Jeden się zwał Bezendech, Newazendech drugi
W jednym jadły korytku, z jednej piły strugi.
Razem po polach bujały,
Razem do domu wracały.
Zgoła czy w wieczór, czy rano,
Zawżdy je razem widziano.
Nie masz w świecie rzeczy stałej!
Zażyłości poufałej
Nie najdłuższe było trwanie.
Mimo prośby, odradzanie
Bezendech chciał świat odwiedzieć [34 - odwiedzieć – zwiedzić.],
Uprzykrzyło się na miejscu siedzieć,
I poleciał... Miło było,
Co obaczył, to bawiło.
Gdzie siadł, nowe widowiska.
Wtem, gdy już noc była bliska,
A odpocząć sam gdzie nie wie,
Usiadł na drzewie.
Nadeszła burza, grad i ulewa;
Spuścił się z wierzchołka drzewa.
I tak jeszcze gorzej było.
Wspomniał więc sobie, jak miło
Spokojnej chwili używać,
W gołębniku odpoczywać.
Po smutnej porze
Nastały zorze.
Deszcz, grad, grzmoty ustały.
Wskroś przemokły, zmartwiały,
Widząc już rzeczy postać okazalszą [35 - okazalszy – tu: lepszy, korzystniejszy.],
Otrzepawszy skrzydełka wziął lot w drogą dalszą.
A gdy coraz nowymi widoki się cieszy,
Postrzegł, że ktoś za nim spieszy.
Był to jastrząb w pędzie lotny.
Gołąb zwrotny,
Jak mógł, uciekał... Wtem orzeł z góry,
Straszny pazury,
Padł na jastrzębia; i gdy walczyli,
Korzystając z dobrej chwili,
Przecież tę miał pociechę,
Iż się dostał pod strzechę.
Nazajutrz, gdy dzień nastał pogodny,
Letki, bo głodny,
Postrzegł gołębia: a on się pasie.
«I to zda się!»
– Pomyślał sobie; więc się z nim wita.
Strawa obfita,
Potrzebna zdrowiu,
Na pogotowiu.
Niedługo myśląc jął się do jadła.
Wtem sieć zapadła
I wraz z kolegą został w więzieniu.
Gdy więc w srogim utrapieniu
Płakał stroskany,
Postrzegł, iż tamten był uwiązany.
Więc mu złorzeczył, mądry po stracie,
A ów: «Nie krzycz, bracie,
Płacz tu i krzyk nie pomoże!
Jakeś wpadł, tak i siedź, niebożę.
I mnie się to przydało [36 - przydało się – przydarzyło się, przytrafiło.].
Lecz poweźmy myśl wspaniałą!
Kto wie, czy wspólni
Nie będziem wolni?»
Jakoż tyle pracowali,
Iż się z więzów wydostali
I każdy w swoją poleciał stronę.
Bezendech, kontent, iż miał ochronę,
Nie mówiąc nic nikomu
Powędrował do domu.
Już widział z bliska
Miłe siedliska,
Już do swojego domku się spieszył,
Gdy strzelec skrzydło strzałą wskroś przeszył.
Wpadł w studnią i ostatnia ginęła otucha;
Szczęściem niespodziewanym studnia była sucha.
Więc kiedy się ocucił,
A do lotu jak powrócił,
A raczej gdy sił zdobywał,
Ponad ziemię podlatywał ,
Pełen wesela,
Znalazł dom i przyjaciela.
A doznawszy, jak podróż i trudzi, i smuci,
Przysiągł, iż więcej do niej nie powróci.
Góra i dolina
Jak to zwyczaj, wyższy, hardy.
Doznawając zwykłej wzgardy
Rzekła raz dolina górze:
«Ty się wznosisz, ja się nurzę [37 - nurzyć się – zanurzać się.],
Jednak bym się nie mieniała [38 - mieniać się – zamieniać się.]».
Góra, szczytem swym zuchwała,
Pogroziła dolinie;
Ale w tejże godzinie
Osiadł tuman [39 - tuman – gęsta mgła, chmura.] na górze,
A z nim wiatry i burze:
Wiatr liść dębów pomiotał,
Cedry piorun zdruzgotał.
Jaś
Nieźle to i posłuchać, gdy mówią staruszki.
Szedł Jaś na gruszki,
A ojciec widząc, jak pełen zapału,
Rzekł: «Trząś gruszki, mój Jasiu, ale trząś pomału!»
Jeszcze nie skończył, a już Jaś w sadzie.
Posłuszny radzie,
Strząsnął drzewem pomału... i gruszka nie pada.
Zła rada!
Więc strząsnął mocniej, nie padła znowu.
Chciwy połowu:
«Nie trząść tu, widzę, trzeba – rzekł – lecz rwać należy».
Po drabinę więc bieży,
A gdy nie znalazł i w prawo, i w lewo,
Piął się na drzewo.
I to wskórał, iż zleciał i potłukł się srodze.
Jednak, choć w bólu i trwodze
Smutną miał postać,
Przemyśliwał Jaś przecież, jak to gruszek dostać.
Więc sporym, który leżał koło drzewa, klocem
Rzucił, przełamał gałąź i padła z owocem.
Porwie, gryźnie [40 - gryźnie (forma 3 os. lp od czasownika: gryźć) – dziś popr.: ugryzie.], aż gruszka twarda i ladaco [41 - ladaco – byle co, byle jaki.].
Gdy więc wrócił do ojca z nadaremną pracą,
Rzekł smutnemu po szkodzie Jasiowi staruszek:
«Gdy nie padną trzęsione, nie trzeba rwać gruszek».
Jodła i jabłoń
Jabłoń rzekła sąsiadce: «O ponura jodło!
Po cóż blisko mnie wzrastasz, gdy jesteś tak podłą?
Patrz, do moich owoców jak się każdy spieszy!
Patrz, jak widząc, że kwitnę, każdy się ucieszy!»
Spadły kwiaty, za czasem [42 - za czasem – po jakimś czasie.], owoce zerwano
Spadły liście, a zatem [43 - zatem – potem.] o jabłoń nie dbano.
Widząc to rzekła jodła: «Sąsiadko zbyt harda,
Osądź teraz, czy słuszna była twoja wzgarda?
O tym, co było zewnątrz, trzymałaś wysoce:
Nie ciebie ludzie czcili, lecz twoje owoce».
Kogut
Kogut, iż piał na odmianę,
Zyskał życie pożądane.
W szczęśliwej porze
Osiadł we dworze.
Skoro raz pan umieścił,
Każdy sługa go pieścił:
Zażywając do rady
Pan, panięta, sąsiady,
Uwielbiali proroka
W pół roka.
Zapiał był raz po deszczu: – Odmiana!
Więc zaraz z rana
Gospodarz w pole,
Sąsiad na rolę
Szli zaufale;
Ale
Wpośród roboty
Nadeszły słoty.
Kogut winien – więc na niego!
On sprawcą wszystkiego złego!
On źle poradził,
On grad sprowadził,
On czas oziębił,
On zasiew zgnębił,
On zepsuł pole,
On zniszczył rolę!
Idąc na śmierć, rzekł nieborak:
«Dobrze mi tak, żem był dworak».
Komar
Brzęczał komar wesoło, bo się dobrze napił.
Gdy się więc kwapił,
Aby się to jeszcze stało,
Co mu się już raz udało,
Źle w tym sobie poradził:
Brzękiem własnym się zdradził.
I gdy próżno się trudził,
A śpiącego obudził,
Czatowany po głosie,
Skończył życie na nosie.
I cóż z tego wybadać?
Lepiej milczeć niż gadać.
Konie
Koń maneżowy [44 - koń maneżowy – wierzchowiec ujeżdżony na maneżu; od maneż: pomieszczenie do nauki konnej jazdy, ujeżdżalnia koni.] zszedł się z stadniczym [45 - koń stadniczy – żyjący w stadzie, dziki.],
Rzekł: «Tyś jest niczym.
Jeżeli mnie będziesz prosić,
Nauczę cię człeka nosić:
Jak suwać rowy [46 - suwać rowy – skakać przez rowy.],
Jak biec na łowy,
Jak stąpać w ciągu,
Jak być w zaprzągu».
«A ja, nieuk – rzekł stadny – o to cię nie proszę;
Może źle, że nie umiem – lepiej, że nie noszę».
Koniec
A jeszcze jedną! Albo to przychodzą
Bajki na rozkaz? Gdy zechcą, się rodzą,
A kiedy nie chcą, – wołaj, wrzeszcz jak czajka,
Nie przyjdzie bajka.
Tak jak nasz Józio, co go pieści matka,
Postrzegł opłatka [47 - opłatek – gatunek ciasta pszennego cienko wylewanego na formy.]
Postrzec, naprzeć się – to u niego jedno.
Więc matkę biedną
Nuż męczyć: «Daj go!» A opłatek zjadła.
«Dam – rzekła – ale, Józiu, ucz się abecadła».
Porozumiał [48 - porozumieć – zrozumieć, domyślić się.] to Józio, za co go tak łechce,
Więc rzekł: «Schowaj opłatek; kiedy każesz, nie chcę!»
Koń i wielbłąd
z Lessinga [49 - Lessing, Gotthold Ephraim (1729–1781) – niem. dramatopisarz, krytyk literatury i filozof, napisał m. in. około stu bajek prozą.]
Mało dla nas, co mamy, więcej chcemy jeszcze.
A że to prawda, powieść o koniu umieszczę.
Skarżył się przed Jowiszem, hardy i zuchwały
Iż choć wspaniały,
Chociaż rześki, ozdobny [50 - ozdobny – tu: piękny, okazały.],
Choć do skoków sposobny,
Chociaż stąd bywa powszechnie chwalonym,
Przecież się mniemał być upośledzonym.
«W czymże to? – rzekł mu Jowisz – mów, na czym ci zbywa [51 - zbywać na czymś – brakować czegoś.]?»
«Oto kark niezbyt wzniosły, a zbyt gęsta grzywa.
Nogi nie dość wysokie,
Piersi nie dość szerokie;
Każesz nosić człowieka, a siodła nie dałeś».
«Ujźrzysz, co chciałeś» —
Rzekł Jowisz i natychmiast postawił wielbłąda.
Koń gdy pogląda:
«Oto masz z małą grzywą – rzekł Jowisz – kark wzniosły,
Siodło – garb wyniosły,
Piersi, jak chciałeś,
Nogi długie, jakowych do chodu żądałeś.
Godzien byś za zuchwałość, porównany [52 - porównany – zrównany, postawiony na równi.] z bydłem,
Został straszydłem.
Ale głupstwu wybaczam; lecz na ukaranie
Wielbłąd zostanie».
Jakoż skoro go ujźrzy z daleka czy z bliska,
Drży koń z strachu, rże [53 - rże (forma 3. os. lp od: rżeć) – dziś popr.: rży.] trwożny, zżyma się [54 - zżymać się – oburzać się, wzdrygać się, reagować gniewnie.] i pryska [55 - pryska – tu: parska.].
Konwersacja
Nie tylko to w Paryżu, nie tylko to w Warszawie
Śni się ludziom na jawie.
Mają też i zwierzęta posiedzenia modne,
Swobodne,
Wygodne,
Płodne [56 - płodny – tu: płodny w dowcip, inspirujący.].
Zeszły się raz w pół lasa [57 - w pół lasa – w połowie lasu, w środku lasu.]; był dyskurs o człeku:
A jak zwyczaj w tym wieku,
Tyle o nim gadano,
Tak się z niego naśmiano,
Z takim sławy ujęciem [58 - ujęcie sławy – umniejszenie zasług, psucie opinii, zniesławienie.],
Iż ledwo był zwierzęciem.
Na koniec, gdy raz nierychło [59 - nierychło – nieszybko.]
Posiedzenie ucichło,
Ktoś zagadł [60 - zagadł (forma 3 os. lp. rodz. m. od: zagadnąć) – dziś popr. zagadnął.] małpę, co by w nim dociekła [61 - co by w nim dociekła – jak by go oceniła.]?
Rzekła:
«Chciałby on to coś znaczyć, ale mi się tak zdaje,
Iż źle małpy udaje».
Kot i kogut
Kot sprawiedliwy koguta dławił [62 - dławić – dusić.]
Za to, iż się czynami zbyt złymi osławił [63 - osławić się – okryć się złą sławą; por. osławiony: znany i mający złą reputację.].
A te czyny były takie:
Budził zwierzęta wszelakie,
A budzić się nie godzi,
Sen przerwany zdrowiu szkodzi.
Małżeńskiej wiary koty wielbiciele —
On miał żon wiele;
A co gorzej nieprzykładnie,
Szkaradnie,
Bez względu na pokrewieństwa
Wchodził w małżeństwa.
Dławiącemu,
Jak mógł, rzekł po swojemu
Dławny [64 - dławny – dławiony, duszony.]:
«Sędzio sławny!
Przykładny kocie!
Wiem ja o twojej żarliwej cnocie
I kiedy się jej dziwię,
Pozwól, niech się też usprawiedliwię:
Mój ród jeśli rozpładzam,
Ludziom przeto dogadzam,
Piejąc budzę do pracy:
I majętni, i żebracy
Dlatego mnie chowają».
«Na tobie się nie znają —
Rzekł kot. – A że ja głodny,
Więc ty życia niegodny».
Kruk i lis
z Ezopa
Bywa często zwiedzionym,
Kto lubi być chwalonym.
Kruk miał w pysku ser ogromny;
Lis, niby skromny,
Przyszedł do niego i rzekł: «Miły bracie,
Nie mogę się nacieszyć, kiedy patrzę na cię!
Cóż to za oczy!
Ich blask aż mroczy!
Czyż można dostać
Takową postać?
A pióra jakie!
Szklniące [65 - szklniący (daw.) – lśniący, błyszczący jak szkło.], jednakie.
A jeśli nie jestem w błędzie,
Pewnie i głos śliczny będzie.»
Więc kruk w kantaty [66 - w kantaty – zaczął śpiewać; od kantata (z wł.): utwór muzyczno-wokalny o charakterze uroczystym.]; skoro pysk rozdziawił,
Ser wypadł, lis go porwał i kruka zostawił.
Kuglarze
Dosyć się to często zdarza:
Bywa kuglarz nad kuglarza.
Jeden z nich, a jest niemało,
Żwawo i śmiało
Pokazywał, co może:
Zjadał łyżki i noże,
Z gałek ciasta robił grosze,
Karty przemieniał w kokosze [67 - kokosz (przestarz.) – kura, kwoka.];
Co chciał, stawiał, i co chciał, zmykał [68 - zmykać – tu: ściągać, ukrywać, usuwać.],
Usta kłódkami zamykał,
Kuropatwy robił z chleba;
Zgoła był takim jak trzeba:
Bawił, dziwił od tygodnia.
Wszedł drugi i powiedział: «Ja się zowię zbrodnia».
Rzekł zatem do pierwszego: «Kolego i bracie!
Na rzemiośle się nie znacie!
A wy, co mnie widzicie,
Patrzcie, cuda ujźrzycie,
Oto zwierściadło,
Co wszystko zgadło».
Zbliżył się szpetny – ujźrzał postać miłą,
Przyszedł garbaty i garbu nie było;
Każdy z pociesznym [69 - pocieszny – tu: pocieszający.] odszedł zadatkiem:
Kto nie miał zębów – znalazł dostatkiem,
Poczerniałe
Były białe;
Stara baba będąc młodą
Pocieszyła się urodą.
Wszyscy sprawcę uwielbiali,
Wszyscy razem zawołali:
«Oto zwierściadło,
Co wszystko zgadło».
Dał lichwiarzowi w rękę pełen kaszy garnek:
Skoro wziął, tyle groszy było, ile ziarnek:
Glina postać przybrała okutej szkatułki:
Otworzył stratny [70 - stratny – utracjusz, marnotrawca.], znalazł pozew i pigułki [71 - pigułki – tu: z trucizną.],
Rzucił; porwał ją złodziej i brzęczała złotem,
Ale gdy odbił zamek z niezmiernym łoskotem,
Przestraszył go natychmiast widok niespodziany:
Złoto znikło, znalazł się stryczek i kajdany.
Stawił butelek parę szampańskich;
«Oto – rzekł – ekstrakt [72 - ekstrakt (z łac.) – wyciąg, streszczenie, tu: treść, istota.] obietnic pańskich».
Zrazu nic w nich nie było.
Coś się potem zjawiło.
A to coś jak się zaczęło burzyć,
Mieszać, przewracać, pienić i kurzyć,
Szelest zrobił się wielki,
Pękły obie butelki...
I znowu nic nie było.
Gdy to wszystkich dziwiło,
Jakieś dziwackie jął odprawiać szepty,
Jak grad na stolik leciały recepty.
Wziął jedną zdrowy, czytał i słabo mu było:
Wziął chory, nic nie znalazł i to uleczyło.
Spazmatyczna [73 - spazmatyczny – tu: chory na spazmy; była to dolegliwość częsta czy wręcz „modna” w XVIII w., m. in. W. Bogusławski napisał komedię Spazmy modne (Lwów, 1797)], co tam stała,
To na swojej wyczytała:
«Chcesz nie być chora,
Strzeż się doktora!»
Zmienił modne kornety w worek wypróżniony,
Zrobił pierścień z pszenicy, a kufel z karbony [74 - karbona – skarbona.].
Zadziwili się wszyscy, on rzekł: «To jest fraszka!»
Dał młodemu trzos złota, została się flaszka.
Postrzegł w ciżbie dworaka, dał mu pęcherz z złotem,
Kazał ścisnąć, natychmiast, niespodzianym zwrotem
Odmieniwszy postawę prostą [75 - prosty – tu: prostacki, niewykwintny.] i obrzydłą,
Wystrzelił jak z harmaty i wydał kadzidło.
Wziął fascykuł [76 - fascykuł – zwój papierów, dokumentów.] od jurysty [77 - jurysta – prawnik.],
Dmuchnął – został piasek czysty.
Z piasku owego zaraz bicz ukręcił,
Z bicza kałamarz, a gdy w nim coś zmęcił,
Ujźrzeli w rękach swoich za taką robotą:
Ten, co miał sprawę – piasek, co w niej gadał [78 - co w niej gadał – tu: obrońca sądowy.] – złoto.
Sędziemu dwa pęcherze dał od zapozwanych,
Obydwa były pełne papierów pisanych.
Pękł, co był ubogiego, skoro go wymienił,
Bogacza w ważny weksel [79 - ważny weksel – weksel wiele ważący, tj. na wielką sumę.] zaraz się przemienił.
A wszyscy zawołali z daleka i bliska:
«To mi to pęcherz, gdy kto na nim zyska!»
«Chcecie wiedzieć – rzekł dalej – jak przemysł rzecz mnoży?
Niech z was każdy w ten worek pieniądze położy».
Stosując się do rozkazu
Napełnili go do razu.
On się pokłonił, podskoczył, wykrzyknął,
Brzęknął pieniędzmi, rozśmiał się i zniknął.
Lew chory
I panowie chorują, czemuż lwy nie mogą?
Boleścią srogą
Lew zdjęty ryczał; niebożęta,
Drżały zwierzęta.
Te, co na dworze króla jegomości,
W żałości
Przymilały się panu. A że gdzie chory,
Tam i doktory:
Niedźwiedź mimo powagę wraz z lisem kolegą
Natychmiast biegą [80 - biegą (przestarz. forma 3 os. lm) – biegną.].
W radę: niedźwiedź po prostu
Na niestrawność życzył postu;
I zdławion [81 - zdławion – zdławiony, uduszony.] za to.
Lis, przelękły zapłatą,
Kiedy się go pytano, co brać na chorobę,
Rzekł: «Pan chory na wątrobę.
Moja rada o tej dobie [82 - o tej dobie – w takich okolicznościach.]
Podjeść sobie:
Komu post miły, niech gryzie śledzia,
Pan zje niedźwiedzia».
Nadgrodzony obficie, że dogodnie życzył,
Nowym kunsztem chorego doktorem uleczył.
Lew i osieł
z Fedra [83 - Fedr a. Fedrus, właśc. Phaedrus (ok. 15 – ok. 50 r. n.e.) – autor poczytnych łacińskich adaptacji bajek Ezopa.]
Kiedy dmie [84 - dmie (forma 3 os. lp. od: dąć) – nadyma się, pyszni się.] głupi, śmiech z wzgardą zyska.
Wziął raz lew osła do stanowiska [85 - stanowisko – tu: miejsce, w którym myśliwy oczekuje zwierzyny w czasie polowania.]
I okrył liściem,
Żeby za przyściem [86 - za przyściem – za przyjściem, kiedy przyjdą.]
Zwierzęta go nie poznały,
A gdy ryknie, uciekały,
A on je miał brać wówczas, utajony.
Co miał czynić, nauczony,
Jak jął śpiewać po swojemu,
Taki dał połów lwu obżartemu,
Iż mu za to podziękował.
«I masz za co – rzekł osieł – bom ja sam polował».
«Żebyś nie był tak głupim, nie byłbyś zuchwały —
Rzekł zwierz wspaniały —
Zażyłem [87 - zażyć – użyć, posłużyć się.] cię dlatego, iż jesteś straszydło,
Skryłem postać obrzydłą;
A żeś jest hardy, z tego teraz wniosłem:
Iż osieł, choć z lwem, przecież zawżdy osłem».
Lew, koza, owca i krowa
z Fedra [88 - Fedr a. Fedrus, właśc. Phaedrus (ok. 15 – ok. 50 r. n.e.) – autor poczytnych łacińskich adaptacji bajek Ezopa.]
Kiedy mocny z słabym w kupie,
Towarzystwo takie głupie.
Lew idący na łowy
Miał wspołeczeństwo [89 - wspołeczeństwo – towarzystwo.] kozy, owcy, krowy
I dostali [90 - dostali – tu: upolowali, złowili.] jelenia:
Gdy przyszło do podzielenia,
Lew rzekł: «Pierwsza część dla mnie, bo się lwem nazywam,
Druga, bo lepiej niż wy dokazywam;
Trzecia, bo sam jestem wart więcej niż wy troje;
Czwarta, bo się mnie boicie, a ja się nie boję».
A że piątej nie było, towarzystwo zgodne
Powąchawszy przysmaczka wróciło się głodne.
Lew, wół, lis
Lew zjadł był woła.
Strach dookoła
Powstał niezmierny,
Bo wół był wierny,
Źle łask nie użył,
Poczciwie służył.
Jeszcze by to znośniejsza, gdyby był lew zrzędził,
Wypędził;
Ale stracić i skórę, i łaskę to wiele.
Przyjaciele,
(Bo ich miał, choć minister, nieboszczyk) płakali:
Lis raz w raz chwali
Najjaśniejszego króla jegomości
Dzieła pełne dobroci, pełne łaskawości.
Nieznośno to wszystkim było,
A na koniec i lwu się słuchać uprzykrzyło.
Więc biorąc na się postać ponurą i hardą,
Rzekł z gniewem, z wzgardą:
«Lisie! Czym jesteś, z tym się nie wydawaj,
Jeżeliś głupi, nie chwal; mądry, nie przymawiaj [91 - przymawiać – ganić, krytykować.]».
Listy
Zeszli się jakoś w zapustną niedzielę
List, co prosił na pogrzeb, z tym, co na wesele.
A jak to między sąsiady,
Od rozmów przyszło do zwady.
Szło o pierwszeństwo; żałobny, szlubny
Równie był chlubny.
Udali się do trzeciego, aby je rozsądził;
Ten rzekł: «Każdy z was zbłądził,
Nie macie się z czego wynosić
Przecie i o sąd prosić:
Po tobie zaczną płakać i będą się śmiali [92 - i będą się śmiali – zapewne w czasie stypy.],
Po tobie śmiać się zaczną, a będą płakali».
Lwica i maciora
Źle to, gdy się podli szczycą.
Zeszła się raz świnia z lwicą,
Więc w dyskursa [93 - dyskursa (przestarz. forma M. lm) – dziś popr.: dyskursy; dyskurs: dyskusja, spór.]. W tych przewlekła,
Z żalem świnia lwicy rzekła:
«Żal mi ciebie, luboś [94 - luboś (starop.) – choć jesteś.] godna,
Luboś zacna, żeś mniej płodna.
Patrz na moją zgraję świnków:
Co tu córek, co tu synków!
A wszystkie jednym pomiotem».
Rzekła lwica: «Wiem ja o tem.
Ródź ty dziesięć, cztery, dwa,
Ja jednego, ale lwa».
Malarze
Dwaj portretów malarze słynęli przed laty:
Piotr dobry, a ubogi, Jan zły, a bogaty.
Piotr malował wybornie, a głód go uciskał,
Jan mało i źle robił, więcej jednak zyskał.
Dlaczegóż los tak różny mieli ci malarze?
Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze.
Małpy
Małpa, wielki samochwał, co człeka udaje,
Zwiedziła cudze kraje,
Bo była z lasa [95 - z lasa – dziś popr. z lasu.] wyszła i wlazła pod strzechę.
Wielką pociechę
Przyniosła za powrotem i siostrom, i braci.
Koligaci,
Krewni i przyjaciele, tak świezi jak przeszli,
Wszyscy się zeszli.
A ta każdemu, co słucha,
To w głos, to do ucha
Opowiada,
Jedno łże, drugie zgada [96 - zgada – zgaduje, zmyśla.],
Zgoła aż słuchać miło,
Jak to pięknie pod strzechą i zabawnie było.
Przyszło spać, nie masz strzechy, a jak spać bez dachu?
Małpy w strachu.
Więc w pośpiechy
Szukać strzechy —
I znalazły,
Pod dach wlazły.
Słysząc szelest gospodarz szedł z świecą na górę,
Małpy w nogi... Zatkał dziurę,
Ledwo jedna,
Zbita biedna,
Skąd przyszła, chyżo do lasa uciekła;
A gdy pytano, gdzie są drugie, rzekła:
«Pięknieć to, prawda, lecz straszy i więzi.
Kiedyśmy małpy, śpijmy na gałęzi».
Młot z kowadłem
Raz zagadło [97 - zagadło – dziś popr.: zagadnęło.]
Młot kowadło:
«Czemu w robocie,
Młocie,
Choć się też raz nie znudzisz
I mnie darmo dokuczasz, i sam próżno się trudzisz?
«Alboż z ochoty
Pracują młoty? —
Rzekł zagadniony —
Nie ja mam być winiony;
Ten nas nagli, co robi.
A gdy oręż sposobi
W pracy, trzasku, pożarze,
My się mściemy, on karze.» [98 - My się mściemy, on karze. – miecz jest tu narzędziem kary, a młot zemsty.].
Młynarz, syn jego i osieł
z francuskiego, La Fontaine
Nie wiem, gdzie ja to czytał, ale mniejsza o to.
Miał jeden młynarz osła; tak zmęczył robotą,
Iż nie wiedząc, co robić,
Wolał przedać [99 - przedać (przestarz.) – sprzedać.] niż dobić.
Woła syna wyrostka, co go w domu chował,
I rzecze: «Żeby się nasz osieł nie zmordował
W długiej drogi przeciągu,
Zanieśmy go na drągu».
Dźwiga stary i stęka, chłopiec jeszcze gorzej,
Im szli dalej, im szli sporzej,
Tym srożej trud uciemiężał,
Tym bardziej im osieł ciężał.
Gdy to postrzegli,
Ludzie się zbiegli.
Śmiechy się wzniosły:
«Wzdyć to trzy osły!
A ten najmniej, co na drągu».
Niekontent młynarz z zaciągu [100 - zaciąg – przedsięwzięcie.],
Rozumu się poradził,
Syna na osła wsadził.
Aż pierwsi, co napotkał, nuż się gniewać o to:
«Ty na ośle, niecnoto! —
Rzekli do chłopca – a stary pieszo!»
Więc do kijów gdy się spieszą,
Aby ich złość nie uniosła,
Zsadził syna, siadł na osła.
Przechodziły dziewczęta, mówi jedna do drugiej:
«Patrz, biedny chłopiec, jak do wysługi
Ten stary go używa!
Dziecię z pracy omdlewa,
A dziad niemiłosierny
W taki upał niezmierny
Pieszo go iść przymusza».
To starego gdy wzrusza,
Wsadził chłopca za siebie.
Że dogodził potrzebie,
Jedzie kontent z wynalazku,
Ledwo co wyjechał z lasku,
Znowu krzyk: «Jacy to głupi!
A kto od nich osła kupi?
Podróżą go udręczą,
Ciężarem go zamęczą;
Chyba skórę przedadzą!»
«Nieźle oni coś radzą —
Rzekł młynarz – chociaż i łają».
Więc z synem z osła zsiadają,
Aż znowu mówią przechodnie:
«A któż to widział, aby wygodnie
Osieł szedł wolno, a młynarz za mim.
Wybacz, bracie, że cię ganim;
Każdy z ciebie śmiać się będzie,
Jak się nie poprawisz w błędzie».
«Nie poprawię – rzekł młynarz – dość przymówek zniosłem;
Chciałem wszystkim dogodzić i w tym byłem osłem.
Odtąd, czy kto pochwali, czy mnie będzie winił,
Nie będę dbał nic o to; co chcę, będę czynił».
Co rzekł, to się ziściło
I dobrze mu z tym było.
Motyl i chrząszcz
Czasem złą się być zdaje bardziej, niż jest, chwila.
Złapało dziecko chrząszcza, filozof motyla.
Musiał się chrząszcz po kijku kręcić naokoło [101 - po kijku kręcić naokoło – jak w zabawie dzieci, uwiązujących chrząszcza nitką do kijka, wokół którego kręci się on i brzęczy.],
Motyl, pielęgnowany, poglądał wesoło
I żałował kompana. Puściło go dziecię.
Wsadzony motyl za szkło kiedy kończył życie,
Rzekł: «Teraz znam, jak zmienne w pozorach istoty!
Lepsze prostych dziwactwo niż mądrych pieszczoty».
Myszy
Każdy się swoim zatrudnia kłopotem:
Myślały myszy, co tu robić z kotem.
Mówiły jedne: «Darami go skusić!»
Mówiły drugie: «Lepiej go udusić!»
Wtem się odezwał szczur szczwany, bo stary:
«Próżne tu groźby, próżne i ofiary.
I dary weźmie, i przysięgi złamie!
Najlepiej cicho siedzieć sobie w jamie,
A opatrzywszy zewsząd bez łoskotu [102 - opatrzywszy (...) bez łoskotu – zabezpieczywszy się bez hałasu, po cichu.]
Ani być z kotem, ani przeciw kotu».
Nadzieja i bojaźń
Kiedy myśl zdatna, kiedy ostrożna,
Jak powiadają, i zmyślać można;
Mogą to drudzy, i ja też mogę.
W jednę szły drogę,
Nie wiem czy razem, czyli koleją [103 - koleją – po kolei, jeden za drugim.]
Bojaźń z nadzieją.
Dziwne się rzeczy naówczas działy,
Bo skoro tylko gdzie zawitały,
Nagle, dziwacznie,
Wszystkie się rzeczy działy opacznie [104 - opacznie – na opak, na odwrót.].
Ubóstwo, że ma wszystko, mniemało [105 - mniemać – myśleć, sądzić.],
Bogactwo, że nic nie ma, płakało.
Skądże przyczyna błędu takiego?
Oto dlatego:
Nadziei przychód był uroczysty
Do alchimisty.
A bojaźń, skąpych strzegąc zbiór czule,
Była w szkatule.
Noga i but
Wiedli wojnę i srogą
But z nogą.
Ten ją winował [106 - winować kogo (starop.) – winić kogo, obarczać kogo winą.],
Że się na niej psował [107 - psować (starop.) – psuć, niszczyć.];
Tamta, iż ją uciskał.
Wdał się w to szewc, co zyskał;
A w pokorze i trwodze
Kłaniający się nodze.
Gromiąc buta rzekł, groźno wstrząsając narzędzie:
«Szanuj nogę, choć cię drze – but bez niej nie będzie».
Pasterz i morze
z Fedra [108 - Fedr a. Fedrus, właśc. Phaedrus (ok. 15 – ok. 50 r. n.e.) – autor poczytnych łacińskich adaptacji bajek Ezopa.]
Ponad skały i rzeczki
Pędził pasterz owieczki.
Gdy zeszło zorze [109 - zorze – dziś rodz. ż.: zorza, blask rozjaśniający niebo tuż przed wschodem słońca. Podobne zjawisko jest widoczne tuż po zachodzie słońca.]
A ujźrzał morze,
Jak wspaniałe, dostojne,
Jak w zaciszu spokojne,
Jak się szklniły [110 - szklnić się (tu: forma 3 os. lm cz. przesz. szklniły) – lśnić się jak szkło.] po wodzie
Blaski słońca przy wschodzie —
Zakochał się w żywiole.
Więc rzekł: «Płynąć ja wolę,
Niż się tułać po ziemi
Z owieczkami mojemi».
Przedał je więc i z stratą,
A za to
Nakupował daktylów [111 - daktylów (D. lm) – dziś: daktyli.], na okręt zgromadził.
Płynął morzem, a gdy go wiatr przeciwny zdradził,
W złą chwilę
Stracił okręt i daktyle.
Więc do owiec nieborak: a gdy je pasł znowu,
Zoczył morze. Wspomniawszy na korzyść z obłowu [112 - korzyść z obłowu – iron.; chodzi tu o rzekome, nigdy nie uzyskane korzyści z handlu.],
Rzekł kłaniając się nisko raz, drugi i trzeci:
«Mówię to i powtarzam z przysięgą waszeci,
Bądź jeszcze pozorniejsze [113 - pozorniejszy – tu: wyglądający zewnętrznie zachęcająco, sprawiający robiące wrażenie pozory.],
Bądź jeszcze spokojniejsze,
Szklnij się, jak chcesz, w pogodzie,
I w zachodzie, i w wschodzie;
Wiem ja, co cię łagodzi,
Wiem ja, o co tu chodzi!
Chciałoby się daktylów?... Nie uda się sztuka!
Panie morze! Ostrożny, kto się raz oszuka».
Pasterz i owce
Owca na wilka
Płakała dni kilka:
Młode jagnię
Zagryzł w bagnie.
I pasterz, co go hodował,
Żałował;
Zgoła płakali oboje
Jak swoje.
Widząc to koza rzekła do drugiej:
«Patrz, co to człowiek czyni usługi!
Zasila w życiu, żałuje w zgubie;
Jakże go lubię!»
«Siebie on lubi – rzekła jej druga —
Chytra to czułość, chytra usługa.
Nie płacze jagnię [114 - nie płacze jagnię (daw. forma D.) – nie opłakuje jagnięcia.]!
On mięsa pragnie!»
Platon
Platon [115 - Platon (427 r. p.n.e.–347 r. p.n.e.) – gr. filozof, twórca klasycznego idealizmu; postać Platona pojawia się tu jako symbol świata filozofii i jest potraktowany żartobliwie.], raz swoje zgromadziwszy ucznie,
Wybornie, sztucznie [116 - sztucznie – tu: w sposób wykwintny, misterny.]
Dowodził, jak to mędrzec panuje nad światy,
Sam dzielny, sam bogaty,
Jemu się ziemia sili, jemu wschodzą zorze,
Pieni się morze:
I powietrze, i gwiazdy, i słońce, i nieba
Dają, co trzeba.
On lotem nieścignionym wybujałej myśli
Czy co działa, czy kryśli [117 - kryśli – wyznacza, zamierza, kreśli plany.],
Zawiaduje żywiołmi, ziemią, oceanem,
Zwierząt, ludzi jest panem.
A pchła, co go w nos gryzła, nie zważając nic na to
Rzekła: «To dla Platona, ale dla mnie jest Plato».
Pochodnia i świeca
Świeca blisko pochodni raz stawiona była,
Więc harda wielkim blaskiem gdy się wynosiła,/ Rzekł ktoś: «Cudzej jasności małaś uczestniczka [118 - Cudzej jasności małaś uczestniczka (daw. składnia) – jesteś małą uczestniczką cudzej jasności.]:
Zna każdy, co pochodnia; zna każdy, co świéczka».
Podróżny
Arab jeden, gdy go noc w podróży zapadła [119 - zapadła – tu: zaskoczyła.],
A był dwa dni wśród stepu [120 - wśród stepu – tu zapewne: na pustyni.] bez wody, bez jadła,
Postrzegł worek na drodze; wziął, rozweselony,
A w blasku gwiazd chcąc widzieć, czym był napełniony,
Jęknął i rzekł niezmierną boleścią przejęty:
«Jam rozumiał, że kasza, a to dyjamenty!»
Przyjaciele
Zajączek jeden młody
Korzystając z swobody
Pasł się trawką, ziółkami w polu i ogrodzie,
Z każdym w zgodzie.
A że był bardzo grzeczny, rozkoszny i miły,
Bardzo go inne zwierzęta lubiły.
I on też, używając wszystkiego z weselem,
Wszystkich był przyjacielem.
Raz, gdy wyszedł w świtanie i bujał po łące,
Słyszy przerażające
Głosy trąb, psów szczekania, trzask wielki po lesie.
Stanął... Słucha... Dziwuje się...
A gdy się coraz zbliżał ów hałas, wrzask srogi,
Zając w nogi.
Wspojźrzy się poza siebie: aż tuż psy i strzelce!
Strwożon [121 - strwożon – strożony, przestraszony.] wielce,
Przecież wypadł na drogę, od psów się oddalił.
Spotkał konia, prosi go, iżby się użalił:
«Weź mnie na grzbiet i unieś!» Koń na to: «Nie mogę,
Ale od innych będziesz miał pewną załogę [122 - załoga – tu: pomoc.]».
Jakoż wół się nadarzył. «Ratuj, przyjacielu!»
Wół na to: «Takich jak ja zapewne niewielu
Znajdziesz, ale poczekaj i ukryj się w trawie,
Jałowica mnie czeka, niedługo zabawię.
A tymczasem masz kozła, co ci dopomoże».
Kozieł: «Żal mi cię, niebożę!
Ale ci grzbietu nie dam, twardy, nie dogodzi:
Oto wełniasta owca niedaleko chodzi,
Będzie ci miętko [123 - miętko – dziś popr. miękko.] siedzieć». Owca rzecze:
«Ja nie przeczę,
Ale choć cię uniosę pomiędzy manowce,
Psy dogonią i zjedzą zająca i owcę:
Udaj się do cielęcia, które się tu pasie».
«Jak ja ciebie mam wziąć na się,
Kiedy starsi nie wzięli?» – cielę na to rzekło
I uciekło.
Gdy więc wszystkie sposoby ratunku upadły,
Wśród serdecznych przyjaciół psy zająca zjadły [124 - Wśród serdecznych przyjaciół... – zdanie to weszło do repertuaru przysłów.].
Pszczółka
Składała pszczółka na wiatr [125 - składała pszczółka na wiatr – Zdanie eliptyczne. Domyślnie: pszczółka zrzucała winę na wiatr.], ale to podobno
Chciało się żyć osobno:
Zgoła jak się wyprawiła,
Przez trzy dni w domu nie była.
Cukier jej zasmakował; chciała się sposobić,
Jakby go zrobić.
Choć się wiele pracowało,
Kiedy się to nie udało,
Po kryjomu
Wróciła do domu.
A szerszenie tymczasem,
Bujające za lasem,
W ul się zakradły
I miód jej zjadły.
I nie pszczółkom to bywa [126 - I nie pszczółkom to bywa – zdarza się to nie tylko pszczółkom.]!
Kto ma niechaj używa!
Chciwość żądze podnieca, zbytnie żądze źle wiodą:
Dobry rozum po szkodzie, lepszy rozum przed szkodą [127 - Dobry rozum po szkodzie, lepszy rozum przed szkodą – wiersz ten wszedł do repertuaru przysłowiowego.].
Pszczoły
Rozum się rozpościera, to przywilej wieku [128 - przywilej wieku – wieku XVIII, zwanego rozumnym lub oświeconym.],
I nie tylko w człowieku,
Ale już i zwierzęta, chociaż pism nie kryślą [129 - kryślić (daw.) – kreślić, pisać.],
Głęboko myślą.
Pszczoła do mędrca zawędrowała,
A gdy go mówiącego żarliwie słyszała,
Zapomniawszy o kwiatkach, co na oknie stały,
Na to swój umysł natężyła cały,
Aby pojąć, co on gada.
Z nauki rada,
Bez miodu, lecz z rozumem do roju przybyła
I jako mądra, tym się zatrudniła,
Jakby go to polepszyć, lepiej usposobić [130 - lepiej usposobić – udoskonalić.],
Zgoła nową rzecz zrobić.
Gdy się więc zeszły, na pierwszym wniosku
Radziła nie robić wosku.
Bo i wiele kosztuje, i człek go podrzyna.
Druga odmiany przyczyna,
Że miód zbyt słodki wydarza straty [131 - wydarzyć – wyrządzać.] —
Omijać kwiaty;
Z ziół się obejść użytkiem —
Rzeczpospolite niszczą się zbytkiem.
«A nowość im bardziej szkodzi —
Rzekła matka – niech was to nie zwodzi,
Co próżne mędrków roją mozoły —
Bez miodu, wosku nie będą pszczoły.
Próżna jest i szkodliwa na człowieka zmowa.
Prawda, my go karmiemy, ale on nas chowa.
Niech więc tak będzie, jak było od wieka:
Człowiek dla pszczoły, pszczoła dla człowieka».
Puchacze
Małżonka puchaczowa, męża swego godna,
A więc płodna,
Urodziła sześć sowiąt, puchaczków też nieco;
Zrazu słabe, dalej [132 - dalej – tu: po jakimś czasie.] lecą.
Raz, gdy na zwykłe igrzyska
Ponad puste stanowiska [133 - stanowisko – tu: miejsce przebywania dzikich zwierząt.]
Nabujawszy się do sytu [134 - do sytu – dziś: do syta.],
Wróciły do swego bytu [135 - do swego bytu – do miejsca swego bytowania, siedliska.],
To jest w dziurę przy kominie,
Pani matka w córce, synie [136 - synie (daw. forma Msc. lp) – dziś popr. synu.],
Wnukach, wnuczkach spoważniona [137 - spoważniony – uhonorowany.].
Przyjmując do swego łona [138 - przyjmować do łona – przytulać.],
Jak to zawsze panie matki,
Rzekła: «Cóż tam, moje dziatki?
Cóż tam słychać?»
A więc wzdychać:
«Za naszych czasów wszystko coś szło sporzej [139 - sporzej – lepiej.],
Teraz raz w raz coraz gorzej».
W tej tak wielkiej troskliwości
Najmłodsze puchaczątko, faworyt jejmości,
Ozwało się: «Jakeśmy tylko wylecieli,
Wszystkie ptaki zaniemieli,
W kąty każdy jął się cisnąć,
Żaden nie śmiał ani pisnąć:
My tylko same bujały.
Coś tam w krzaczkach ptaszek mały,
Co go to zowią słowikiem,
Odzywał się smutnym krzykiem;
Ale i ten nie śmiał mruczyć,
Skoro my zaczęły huczyć».
Po sercu, jak to mówią, matkę pogłaskało,
Że się tak pięknie udało;
Najbardziej, iż pieszczoszek, tak dzielnie wymowny.
Myśląc jednak, iż trzeba dać obrok [140 - obrok – pasza, karma, strawa; tu: w rozumieniu przenośnym.] duchowny,
Rzekła: «Choć wasz głos piękny, chociaż lot tak spory,
Uczcie się, miłe dziatki, i z tego pokory.
Dobrze to jest, iż cudzą ułomność przebaczem:
Nie każdemu dał Pan Bóg rodzić się puchaczem».
Rumak i źrebiec
Koń w rzędzie sutym, zewsząd szklniący [141 - szklniący – błyszczący, lśniący.] złotem,
Rżąc deptał ziemię pod jeźdźcem zuchwałym,
Źrebiec bez uzdy posuwisty lotem
Uginał trawy w pędzie wybujałym.
Razem ku sobie zbliżyły się oba.
Rzekł rumak: «Patrzaj, jaka moja postać!
Siodło, rząd złoty jak ci się podoba?
Przyznaj, bez jeźdźca trudno tego dostać.
Na wspaniałości wcale się nie znacie,
Tułacze w łąkach [142 - w łąkach – na łąkach.] jak nikczemne bydło».
«Prawda – rzekł źrebiec – jednakże, mój bracie,
Chociaż to złoto, przecież to wędzidło».
Rzepa
Kulawy, głuchy, stary i ślepy
Zeszli wór rzepy.
Chciało się podjeść, bo jeść nie mieli.
Lecz gdy szło o to, jakby ją wzięli,
Powiedział stary: «Ja nie ugryzę».
Powiedział chromy [143 - chromy – kulawy.]: «Ja ledwo lezę».
Ślepy: «Nie widzę jej, towarzysze».
Głuchy: «A ja was, bracia, nie słyszę».
I tak gdy ciągle spór z sobą wiedli,
Została rzepa i nic nie jedli.
Jak u nich rzepa tak u nas mienie —
Każdy ma swoje wyrozumienie.
Gdy o zysk idzie, chcemy zarobić,
A kiedy na zysk, nikt nie chce robić.
Skowronek
W czasy gorące
Na łące
Pasły się społem
Osieł z wołem:
Tamten chwastem ten trawą;
A pomiędzy murawą,
Tam gdzie kwiaty i ziółka —
Pszczółka.
Chwytający motylki, zbierający robaczki
Bujał skowronek nad krzaczki.
Na jednej łące wszystko się działo.
Pszczółka brzęcząc w ul niosła zdobycz okazałą,
Chwast z trawą to użyczał;
Osieł beczał, wół ryczał.
Skowronek, wzbijając się, czule i radośnie
Dawał wdzięk [144 - dawać wdzięk – dodawać uroku.] wiośnie [145 - Bajka posiadała też usuniętą później puentę: «Tak rozum z cicha, a głupstwo z hukiem / Wychodzą drukiem».].
Słońce i obłoki
Czciciel słońca, a raczej tego, co go stworzył,
Przed wschodzącym wspaniale kiedy się pokorzył [146 - pokorzyć się – stanąć w pokorze, okazać pokorę.],
Obłok go skrył. A tym hardy,
Rzekł czczącemu: «Godzien wzgardy,
Kto się blaskiem uwodzi [147 - kto się blaskiem uwodzi – kto daje uwieść blaskowi.];
Jeżeli się czcić godzi,
Mnie się kłaniaj, co blask gaszę».
Rzekł mu czciciel: «Znam czczość [148 - czczość – nicość, pustka wewnętrzna.] waszę;
Czym jesteście, dociekam;
A niech tylko poczekam,
Zbyt zuchwali tułacze,
Czym jesteście, obaczę».
Jakoż wiatr spędził chmurę zgęstwiałą;
Znikła, słońce zajaśniało.
Próżne zjadłych [149 - zjadły – zajadły, złośliwy.] są kroki,
Pełzną jak czcze obłoki.
Choć przyćmi cnotę złość, gdy ją uciśnie,
Wzmoże się sama i żywiej zabłyśnie.
Słońce i żaby
z Fedra [150 - Fedr a. Fedrus, właśc. Phaedrus (ok. 15 – ok. 50 r. n.e.) – autor poczytnych łacińskich adaptacji bajek Ezopa.]
Sąsiad Ezopa, złodziej, się żenił,
Ezop do bajki tak rzecz wymienił:
Słońce chciało mieć żonę.
Żaby, strwożone,
Tak wrzeszczały,
Iż się słyszeć Jowiszowi dały.
Pyta się, o co
Tak się kłopocą.
Rzekła z nich jedna: «Jak nie narzekać,
Gdy teraz samo może dopiekać
I suszyć bagna, które nas chłodzą;
Niechże się z niego inne rozrodzą,
A z panem ojcem razem wyruszą,
Bagna i rzeki, i nas wysuszą».
Słońce, obłoki, ziemia
Skarżyła się przed słońcem ziemia na obłoki:
«Cóż po tym, że po świecie lot wiedziesz wysoki,
Kiedy cię obłok kryje i wilgoć zachmurza?
Dopieroż kiedy z chmury uczyni się burza,
Noc ze dnia!» Słońce rzekło: «Darmo się rozwodzisz;
Nie skarż się na obłoki, ty je sama rodzisz».
Słonecznik i fiałek
Jeden wielki, drugi mały:
Słonecznik wzrostem wspaniały,
Fijałek skromny postacią,
Jak to bywa między bracią,
Na koniec się powadzili [151 - powadzić się – pokłócić się.].
O co?... Raz w raz [152 - Raz w raz – raz po raz, tu: stale.] z sobą byli:
A być razem, a być w zgodzie
Ciężko nawet w jednym rodzie.
Szło o słońce, a hardy z swojego nazwiska,
Ten, co jaskrawym blaskiem się połyska
I za słońcem się obraca,
Gardził drugim, iż się zwraca [153 - się zwraca – tu: odwraca się, kryje przed słońcem.]
I kryje pomiędzy trawą.
Gdy więc nań powstawał żwawo,
Rzekł fijałek: «Miły bracie,
Żal mi cię, gdy patrzę na cię .
Chociaż jaśnie oświecony,
A ja do blasku niezdolny,
Twój zwrot jednak przymuszony;
Ja w ukryciu, ale wolny».
Szczep winny
Mówią Araby, iż gdy szczep winny
Adam posadził, diaboł, zbyt czynny,
Podlał krwią pawia, co Adam szczepił.
A gdy się w zroście szczep coraz krzepił
I listki wydał,
Diaboł krew małpią do pierwszej przydał.
Zeszły jagody, skropił lwią juchą,
A gdy dojźrzały, a było sucho,
Skropił je wszystkie posoką świnią [154 - posoka świnia – krew świńska.].
Cóż teraz czynią?
Oto gdy wina szklankę kto łyknie,
Jak paw się nadmie, po drugiej krzyknie,
Skacze jak małpa, gdy szklanki mnoży,
Po piątej, szóstej jak lew się sroży;
A kiedy coraz więcej przyczynia [155 - przyczyniać – dodawać.],
Z pawia, lwa, małpy staje się świnia.
Szczygieł i kos
Ponad wrzosem
Szczygieł z kosem
Powadzili się o to, kto z nich lepiej śpiewa.
Koło drzewa
Widząc, iż się przymyka [156 - przymykać się – przemykać się, przekradać.],
Zdali sąd na ptasznika.
Ten, przyjaźni zadatki
Chcąc dać, prosił do klatki.
Ale i kos, i szczygieł powiedzieli mu na to:
«Lepsza zwada na dworze niźli zgoda za kratą».
Trzoda
Pies wierny, owca prosta, ale dobre zwierzę,
Z wilkiem i lisem raz weszły w przymierze:
Lis, aby od kur stronił,
Wilk, aby owce bronił,
Jednak, iż był lis zdradny, wilk w siłę zamożny [157 - w siłę zamożny – obdarzony siłą.],
Pies był ostrożny.
Gdy szły w manowce,
Pilnował owce,
A na odwodzie [158 - na odwodzie – w straży tylnej.]
Czuwał przy trzodzie.
Raz gdy się kury, gęsi, owce w radę zeszły,
Przybył tam i rzekł do nich lis w lata podeszły:
«Próżno się zgromadzacie już to razy kilka;
Zawsze jest podejźrzenie [159 - podejźrzenie (starop.) – podejrzenie.] na lisa i wilka:
Na wilka, co was broni, kochane jagnięta,
Na lisa, co was strzeże, kury i gąsięta!
Pies was w to podejźrzenie ku nam przyprowadza,
Pies was zdradza».
Więc wyrok zgromadzenia psa odejść przymusił.
Cóż zatem? Wilk zgryzł owce, lis kury wydusił
I tak to zawsze bywa, gdy się zejdą w kupie
Pilnujący roztropni, pilnowane głupie.
Umbrelka
Prosił bramin [160 - bramin – kapłan i uczony w religii bramińskiej w Indiach.] pobożny oświecenia z góry.
Wtem duch stanął, a wpośród pełnej grzmotów chmury
Wzniósł się głos: «W tym, co znajdziesz, jest nauka wszelka!»
Duch zniknął. Wspojźrzy bramin, aż przed nim umbrelka [161 - umbrelka – parasolka.].
Jeżeli się przestraszył, bardziej jeszcze zdziwił;
Żeby się jednak górnej woli nie sprzeciwił.
Wziął rzecz, której zdatności dotąd był nie wiedział,
Gdy więc smutny i w myślach zatopiony siedział,
Nie wiedząc, czy los wielbić, czyli nań narzekać,
Tak niezwyczajnie słońce zaczęło dopiekać,
Iż nie mając wśród pola żadnego schronienia,
Z rozpostartej umbrelki zyskał pomoc cienia.
Wtem zbierały się chmury i wiatry powstały;
Lubo w tej porze [162 - w tej porze – w tych okolicznościach.] bramin cierpliwy i trwały,
Przecież widząc, co zyskał, rzekł sobie: «Duch zdarzył.
Kto wie, może w tym darze i inne skojarzył?»
Gdy mu więc wiatr był przykrym mocą swoją wielką,
Zastawił się i zyskał schronienie umbrelką.
Po wietrze deszcz się puścił i gdy pola moczył,
Bramin, kiedy narzędzie dane sobie zoczył,
Rzekł: «Ukryję się pod tym, co mi dały duchy».
Wzniósł nad siebie i został wśród ulewy suchy.
Więc patrząc na tak zdatną żądz dogodzicielkę
Wielbił dawcę i chwalił dogodną umbrelkę.
Wtem słyszy odgłos w grzmocie: «Ucz się z małej rzeczy,
Co masz czynić, jak czynić i co mieć na pieczy.
Wiatry są namiętności dzielne i burzliwe,
Deszcz rzęsisty, – przygody życia nieszczęśliwe,
Zbytnie słońca upały – pomyślność gdy wielka;
Uczyni to roztropność, co teraz umbrelka».
Wabik
Wabił strzelec tak dobrze, iż zwodził zwierzęta;
Szły na głos albo raczej na śmierć niebożęta.
On zaś gubiąc i zwierza, i ptaszęta liche
Jeszcze się z nich naśmiewał i podnosił w pychę.
Trafiło się, iż gdy raz z wabikiem [163 - Wabik – instrument naśladujący głosy ptaków używany przez myśliwych podczas polowania.] polował,
Drugi strzelec, co także na ptaszki czatował,
Głos słysząc, gdy na ten krzyk strzelić się ośmielił,
Zamiast ptaszka kompana swojego postrzelił.
I to może być nauką:
Gubi się frant [164 - frant – człowiek przebiegły, chytry, spryciarz, szalbierz.] swoją sztuką.
Wierzba i lipa
Mówiła wierzba lipie: «Źle się masz, sąsiadko,
A co się, zwłaszcza w lesie, trafia dosyć rzadko,
Choć wiosna, liść twój więdnie». Ta odpowiedziała:
«Alboś chrząszczów, gąsienic nigdy nie widziała?
I tobie się wydarzyć może pora taka.
Każde drzewo, sąsiadko, ma swego robaka.»
Wilczek
Wilczek chowany zrobił się grzecznym,
Bezpiecznym [165 - bezpieczny – tu: niezagrażający bezpieczeństwu domowników.].
Jegomość pieścił, jejmość go pasła,
Przywykł do mleka i masła.
Hoży, dogodny [166 - dogodny – posłuszny.],
Wilczek był modny.
Nieszczęściem kurczę zaszło mu drogę.
Chęć: zjem to kurczę; skrupuł: nie mogę.
Więc chciwy, trwożny a czuły,
Gdy się biedził ze skrupuły,
Jakoś w tej walce gorącej
Zjadło się kurczę niechcący.
Po kurczęciu kogutek, po kogucie kura —
Przemogła rozum natura.
Zresztą [167 - zresztą – wreszcie.] poszedł do lasa, a wpadłszy w manowce
Ów wilczek stał się wilkiem, gryzł gęsi i owce;
Aż go na koniec w jamie dostali.
Najciężej zacząć, pójdzie się dalej.
Wilczki
Pstry jeden, czarny drugi, a bury najmniejszy,
Trzy wilczki wadziły się, który z nich piękniejszy.
Mówił pierwszy: „Ja rzadki!»
Mówił drugi: «Ja gładki!»
Mówił trzeci: «Ja taki jak i pani matka!»
Trwała zwadka [168 - zwadka – kłótnia.].
Wtem wilczyca nadbiegła;
Gdy w niezgodzie postrzegła:
«Cóż to – rzecze – same w lesie
Wadzicie się!»
Więc one w powieść [169 - w powieść – do opowieści.], jak się rzecz działa.
Gdy wysłuchała:
«Idzie tu wam o skórę – rzekła – miłe dzieci,
Która zdobi, która szpeci.
Nasłuchałam się tego już to razy kilka,
Nie przystoi to na wilka
Wcale.
Ale
Jak będziecie tak w kupie
Dysputować się [170 - Dysputować się – prowadzić dysputę, kłócić się.], głupie,
Wiecie, kto nie zbłądzi?
Oto strzelec was pozwie, a kusznierz was osądzi».
Wilk i baran
Pragnieniem przymuszeni, raz do jednej strugi [171 - struga – rzeczka, strumyk.]
Pierwszy wilk pić był przyszedł, a baranek drugi;
Stanął po nim. Wilk: «Po co ty mi mącisz wodę?»
Baranek: «Do mnie płynie». Wilk: «Ja ci dowiodę,
Żeś przed sześciu miesięcy...» «Mam tylko pół czwarta [172 - pół czwarta a. półczwarta (daw.) – trzy i pół.]».
«Może, lecz twoja matka na wilki zażarta». I zjadł go.
Kiedy przemoc do niecnoty zajdzie,
Grzech się uświątobliwi i przyczyna znajdzie.
Wino szampańskie
Niezłe to bywa czasem, co przymusi [173 - Niezłe to bywa (...) co przymusi – bajkę o winie szampańskim uważa się za komentarz do sytuacji Polski w burzliwym okresie przed i w czasie kolejnych zaborów oraz insurekcji kościuszkowskiej.].
Mruczało wino, iż go [174 - go – pojawiająca się czasem u Krasickiego męska forma zaimka w miejsce nijakiej je.] czopek dusi,
I żwawe wielce,
Wrzało w butelce.
I póty wrzało, aż go się pozbyło.
Ale cóż się wydarzyło?
Przez połowę wyleciało,
Co zostało, wywietrzało:
Aż na koniec własnym czynem
Poszło w ocet, bywszy winem.
Worki
Nie patrzajmy na wzorki [175 - wzorki – tu: postać zewnętrzna.].
Zeszły się raz dwa worki [176 - worki – mieszki, sakiewki na pieniądze.]:
Pozłacany
I skórzany,
Pozdrowiwszy się wdzięcznie,
Rzekł złoty: «To niezręcznie [177 - niezręcznie – tu: nieładnie, niestosownie.],
Iżeś skórzany
I obszarpany,
Gdy patrzę na cię,
Żal mi cię, bracie».
«Choć ja u kupca, ty między pany —
Rzekł mu skórzany —
Ani się troszczę,
Ani zazdroszczę.
Owszem, mnie cię żal, bracie, żeś choć złoty, głupi.
Nie ten dobry, co błyszczy, ale ten, co kupi».
Wóz z sianem
Przy powrozie
Na wozie
Wielki ciężar konie wlekły,
Więc sobie rzekły:
«Aby naszą pracę skrócić:
Starajmy się wóz wywrócić».
I tak się stało:
Siano się w wodzie zmaczało.
Ale czego nie dociekły [178 - nie dociekły – nie domyśliły się, nie przewidziały.],
Cięższe, bo zmokłe, do domu przywlekły.
A nim wyschło bywszy w wodzie,
Pracowały trzy dni w głodzie.
Wróbel
Wróbel pstry, iż był cudem pomiędzy szaremi,
Ledwo się tykał ziemi,
Tak był zhardział [179 - zhardzieć – stać się hardym, wbić się w pychę, gardzić innymi.]; rozumiał bowiem, iż nad niego
Piękniejszego
Natura wydać nie zdoła
Nie tylko wróbla, ale i sokoła.
Gdy więc wszystkimi gardził, rzekł mu jeden z szpaków:
«Kto jest pierwszym wśród wróblów [180 - wróblów (daw. forma D. lm) – dziś popr. wróbli.], nie jest pierwszym z ptaków».
Wyrok
Czy nos dla tabakiery, czy ona dla nosa,
Była wielka dysputa ze starym młokosa,
Na złotnika sąd przyszedł; bezwzględny a szczery
Dał wyrok nieodwłocznie: «Nos dla tabakiery!»
Wyżeł i brytan
Wyżeł, czołgacz podchlebny, zdrajca skryty w duchu,
Chcąc się panu przymilić stawał na podsłuchu
I nosił raz w raz plotki, układny i tajny,
Jak to jemu podobnych obyczaj zwyczajny,
Wtem złodziej, co na dobrą porę w nocy czekał,
Nakarmił wyżła skrycie i wyżeł nie szczekał;
A gdy i brytanowi przysmaczka użyczył,
Rzucił wierny pieczenia, złodzieja skaleczył.
Uciekł ten; wyżeł pobiegł tymczasem do pana,
Dzikim, wściekłym zabójcą mianował brytana.
I wypchnięto go z domu; a złodziej skradł [181 - skradł – okradł, tu: dom.] w nocy.
Poznał pan poniewczasie, jak był ku pomocy
Ów, którego wypędził, więc nazad powrócił,
A wyżeł zdrajca, co się lizał, bałamucił,
Gdy na nowo zamyślał, jak kogo uwięzi [182 - uwięzić – tu: uwikłać, usidlić za pomocą intrygi.],
Zyskał, czego był godzien: uwiązł [183 - uwiązł – tu: zawisł.] na gałęzi.
Wyżeł i brytan II
Pan strzelił, trafił kaczkę, pies dostał [184 - dostać – tu: odnaleźć postrzeloną zwierzynę.] i dobił,
A gdy postrzegł brytana, który nic nie robił,
Zgrzytnął zębami:
«My tylko sami,
Wyżły legawe [185 - legawy – o psie: wystawiający zwierzynę myśliwemu i aportujący ją po postrzeleniu.],
Dajem wam strawę [186 - strawa – jedzenie.],
A wy śpicie, leniuchy».
«Patrz na moje łańcuchy —
Rzekł brytan, stróż domowy —
Gdy ty idziesz na łowy,
Ja nic wprawdzie nie robię;
Ale gdy w nocnej dobie [187 - doba (daw.) – czas, pora.]
Do wczasu [188 - wczas – odpoczynek.] się sposobisz [189 - sposobić się – przygotowywać się.]
I nic wówczas nie robisz,
Ja, uwolnion z łańcucha,
Czyniąc urząd podsłucha,
Gdy wyręczam kolegę,
Pana, ciebie, dom strzegę».
Żaby i bocian
Dobrze było w Atenach, kiedy wolność była.
Ale gdy się w rozwiązłość z czasem przemieniła,
A każdy z nich jedynie na zysk własny godził,
Posiadł władzę Pizystrat [190 - Pizystrat (600–527 p.n.e.) – tyran Aten; w czasie sprawowania przez niego władzy Ateny zyskały podstawę swojej wielkości.] i wszystkich pogodził.
Więc w rozpacz, lecz poniewczasie,
Niewola uprzykrzyła się.
A gdy się o tym Ezop dowiedział,
Taką im bajkę powiedział:
Zachciało się żabom pana.
Od wieczora więc do rana
Do Jowisza krzeczały,
Żeby króla dostały.
Dał im pieniek – padł z hałasem.
Przestraszone, nawiasem [191 - nawiasem – bokiem, okrążając.]
Z początku się przybliżały,
Ażeby króla poznały,
I znalazły z podziwieniem,
Iż król jegomość był pieniem [192 - pieniem (daw. forma N.) – dziś popr.: pniem.] .
Skoro się to rozgłosiło,
Co tylko w bagnie żab było,
Dogadzając ciekawości
Szły do króla jegomości.
Zrazu przystąpić się bały,
Dalej na niego skakały.
Gdy do woli wyszydziły,
O innego Jowisza prosiły.
Dał im bociana; a ten, niesłaby,
Jak się zawinął pomiędzy żaby,
Na przywitanie zjadł z pół tuzina.
Gdy się wrzask z płaczem żab nędznych wszczyna,
Rzekł Jowisz: «Pogardzając zbyt dogodnym stanem,
Skakałyście na pieniek – skaczcież przed bocianem».
Zajączek
Już pora miła
Wiosny wschodziła;
Młode gałązki
Szły na zawiązki [193 - iść na zawiązki – wypuszczać pączki.],
Trawki bujały [194 - bujać (daw.) – rosnąć; por. wybujały.]:
Zajączek mały
Cieszył się wiosną.
Mruczał jednak na trawki, że tak prędko rosną.
Bo dla takiej odmiany
I widzieć nie mógł, i nie był widziany.
Gdy je więc wydeptywał, po łące igrając,
Rzekł stary zając:
«Zetną trawki, ty wzrośniesz i gdy się czas zmieni,
Na to, co w wiośnie pragniesz, zapłaczesz w jesieni».
Ziemia i potok
Potok nagle wezbrany z szumem się zapieniał,
A gdy groble przerywał, drzewa wykorzeniał,
Zalewał pola,
Wzmogła się rola.
Po hałasie,
W krótkim czasie,
Kiedy mu wody coraz ubywało,
Z rzeki stał się strużką małą;
I ów, co huczał,
Mruczał
I wymawiał niewdzięczność z siebie sprawnej roli [195 - z siebie sprawnej – użyźnionej przez siebie.],
Iż go nie żałowała w tak srogiej niedoli.
«Prawda, żeś mnie zasilił, kiedym była spiekła [196 - spiekły (daw.) – spieczony, wysuszony.] —
Rzekła —
Lecz przypadkiem wspomogłeś rwąc brzegi twą wodą.
Nie jest to dobrodziejstwem, co jest z cudzą szkodą».