Валерий Андросов
Байанайдыын көрсүһүү

Ааҕааччыга

   Быйылгы от ыйыгар Суоттутааҕы «Доҕордоһуу» мусуойугар Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ Наталья Харлампьева иилээн-саҕалаан ыыппыт 6-с сэминээригэр эдэр суруйааччылар айымньыларын 3 хонук устата ырыттыбыт. Олор ортолоругар эдэркээн Валерий Андросов баара.
   Валерий Андросов сорох кэпсээннэрин ааспыт 5-с сэминээргэ ырытыспыт буоламмын, бу сырыыга кини айымньыларын сэргэхтик ылынным. Бу иннинэ «Байанайдыын көрсүһүү» диэн кэпсээнин биһирээн аахпытым. Түгэни, санаа психологизмын таба туһаммытын, ону сылаас, сымнаҕас юморынан арыаллаабытын сөбүлээбитим. Өссө «Чолбон» сурунаалга бэчээттэнэригэр рекомендация биэрбитим. Олоҕу, түгэннэри уратытык, сэргэхтик суруйар киһи баар буолан эрэр эбит диэн күлүкпэр имнэммитим.
   Быйылгы сэминээргэ Валерий Валериевич Андросов көрдөрүүгэ-ырытыыга киллэрбит айымньыларыттан «Булчут төрөөһүнэ», «Оҕонньор уонна Суор», «Чохороон» диэн кэпсээннэрин биһирээтим, чахчы үчүгэйдэр, торумнаахтар. Бу сыанабылы биэрэрбэр мин туохха тирэнним этэй? Булт-алт үтүө үгэстэрин, саха дьонун төрүт итэҕэллэрин бу дьоҕускаан кэпсээннэр олус харыстабыллаахтык илдьэ сылдьалларыгар уонна ону салгыырга ааптар ис сүрэҕиттэн бэриниитигэр тирэнним, бу этэрбин ааҕааччы да өйдүө дии саныыбын.
   Биһиги эдэр семинариспыт Валерий Андросов – инникилээх киһи, айар-тутар баҕалаах, олох түллэр үөһүттэн кэллэ. Идэтийбит үлэтэ даҕаны дьоһуннаах – ыксаллаах түгэннэргэ дьону өрүһүйүү (билиҥҥинэн эттэххэ МЧС үлэһитэ). Ону таһынан айылҕаттан айдарыылаах – худуоһунньук дьоҕурдаах. Аны туран ис култууралаах киһи – ону «Күннүк» ааттаан суруйбут бэлиэтээһиннэрэ да кэрэһилииллэр. Ити курдук тосхоллоон тураммын, Валерий Андросов инникитин даҕаны дьоһуннаах суруйуулары айыа диэн ис сүрэхпиттэн эрэнэбин.
   Күндү ааҕааччы, бу кэпсээн кинигэтэ эдэркээн киһи бастакы саҕалааһына буоллаҕа дии. Эдэр киһини үөрэ-көтө көрсүөххэ, киниэхэ бастакы кинигэтинэн өйөбүллээх санаабытын биллэриэххэ. Ити курдук кэскиллээх өйтөн тирэнэн, Валерий Андросов бастакы кинигэтин өйөөтүм, аҕа саастаах киһи сиэринэн Алгыспын этэбин, сиэрдээх, үчүгэй айымньылары инникитин да айа-тута туруо диэн эрэнэбин!
   Сэмэн Тумат,
   саха норуодунай суруйааччыта

Байанайдыын көрсүһүү

   Кыһын, Саҥа дьыл чугаһаата. Дьонум, Сааскалаах Нелля, ыстаадаҕа көстүлэр. Сааска, биригэдьиир сололоох киһи буолан, булчуттартан таба тутуохтаах. Мин бултуур сирбитигэр соҕотох хааллым, балаакканан олоробун. Аҕыйах көлүүр табалаахпын. Хаар халыҥаан, ытынан саарбалааһын бүттэ. Билигин хапкаан, сохсо, күлээмэ эрэ булда хаалла. Оо, бэрт да күһүн ааста, түүлээҕи бойумнук бултаатыбыт, эппитин эрэ кыайбатыбыт. Мин ол иһин кыыллаары, тайахтаары хааллым. Дэриэбинэҕэ хайдах этэ суох тиийиэхпитий? Аны туран халлааммыт тымныйдар тымныйан иһэр, наһаа чуумпу күннэр тураллар. Күн аайы хайыһарынан кыылы сонордоһобун, ол эрээри, чуумпута бэрт буолан, эрдэттэн тыаспын истэннэр ыстана тураллар, үксүн харахпар да көрбөппүн. Чугастааҕы куруҥ аллараа, үрэхпит талах толоонноругар, икки тайах киирбитин билэбин. Олор тыала-кууһа суох, чуумпу күн киһини чугаһаппаттара биллэр, ол иһин санаммаппын даҕаны. Чопчу ханан баалларын билэн, чуҥнаан баран хаһаана сылдьабын. Дьэ, оннук олордум, күнтэн күн бүттэр бүтэн истэ.
   Арай биир күн бэрт киэҥ сиринэн сырыттым, кыыллар саҥа суолларыгар түбэһэн табаларбын өртөөн баран хайыһарынан батыстым. Киэһэ олох хойут, ыйдаҥа саҥа тахсан эрдэҕинэ, өртөөн хааллартаабыт табаларбар дьэ кэллим. Кыылларбын сиппэккэ быраҕан төнүннүм. Балааккабар букатын хойут кэллим. Хас чаас эбитэ буолла, рация киэһээҥҥи эфирэ бүппүт этэ. Ону-маны үссэнэ түһээт, охтон хааллым, сылайыы барбыт.
   Өр утуйбатым быһыылаах, эмискэ баҕайы туохтан эрэ уһуктан кэллим. Балаакка иһэ ыйдаҥаттан сып-сырдык, уу чуумпу, оһох сойбута ырааппыт. Хос суорҕан иһигэр киириэхчэ буолан эрдэхпинэ, балаакка аана арылла түстэ. Арай кыра уҥуохтаах оҕонньор турар:
   – Дорооболоруҥ! – диэтэ.
   Киһилии саҥарбытыгар «Һуу» дии түстүм, соһуйбутум ааһан хаалла. Түргэн үлүгэрдик чүмэчи умата охсоот, оһохпун отуннум. Сарсыардааҥҥы оттор мас, кыспа илиим анныгар бэлэм. Оҕонньор уокка чугаһаан кэлэн тирии тэллэххэ чөкөччү олорунан кэбистэ. Дьэ, доҕоттоор, үүт-үкчү Баай Байанай эһэбит маннык буолуо диэн өйбөр оҥорон көрөр оҕонньорум илэ бэйэтинэн бу мичээрдии олорор эбит. Ханан да маҥана суох ыас хара баттахтаах, убаҕас бытыктаах, сэмэй, ис киирбэх дьүһүннээх, таҥаһа-саба даҕаны ураты. Чэпчэки быыһык саҕынньахтаах, бэдэр бэргэһэлээх, бөрө сутуруолаах, түнэ этэрбэстээх. Балаакка иһэ начаас сылыйда, таҥна охсон ас тартым, чэй сылыта уурдум. Ыалдьыппын кытта дьэ өй-төй булан билсиһээри гыммыппар: «Билэбин ээ, эйигин. Зоя уолунаҕын, Бэлиэрийгин», – диир. Аны туран бэйэтин аатын эппэтэ. «Ээ, маннааҕы оҕонньорбун» – диэн мух-мах ыытта. Маннааҕы дьону барыларын билэр курдук этим, уонна саамай чугастара, арҕаа диэки баар община дьоно, мантан биэс көс ыраахтар, атыттара өссө тэйиччилэр. Маннык кырдьаҕас оҕонньордоохторун билбэт эбиппин. Ону-маны токкоолоһо барбакка, ыалдьыппын аһатан, чэйдэтэн бардым. Оҕонньор үөр да үөр буолар, туох баар күндү диэбиппин барытын таһааран аһаттым. Ол быыһыгар таһырдьа өҥөс гыммытым, икки уучахтаах эбит. Онтукалара улахаттара диибин диэн, өссө улахан толкуйга түстүм. Киирэн хантан кэлбитин, ханна айаннаан иһэрин ыйыталастым. Онуоха оҕонньор мичээрдиир эрэ. «Таах дьаарбайа сылдьабын», – диир.
   – Кырдьаҕас, сынньан, табаларгын аһылыктаах сиргэ өртүөм, – диэн баран таҕыстым.
   Уучаҕын ньээмэтэ былыргылыы оҥоһуулаах, сэтии таба ындыыта ындыы курдук, кыра хааһах кэлгиллэ сылдьар. Уучахтар таба-таба курдуктар эрээри, улахаттара дьэ, сүр. Аһылыктаах сиргэ өртөөн баран киирдим. Оҕонньор үүттээх чэй иһэн сырылата олорор, мин син биир харахпын араарбакка одуулуубун да одуулуубун.
   – Чэ тоойуом утуйуох, эн да сылайдаҕыҥ буолуо, – диэтэ уонна: – Ити үс кыылга арыый тиийбэккэ бырахпыккын дии, – диэн соһутта.
   – Ону хантан биллиҥ? – диибин.
   – Ээ, мин барытын билэбин. Чэ, эн сыт, мин эйиэхэ сүбэлиэм, – дии-дии мичээрдиир.
   Оҥостон сытыам иннинэ оҕонньорго икки суорҕан бэлэмнээтим, таһырдьаттан өссө биир таба тэллэх киллэрдим. Хараҕым кырыытынан дьиибэ ыалдьыппын чинчийэ көрөбүн. Адьас хойукка диэри үөрэтэр курдук кэпсээтэ.
   – Олус мээнэ ырааҕынан ыырданаҕын, кыаххын билинэ соҕус сырыт. Омуҥҥар чугас баары өйдөөн көрбөккө ойоҕун. Ити утары да хотоолгор биэс-алта кыыл бэркэ ньэкээрэн тураллар дии. Эн буоллаҕына төһөнөн ыраах да булт-алт хойуу курдук саныыгын, – диир.
   Уум быыһынан истэ-истэ аа-дьуо нуктаан, утуйан бардым. Ол быыһыгар: «Чэ, сарсын ити үрэххэ киирбит тайахтары кулгаахтарын саба тутуом. Бэркэ көрүстүҥ», – диирин иһиттим дуу, истибэтим дуу, утуйан хааллым.
   Уһуктубутум, халлаан номнуо суһуктуйа сырдаабыт. Ойон туран оһох оттон баран, оҕонньорбун уһугуннараары гыммытым, төрүт да суох эбит. Эрдэ айаныгар туруммут буоллаҕа дии санаатым. Арай, өйдөөн көрбүтүм, бэҕэһээ оҕонньорго биэрбит суорҕаннарым хостоммокко да сыталлар, таһырдьаттан киллэртээбит тирии тэллэхтэрим холбоҕо сыппыттарын курдук сыталлар. Дьэ, доҕор, мунаарыы бөҕө буоллум. Бэл, аһаабыт иһитэ чуоҥаалтан хостоммотохтор, биир тылынан эттэххэ, киһи кэлэн хонон барбыт сибикитэ да суох. «Ээ, арба табаларын өртөөбүт суолум хаалыахтаах», – диэн таһырдьа ыстанным. Табалар өртөнөн хоммут сирдэрин быалара төһө тиийэринэн хаарын сир харатыгар диэри хаспыт буолааччылар. Тиийбитим, табалар өртөммүт суоллара суох. Хата, бэйэм табаларым онон-манан хаамыталаабыт, чэҥкээйилэрин соспут суоллара баар. Дьэ, моһуогуруу буолла… Хайдах-хайдах буоллум, түһээн баран булкулла сылдьабын дуу дии санаатым. Адьас илэ этэ ээ…
   Чэйдии-чэйдии тугу кэпсэппиппитин, тугу сүбэлээбитин саныы, ырыта олордум. Дьэ, дьиибэ түүн, дьикти хоноһо диэтэҕиҥ. Байанай бэйэтинэн түүлбэр кэлэн барбыт диэн кырдьык итэҕэйиэхчэ буолан ыллым. Уоппун арыылаах лэппиэскэнэн аһаттым. Чэ, иччи көстүбүт да буоллаҕына, куһаҕаҥҥа эрэ буолбатын дии санаатым. Халлаан дьыбара сэтэрэн, тымныыта күүһүрдэн күүһүрэн иһэр. Оһоҕум да хоттороору хаайар, балааккам иһэ аҥаарыгар диэри кырыа буолбута бэриммэтэ. Олоруом дуо, табаларбын аҕалтаан, бэриэтчити уонна хос табаны тутан көлүнэн, бултуу айаннаатым. Били, бөлүүн оҕонньор тайахтары бултас диэбит толоонугар тиийдим. Тоҥ үүт курдук кыһыҥҥы тунаархай күн үрэх киэҥ талах толоонун барбах сырдатар. Табалар тыыннарыттан будулуйар туман быыһынан инним аанньа көстүбэт. Маннык сатаныа суох диэн табаларбын хааллартаан, хайыһарынан толоону киэҥник эргийэ хайан көрөргө сананным. Өр хаампатым, өйдөөн көрбүтүм, толоон ортотун диэки, үрдүк талахтар кэтэхтэринэн, биир сиринэн хойуу тыын туман буолан будулуйан көстөр. Үс сүүс миэтэрэни кыайбат сиргэ, талах быыһыгар, тайахтар арҕастара хараарыҥнаһар. Аһыы да тураллара биллибэт, дьиҥэр, эрдэ аһаан баран сытар кэмнэрэ ээ. Оҕонньор эппитин өйдүү биэрээт, уун-утары аа-дьуо хайыһарынан киирдим. Көбүс-көнөтүк хааман балачча чугаһаатым. Син чуолкай соҕустук биир тайах агдаката көстөр буолбутун кэннэ харабыыммын ылан ытан хабылыннардым, сүтэн хаалла, ол кэм иккиһэ талаҕы кыйа ырааска утары сиэлэн таҕыста. Турунан кэбистэ, доҕорун кэтэспиттии кэннин хайыһар. Миигиттэн балтараа сүүс эрэ миэтэрэлээх сиргэ үчүгэй баҕайытык ойоҕоһунан турар. Бачча баайыллыбыт бэлэҕи мүччү тутумаары эмиэ кыһаллан кыҥыы охсоот, ытан түһэрдим. Хата, турбут сиригэр оҕунна. Үөрүү бөҕө буоллум. Биир чахчы иннибэр сытар, иккиспин көрө ыстанным. Син ыраахтан ыппыт эбиппин, балачча хаамтым. Бастакы ыппыт тайахпын чуут сыыһан кэбиһэ сыспыппын, эбиитин өрөппүт эбиппин. Хата, сиһин уҥуоҕун тосту ыппыппын. Булду эрэйдээбэккэ хос ыттым. Дьэ, доҕор, үөрүү бөҕө: булт тосхойдо, үс ыал кыстыыр этин бултаан кэбистим. Бу санаатахха эчи дөбөҥүн, ааспыт күннэрим харахпар көстөн аастылар. Кыыл табалары эккирэтэн төһөлөөх күүһү-уоҕу бараабыппыный. Дьэ, илэ да буоллун, түүлбэр да буоллун Байанай бэйэтинэн ыалдьыттаан барбыт эбит. Били, кулгаахтарын саба тутуом, истибэт оҥоруом диэбитин санаан ыллым.
   Үлэ бөҕө буолла, борукка-сорукка диэри астастым. Тайах улахан, кыыл табаны сүлэр, астыыр курдук буолбатах. Оннук үөрэн-көтөн, эт бөҕөлөөх дьоммор көстүм. Байанай туһунан кэпсиэхпин тоҕо эрэ туттуннум. Түүл да буоллун, илэ да буоллун – кэлин кэпсиэм дии санаатым. Ол эрээри Байанайдыын көрсүһүүбүн саныы-саныы испэр наһаа үөрэбин. Байанай киһи аайы көстүбэт. Элбэҕи ыйыппатахпын эрэ диэн кыра хом санаалаахпын. Иккистээн көстөрө, дьэ, саарбах.
   …Кулун тутар үүннэ. Хатыыстыырга үгэскэ кубулуйбут таба бырааһынньыга буола турар. Мууска киһи баһаам, улуус араас муннуктарыттан табаһыттар кэлбиттэр. Арааһынай бэйэлээх киэргэллээх табалар бааллар. Кэлии ыалдьыттар да элбэхтэр, атыы-тутуу, ырыа-үҥкүү бөҕө. Күн ортото ааһыыта таба сүүрдүүтэ саҕаланна. Маҥнай оҕолор уучаҕынан ойуттулар, онтон дьахталлар ыстаннардылар. Эр дьон бөлөҕүнэн сүүрдүүгэ күрэхтэстилэр. Бүтэһигин кырдьаҕас табаһыттар сиэллэриигэ бардылар. Кэргэмминээн, оҕолорбунаан түһүлгэни кэрийэ хаамсабыт, таба сүүрдүүтүн кэмигэр бэйэбит ыстаадабыт дьонугар ыалдьан, биэтэккэ хаһыы-ыһыы бөҕө буоллубут.
   Арай, доҕор, кырдьаҕастар сүүрдүүлэригэр биэтэккэ бастакынан, били, Байанай оҕонньорум элээрдэн ааста. Бэргэһэтэ көхсүгэр түспүт, бытыга, баттаҕа бүтүннүү кырыа буолбут, үөрбүт чаҕылхай харахтарынан мин диэки дьээбэлээхтик көрөн ааста. Мин маҥнай көрсөрбөр соһуйбутум курдук эмиэ наһаа соһуйдум. Эккирэтэн тиийэн табаларын баайарга көмөлөстүм.
   – Хайа, тоойуом, дорообо, – диир, сып-сылаастык мичээрдиир.
   Илии тутустубут, дьэ киһилии билистибит. Наҕараадалааһын кэнниттэн оҕонньордуун дьону аһатар улахан ураһаҕа киирэн чэйдээтибит, ирэ-хоро кэпсэттибит. Күлэн аҕай биэрдибит. Бэйэтэ биһигиттэн сэттэ көстөөх сиргэ кэргэнинээн, эбэ Фенялыын, олорор ытык кырдьаҕас эбит. Оччолорго 78 сааһыгар сылдьара. Үйэлэрин тухары тыаҕа олорор, дэриэбинэҕэ сыл баһыгар-атаҕар киирэр буоланнар көрбөтөх эбиппин. Кыһын атын сиртэн атыыласпыт табалара хаампыт буоланнар, олору көрдүү сылдьан миэхэ хонон ааспыт. Дьэ, хоһуун оҕонньор. Бэйэтэ ис-иһиттэн дьиибэлээх-дьээбэлээх буолан, миигин, соһуйуоҕун соһуйбут, быччаччы көрбүт эдэр булчуту дьээбэлээбит эбит. Сэрэйдэҕэ дии, кимиэхэ маарыннаппыппын. Аны ол кыыллары эккирэтиспит ыырбынан эргийэ көтүтэн ааспыт буолан сырыым туһунан тойоннообут. Дьиҥэр, санаан да көрдөххө, рациянан ким ханна сылдьара барыта иһиллэ турдаҕа дии. Ханна куоттарарбын, дьонум кэтэһэллэрин, долгуйалларын барытын истэ сырыттаҕа. «Бу уол эмиэ хойутаата, хараҥардаҕына кэлииһи», – дэспиттэрэ чахчы. Аны бастакы эфир сарсыарда 5 чаастан саҕаланар. Биллэн турар, эрдэһит оҕонньоттор кэпсэтэн эрдэхтэрэ. Онон мин туспунан барытын истэ-билэ сырыттаҕа дии. Эбиитин, дьээбэлии сатаан баран ситэри диэбиккэ дылы, эрдэ туран иһити-хомуоһу, утуйар таҥаһы барытын миэстэтигэр ууран, хомуйан барбыт эбит. Кэлэ сылдьыбыт суола кытта биллибэт гына. Түүн өртөөбүт табаларбын соруйан атын сиргэ баайталаабыт. Аны туран, «Гыным» общинаттан атастаһыыга кэлбит табаларын миинэ сылдьар буолан, улахаттара сүр эбит.
   – Дьэ, оччоҕо хайдах тайахтар кулгаахтарын саба туттуҥ? – диэбиппэр, эмиэ мичээрдээн эрэ кэбистэ. Кэнниттэн батыһа сылдьан кистэлэҥҥин ситэри арый диэн хаай да хаай буоллум. Оҕонньор эмиэ дьээбэлээх баҕайытык көрөн кэбистэ уонна кулгаахпар сибигинэйэн: «Тымныы саамай өрөгөйүгэр, тыынарыҥ сырдырҕаччы тыаһыыр кэмигэр, тайах даллайбыт кулгааҕар ол мэһэйдээн чуора олох мөлтүүр», – диэтэ. Кырдьык даҕаны, киһи бэйэтэ да ырааҕы истээри, ытыстарын холбоччу тутан кулгааҕар даҕайдаҕына, бэйэҥ тыыныҥ сырдыргыыра отой тугу да иһитиннэрбэт ээ. Ол саамай тымныы, дьыбар сэтэрээбит кэмигэр буолар эбит. Дьиҥнээҕин билэн, кыратык хомойо санаабытым эрээри, сүбэһит-амаһыт үтүөкэн доҕордоммуппуттан күн бүгүнүгэр диэри үөрэбин. Оҕонньор билигин 90 сааһыгар сылдьар, ол да буоллар бултуур-алтыыр. Мин тыыннаах Байанай кырдьаҕаһым дьоҥҥо-сэргэҕэ улаханнык ытыктанар.

Атамаан моонньоҕон

   Кураанах кустартан ханныга саамай улахан эбитий? Биир саас маннык түбэлтэ буолан турар. Өрүспүт эрдэ ырбыыланан, көҕөннөрү муус устар сүүрбэтиттэн номнуо бултаан бардыбыт, бураанынан сааһыырбытыгар эрдэ көһөн кэллибит, балаакка тиирэн, бородуукта бөҕө холболоон, дугдалары сөргүтэн, олох бэлэм буоллубут. Көҕөннөр үс күн, үс түүн биллэн баран ааһан хааллылар, биир да кус көппөт кэмэ. Таах күнү-дьылы ыытымаары, сарсыарда аайы бэс тумулбутугар улардыы тахсабын. Ол саҕана үтүө сарсыарда сүүрбэччэ улар тэҥинэн охсор буолара, бииргэ эмэ үөмэн киирэн туоһапканан ытан ыларым. Оннук ыам ыйын бастакы күнэ буолла, убайым хаһаас бытыылка арыгы хостоото, кыттыгаспыт Баһылай эмиэ биири таһаарда. Балааккабыт айаҕар кыракый остуолга ас-үөл тардан, күҥҥэ сыламныы-сыламныы, аһаан-сиэн бардыбыт. Иннибитигэр өрүспүт ырбыыта номнуо кип-киэҥ байҕал буола ирбит. Үөрэ-көтө баллыгыраһа олордубут. Арай таҥнарыттан халыҥ үөр моонньоҕон сирилээн кэллэ, мэктиэтигэр остуолбут кэннигэр саспыта буоллубут. Иккитэ, үстэ эргийээт, ырбыыбытыгар кэлэн түстүлэр. Балааккабыт турар эмпэрэтэ үрдүк буолан, сыыллан киирэн одууластыбыт, сүүсчэкэ кустаах үөр. Сир-халлаан барыта моонньоҕон иһиириитинэн туола түстэ, чуумпуран турбут кытылбыт сэргэхсийэ түстэ. Дьэ, доҕоттор, хайдах гынабыт? Ырбыыбыт кэҥээбитэ сүрдээх, доруоп сааларбыт тэппэт сиригэр түһэн олороллор. Мин балааккаҕа сыыллан киирэн халампаас ылан, хас кус баарын ааҕа сыттым, убайдар тугу эрэ сибигинэһэллэр, маскхалааттары хостоотулар. Арай ол одуулаһа сытан өйдөөн көрбүтүм, биир аарыма улахан моонньоҕон атыыра уста сылдьар, үөлээннээхтэриттэн омуннаатахха үс төгүл бөдөҥ эбит. Убайдарга эппитим, халампааһы былдьаһа-былдьаһа сөҕүү бөҕө. Миигин, быһый киһини, чугас кустуур күөлбүтүгэр ыыттылар, биир дугдабытыттан туоһапкалары ыллара. Начаас эргиллэн кэллим, былаан Барбаросса, балаһыанньа байыаннай буолбут. Биһиги икки убайбынаан маскхалааттаах, туоһапкалардаах өртөөҕү талахтар быыстарынан үөмэн аллара эмпэрэ анныгар киириэхтээхпит, онон ытар дистанциябытыгар чугаһатыахтаахпыт, эбиитин кустар чугаһыы түһэллэрин көһүтүөхтээхпит. Баһылай, аптамааттаах киһи быһыытынан, эмпэрэ үрдүгэр күөрэтиигэ хаалар буолла, баҕар, үрдүнэн көтөн таҕыстахтарына диэн. Билигин сирэйдэрбит боччумун көрөр киһи күлүө эбит, саатар орто холуочук буойуттар, дьэ байыаннай садаанньабытыгар бардыбыт. Доруоптар уостарыгар хаар симиллибэт гына тирээпкэлэри анньыалаатыбыт, туоһапкаларбытын илиибитигэр туппутунан, таҥнары сыыллан киирдибит. Кустарбыт бэйэлэрин аймалҕаннарыгар буолан, кыһаллыбатылар даҕаны. Манаан, ытар сирбитигэр тиийдибит. Тиэрэ сытан хайыһан хамандыырбыт Баһылай сирэйин көрөбүт. Киһибит эрбэҕэ көстөр, былаан туолан эрэр диэн буолла. Балачча сытан баран тулуйбатыбыт, хата оруобуна атамаан моонньоҕон мууска таҕыста, атын доҕотторуттан лаппа улахана дьэ бэркэ да көһүннэ. Сүүстэн эрэ тахса миэтэрэ. Убайбынаан эрэбил гына, иккиэн тэҥинэн ымсыырбыт моонньоҕоммутун ытан саайдыбыт. Хата, онтукабыт мууска тиэрэ таллас гынан хаалла. Атыттара былааммытын тутуспуттуу, тыалы утары биһи диэки хайысхалаах өрө сирилээн таҕыстылар. Тыал тыаһынааҕар дьэ халыҥ тирилэтии буола түстэ, сүүс кус уун-утары барылас гыммыта аанньа буолуо да. Дьэ күүстээх артиллерия үлэлээн барда, Баһылайбыт биэстэ ытан аҕыс куһу үрдүбүтүгэр таммалатта. Биһиги да хаалсыбатыбыт, үһү охтордубут. Кустарбыт үрүө-тараа барыахча буолан баран холбоһон өрүһү өксөйө турдулар. Эмиэ эдэр саллааты күөлтэн эрэһиинэ тыыны ыллара ыыттылар, абакка. Төттөрү-таары сүүрэкэлээн, хата, өйдөнөн хааллым. Дьонум остуолга олорон иһиттэрин тобоҕолообуттар. Тыыны соһон киллэрэн ууга түспүт кустары хомуйдум, күүстээх сүүрүгү кытта киирсэн, ырбыы утары тиийэн, эрдиинэн тардыалаан били аарыма моонньоҕоммутун ыллым. Улахана сүр дьэ, били кыра хардырҕас хаас саҕа буолсу. Тахсыбытым кэннэ эргитэ сылдьан үөрэтии буолла, дьүһүннүүн, быһыылыын олох моонньоҕон моонньоҕонунан.
   Арай ол олордохпутуна, таҥнарыттан икки бураан айаннаан иһэллэр. Убайым дьиибэ баҕайытык туттаат, кустары хомуйан кистэтэлээн кэбистэ. Алданы өрө сааһыы көһөн иһэр нуучча атастар эбит, бэһиэлэй айаннаан иһэллэр. Тохтоон сынньаннылар, кыратык кэһии бэристилэр, тост бөҕө көтөҕүлүннэ, убайым дьиибэ боппуруоһун эттэ: «Какая порода уток самая большая у нас?» Мөккүөр бөҕө буола түстэ, икки нуучча: «Көҕөн!» – дии түстүлэр, биирдэрэ: «Атыыр орулуос көҕөннөөҕөр ыйааһыннаах буолар!» – диир, төрдүс киһилэрэ «Улун!» – диир. Балачча өр мөккүһүннэрэн баран, убайым: «Самая большая утка – шилохвость!» – диэтин кытта күлсүү. «Поспорим на ящик», – диэн буолла. «На пол-ящика», – диэн хардардылар. Илии тутустулар. Балааккатан таһааран иннилэригэр бырахта. Күөх харахтар сиргэ таммалаһа сыстылар, киһи сатаан сахалыы үтүктүбэт нууччалыы тылынан сөҕүү бөҕө буолла. Биирдэрэ аллараа киирэн сыарҕаларыттан саҥата-иҥэтэ суох уон буокканы аҕалан остуолга кэккэлэтэн кэбистэ. Биирдэрэ фотоаппарат хостоон тута-тута түһэрдэ.
   Итинник эргинии дьыалаҕа маастар убайым: «Один снимок – пузырь!» – диэн саайда, аннараалар сөбүлэнэн үстэ түстүлэр. Сотору ыраах ыырдаах дьон айаннаатылар. Оо, накаас дьыала буолла, түгэҕин көрүөхтэригэр диэри тохтуохтара баара дуо, ыксаан көмөлөспүтэ буолабын да, уйуммаппын, утуйа мээрик киһибин. Кус киирэр эрэ киирбэт, икки күн хайдах ааспыта буолла. Үһүс күн, өй-төй булан, син кустаатыбыт. Мууспут сүрдээҕин хараарбыт, сотору хамсыыһы. Киэһэлик үс киһилээх этэрээт хааман иһэрин көрдүбүт, улахан сүгэһэрдээхтэр, мууска киирбэккэ кытыл устун иһэллэр. Убайым үөнэ эмиэ хамсаата, ол дьону отой абырах курдук көрөр. Бэйэбит дьоммут эбит, биһигиттэн аҕыйах килэмиэтир тэйиччи сытар күөллээхтэр. Убайдар үөрэ-көтө көрсөөт, сакалааттаһар айдааҥҥа бардылар, ханнык кус улаханый диэн. Дьоммут кэһиилэрин санныларыгар сүгэр буолан тыыннаах испиири аҕалбыттар. Мөккүһэн кыайтаран, испиир аҥаарын хаалларан бардылар. Эмиэ икки күн ханна эрэ сүттэ. Мин баҕас олох сөп буоллум. Эмиэ бултаан бардыбыт. Кыайыы күнүгэр өрүс эһиннэ. Кус бөҕө киирдэ. Иккис күнүгэр мотордар сүүрдэн бардылар. Кус бөҕөнү эккирэтэ сылдьан ыттылар. Биһиги да күөлбүт таттарыылаах буолан бэркэ бултуйдубут. Биирдии куул буолла. Мотор кэллэ да дэриэбинэҕэ ыытыахтаахпыт. Табаарыһым киэһэлик сүүрдэн кэллэ, эмиэ кыра кэһиитин, биэрэккэ үктэнээт, былдьатта. Сарсыныгар кустарбытын тиэйэн убайым дэриэбинэлээтэ, ол күн төттөрү кэллэ.
   Дьэ, доҕоттор, уйгу-дэлэй аһылык диэн, ботуруон диэн – икки дьааһык аҕалбыт. Моонньоҕоммутун үрүксээгэр укта сылдьар. Валюта диир. Дэриэбинэ аҥаарын аймаан кэлбит ээ! Өссө да барыа эбиттэр, хайа эрэ өрүөл утуйа сыттахтарына «валюталарын» уорбут үһү. Төһөтө кырдьыга, төһөтө чахчыта: Томмот куоракка тиийэн, моонньоҕоммут моойо быстан куска маарыннаабат буолуор диэри быары-бүөрү сордообут үһү.
   Биир буулдьа
   Хара маҥнайгыттан ыарахан күһүн саҕаламмыта. Бултуур учаастакпар биэс күнү быһа айаннаабытым. Уон икки көһү, хаарын сөбүн түһэрдэҕинэ, үс хонугунан ыксаабакка тиийэр этим. Ол дьыл аанньа хаардаабакка, сотору-сотору ириэрэн, үрэхтэр муустара ууллан туоруурга моһуок бөҕө буолбута.
   Уон икки көлүүр, икки мииннэр [1 - Мииннэр – (түөлб.) миинэр таба.] табанан, биэс көтөл таһаҕастаах, сүүрдүүлээх [2 - Сүүрдүү – (түөлб.) бэриэччит табаларга көлүллэр чэпчэки сыарҕа.] айаннаан, дьэ дойдубар кэллим. Икки саарбаһыт ыттарым кэлин көтөлгө бааллан кэлбит буоланнар босхо бараары үр да үр, сүүрээри-көтөөрү, бултуу охсоору ойуоккалыы тураллар.
   Хас айан барыта тус-туспа кэпсээннээх, бэйэ-бэйэтигэр маарыннаабат буолаллар. Бу көһүүгэ хаста да ылах уларыттым, сыарҕалар сыҥаахтарын аһынан ыллыктыы-ыллыктыы кэллим.
   Дьүүктэкээн туорааһыныгар муус уйбакка кыратык ууга булкуллан ыллыбыт, туораан баран хонорго тиийдэхпит. Оллонгоро да үрэххэ өрөөн, титириктэри кэрдэн, чараас мууска тэлгэтэн муоста курдук мууһурдан баран биирдэ туораабыппыт.
   Бастакы сарааммар [3 - Сараан – (түөлб.) көс сирэ, урут балаакка турбут сирэ.] кэлэн, чэпчээн, уоскуйан, булду саҕалыырга бэлэмнэнним. Быһа эттэххэ, кыһын устата мэлдьи көһө сылдьан бултуубут, биир миэстэҕэ биэс-алта күн бултаан-алтаан, кэннибититтэн тоһуур сохсолору иитэ-иитэ көһөбүт. Маҥнайгы күн үксүн балаакка туруора охсоот, өрөөн, мас мастыыгын, табаларгар хорууда кэрдэҕин, чэҥкээйилэри бэлэмниигин. Ыттарга да уйа-хахха оҥорорго бириэмэ балачча барар. Киэһэтин дьэ үөрэн, бэйэҥ бэйэҕин кытта кэпсэтэ-кэпсэтэ, олуккун оҥостон, аһаан-сиэн баран, рацияҕа сибээскэ тахсан, дьону-сэргэни кытта кэпсэтэҕин. Бөһүөлэккэ дьонуҥ, дьиэ кэргэниҥ долгуйар буоллахтара, этэҥҥэ айаннаан тиийбитиҥ бэйэтэ үөрүүлээх сонун буолар.
   Дьэ, онтон саҕаланнаҕа, саарба соноро. Күн аайы сарсыарда хараҥаттан киэһэ хараҥаҕа диэри. Тула аан дойду кыһалҕата, дьиэтээҕи олох-дьаһах толкуйа ханна эрэ кэтэххэ түһэр. Бэйэҥ бэйэҕэр, кыыллыйбыттыы, суолтан суолу ирдии, тыаҕар тэлэһийэ сылдьаҕын. Ону-маны: айыылары, иччилэри, түүллэри, итэҕэллэри дьэ чугастык ылынар кэмиҥ буолар.
   Бу да сэһэн сииҥкэн [4 - Сииҥкэн – (эбэҥк.) Байанайдыын атылыы.] кытааппытын туһунан.
   Бэһис күммүн мэлийэ сылдьабын. Бу сарааммар биир да саарбаны сүлэ иликпин. Араас санаа барыта ыган барар, дьиэ кэргэниҥ, оҕолорун, ийэҥ – бары эрэнэ-кэтэһэ хааллахтара. Аҕабыт үчүгэйдик бултаатар, сайыны да быһа тот олох буолуо, үп-харчы соҕуруу да сынньалаҥҥа тиийиэ диэн. Аҥаардас эдэр кэргэммэр төһөлөөх ыарахан буолуой, соҕотох детсад саастаах оҕолору аһатан-таҥыннаран, сарсыарда эрдэ туран оһох оттон, сөбүгэр сабан, оскуолатыгар үлэлии сүүрэр. Киэһэ да сылайан кэлэн, эмиэ оһох отто охсоот, оҕолору садиктан ыла сүүрэн эрдэҕэ. Ийэҥ да, бултуур дьоно суох аймахтарын да – бары эт кэтэһэллэр. Итиччэ элбэх эрэли сүгэ сылдьан табыллыбат дьэ кытаанах.
   Төһө да саҥа дьылга диэри бултаатаргын саарба саамай дөбөҥнүк, элбэхтик кыайтарар-бултанар кэмэ билигин – сэтинньи саҕаланыыта. Дьэ онно да дьыл-дьыл араастаах, сорох кэм хаар быһа түһэн ытынан киһи баттаһан бултаабакка хаалар, аны тоҥот буоллаҕына эмиэ ыттар тыстара килэччи баран уйдара сылдьар саарбаны сиппэттэр. Ол иһин хас биирдии булт күнэ күндү буолар, күн былдьаһыга.
   Тугу сыыһа гыммытым буолла, туох аньыыны кэстэҕим, быйыл дьэ кыайтарбакка турар булт. Кыыл да табалары ыстаннартыыбын, улардары да сыыһа ытабын, эгэ ыттарым саарба ситиэхтэрэ дуо. Хата табаларым үчүгэйдик тураллар, биир да туора хаампакка, кутуруктаах аймаабакка этэҥҥэ этэ.
   Хас киэһэ аайы рацияҕа чугастыы сытар булчуттары кытта кэпсэтэбин, тула бары бэркэ диэн сезону саҕалаабыттар. Хардьыгынас тыас быыһыгар:
   – Бүгүн иккини аҕаллым! – диир Подкова 21.
   – Биир саарба, биир кыыл! – үөрэр-көтөр Подкова 4.
   – Киэҥ Үрэх, Киэҥ Үрэх, Валерка-Киэҥ Үрэх? – хос-хос Олонгоро ыйытар.
   – Хайа, эмиэ мэлийдиҥ дуо? Санааҕын түһэримэ, тургутуу ити, – диир Олонгоро.
   Кыбыста-кыбыста син сибээскэ тахсабын, кэпсэтэбин ону-маны: халлааны, ыттары, табалары, ким эрэ кими эрэ дьээбэлиир… Рация хойукка диэри оргуйа, сэһэргии турар. Түүҥҥэ диэри. Төһө да тэҥинэн сүүс киһи кэпсэттэр, син наадалаах киһигин булан кэпсэтэҕин, рация кэннэ киһи син сүргэтэ көтөҕүллэн, эмиэ сарсыҥҥа эрэллээх утуйаҕын.
   Алтыс күн суһуктуйа сырдыыта, чэйдии охсоот табалыы ыстанным. Хата табаларым эмиэ чугас хоммуттар.
   Мииннэрбин Мукучугу тутаат, ыттарбын сиэтэн саҥа эрэллээх хаамтардым. Эмиэ ааспыт күннэртэн уратыта суох курдук буолан истэ, систэн сиһи, кыра үрэхтэр бастарынан, баран иһэбин. Саарба саҥата [5 - Саҥа – кыыл саҥа суола.] көстүбэт, өрдөөҕү суоллар эрэ, онно-манна биирдиилээн тоҥ сугун аһылыктаах улар көтөн тахсар, ыттарар бокуой биэрбэккэ көтө турар. Баччаларга эмиһэ бэрт буолан олох маска олорон биэрбэт.
   Арай, биир бэс тумулу ааһан эрдэхпинэ, ыттар иккиэн салгын сымардаан дьүккүҥнээн бардылар. Мииннэрбиттэн ыстанан түһэн бастаатым, ыттары буойа-буойа. Бэрдээн ыркыйы туораабытым, субу иннибэр аҕай үөр кыыл таба ааспыт, суоллара бурхайа сытар. Ыттар олор сыттарын ылан тардыаласпыттар эбит. Тохтоон быһаарынным. Мииннэрбин өртөөн хааллардым, ыттары тус-туспа баайталаатым (кыыл табаны ытынан бултаммат – үөмэн, сатыы эрэ). Биир моһуогум диэн – эдэр ытым соҕотох хааллаҕына үрэн барааччы, инньэ гынна эрэ кыылларбын ыстаннартыыр дьэ. Албыннаан ындыыбыттан лэппиэскэ быраҕан биэрдим, онно аралдьыйар кэмигэр аа-дьуо бардым. Саатар карабины саарбалыырга сүгэ сылдьыбаппын, чэ, тозовканан да бултуур этим диэн, ботуруон эбэргэ сананным. Түөрт ботуруону буулдьаларын сэрэнэн туураҕын, төрдүс ботуруон буораҕын хаалбыт үс ботуруоҥҥа тэҥ гына үллэрэн кутаҕын уонна буулдьаларын төттөрү олордоҕун – ыга. Оччотугар уохтаах, кыыл уҥуоҕун дьөлө көтөр күүстээх ботуруоннар буолаллар. Үөрэннэххэ түргэнник оҥоһуллар дьыала.
   Дьэ, инньэ гынаары мотурускабын [6 - Мотуруска – (түөлб.) патронташ.] илиибинэн убахтаатым да… Оо, абалаах да буолар эбит! Олох да умнан кэлбиппин. Балааккабар киириигэ мутукка ыйаабыппынан оннук хаалбыт. Күнү быһа ботуруона суох бултуу сатыы сылдьыбыппын. Кыһыы бөҕө, бэйэбин эрэ буруйданабын, акаары, ыксаабыта буолан. Аны балааккабыттан номнуо көстөн ордугу тэйдэҕим дии, кыыл буоллар биир сиргэ турбат буоллаҕа. Дьээбэҕэ сиэптэрбин таптайан көрдүм, хата, дьолго биир ботуруон буллум, тозовка ботуруона кырата бэрт буолан суппуун сонум ис сиэбигэр кистэнэ сыппыта ырааппыт быһыылааҕа. Чэ, сииҥкэним мээнэҕэ ордорботоҕо буолуо диэн баран, онтукабынан ииттэн, кыылларбын салгыы ирдэстим. Өр-өтөр буолбакка кыла [7 - Кыла – (түөлб.) очуос.] үрдүтэн кыылларым аллараа киирдилэр. Оргууй үөмэн киирэн истим да, кэннибиттэн тыгар күнү учуоттаммаккабын аллараа, кыла анныгар сыппыт кыыллары ыстаннартаан кэбистим. Үөһэттэн түһэн иһэр күлүкпүн биэрэн үргүтэлээтэҕим ол. Кыра кэм икки ардыгар элэс-элэс ыстаҥалаһан хааллылар. Оо, карабиммын сүгэ сылдьыбытым буоллар кэннилэриттэн субурутан ытан хаалыам хааллаҕа. Абара сатыы туруом дуо, төнүннүм. Ыттарым араҕа сырыппыппын өйдөөбөтөхтөр. Дьэ доҕор, күн ыраатта, киирэрэ да чугаһаата диэммин, аллараа киирэн үрэҕи батан төннүүһүбүн диэтим. Уоспар биир эрэ ботуруоннааҕым да онно кыһайар, мастан маска ойо сылдьар саарбаны биирдэ ытан ылар эрэбилэ кыра.
   Санаа эмиэ баттаан барда. Борук саба түһэн эрэр дуу, үрэх иһин хойуу харыйата хараҥардар дуу, саарба саҥа ойбут суолун өйдөөн көрбөккө хааллым. Кырдьаҕас ытым сыт ылан мииннэрбиттэн түҥнэрэ сыста.
   Ойон түспүтүм, арычча бөһүөнэх соҕус суол кэллэ. Ытым бултуур баҕаттан олох ыстанаары дьүккүйэ турар. Эдэрим да үтүктэн сүгүн хаамтарыа суохтар.
   Кырдьаҕаһы төлө тардан кэбистим. Бэйэм ойоҕолуу хайсан истим. Сири хаама сылдьар булчукка ыт үрэн баргыйара кулгааҕы сымнатар, долгутар муусуката буолар. Дьэ сотору үрүө, саарбаны ситэн ылан маска таһаарыа диэн иһиллии-иһиллии барсан истим. Эккирэтиспиттэрэ уһаата эрээри, син ыт сүтэрбэккэ сонордоон иһэр суола хаарга сурулла сытар. Ханна үрэрэ иһиллибэт. Үрэҕим баһыгар чугаһатан эрэбин, халлаан да хараҥаран эрэр, борук. Арай дьэ баҕалаах саҥам иһиллэн кэллэ, ыраах да буоллар, чуолкайдык үрэҕим олох баһыгар, ньиирэ [8 - Ньиирэ – (эбэҥк.) маар.] диэки. Уу чуумпу буолан үрэрэ ыраахха диэри иһиллэр. Эдэр ыты көмө буоллун диэн ыыттым, убайа үрэрин хоту ыстанна. Төһө да ыксаатарбын, быһа ыркыйа-лааҥкыта бэрт буолан, бытаан соҕустук иһэбин. Айыыларбыттан ааттаһабын, куоттарбатын эрэ диэн, эбиитин тиит маска таһаарбыт буоллун диэн.
   Кэлбитим, өлүү түбэлтэлээх, улахан, киһи кыайан кууспат хойуу да хойуу лабаалардаах үрдүк харыйаҕа таһаарбыттар быһыылаах. Ыстанан тахса-тахса үрэллэр. Тиритэн-тиритэн баран, аны тоҥоору гынным. Харыйаны тула хаама сылдьан көрө сатыыбын да, саарба баара көстүбэт. Хантан көстүөй, бу үлүгэр хойуу лабаалар быыстарыгар кирийбит кыыл. Баҕар сиргэ, дүлүҥҥэ киллэрбиттэрэ буолаарай диэн суолларын көрө сатаатым да, барытын үлтү тэпсибиттэр.
   Хараҥарда, ол гынан саарбабын быраҕар санаа суох, кыһыыта да бэрт. Ыйдаҥа да ааспыт кэмэ этэ, тымныы дьыбар күүһүрдэ, арай мииннэрим эрэ кыһаллыбакка утуйа сытар, охтоохтообут. Эмискэ убайым барахсан сүбэтэ өйбөр көтөн түһэн абыраата: «Улахан кутаа уотта арыый тэйиччи оттор буол, оччоҕо ол сырдыгар саарбаҥ харахтара көҕөрөн көстөн кэлиэ», – диирэ. «Уот оттору баҕас!» – диэтим да, чохорооммун хостоон мас кэрдэн бардым. Улахан үрдүк кутаа уот отууну отуннум, тула өттүм сырдыы түстэ, харыйабын одуулаһабын. Ыттар сүрэҕэлдьээтилэр дуу, сылайдылар дуу, харыйаларын анныгар сыталлар. Кырачаан олох да утуйбут.
   Толкуйдуу түһээт, харыйа нөҥүө өттүгэр эмиэ уот отуннум. Бу сырыыга син өр бадьыыстастым, сырдыкка даҕаллыбыт харах хараҥаҕа балайданна. Төһө бириэмэ барда эбитэ буолла, хаптайан моонньум ыарыйда, одуулаһа сатаан баран, хонорум дуу диэн санаа көтөн түстэ. Ол мөхсө сылдьан эмискэ харыйа ортотун соҕус диэки лабаалар быыстарыгар икки харах кылбачыйарын көрдүм. Үөрдүм аҕай, араастаан чугаһаан да, тэйэн да көрүтэлээтим. Адьас кини харахтара быһыылаах, саарбачаан.
   Уот сырдыга түспүт саһархай хаары саабынан кыҥаан көнөтүк туппутунан саарбабын кыҥыыбын. Мушкам да, целигым да саам уоһугар көстүбэт. Саабын санаабар көнөтүк туппутунан туох баар билэр-билбэт айыыларбар үҥэн баран ытаары оҥоһуннум. Биир эрэ түгэн, биир эрэ ытыы, биир эрэ буулдьа. Сыыһарбын саныахпын да баҕарбаппын, атыннык ылар кыах суох уонна бу саарбаны. Ыттым, тозовка «тас» эрэ гынна, таптым дуу, сыыстым дуу, кылбайар да харахтар көстүбэттэр, саарба өлөн түһэрэ да көстүбэт, ыараан ырдьыгыныыра да иһиллибэт. Төбөбөр туох да суох, туох да толкуй киирбэт. Мэлэччи көрөн иһиллээн турабын эрэ, арай икки мөлтөөн эрэр отууларга мас умайар тыаһа иһиллэр.
   Тоҕо эрэ ыттар да үрбэттэр. Иһиллии турабын. Сиирэ-халты ыппытым буоллар, соһуйан өрө сүүрэн тахсар тыаһын ыттар истэн үрүө этилэр. Суох. Туох да суох.
   Чэ, аны кэлэн харыйабын кэрдэр эрэ хаалла. Саа туһата бүттэ, чохороонум үлэтэ саҕаланна. Дьэ кини баҕас үлэттэн куттаммат. Ууга да түспүт бурааны хостуур, түүннэри хонугулуур маһы да кэрдэр, ыркыйга саҥа суол да солуур, чоҥкуну тоһута охсон силии да сиэтэр уол оҕото буоллаҕа.
   Эттээх-сииннээх сымнаҕас мас, дьэ, өр кыайтарбата. Футболкабар тиийэ сыгынньахтаныахпар диэри кэртим. Төһө өр эбитэ буолла, аарыма халыҥ харыйа оҕунна.
   Саарбабытын көрдөөн үһүөн арбаллыбыт лабаалар быыстарынан булкулла сылдьабыт. Өр буолбата, улахан ыт ырдьыгыныы-ырдьыгыныы тугу эрэ соскойдоон барда. Лабаалары хам баттаабытынан ойон тиийбитим, эһэлэрэ саарбаны убахтыыр эбит!
   Оо, үөрүү-кыайыы өрөгөйө бу этэ. Хап-хара хойуу түүлээх, үрүҥ көмүс кырымахтаах улахан атыыр саарбачаан. Лоп курдук көрбүт сирбэр – хараҕын икки ардыгар табыллыбыт. Хата тириитин алдьаппакка кэтэҕинэн тахсыбыт, биир буулдьа.
   Ыттарбын хайҕыы-хайҕыы, сыллаан ыла-ыла хомуннум, мииннэрбин кытта уураан соһуттум.
   Кыайыы кынаттаах балааккам диэки ырыа ыллыы-ыллыы киирэн лэппэрдии турдум. Ырааппыт эбиппин. Санаабар халлаан илин өттө суһуктуйуох курдук. Тиийбитим, номнуо сарсыарда түөрт чаас буолбут. Оһох оттон балтараа чаанньык чэй иһэн баран охтон хааллым. Сарсыардааҥҥы алта аҥаардаах рация эфирин куоттарбыппын. Күнүс уон биир саҕана биирдэ турдум. Дьол!!! Хос-хос саарбабын хаабыттан ойутан таһааран көрөбүн, кырдьык дьэ, мааны кыыл.
   Уон иккилээх рацияны холбообутум бүтүннүү дьахталлар кэпсэтиилэрэ, чум үлэһит, эрдэрин кытта бииргэ көһө сылдьан бултуур дьахталлар, эбэлэр элбэхтэр. Тыа ыарахан үлэтин эр дьону кытта тэҥҥэ үллэстэр барахсаттар кэпсээннэрэ элбэҕэ.
   Сылаабын тарҕата манньыйа сыттым. Ол күн өрөөн, эмиэ мастаан, килиэп охсон, сарсыҥҥы көскө бэлэмнэнним. Ыалым, түөрт көстөөх сиртэн Элиэнчэ «Сиҥкэниҥ» аһылынна диэбитинии, дьэ төлө барда, ыга тутуспут сатабыла суох кэм ааста.
   Кэлэр сарааннарбар дьон-дьон курдук күн аайы биирдии, иккилии – биэскэ тиийэ хара тыам мааны күндү түүлээҕэ бултана турда. Сорох-сорох дьону ситэн, орто бултаах, баһаам кыыл эттээх саҥа дьыл чугаһыгар аргыс булчуттары кытта караван буолан, үөрэн-көтөн алта уонча табанан бөһүөлэкпитигэр айаннаабыппыт.

Булчут төрөөһүнэ

   Оҕолор тэлгэһэ иһигэр мэниктээн сүүрүү-көтүү, сэриилэһэ оонньуу сырыттылар. Оҕонньор күлүк сиргэ, сөрүүҥҥэ хотуурдары таптайаары табахтаан бусхата олорор. Чолоччу көрбүт уон биирдээх уолу эһэтэ ыҥыран ылан сорудахтаата. Эргэ хаптаһын сарайга ыытта. Истиэнэҕэ субуруччу хатаммыт мас долбууртан кыстык аҕалыахтааҕа эбитэ үһү. Төбөтүн оройунан көрбүт Уолчаан аанньа өйдөөбөкө хата хос ыйытааччы буолла, мэник мэйиитигэр оонньуутун ойуута өссө да салҕана турара. Эһэтэ маска батары охсуллубут, өтүйэ өнчөҕөр маарынныыр тимири ыйан көрдөрдө. Сиэнэ хараҕар хатанан, кыстык быһыытын-таһаатын умна иликкэ диэбиттии сарай диэки ойо турда. Күҥҥэ, ардахха, сааскы салгыҥҥа сиэммит, кэтит хаптаһыннарынан оҥоһуллубут хара хаптаҕай сарайтан уолчаан тоҕо эрэ оҕо эрдэҕиттэн куттанара, хаһан да иһин киирэн көрбөтөх сирэ.
   Туох баар хорсунун хомунан, сүгэ сылдьар мас саатын утары туппутунан сарай икки кэтит ааннааҕыттан арыый кыратын киэҥник тэлэччи арыйда. Быылы кытта булкуллубут массыына арыытын сыта муннугар билиннэ. Бириһиэнинэн сабыллыбыт эһэтин эргэ матасыыкыла турар. Хаҥас истиэнэ устатын тухары хаптаһын долбуур, түгэх өттүгэр – халыҥ быылынан бүрүллүбүт кинигэлэр. Долбуур хас да этээстээх, арааһынай тэриллэр, сапчаастар, уһанар сэп эгэлгэтэ орун-оннуларын булан сыталлар. Уол хараҕа хаһан да көрбөтөх тэриллэрэ сорудаҕын умуннарыахча буоллулар.
   Ол быыһыгар туспа хоруопкаҕа эргэ ботуруоннар сыталлара болҕомтотун барытын тартылар. Санаатыгар тыытыллыа суохтааҕын харбаан эрэрэ ханан эрэ ырааҕынан элэс гынан ааста. Хортуон хахтаах ботуруоннар көтөн эрэр кус ойуулаахтара. Куостук өйүн-санаатын олох атын, аптаах сиргэ илтилэр. Убайа аах сааскы кус булдуттан кэлэн кэпсиир сырыылара бу тиллэн кэллилэр. Уолчаан кус саҥатын, кынатын тыаһын кытары истибиккэ дылы буолла.
   – Хайа нохоо, Куостук, ханна дьөлө түстүҥ? – эһэтэ сүтүктээбит саҥатыттан соһуйан ойон турда. Мааҕын көрбүт тимирин, хата, тобулу көрөн орто долбууртан булан ылла. Кыстык аллараа өттө, маска киирэрэ сытыы тумсулаах буолар эбит дуу дии санаата. Ботуруону миэстэтигэр уураат, түргэн үлүгэрдик эһэтигэр ыстанна.
   Эһэтэ хайгыы-хайгыы сиэнигэр хотууру хайдах, тоҕо таптайарын көрдөрдө. Куостук хараҕа эрэ көрөр, өйө-санаата олох атын сиргэ. Быыс булан аптаах сарайга өссө киириэн баҕарда. Онтон бырааттара сүтүктээннэр аттыгар элиэтии сырыттылар.
   – Куостук, оонньоон бүттүҥ дуо? – даллаҕар кулгаахтаах, киччэччи кырыллыбыт төкүнүк төбөлөөх быраата аттыгар аалыҥныы сатаан баран ыйытта.
   – Баран бэйэҕит оонньооҥ, үөдэттэр, мэһэйдэһимэҥ, хотуурга быстаары, – холдьохто эһэлэрэ. – Убайгыт хотуур таптайарга үөрэнэр. Бу маннык хотууру умса тутан, биитин тэнитэҕин, кыстык устатын тухары сытыары сыһыаран аа-дьуо таптайан иһэҕин. Тимирэ тэнийэн арыый чарааһыыр, оччоҕо игиинэн кыратык да аалаат, хататтаан эрэ кэбиһэҕин.
   Оҕонньор балачча өр сиэнин үөрэттэ. Уола тугу эрэ ыйытыах дьүһүннээх турарын өйдүү көрдө:
   – Тугуй? Өйдөөбөккө тураҕын дуо? – күллэ оҕонньор. Эһэтэ сымнаабытын сэрэйэн: «Миигин хаһан бултуу илдьэ бараҕыт?» – палк гыннарбытын Куостук бэйэтэ да өйдөөбөккө хаалла.
   Оҕонньор балачча өр саҥарбакка олордо, табахтаата. «Дьэ, нохоо, булка барсар гына улааппыккын от үлэтигэр көрдөрөөр, быйыл бугул түгэҕин харбааһынтан эбээһинэһиҥ элбиэ, – хоруйдаата. – Онтон көстөн иһиэ, күһүөрү кус оҕолоруттан боруобалаан көрүөхпүт».
   Киэһээҥҥи аһылык кэннэ улахан дьон хотоҥҥо таҕыстылар, оҕолор түптэ оттон баран эмиэ оонньуу сүүрэкэлэстилэр. Куостук биллибэтинэн сарайыгар сыбдыйда. Тиийбитэ, сарай иһэ хараҥа буолан биэрдэ. Уол куттанан киирбэккэ тула хаама сырытта.
   – Куостук, балаҕан аанын арыйан кул эрэ! – көмө көрдөөтө эдьиийэ. Улахан дьоҥҥо илии-атах буолан, хотонтон икки толору ыаммыт үүт ыаҕайалаах иһэр эбит. Куостук сүүрэн кэлэн ээх хоту кыра бабаарына балаҕан аанын арыйан биэрдэ. Балаҕан да иһэ хараҥа соҕус, икки сылынан аҕа эдьиийэ Таанньыска улахан киһи курдук боччумнук туттар, аҕалбыт үүтүн сиидэлээри эмээллээх солуурга маарыла саба тутта. Аан үрдүнээҕи долбууртан банаар ылла, уотун холбоото уонна быраатыгар туттарда.
   – Сырдатан тур, үүтү сиидэлиэхпит, – диэтэ. Үүттэрин харайдылар, Таанньыска ыаҕастарын сууйда, күрүө көхөлөрүгэр таҥнары ыйаан баран, дьиэҕэ киирэн хаалла. Куостук обургу, банаар ханна харалла сытарын бэркэ өйдөөтө. Соторунан дьонноро хотонтон кэллилэр, суунан-тараанан баран, эмиэ улахан дьиэҕэ киирдилэр, оҕолору утуйа ыҥырталаатылар. Ким эрэ саалаҕа хойукка диэри телевизор көрөр, оҕолор хосторугар Куостук бырааттара хаһан хаптаһа охсоллорун кэтэһэ сытта. Өр-өтөр буолбакка, уһун күнү быһа мэниктиир бырааттара биир-биир муннулара сыыгынаһан бардылар. Куостук куоскалыы сыбдыйан, ааны аа-дьуо арыйан таһырдьа сылбыйда. Таһырдьа салгын сөрүүкүтүйбүт, тэлгэһэ иһэ түптэ тумарыга боруктаммыт. Балаҕаҥҥа киирэн, олоппоско салҕанан, хаптаҕай банаары ылла. Аптаах сарай аана сайыҥҥы түүн чуумпутун кыычыгыраан соһутта. Түүҥҥү түөкүн тыаһы аччатаары чохчос гынан ылла. Банаар уотун холбоон сарай иһигэр киирдэ. Хостоон ботуруоннары туппахтаата, саа уһугар угардыы илиитигэр хам тутта, ытан көрөрдүү сэрээтэ көтөрүн ойуулаан оонньоото. Онтон салгыы сэби-сэбиргэли хасыһан барда, ботуруон иитэр тэриллэри эргитэлээтэ да, соччо быһаарбакка төттөрү уурда. Банаар саһархай уотунан быыл сүкпүт кинигэлэри сырдатан көрдө. Хостоон ыла-ыла ойуулара суоҕун иһин төттөрү симитэлии сатаата. Арай, үөһээ эрээттэн соһуччу сурунааллар саккырастылар. Саалаах киһи муостаах төбөнү сүгэн турар ойуута көстөн ылла. Куостук сүһүөхтээн да буоллар туох диэн суруллубутун өйдүүр гына үчүгэйдик ааҕар. Сөмүйэтин төбөтүнэн тирээн туран «Охота и охотничье хозяйство» диэн сурунаал аатын ааҕан дьол бөҕө буолла. Түргэн-түргэнник атын сурунааллары бурҕаҥнатта. «Хотугу сулус», «Огонек» сурунааллар соччо сэҥээриитин ылбатылар. Хата өссө биир 81 сыллаах «Охота» сурунаалы булла. Аа-дьуо үөмэн, икки сурунаал кыбыныылаах төттөрү таҕыста. Дьиэҕэ киирбитэ, хата ким да сүтүктээбэтэх, бары номнуо утуйбуттар. Уолчаан хантан утуйуой? Суорҕан анныгар сытан сурунаалларын банаарын батарейката олоруор диэри аахта. Дууһатын, өйүн-санаатын сурунааллар кэпсээннэрэ, ойуулара олох атын аптаах булт дойдутугар көтүттэхтэрэ ити.
   Кэлин эһэтэ сарайга киирэ сылдьан сууллубут кинигэлэрдээх ыскаабы көрөн дьаарыстаабыт этэ, онтон сиэнэ ханнык сурунааллары ылбытын сэрэйбитэ. Маҥнай түөкүннүү быһыыламмытыттан кыдьыгыран ылбыта да, соторунан буруйа кыратын өйдөөбүтэ. Эбиитин сорох булт сурунааллара ампаарга харалла сыппыттарын булан киллэрэн саала төгүрүк остуолугар ыһа тардыбыт. Куостук үөрбүтүн туораттан көрө сылдьан, оҕонньор бэйэтэ да дьолломмут этэ.
   От кэмэ саҕаланан, ходуһаларга үлэ күөстүү оргуйда. Куостук улахан дьону кытта тэҥҥэ от мунньуста, лэкээ бугуллары түстүүргэ да үөрэннэ. Киэһэтин, отууга хоно сытан, сурунаал кыбыныылаах буолара. Кыра бырааттара убайдара оттоһо барбытыттан тэһийбэккэ, күнү-күннээн бүтэй күрүөҕэ иилистэн күүтэн тахсаллара. От бүппүтүн кэннэ эһэлэринээн салгыы кус оҕолуу хааларын билээхтээбэттэр буоллаҕа. Атырдьах ый ортото отчуттар кэлитэлээтилэр. Оҕолор Куостуктарын суохтаан дьонноруттан ыйытан сураһан да биэрдилэр.
   Оҕонньор сиэнинээн иккиэн хааллылар. Эһэтэ Куостукка биир уостаах уон алталаах сааны сэрэхтээхтик туттарга үөрэтэн баран, хаста да сыал ыттарда.
   – Дьэ тоойуом, ити күөлбүт атаҕар киэһэ аайы кус оҕолорун таһаарарын көрбүппүт дии, билигин оҕолоро улаатан кынакка турдулар буолуо. Онон сарсын эрдэ туран онно барыахпыт! – оҕонньор сиэнин үөртэ. Куостук кустар ханан баалларын хаста да көрбүт этэ, өссө биир түүн саата суох үөмэн тиийэн өр одууласпыт, кыҥастаспыт эбит. Утуйар уута көтөн, отууга өр мөхсө сытта, идэтинэн киэһэ аайы ааҕар сурунаалларын да тыыппата, сарсын дьэ дьиҥнээх булка барсара долгутан.
   Эһэтэ сиэнинээн хойуу туман быыһынан, тула өттө охсуллубут ходуһалаах, кытылларынан чараас үрдүк оттоох күөлгэ аа-дьуо үөмэн киирдилэр. Эргэ самныбыт дугда элээмэтигэр киирэн кирийэн хааллылар. Дьон кэлэн иһэллэрин истэн, күөлгэ икки ийэ ууһа кустар саһан, чуумпуран хаалбыттар. Өр-өтөр буолбакка, онтон-мантан устан таҕыстылар. Күөлү биир гына субуруһа сылдьан аһаан, суунан бардылар. Куостук сүрэҕэ бип-биллигирэс, ол гынан баран тымныы саа тимирэ илиитин салыбыраппата. Эһэтэ Куостукка кэннигэр олорон кулгааҕар сибигинэйэн сүбэлиир. Чугаһата түһэн баран иккини-үһү холбоон ытар гына санатар. Күөл түгэх өттүгэр баар үөр көтөн тахсан уолчааны соһуттулар, ууну кырсынан төттөрү-таары күөлү эргийбэхтээтилэр. «Чөркөйдөр көтөллөрө түргэнин-сытыытын, дьарыктанар буоллахтара, атын күөлгэ баран эрэ хаалбаталлар!» – диэн Куостук ньыкыйан олорон санаата. Үһүс эргиир кэннэ уун-утары дугдаларын иннигэр кэлэн саккыраһа түстүлэр. Ыһыллан-тоҕуллан, холбоспокко тус-туспа олордулар. Сотору хата үс кус эккирэтиспиттии эрээтинэн устан бардылар.
   – Чэ, нохоо, ыксаабакка, ити үһү кыҥаа, сааҕын санныгар ыга тутан олорон ыт, – эһэтин сибигинэйэрэ иһилиннэ. Куостук тыынара сүрдэннэ, саатын уоһун бытааннык көтөҕөн, өр кыҥаабакка ытан хабылыннарда. Кулгааҕа чуҥкуйуор диэри буолла, хараҕар үс кус иннигэр тэлгэнэр сыталларыттан дьол уота ойуоккалыы оонньоото.
   Эһэтэ сиэнин төбөтүн кэнниттэн туран имэрийдэ, сыллаата, хайҕаата. Ыраах халыҥ сис тыа диэкиттэн хара суор көтөн кэлэн үстэ кыланан эргийэн ааста, саҥа булчут үөскээбитин уруйдуу тула эйгэҕэ сонуннаата.

Ураты киһи

   Куура хаппыт тиит мастаах тыа быыһынан аа-дьуо трактор айаннаан иһэр, бырысыаптаах, иннигэр-кэннигэр дьон хаамсан иһэр. Кэннилэриттэн өссө биэс-алта массыына субуруста, тэйиччиттэн тыа иһиттэн көрөн хааллым. Тугун, кимнээҕин соннук таайбакка, дэриэбинэм диэки хаама турдум. Күн-дьыл бороҥ дьүһүннэммит, баттыыр намыһах былыттардаах.
   Төһө өр хаамтым эбитэ буолла, син тиийдим дьиэбэр, бириэмэ да тохтообут курдук. Кэлииккэбин арыйан иһэн тута бэлиэтии көрдүм: дьиэбэр дьон бөҕө мустубут. Киирбитим, детсад дьахталлара ас астыы, алаадьылыы аҕай сылдьаллар, дьоммун булбатым, кэргэммин да, оҕолорбун да, ийэбин даҕаны. Ким да ыйыттахха эппиэттээн да абыраабат. Эгэ дорооболоһо сылдьыахтара дуо. Ханна бардахтарай диэн мунаахсыйа олорбохтоон баран, таһырдьа көрдүү таҕыстым. Кынным аах дьиэлэригэр тиийдим – иччитэх… Хата иттэ таарыйа спорткомплекска киирэн тренер табаарыспын көрдөөтүм. Буоларын курдук, оҕо бөҕө мээчиктээн көрүлүү сылдьар, хаһыы-ыһыы, ыскамыайкаҕа олорон көрө түстүм, санаабар табаарыспын күүттүм. Оҕолортон ыйыта сатаатым да, оонньууларыгар буолан, хата, киһини түҥнэри көтө сыһаллар.
   Дьэ онтон саамай дьээбэтэ буолла. Мээчик мин диэки төкүнүйэн кэлбитин тута сатаатым да сатаммата… Биир уолчаан сүүрэн кэлэн миигин курдаттыы дьөлө сүүрэ турда… Куттанаммын, соһуйаммын таһырдьа ыстанным, номнуо хараҥарбыт. Итиччэ өр олорбут буоллаҕым дуу спортзалга?
   Дьиэбэр сүүрэн тиийбитим – бары утуйбуттар. Кэргэним хоһугар ытыы сытар… Ороҥҥо чугаһаан: «Туох буоллуҥ?» – диэн ыйытабын, кууһабын, сыллыыбын… Мин диэки эргиллэн көрөр да, тугу да саҥарбат, ытыыр эрэ. Аттыгар кууһан сыттым, доҕорум туох буоллаҕай диэн муодарҕыы саныы-саныы сытабын, эбиитин бэйэм хоргутан бараары гынным. Иннинээҕини саныы сатаатым да олох өйдөөбөппүн, тыаттан саҥа кэлбит буолуохтаах этим дии. Уу да кэлбэт уһун ыар түүн буолла, кыыһыран кэргэммин илгиэлээн көрдүм, хамнаппат да эбиппин. Олох иирээри гынным дуу диэн, таһырдьа ыстанным.
   Эмиэ да кыһын диэтэххэ ичигэс курдук. Хаардыы турар. Соно, бэргэһэтэ суох уулуссам устунан төттөрү-таары хаамыталаатым, арай утары Киимчик иһэр, идэтинэн итирик. Кыратык өйүнэн булкуллар орто саастаах маннааҕы олохтоох. Эмиэ да өйдөөх, эмиэ да акаарычаан курдук, бу диэн тугу да үлэлээбэт, наар арыгы эрэ эккирэтэр эр киһи дьэ баар. Ол иһин дэриэбинэҕэ дьон соччо аанньа ахтыбат, эдэр, оҕо өттө эбиитин дьээбэлиир, үөхсэр. Дьэ Киимчик да баҕалаах эбит, дорооболосто, итирик диэн көрбүтүм, хата киһим өйдөөх курдук.
   «Куттаныма, сотору дьонуҥ кэлэн ылыахтара, тоҕус хонуккар диэри сылдьымахтаан, кэрийбэхтээн хаал, – диэн киһини соһутта. – Мин эйигин атаарсыам, маҥнай бары куттанааччылар, соһуйааччылар, начаас ааһыа!» – диир… Эс! Тугу-тугу эмиэ кэпсээн булкуллан эрэр диэн кыыһырдым, ама өлөн баран сылдьар үһүбүн дуо?! Киһибин тиэрэ анньан бара турдум.
   Эмиэ дьиэбэр киирэн ийэбин уһугуннардым, ийэм эрэйдээх мээнэнэн уун-утары көрөн олороохтуур. Тугу да саҥарбат, ыйыта сатыыбын. Ыксаан ытаатым, ама, хайдах маннык өлөн хаалыахпыный диэн. Хоспор ыстанан киирэн кэргэммин кууһа сытан өр да өр марылаччы ытаатым…
   Сүүрэн аҕай иһэбин. Уулуссалар быыстарынан, туора суолларынан түргэн да түргэнник… Киимчиги булан ыллым, уоскуйан, маҥнай бырастыы көрдөстүм, дьэ уонна: «Тугу билэргин кэпсээ!» – диэтим. Аны киһим кыыһырбыт, итирэ охсубут. «Мэһэйдээмэҥ!» – диир. Хата, кылгастык кэпсии оҕуста:
   – Тыаҕыттан айаннаан кэлэн иһэҥҥин сүрэҕиҥ тохтообут этэ, «Бураҥҥар» соннук олорбутунан өлбүт этиҥ. Өрүскэ уу баһа киирбит дьон булбуттар этэ.
   – Тоҕо? Хайдах? Үчүгэй этим дии!
   – Мин хантан билиэхпиний, эһиги суолгутун, эһиги бириэмэҕитин, айыкка, мэһэйдээмэҥ! – орулуур.
   Суох, эппитин курдук уоскуйбатым, хайдах маннык судургу баҕайытык эмискэ өлөн хаалыахпыный? Киһи уҥуоҕар баар буола түстүм. Чахчы бүгүн сарсыарда миигин харайбыттар эбит…
   Хайыахпыный, ити кэннэ, эмиэ дьиэбэр тиийдим. Кэргэним аттыгар сытабын. Саатар сарсыарда да буолан абыраабат.
   …«Өлөн баран киһи сүрэҕэ хайдах ыалдьыай, мөхсүөй?» – диэбитинэн уһуктан кэллим, дьэ, доҕор, иэрийиэхпэр диэри ытаабыт эбиппин, тыынарым салыбыраан, долгуйан сүрдээх. Суһуктуйа сырдаан эрэр, оҕолор муннуларын тыаһа сыыгыныыр, кэргэним мип-минньигэстик утуйа сытар. Һуу, ыарахан түүл дии дьэ, уоскуйа, ырыта сыттым. Кимиэхэ да кыбыстан кэпсээбэтим, соторунан умнулунна даҕаны.
   Дэриэбинэҕэ кэлэн, нэдиэлэ сынньанан, төттөрү тыабар айаннаары хомуна сырыттым. Арай маҕаһыыҥҥа сылдьан алҕас Киимчиги уун-утары көрсө түстүм. Киһим үөннээх, дьээбэлээх баҕайытык көрөн баран: «Хайа, ыксаатыҥ дуу, үнүргү түүн, син наада эбиппин ээ…» – диэтэ. Тиэрэ баран түһэ сыстым, тута түүлбүн барытын өйдүү биэрдим. Таһырдьа сиэтэн таһааран ыйыттым, тугу билэрин. Сүгүн эппэтэ эрээри, кэпсэппиппитин барытын лоп бааччы эттэ, хата уонна арыгытыгар харчы көрдөөхтөөтө. Ыларын ылан, үөрэн-көтөн, дэриэбинэ хайа эрэ муннугар баллыгырыы-баллыгырыы киирэн түһэ турда. Дьэ, ол кэннэ олорор олохпун олох атыннык сыаналыы көрөбүн, хас эмэ төгүл сэрэхтээх буолбуппун, Киимчик курдук дьону аһына, атын харахпынан көрөбүн.

Чохороон

   – Гоша, ити чохороону угун уларытаар эрэ, хаппыт хатыҥ сарайга баар.
   – Хантан сатаан оҥоруой, бэйэҥ оҥор! – ийэтэ кыттыста.
   – Киһи сатаабата туох баарый? Көнөтүк олорто да бүттэҕэ дии.
   – Хаһан ол үөрэппит киһиэхэ диэри, эмиэ булан дьаһайдыҥ дии.
   – Оттон көрөн үөрэнэр да кэмэ кэллэ ини, ыйыттаҕына көрдөрөн биэриллиэ буоллаҕа.
   Уол олох да истэрэ дуу, суоҕа дуу, телефон хаһа олорор.
   – Нохоо, Гоша, чэ кытаат, доҕор!
   – Cөп-сөп, папа, билигин тахсыам.
   Телефонун оонньуутун кыайда быһыылаах, үөрэн-көтөн, туох эрэ диэн омуктуу этэн баран, бэрт сылбырҕатык ыстанан турда, сытыы саха быһаҕын туппутунан таҕыста.
   – Дьэ билигин илиитин быстар дуу, хайыыр дуу? – хообурҕаан-үөгүлээн барда ийэтэ. Соччо өйдөөбөккө олордум, уолун көмүскэһэр дьүһүнэ дуу, миигин мөҕүттэрэ дуу?
   – Бэйи эрэ, эн туохха онно кыттыстыҥ, холонон көрүө буоллаҕа, ама, сүүрбэтин ааспыт киһи, армияны ааспыт өрүөл.
   – Уопсайынан, уолу хайдах эрэ ииттиҥ ээ, үөрэтэргин-такайаргын олох көрбөтүм уонна кини сааһыгар ону сатыырым, маны кыайарым диэн кэпсэнэҕин! – тохтоомоору гынна, собуоттанан эрэр. Таһырдьа куоттум, гарааска киирбитим, уол уһана аҕай сылдьар, тириппит-хоруппут.
   – Сааһа хайдах эрэ, угун төрдүттэн кыҥаатахпына, син биир туора олорор дии, сүгэм.
   – Сөпкө көрбүккүн, сааһа арыый кыҥнары, маны биир өттүттэн эрэ сирэйдээ, дьиппийэн ыга олордон биэрэргэр тардан ылыа, – ыйан биэрдим.
   Кырдьык даҕаны, уһанарга бу диэн анаан үөрэппэтэх курдукпун ээ, син сатаан эрэр. Өссө биирдэ угун кэдэгэрин, хайдах моһуоннаах буоларын көрдөрөн биэрдим уонна таҕыстым.
   Биирдэ, оскуолаҕа үөрэнэр эрдэҕинэ, мотуорунан өрөтөөҕү [9 - Өрөтөөҕү – (түөлб.) өрүс баһыгар, хайалардаах дойдуга туттуллар тыл.] сирбитигэр сорудахха ыытаары гыммыппар, эбэлиин-ийэлиин отой утары турбуттара баара, оҕо ууга түһүө, суолу билбэт, мотуор моһуогуран ол-бу буолуо диэн буолбута. Оччолорго бэйэм туохха эрэ тардыллан солото суох кэмим этэ. Ол да буоллар, син иккиэн бултуу-алтыы балачча сылдьар этибит ээ, кыра эрдэҕиттэн. Дьиҥэ баара, чахчы соччо такайбат, үөрэтэ сатаабат буоларым. Бэйэтэ көрөн үөрэнэрэ ордук дии саныырым, сүбэ-ама бэйэтэ ыйыттаҕына эрэ биэрэр кырыымчык кэпсээннээх аҕа дуома эбиппин. Улахан кылаастарга тахсыаҕыттан үөрэххэ умса түспүтэ буолан, тэҥҥэ алтыһарбыт, сир хаамарбыт аччаабыта, кэлин олох да тохтообута.
   Онтон мин да оҕо сырыттахпына, ким да бу диэн үлэ, олох үөрэҕин анаан умсугуппатаҕа ээ, убайым булка батыһыннаран улаатыннарбыта да, үөрэҕи харахпынан көрөн, үтүктэн, сыыһан-таайан ылыммыт буоллаҕым.
   Олох үөрүйэҕэ киһиэхэ бэйэтин эрэ сырыыларыттан мунньуллар диэн толкуйдаахпын. Үчүгэй анал иитии да диэн хайдаҕа эбитэ буолла.
   Гошик үһүс кылааска үөрэнэ сылдьан каникул кэмигэр тыаҕа балачча сылдьыспыттааҕа. Уолбунаан балаакканан көһө сылдьан кыыллаабыппыт, онно улахан булт оскуолатын ылбатаҕа чуолкай. Ол оннугар табанан көһө сылдьар көс олоҕу, хоһуун соҕус сырыылары син биллэҕэ. Аҕата ыксал быһыыга-майгыга холкутун көрөн, кини да ыксаабат буолара. Арай биирдэ эрэ оҕом сыыһа соҕотох хаалан ытаабытын санаатахпына, сүрэҕим хараастан ылар түгэннээхпин.
   Сүүрдүүнэн сиэллэрэн иһэн биир тумулга кыыл табалар суолу саҥаларынан туораатылар. Табаларбын тус-туспа өртөөн хааллардым, Гошаны суолга сүүрдүүтүгэр хааллардым.
   – Тоҥноххуна отуута оттоор, манна кэтэс, бу кыыллары сонордоһон көрүөм.
   – Биири бултуу охсон баран түргэнник кэлээр, сөп? – диэн хата киһим алгыстаах хаалла. Соҕотох хаалар киһиэ– хэ санаатын көтөҕө таарыйа туоһапкабын хааллардым:
   – Табаларгын харабыллаа.
   – Аһа! – диэн, садаанньалаах киһи боччумнук туттан сыарҕатыгар олорон хаалла.
   Кыра оҕо «сииҥкэнэ», баата күүстээх диэн этэллэрэ кырдьык буолар эбит. Өр эккирэппэтим, икки биэрэстэни батыһаат, хаары хаһан аһыы турар ньэҥчээни тэйиччиттэн харахпар көрдүм, иккиһин одуулаһа сатаатым да, көстүбэт. Уолум ойууннаабытын курдук биир көстүбүтү бултаатым, санаабар түргэн соҕустук сүлэн хол-буут арааран астаатым. Түргэн-түргэнник дэвун [10 - Дэвун – (эбэҥк.) кыыл бултанан, этэ хараллыбыт сирэ.] оҥорон төттөрү сүүрдүм. Биллэр-биллибэт боругураары гыммыт номнуо. Арай тумулу таҥнары киирэн чугаһаан истэхпинэ, туоһапка тыаһа «тас» гынан утары иһилиннэ. Сүрэҕим отой «парк» гына түстэ, ол-бу санаалар өйбөр охсуллан аастылар, һуу… Хата уолум суолбун батыһан саатын сүкпүтүнэн өрө оймоон иһээхтиир эбит. Миигин өйдөөн көрбөккө, тохтуу түһэн, иэрийэн ыла-ыла «паа-пуо-о!» диэн хаһыытаан көрөр. Оо, барахсаным сыыһа, кырачаан да киһини олус өр күүттэрбиппин дии, быраҕан, аар тайҕа быыһыгар барбыппын. Утары сүүрэн тиийэн уолбун өрө көтөҕөн ыллым, ытаабыта биллэр, хараҕын уута таммалыыр, бэйэм да уйадыйа сыстым: «Бултаатыбыт, Гошик, маладьыас, задание выполнено!» – диэн үөрүү үллэстибитэ буолан, албыннаан саарата, аралдьыта тоһуйдум. Соннук көтөхсүбүтүнэн аллара табаларбытыгар тиийдибит. Көлүнэн балааккабытыгар тиийдибит. Оҕо-оҕо курдук түргэнник аһарынан, кэпсээн бөҕө буолан айаннаттыбыт. Дьэ ол айан устата элбэхтэ да сыллаатым буолуо, уолбун.
   – Тоҕо туоһапканан ыттыҥ? Куттанныҥ дуо?
   – Суох, эйигин иһиттин диэн халлааҥҥа ыппытым, быраҕан барбыт дии санаабытым, – салгыны эҕирийэ-эҕирийэ хоруйдуур. Сарсыҥҥы күн үөрэн-көтөн, кыылбытын иккиэн ньүһүдьэллээбиппит [11 - Ньүһүдьэл – (эбэҥк.) бултаммыт эти тиэйии.], онно маҥнайгытын илии-атах буолан булт үлэтин биллэҕэ.
   Ол курдук өссө биир кыылы бултаан дьиэбитигэр этэҥҥэ төннүбүппүт. Хорсун буолууну, тулуур диэн тугун киһи хайдах үөрэтиэ эбитэ буолла?! Кэпсээни истиэхтээҕэр бэйэтэ этинэн билбитэ эмиэ да ордук курдук эрээри, барахсаным, кырачаан да киһини эрдэттэн улахан булка соспуппун. Кэлин син балачча кус булдугар, балыкка сылдьыспыта да, тугу-тугу көрөн иҥэриммитэ биллибэт. Дэриэбинэ, куорат олоҕор хайдах иитии-такайыы ордуга буолла, уол оҕоҕо? Спорка кыратыттан сыһыарыы буолуо дуу? Чэ, мин тус бэйэм саныахпар, төрөппүттэрин көрөн, үтүктэн үүнэллэр ини, куруутун бэйэбит үтүө холобур буолан этэҥҥэ олорор киһи, оҕолорго ол да киһилии иитии буолуо этэ. Үлэттэн-үөрэхтэн куттаммат гына бэйэбит суолбутун көрдөрбүт киһи, хоһуун сырыылартан саллыбат гына кыраларыттан тыаҕа, дойдуга батыһыннарыахха наада.
   Оттон уонна бэйэлэрин дьоҕурдарын арыйалларыгар, күүһүрдэллэригэр көмө буоллахпытына, этэҥҥэ буолуо этэ буоллаҕа.
   – Тугу гына тураҕын итиннэ? Уолуҥ? Кырдьаары гыммыккын дуу, – арай эдэрдии саһыгыраччы күлэ турар кэргэним. – Өр баҕайы турдуҥ дии, киирээриҥ, аһылык буһан бэлэм! – күүлэ аан сабылынна.
   Дьэ, сүбэлиирим-амалыырым мунньуллан аҕай гарааска төттөрү киирбитим, уолум хата бэртээхэй угу кыһан, уктаан, көбүс-көнөтүк чохороонун олордон, ытаһатын төбөтүн эрбии турар эбит. Элбэҕи эллээбэккэ эттим:
   – Үчүгэй, табыллыбыт, салгыы төһө сатаабытыҥ үлэтигэр көстүө, киирэн аһыах.
   – Есть, товарищ капитан! – уол тиистэрэ кылбаҥныыр, мичээрдиир, уга табыллыбытыттан астыммыта көстөр.
   Оҕонньор уонна Суор
   Төһө да ыарахан булт дьыла буоллар, доҕордуулар бэркэ диэн сырыттылар, сонордоотулар. Уол барда. Оҕонньор соҕотох чуҥкуйан хаалла. Хас арахсыы аайы сайыһар санаа сааһырдаҕын аайы күүһүрэн иһэр. Уол бураанын тыаһа иһиллибэт буолуор диэри оҕонньор таһырдьа өр иһиллээн турда. Тымныы салгын дьыбара сүрдээх, үүтээҥҥэ батыһан бурҕалдьыйан киирэн, муостаны бүрүйэн, сыыйа симэлийдэ. Оҕонньор аа-дьуо оронун үрдүнээҕи долбууртан дабылыанньа кээмэйдиирин ылла. Эмиэ 180 буолбут. Тэҥниир эмин ылан истэ. Рацияны холбоон, дьон кэпсэтэллэрин иһиллээтэ. Соҕотох хаалан тута кимниин эмэ кэпсэтэ охсуон баҕарда да, эргэрбит рация «передача» биэрбэт, радио эрэ курдук саҥарарыгар махтал буолла. Хайыай, чэй, эмп иһэн баран, сыта түстэ.
   Тумсун хайаҕастара кырыалаах улахан хара Суор ахсынньы халлаанынан дойдутун эргийэ көтөр. Куруҥ Үрэҕи өксөйө икки сыарҕалаах бураан соҕуруу элээрдэн иһэн, тохтоото. Саҕынньахтаах эр киһи ыстанан түһээт, Куруҥ Үрэх баһыгар бэлиэ сиргэ алаадьы уураат, салгыы тирилэтэ турда. Ити аата Уол дэриэбинэлээтэ. Суор киниэхэ кэһии хаалларбытын биллэ. Уһун, синньигэс толооннор, бураан суоллара эрийэ-буруйа быстыбат быа буоланнар үөһэттэн көстөллөр. Киэҥ Үрэҕи өксөйө сыныйа көтөн иһэн хотоолго баар дьиэ диэки халыйда. Харыйа, бэс быыһыгар турар үүтээн буруотун эргийэ көттө, Оҕонньор бүгүн хаампатах, ол аата дьиэҕэ өрөөтөҕө. Уол оттук мас бөҕөтүн бэлэмнээн барбыт диэн, Суор сытыы харахтара тобулу көрөн ааста. Өссө бэҕэһээ эрэ Оҕонньор сайыһыахча буолбут этэ, тыа олоҕор бэртээхэй дьоро киэһэ ааспыта. Уол сезонун түмүктээн, хаһааммыт кэһиитин үөрэ-көтө испиттэрэ. Аһыы утах өр амсайбатах дьоҥҥо минньигэстик киирбитэ, иһи сылыппыта. Иккис-үһүс курууска кэннэ кэпсээн-ипсээн хойдон, ааспыт күһүннэрин күүскэ ырытыы саҕаламмыта.
   Өр көрсүбэтэх дьоннордуу куустуһан ыла-ыла, күлсэн, кэпсээннэрэ уоттуу күөдьүйэн бэрт хойукка диэри олорбуттара. Утуйалларын саҕана Оҕонньор Уолу өр одуулаан олорбохтообута. Сүүрбэлээх уолтан сүүнэ булчут оҥорбут: түөрт уонун ааспыт, эдэрдии көрбүт уолу куруутун оҕо курдук көрөрө. Киһитэ улаатан, өйө-санаата, этэ-сиинэ буспут-хаппыт эбит. Иһигэр наар киэн тутта саныыр. Үлэһит киһи уоппуската бүтэн, сарсын бараары оҥостон эрэр эбит диэн сэрэйдэ.
   Күнүс, дьыбар арыый көппүтүн кэннэ, Оҕонньор туран хамсанан барда. Дьиэни өрө тардыбыта буолла, иһити аҕыйатта. Мантан салгыы саҥа дьылга диэри соҕотох буолар.
   Алта уонун лаппа ааспыт, кыраһа баттахтаах, кыра уҥуохтаах, эрийэ хаппыт тутуулаах, төкүнүк, мичээр кэрдиис хара сирэйдээх, убаҕас сытыы бытыктаах саха оҕонньоро. Уруккута тустууга бэркэ бэриниилээҕэ, маастарын бэлиэтэ – тостубут кулгаахтаах, илиитин иҥиирэ билигин да быыппастан, тымыра толору быган сылдьара кыахтааҕын көрдөрөр. Ол да буоллар абааһы дабылыанньата, сорох ис биллибэт ыарыылара Оҕонньору муҥнаабыттара ыраатта. Ыарахан тыа олоҕо, саас да биллэрэн эрэр буоллаҕа. Оргуһуох сүгэн, икки биэдэрэлээх үрүйэҕэ киирэн, тарыҥ сымнаҕаһын булан, хаар үрүйэ анныттан сүүрэ сытар ууну баста. Үрүйэ уҥуор дойдулаах улахан Суор хаппыт мас үрдүттэн одуулуу хаалла. Бэҕэһээ Уолу кытта салгыы былааннаммыттарын курдук, үүтээн истиэнэтигэр ыйанан турар синньигэс торуостары ылан дьиэҕэ киллэрдэ. «Дьэ бээ, бээ, биһиги да сүгүннээбэтэххитин көрдөрүөхпүт, ахсааҥҥытын аҕыйатыахпыт, ыырбытын тумна сылдьар гына оҥоруохпут!» – диэн ботугуруу-ботугуруу торуостарын икки аҥаардыы былас саҕа быһыталаан, туһахха бэлэмнээтэ. Саҥа торуос килэбэчийэн-кылабачыйан сырдыга диэн, сэттэ туһахха эрэ тиийдэ. Таһырдьаттан суунар сыыҥкабай тааһы булан киллэрэн, аҥаарынан уулаан, оһох үрдүгэр оргутардыы уурда.
   Боругуран эрдэҕинэ Суор хонордуу көттө, харыйа лабаатын тоһута сылдьар Оҕонньору үөһэттэн көрөн кыланан ааста. Эппиэттээн, көтөргө Оҕонньор далбаатаан ылла. Киэһэни быһа харыйа лабааларын кытта туһахтарын таастаах ууга оргутта. Санаан кэлэ-кэлэ абарар: «Уолбун сүгүн бултаппатаххытын көрдөрүөм мин эһиэхэ». Тымныы сытыырхайда. Доҕор буола хаалбыт кырдьаҕас тыһы ытын Динаны дьиэҕэ киллэрдэ. Дьэ соҕотохсуйбута син ааста, ытын кытта кэпсэтэ үөрүйэх, биирэ да өйдүүрэ хараҕыттан көстөр. Олус үчүгэй ыттанан Оҕонньор абыраммыта. Орто соҕус уҥуохтаах кыһыллыҥы маастаах маннааҕы ыт. Оҕонньорго Чомпуула үрэх ытык кырдьаҕаһыттан тиксибитэ. Икки-үс саастааҕар аара айаннаан иһэн Чомпуула оҕонньор: «Бултаан бүтүүһүбүн, кырыйдым», – диэн быраатыгар бэлэх хаалларан барбыта. Онтон ыла номнуо сэттэ сыл ааста. Сэттэ сыл Оҕонньорго тайах, эһэ, саарба үрэн биэрэн бэркэ бултатан абырыы сылдьар. Арай кэлин кыралаан ыарытыйара дуу, саарбатыгар мөлтөөн ылара. Туһахтар арыый кубарыччы буолуулара, ороон мас хатырыгар сойута, куурда уурталаата, туһахтары бөчөөхтөрүн төттөрү сүүрбэт гына баайталаан бүтэрдэ, куурбуттарын кэннэ таһырдьа харыйаҕа таһааран ыйаталаан кэбистэ.
   Күһүн Уол эрдэ кэлэн, эт көрдөөн сир бөҕөтүн хаампыт этэ. Алтынньы чараас хаарынан сонорун ситиһэ сатаан систэри, үрэхтэр бастарын хонугулаан туран бараабыта. Хаһааҥҥытааҕар да кытаанах мэлийии буолбут, ханна да тиийдэр, бөрөлөр сирдэрин баһылаабыт бэлиэлэрэ сыталлара. Үс сиргэ кыыл табалары тардыбыт суолларын булан хомойуу. Ол курдук, уон хонук халтай хааман баран аккаастанан, түүлээххэ түһүнэн көрбүтэ да, онно эмиэ моһуогурбута. Оҕонньор хойутуу кэлэригэр, Уол нэдиэлэ кэриҥэ саарбаҕа хапкааннарын, тоһуурдарын бүтүннүү үтэн бүтэрбит этэ. «Дьэ иэдээн, аһыылаахтар кэллилэр, сирбитин буулаатылар!» – диэн, Оҕонньорго үҥсэ көрүстэ. Кутуруктаахтары ахсааннарынан ааттыы, ханан, ханна дугуйдана, ыырдана сылдьар үөрдэри кэпсии тоһуйда.
   «Өрөтөөҕү үрүйэ уон биэс кутуруктаах кэлэ-бара баһылыыр сирдэрэ буолбут. Киэҥ Үрэх орто уутунан, Лэглээринэн биэс бөрө, итиэннэ үстээх үөр бааллар. Элбээннэр сиэрдэрин сүтэрбиттэр, бурааным суолун устун кэннибиттэн кутталы билбэккэ сүүрэкэлииллэр. Икки түүн, өртөөҕү балааккабар хоно сыттахпына, кэлэн эргийэ тиҥсирийэн биэрдилэр. Ыттарбынан аһылыктанаары сээмэрэ сылдьаллара чуолкай!» – диэн Уол дьиксиммитэ сирэйигэр сурулла сылдьара.
   Хараҥа үүтээн иһигэр Дина ыйылаан уһугуннарда. Банаарын уотунан сырдатан, сойон эрэр оһоҕор эбии мас бырахта, ытын таһырдьа таһааран баран балачча көһүтэн олордо. «Үүтээн ичигэс курдук, улаханнык хотторботох ээ, тымныыга», – дии олордо. Күөдьүйэн эрэр оһох уота быһаҕас чаанньыгы тыаһатан барда. Оҕонньор аа-дьуо чэйдээн барда. Өр буолбакка, Дина аны таһырдьаттан ыйылаата. «Ээ, киирээри», – ааны аһан, доҕорун киллэрдэ. Иккистээн утуйуон, уута кэлбэккэ таах сытта, туран хамсанан барыаҕы өссө да эрдэ, үс эрэ чаас буолбут. Бу сытан Оҕонньор күһүҥҥү сырыыларын төбөтүгэр хос эргитэн барда.
   Уол Лэглээринэн, Киэҥ Үрэҕи бастарынан хапкааннарын эргийэн кэллэ, Оҕонньор саҥа кэлбит киһи быһыытынан саҥа үтээри бэлэмнэнэр. Сииктээх силбик күннэрдээх сэтинньи саҕаланыыта, Оҕонньор хапкааннарын үтэн саҕалаата. Саарба суола син баар курдук, сорох сиринэн хойуутук көстөр. Ичигэс күһүн, хаар этэрбэс эрэ быатынан өнньүөрэн өлөрөөрү куттуур. «Абыраары, тоҥортуо өссө», – диэн Оҕонньор мөҕүттэр. Киэһэ Уол Лэглээри бураанынан эргийэ көтөн сүүрдэн кэллэ. Таһырдьаттан кутуруктаахтары «мааттаабытынан» киирдэ. «Дьэ, олох иирбиттэр, аны Салтарайга (Сиэгэҥҥэ) дылы хапкааннары кэрийэ сылдьан аһыыр идэлэммиттэр! Икки түбэспит саарбабын сиэбиттэр. Бурааным суолунан парааттаабытынан сылдьар буолбуттар. Тимир хапкаан эрэ, туох эрэ, отой толлубат буолбуттар!» – абарыы, кыһыйыы бөҕө. Илиитигэр саарба атаҕын тута сылдьар. «Бу маннык буоллаҕына, быйыл бултатыа суохтар! Куораттан дьонтон хомуйсан, маҕаһыыннартан, ырыынактартан буорту буолбут балык, той-май мэҥэ булунан аҕалбыппын, дьэ бэркэ да сөбүлээн көрүлэппиттэр ээ!»
   Кыыһырбыта да оруннаах буоллаҕа. Уол, куоракка көһүөн иннинэ, Оҕонньордуун күһүн аайы анаан кустаан, мас көтөрдөөн, күһүҥҥү ууну булкуйан дьарҕаа, сыалыһар балыгы атаралаан, хапкааннарыгар мэҥиэ бөҕө мунньуналлар этэ. Кэлин онтон-мантан тобоҕу хомуйсан, сирдэригэр кэлэн, сир хааман, мас көтөрүн булунан үтэр буолбуттара. Билигин Уол куораттан атыылаһан мэҥиэлэнэргэ күһэллибитэ. Аны үтэргэ да күн-дьыл, бураҥҥа бензин баранар буоллаҕа. Дьэ ону кутуруктаах түөкүттэр биирдэ сотон ааһаллара ыарахан дьыала.
   Оҕонньор өйүгэр итинник быһылаан өссө суоҕа. Бөрө өйдөөх, сэрэх кыыл. Биир эмэ охтубут оҕо-бөрө саарба хапкааныгар чугаһыыр, эһэр буолара. Тоҥ ыйанан турар саарбаҕа чугаһаабакка син биир сэрэнэн-сэрэнэн тумнара. Арай саҥа иҥнэн мөхсө олорор саарбаны, ону да олус хоргуйбут буоллаҕына, тутан сиирэ.
   Кыттыгастар ол күн дьэ мунньахтаан хоннулар. Буруйдаахтары дьаныһан туран бултаһыахха наада. Оҕонньор таҥнарытааҕы [12 - Таҥнарытааҕы – (түөлб.) өрүс алын өттө, хайалардаах дойдуга туттуллар тыл.] сирдэрин эргийэ сылдьан онно да кутуруктаахтар суолларын элбэх сиргэ көрбүтэ. Кини ааҕыытынан сэттиэлэр эбит, онтон Амма баһын өттүттэн кэлэр-барар отой туспа, атын үөр. Кыыл тайах суола отой көстүбэт диэн сонуннаах кэлбитэ. Сүүллээх үрүйэ төрдүгэр кыра үүтээнигэр хонугулуу олорон иккитэ-үстэ уҥуор улуйалларын истибит, эмиэ сиэллээх буоллахтара диэн быһаарбыт. Бу иннинээҕи сылларга биир-икки үөр билиннэ эрэ онно-манна туһахтаан, хапкаан үтэн, син биири-иккини кыһын устата бултаан туттараллар этэ. Үксүн Оҕонньор дьарыгырар буолара, туһахха түбэһиннэрэр идэлээҕэ, Уолу үөрэтэрэ. Урукку бөрөҕө үтүллэр саппаастарын мунньан хомуйбуттара – ахсааннаах буолла. Сороҕо сүтэн, сороҕо эргэрэн туһаттан тахсыбыттар. Сарсыарда сырдыкка үүтээн тула, холболоругар көрдөөн, син сэриилэһэр тэриллэрин барытын мустулар. Уол, күн былдьаһыгар сылдьар киһи, эдэр үнүгэс ыттарын сиэппитинэн саарбалыы, сир хаама барда. Биир сүрүн былаанынан, ыттарын саарба булдугар үөрэтиэхтээх. Оҕонньор өрөөн сэптэрин бэрийэ хаалла. Уопсайа уонча туһах баарыттан үһэ эрэбилэ суохтар эбит. Урут бөрөнү муомахтаабыт утахтар онон-манан быһа кэрбэнэн быстыбыттардаах. Онтукатын сыалай соҕус сирдэринэн быһа охсон салҕаан көрдө да, сөбүлээбэккэ бырахта. Атыҥҥа туһаҕа таһаарыллыа диэн буолла. Онон сэттэ туһах, үс биэстээх хапкаан. Хапкааннар тылбыыларынан уоттуйбут саптарын уларытта. Онон күн да бүттэ.
   Икки инчэҕэй тиит хардаҕас сыыгынаан-сыыгынаан, үүтээн иһэ суһуктуйа сырдыар диэри умайан бүттүлэр. Дьиэ иһэ эмиэ сойон эрэр. Дина киэҥник айаҕын атан дьааһыйа туран сиһин иҥиирин ууннаран кэдэриҥнээн баран төттөрү сытынан кэбистэ. Уол ороно иччитэх. Оҕонньор уотун холбоото, үүтээн иһин светодиод тоҥ сырдыгынан толордо. Хас холбоотоҕун аайы, абыраллаах сэптэри айаннар диэн, кытай омугар махтана саныыр. Төбөтө «дыҥ» курдук, эмиэ дабылыанньатын кээмэйдээн, тэтэрээтигэр сурунна. Чэ, бүгүн син чөлүгэр түспүт курдук эрээри, сэрэххэ биир туһааннаах эмин иһэн кэбистэ. Соҕотох аһыыр соччото суох курдук, ону-маны үссэнэ түһэн баран, таһырдьа балаакка оһоҕун оттон киирдэ. Бүгүн таҥнары көһөрдүү хомунан барда. Халлаан сымнаабыт курдук, чэҥ түһэ турар. Таһырдьа уу чуумпу, арай гараас-балаакка иһигэр мас умайан хайа ыстанар тыаһа иһиллэр. Дойдулаах Суор кэлбэтэх дуу диэн, үөһэ одууласта.
   Ол кэмҥэ хара кынаттаах Лэглээр баһын эргийэ көтөн иһэн сытыы хараҕынан суолга бөрө мөхсө олорорун ыраахтан тобулу көрдө. Өр буолбата, туһаҕа төттөрү сүүрэн бөчөөҕө хам туппакка, бөрө босхолонно, чугдуруйан, үөрүйэх баҕайытык тахсан баран хаалла. Сааппакка, салгыы бураан суолун устун сыбдыйа турда. «Уол уопутура илик эбит», – Суор үөһэттэн үөгүлээтэ уонна хотоол диэки көнөтүк көтө турда. Ыраахтан Оҕонньор букунайа сылдьара көстөр. Сыарҕаларын тэбэтэлиир, балааккатыттан бураанын собуоттаан таһаарбыт. Арааһа, көһөөрү оҥостубут. Кылыһахтаах кыланыытынан Уол туһаҕа бөрөнү куоттарбытын сэһэргээтэ да, бураан тирилии-тарылыы турар буолан, Оҕонньор ону истибэтэ.
   Кыраһаны нап-нарыннык бүрүммүт куруһуба курдук көстөр ыарҕа талаҕы быыһынан балачча хаарынан бүрүллүбүт бураан суола Киэҥ Үрэх кытыытынан таҥнары субуруйда. Хойуу тымныы салгыны ыыра тардан, ырдьыгынаабытынан бураан будулутан иһэр. Ньөөлбүктээх тө– күнүк кырса бэргэһэлээх, бөрө үтүлүктээх, хаастыын, бытыктыын кырыа буолбут Оҕонньор бурааныгар туран эрэ бүүкээх [13 - Бүүкээх – (түөлб.) тумуллар тэллэхтэригэр былларыттаҕас сир.] суолунан кулахачыҥнатар. Сотору-сотору кэннин хайыһа охсон көрөр. Өйдөөх доҕоро хата бэркэ сыарҕатыгар хатанан түспэккэ олорор, айанныы үөрүйэх ыт.
   Оҕонньор табаттан аҕыйах сыллааҕыта бураҥҥа көспүт буолан, тимир көлөтүттэн саллар. Кыра алдьаныыны абырахтыыр эбит буоллаҕына, уот айахтаах элэҥнэс поршеннардаах цилиндр иһигэр туох буола турарын соччо быһаарбат. Мотуор моһуогурар күнүгэр тэрилин быраҕан сатыылыыр эрэ кыахтаах. Ол иһин чугас да сиргэ баран кэлэр буоллаҕына, хайаатар да саппаас бензинэ, кыра балаакката, оһоҕо, эрбиитэ, чэпчэки хонор таҥаһа бүтүннүү тиэллэ-тардылла сылдьаллар. Сыарҕатыгар ону таһынан аһа-үөлэ, тиэрмэһэ, бултуур тэрилэ, мэҥиэлэрэ. Уол баарына көстө хорсун соҕустук ыытара, билигин өрөмүөннүүр, көлөтүн көрөн көннөрөн биэрэр киһитэ суох кэмигэр арыый сэрэнэн айанныыр. Ордук кырыа эмпэрэлэринэн ааһарыгар бытаан соҕустук сыылларан, ойоҕоһугар сытыарбат гына сылдьар. Тыҥкырай төрдүгэр тиийбит бөрөлөр суоллара бураан суолун батыһа үрүйэни өксөйдүлэр. Хапкааннара бары кэриҥэ мэҥиэтэ суох, иччитэх айах буолан атан тураахтыылларын көрөн, хомойдо. Сорох сиргэ оҥоло, кукаакы иҥнибитин, кинилэри да мыыммакка бөрөлөр аһаан ааспыттар. Уол абарбыта Оҕонньорго тиийдэ. Былыргы сайылык өтөҕөр эргэ бүтэй күрүө быыһынан бөрөлөр орохтообут сирдэрин булан, маҥнайгы туһаҕын бураантан түспэккэ, суол биэрбэккэ сэрэнэн үттэ. Аттыгар сото саҕа суоннаах үөл тииккэ туһаҕын төрдүн хам баайда. Туһах айаҕын биэдэрэ саҕа кэҥэтэн, бөчөөҕө өрө өттүгэр буоларын курдук талахтарга иилэн ыйаата. Үрдүгүн орохтон икки тутум саҕа гынна. Туһах аллараа өттүн орохтон икки тутум тиийбэт гына суоттаан ыйаата. Харахха олус быраҕаллыбатын курдук, аҕыйах талаҕынан кистээбитэ буолла. Балачча тэйэ түһэн баран, олорон сынньанна, тиэрмэһиттэн итии чэй истэ, табахтаан уоскуйа түстэ. Дьэ, адьырҕалары кытта туруулаһыы, сэп-сэбиргэл туруорааһын киһи уйулҕатын атыннык хамсатар.
   Оҕонньор олорон, уоскуйан санаатын сааһылаата. «Бэйэккэлэргэ, бураан да суолугар тоһуурдууһубун, суолу баталлара сүрдээх дии». Бэс тумултан үрэххэ киириигэ бэртээхэй талах баар. Ол быыһынан баран иһэн кытыы, эмиэ бураантан түспэккэ сыарҕа үрдүгэр ыстанан тахсан, иккис туһаҕы суол хайа ортотугар үтэрдии быһаарынна. Аны чугаһынан баайар мас суоҕа чэҥкээйи кэрдэригэр кыһайда. Оҕонньор бэрт сылбырҕатык төттөрү бурааныгар ыстанна, тумсугар көһөн, суолга түһэн, чохороон тутуурдаах иннин диэки сөптөөх мас көрдөөтө. Тэйэ түһэн баран биир былас усталаах чэҥкээйигэ мас кэрдэн туһаҕын баайда. Төннөн кэлэн эмиэ сыарҕа үрдүттэн туһаҕы үттэ, чэҥкээйитин бураан суолун хоту кытыы хаарга батары анньан тимиртэ. Хара ыарҕа талахтарынан туһаҕын төкүнүк айаҕын ииллэ, ойоҕосторун кыратык талахтарынан кыһыалаата. Хаста да кыҥаан, көннөрөн биэрдэ. Санаата туолан, бураанын собуоттаан, чэҥкээйи кэрдэ барбыт суолун үрдүттэн тэбистэрбитинэн салгыы айаннаата. Тэйиччиттэн көрдөҕүнэ киһи үлэлэспит, сэп-сэбиргэл баар суола көстүбэт буолбут.
   Кыһыҥҥы кылгас күн номнуо уостан, борук-сорук уоран, хара тыа быыһыттан сыыллан таҕыста. Саарба хапкааннарыгар тохтуу да сатаабакка, айаннаан истэ. Ол да буоллар саарба суола син баар, аны туран, саҥа мэҥиэ ииллэххэ, саарбалыын-мэҥиэлиин бөрө аһылыга буолуо диэн, Оҕонньор тохтообот. Уолунаан былааннаммыттарынан, маҥнай кутуруктаахтары эстэххэ, кыйдаатахха салгыы бултуохпут диэн буолбута. Бураан пааратын уотунан сырдатан, киэһэ хараҥаҕа Сүүллээх төрдүгэр баар кыра үүтээнигэр кэллэ. Үс да икки аҥаардаах сэлэпиискэ охсуута суох, ханапаакы эрэ күүһүнэн бүтэйдэммит кыра үүтээн. Үнүргү ичигэс күннэргэ, хата, мас бөҕө бэлэмнээн барбыта абырал буолла. Кыра саһаантан аҕыйах чуурка маһы хайытта да, хонук мас баар. Оһоҕу оттон, биэдэрэлэргэ хаар ууллара ууран баран, бурааныгар диэн балаакка тиирэ таҕыста. Онно да сиһэ бэлэм, тоһоҕолоро туруору анньыллан тураллар. Тимир оһохчоон оллооно миэстэтигэр буолан, начаас тиирэ охсон бураанын иһирдьэ сүүрдэн киллэрэн, дьэ умулларда. Гараас бэлэм. Мөлтөх баҕайы уоттаах сүүскэ кэтэр панаарынан сырдатан, таһаҕаһын дьэ дьиэҕэ киллэртээтэ.
   Кыра үүтээн начаас сылыйда. Халыҥ хаппахтаах хобордооххо тиһэх сырыытыгар сылдьан ситэри сиэбэтэх торуойун тобоҕун кыратык уулуу түһэн баран, оһоххо сылыта уурда. Соҕотох сылдьар киһиэхэ туох элбэх эгэлгэ аһа кэлиэй, хаар уута биэдэрэ иһигэр ууллаатын кытары, дьоҕус чаанньыкка сүөкээн, оргута оҕуста. Торуойа да көрүөх бэтэрээ өттүгэр кытаран турар оһоххо сырылаччы сыыгынаан сылыйда. Бүттэҕэ дии, итинэн киэһээҥҥи аһылык бэлэм. Таһырдьаттан киирбит тоҥ килиэп оһох үрдүнээҕи аргы маска салапааҥҥа сууламмытынан ыйанна, хойут, утуйуу саҕана ирдэҕинэ, чэйи кытта барыанньалаан сииргэ бэрт аһылык. Саахардаах минньигэстэри Оҕонньор сөбүлээн сиир. Дина орон анныгар миэстэтин була охсон, аһылыга буһарын кэтэһэ сытар. Хаһаайына куруппа хааһылаах күөһэ сойбутун кэннэ биирдэ эрэ аһатар. «Итии аһылыгы эрдэ биэрдэххэ, ыт мунна суох буолар, сыты ылара сыппыыр», – диэн Оҕонньор бигэ быраабыла этиилээх. Үүтээн иһин бураан өкүмүлээтэригэр иитиллибит кытай лаампата чаҕылыччы сырдатар. Былыр үйэтээҕи спорт сонуннарын, саха боотурдара соҕурууҥҥу сырыыларын эргэрбит хаһыаттан булан ааҕа сытан, Оҕонньор аа-дьуо нухарыйан барда. Түүлүгэр табалаах сүүрдүүнэн сиэллэрэн истэҕинэ, бөрөлөр сырсан кэлэллэр, ситиэхчэ сиппэккэ ыйылаһаллар, өндөс гынан олоҕун анныттан харабыынын харбыалаһа сатыыр да, кыаллыбат. Ыйылаһаллара өссө улаатан барда. Хата, уһуктан кэлбитэ, Дина аһылыга сойбутун биллэрэн таһырдьа тахсаары аан аттыгар туран ыйылыыр эбит. Ытын аһатан, чэйдии түһэн баран, сарсыардааҥҥы кыспатын кыһан бэлэмнээтэ, оҥостон утуйда. Дабылыанньата 140 диэри түспүт, хамсана-имсэнэ сырыттаҕына көнөр.
   Дьулаан быһыыны көрөн, хара Суор тыаны биир гына кылана үөгүлээтэ. Лэглээр баһын саппараҕар аҕыс сур бөрө маҥнайгытын соҕотох кыстаары оҥостубут эдэр эһэкэни арҕаҕыттан сулбу тардан таһааран бөкүнүтэ сылдьаллар. Тыһы эдэр эһэкэ часкыыра элбэҕи көрбүт-истибит Суору соһутта. Ол да буоллар, түөрт өттүттэн түспүт бөрөлөрү төкүнүйэ сылдьан туората садьыйталаан, босхо бара охсон, бэрт сылбырҕатык суон сыа маска [14 - Сыа мас, сыалаах – кедр.] өрө сүүрэн тахсан тыын ылаахтаата.
   Бултарын куоттарбыттар кыһыыларыттан өрө ыстанан тахса-тахса салгыны халтай ытырталаатылар. Оҕочоос-эһэ өссө үөһэ ыттан хойуу лабаалар быыстарыгар саспыта буолаахтаата. Ытыы-ытыы, көҥүл босхо, өстөөҕө суох эргийэ көтө сылдьар Суорга үҥсүбүтэ буолла. Аарыма улахан сыа мас хойуу лабааларыттан хаар сурулаан түһэн, кутуруктаахтары тэйиччи үргүттэ. Эдэрдэрэ туора ойуоккаластылар, булчуттара өссө да өр маһы тула эргийэ сырыттылар. Сиэхситтэр тулуурдара, өйдөрө сүр, тула сытан манаһа хааллылар. Суор тыатааҕы өлүгэр түһэн тоҥсуйбат, амсайбат сиэрдээх буолан, улахан буруй буолбутун көрөн, аһатар-күндүлүүр аһыылаах булчуттарыттан кэлэйэн, киэр көтө турда. Халыҥ тыа, Лэглээр хаара, киэҥ халлаана эрэ билэн эрдэхтэрэ – кытаанах, дьиикэй олох араас быһылааннарын.
   Сарсыарда, дьыбар көппүтүн кэннэ, сөпкө соҕус туран, Оҕонньор хайыһарын кэтэн Сүүллээх икки Тигдилээннээх арҕас сиһигэр таҕыста. Туруору хайаны хаста да тохтоон сынньана-сынньана, арҕас оройугар тиийдэ. Манна да оһо сыспыт хайыһарын суолунан кутуруктаахтар балачча төттөрү-таары сыбыытаабыттар. Оҕонньор санаатыгар бу куруҥҥа тайахтары сонордоору гыммыта. Аара уонча саарба хапкааннарын көрөн ааспыта, бары иччитэхтэр. Сороҕо эстэн тураллар. Кыһыйыахха, хомойуохха, ытыахха дуу? Сиэрэй ороспуонньуктар бүтүн Киэҥ Үрэҕи – былыр-былыргыттан бултаабыт сирдэрин көҥүл-босхо баһылаабыттар. Хаалбыт тыынар тыыннааҕы барытын бултаан кэбиһиэҕи киһи санаата да буолбат буолла. «Бэйи эрэ, ити аата тугуй? Туох айылаах аньыыны-хараны оҥордохпутуй? Хайа айыылары кыыһыртахпытый?» – Оҕонньор өр мунньуллубут сылаата эмискэ атахха биэ– рэн хайыһарыгар тобуктата түһэрдэ. Иннигэр арҕас сис нөҥүө өттүнээҕи икки салаалаах Тигдилээннээх үрэх эҥээрэ ыраахха диэри көҕөрөн көстөр. Бу үлүгэргэ, уруккута бултаппыт-алтаппыт сирэ, эмиэ иччитэх турдаҕа.
   – Тыый, Оҕонньор, бу туох буоллуҥ? – Хара Суор хардырҕаан кэлэн, утары хаппыт маска олордо.
   – Хара ыар тыын кэллэ, кыаммат да буолуу чугаһаата, – Оҕонньор сирдьит, сүбэһит Суоругар хоруйдаата.
   – Сиэрдэрин сүтэрбиттэр, өтөрүнэн өрүттүбэт хорумньу оҥордулар. Табабытын эспиттэрэ, аны бултуур сирбититтэн матараары гыннылар.
   – Киһиттэн кыбыстыбат буолбуттара ыраатта, көҥүл көрүлээбиттэрэ хаһан тохтуур?
   Хара Суор киһилии кэпсэппитэ буолан төбөтүн умса тутта-тутта хамаандалыырдыы хааҕынаата:
   – Тур, тур, өрө көр, кырыктаах кыыллары кыйдыахха, хааннаах хапсыһыыга кыайыахха!
   Оҕонньор соһуйан өрө ыстанан турда. Хорсун санааҕа ылларан, эрчимнээхтик эргиирин ситэрэ сиэлэ турда. Сүүмээх үрэҕи баһынан эргийэн, урукку бүтэй күрүөлээн таба тутан турбут таабырдарыгар тиийэн эмиэ сынньана түстэ. Оо, өрдөөҕү сылларга биригэдьиирдии сылдьан, сүүс биэс уонча табаны тутан турбут сараана. Баара-суоҕа уонча эрэ сыл ааспыт. Мантан табаларын кутуруктаахтартан күрэппиттэрэ. Икки кыстык иһигэр аҕыс уонча таба сүтүктэммиттэрэ. Үс табаһыт барахсаттар түүннэри да манаан мэлийбиттэрэ. Бөрөлөр бүтэй да иһигэр табалары тардан барбыттара. Урукку былаас эстэн, сопхуостар ыһыллан, аныгы олоххо сатаммакка, табаһыттар тыаларыгар тулаайах оҕо курдук хаалбыттара. Ыарахан кэмнэр кэлбиттэрэ. Хамнас да кырыымчык, кэлии-барыы да уустугуран, бөрө ахсаана аһары баран эрэрэ табаһыттартан ураты кими да долгуппат буолбута. Оччолорго өссө стрихнин дьаат саппааһа баар буолан, бөрө сиэҥэр [15 - Сиэҥ – тардыллыбыт кыыл өлүгүн тобоҕо.] симиллэрэ. Онон син өстөөхтөрүн балачча өлөртүүллэрэ. Оҕонньор тоҥуор диэри толкуйга түһэн, санааҕа ылларан турбахтыы түһэн баран, Сүүллээҕи таҥнары сыыйа турда. Хаһаайына кэлэн иһэрин көрөн, ыта үрэ-үрэ көрүстэ.
   Түүн ортото Дина ырдьыгыныырыттан уһукта сырытта. Үүтээн иһэ хабыс-хараҥа, оһох умуллубута ырааппыт. Маҥнай утаа кутуйах хачыгырыыр тыаһын истэн ырдьыгыныыр ини дии санаата. Арай ыта олох да кыдьыктаахтык үрэн барда. Оҕонньор олоро биэрээт, остуолга сытар банаарын харбыаласта. Сырдатан көрбүтэ, ааны уун-утары көрөн туран ырдьыгыныыр эбит. Суппуун сону кэтэ охсон баран, аргыый ааны сэгэтэн таһырдьаны тыктарда, туох да көстүбэт. Дьиэ тас истиэнэтигэр тоһоҕоҕо ыйанан турбут харабыынын харбаан ылан халлааҥҥа ытан хабылыннарда. Ити икки ардыгар кыл мүччү ытын куоттара сыста. Саа тыаһын истэн аҥаарынан арыллан турар аан быыһынан ыстанан эрдэҕинэ, Оҕонньор кутуругуттан харбаан ылан төттөрү элиттэ. «Тыый, доҕор, ити күтүрдэр эйиэхэ сээмэрэн аһылык оҥостоору кэлбиттэр дии, тахсан киирэн биэрээйэҕин», – оҕонньор ытын буойда. Ньиргиччи соҕус оһоҕун оттон, номнуо уута көппүт Оҕонньор алаадьы астанаары бурдук бурхатан барда. Бэрт судургу ырысыаптаах, бороһуок үүккэ суураллыбыт тиэстэ арыылаах алаадьылар бэлэм буоллулар. Үүтээн иһэ минньигэс буруо сытынан дыргыйа түстэ. Оһох аанын арыйан, тобуктаан олорон, ис санаатын арыйан, дойдутун иччилэрин күндүлээтэ, көрдөһүүтэ күүс-көмө буолла. Бултааһына сэриигэ кубулуйан эрэрин биллэрдэ. «Сэрии да буолан, один в поле не воин», – диэн саҥарбытыттан бэйэтэ да соһуйда. Дьэ былыр, сойуус эстэ илигинэ, бэрээдэк баара. Кинилэри да имири эспэккэ, ахсаанын кытаанахтык хонтуруоллуур этилэр. Саас аайы анаан бөрөһүттэр бөртөлүөттэрэ көтөрө. Хас ыстаада аайыттан илдьит, сонун кэлэрэ, хастаах үөр ханна хайыспытын рациянан биллэрэ олороллоро. Олунньу күүстээх тыала, буурҕата мас көмнөҕүн түһэрдэҕинэ, тыа иһэ үөһэттэн дьэҥкэрэн, курдаттыы көстөр кэмин туһаналлара. Көтөр аал аанын арыйан, кутуруктаах үөрүн үөһэттэн саба ыйанан туран хас да саанан тибиирдэр буолаллара. Булчуттартан, табаһыттартан ыырдарын ыйдарбыт буолан, бөртөлүөт обургу чопчу көтөн тиийэн начаас булара, бөрөлөргө ахсааннарын аччатар муҥур тойон-көтөр буолара.
   Күһүҥҥү таба ахсааныгар зоотехнигы кытары охотовед кэлэн, бөрө дьаатын стрихнины кытаанах учуотунан биригэдьииргэ туттарара. Итиэннэ биэстээх хапкааннары, туһахтары төһө наадыйаргынан биэрэллэрэ. Дьэ, кырдьык күүстээх тэринии этэ, бириэмийэтэ да сүдү буолара.
   Халлаан арыый сымнаабыт, бураан мотуора кыанара биллэр буолбут. Сүүллээҕи баһынан Тыҥкырай баһыгар түстэ. Хата, бу өттүгэр бөрө суола суох буолан биэрдэ. Икки хапкаантан утуу-субуу тэптиргэҕэ тэптэрбит хап-хара тоҥ саарбалары ылла. Оҕонньор үөрэ түстэ: «Чэ, син кэлэр-барар бензиҥҥэ атастаһыам». Тыҥкырайы таҥнары улахан самахха халыҥ бөрө үөрүн ороҕо кэллэ. Туһах үттэ, салгыы баран иһэн, суолтан арыый туора сир бэлиэтээн, мас төрдүн тэпсибит сирдэрин булла. Бэйэ-бэйэлэрин билсэр бэлиэ сирдэр, Оҕонньор хапкаан үтээри маннык сири көрдөөбүтэ. Кичэйэн, эмиэ бураан суолуттан туора хаампакка, бэлиэ сиргэ киирии ороххо чэҥкээйилээн хапкаанын кистээтэ, сыа хаарынан чараастык көмөн кэбистэ. Чэҥкээйитин эмиэ бураан суолугар уһаты хоруу хаһан кистээн баран үрдүнэн тэбистэрэн кэбистэ. Дина истигэн буолан, сыарҕа үрдүттэн олох түспэккэ салгыны сымардыы олордо. Тыҥкырайы таҥнарыллан, эргиирин суолугар киирэн, Хотоолго баар улахан үүтээҥҥэ иллэрээ күннээҕи айаннаабыт суолунан көтүтэ турда. Үс Салаа үрүйэ төрдүн туораан иһэн, «лас» гына тимир хайыһар күүскэ охсуллан, рессората тосту барда. «Дьиэҕэ балачча тиийбэккэ алдьанна, хата халлаан наһаа тымныыта суох», – диэн санаа бөҕөргөтүнэн баран, Уол үөрэппитин өйдөөн, синньигэс титириктэри кэрдэн, суоран барда. Оҕонньор саппаас быалары, тилбэҕэлэри өрүү илдьэ сылдьара абыраата. Ырычаахтаһан-ырычаахтаһан, бураанын ойоҕоһугар охтордо. Хайыһарын буолтатын сүөрэн босхолоото. Тостубут рессораны буолуохтааҕын курдук тутан, икки титирик мастарынан анныттан астаран баран, рессораны кытта быанан хам тардан кэлгийэ баайда. Тостубут уҥуоҕу быраастар көннөрөн гиипсэлииллэрин курдук ньыма диэн, Уол тоһоҕолоон эппитэ туһалаата. Быаларынан хос-хос, үрүт-үрдүгэр хам бэрэбээскилиирдии баайда, төттөрү хайыһарын миэстэтигэр олорто. Тоҥ тимир чэрдийэ барбыт илиини, тарбаҕы тымныынан хаарыйара улам ыарытыннаран барда. Оннооҕор Дина тэһийбэккэ сүүрэ түһэ ыйылаата. «Суох, доҕор, дьэ мантан антах босхо барарын бүттэҕэ буолуо, тула сэп бөҕө үтүллэн турар. Тулуйа түс, сотору дэриэбинэҕэ тиийдэххинэ, көҥүл барыаҥ», – ытын сааратан кэпсэттэ. Ойоҕоһунан сыппыт тимир көлө үрүҥ көмүс куолайа куура охсон, аны собуоттаммакка сордоото. Сүрэх бааһа буолбут төттөрү тардар идэлээх стартерын тардыалаан аҕылаата. Бииртэн биир! Уол «ойоҕоһугар өр сытыарыма» диир буоларын отой умнан кэбиһэр. Тымныыга тоҥ карбюраторы умайар аһылыгынан толорор дьэ эрэй. Ол да буоллар хачайдаан, өссө айаҕар ыстаран «арыгылатан», собуоттаан салгыы дьэ айаннаата. Сырдыкка дьиэҕэ тиийэр былаана сатаммата. Эмиэ паара уотунан хотоолго баар улахан үүтээнин булла. Иччитэх тоҥ дьиэ эмиэ соҕотохсуйбутун санатта.
   Үс күн кыраһалаабыта, кыратык буурҕалаан ылбыта, айан суола тибиллэн толооннорго оһо сыспыта, үөһэттэн одуулуур Суорга да көстүбэт буолбут. Киэҥ Үрэх баһыгар, Бүүрүүлээх үрүйэ төрдүгэр балаакка оһоҕун турбата кыһыл уотунан уһуура турар. «Оо, Оҕонньор өрө көспүтэ ырааппыт эбит!» – Суор булчуту көрсөн курулаата, кыланна. Тута балааккаттан төбө былтас гынан мичээрдээн хантаҥнаата. Сэтинньигэ кэлээт, үппүт туһахтара бултуйбатахтар. Иккини сэрэх бөрөлөр көрөн тумнубуттар. Өссө икки туһаҕа, тыал талаҕы хамнатан, хаарга түһэн сыталлара. Бииргэ иҥнэрин иҥнэн баран кэрбээн, тоһутан барбыт. Дьэ, ол моойугар кэтэ сылдьар туһахтааҕы Оҕонньор хайыһарданан ирдэһэ сатаабыта да, булбатаҕа.
   Балаакка иһэ минньигэс сытынан дыргыйар. Бэҕэһээ туһахтаах бөрөтүн сүтэрэн баран, төттөрү Киэҥ Үрэх сирэйигэр кэлэн, арбай мастаах үрүйэ толоонугар улардарга түбэспитэ. Хата, иккини бултаан, тута түүлэрин үргээн бурҕаҥната охсон, толору сүгэһэрдээх үөрэн аҕай кэлбитэ. Оҕонньор уопсайынан кыраттан да үөрүнньэҥ майгылаах буолан, өр туга эрэ табыллыбатаҕына эҥин начаас аһардан иһэр идэлээх. Устунан куһаҕаны умнан, эбэтэр арыый сымнатан, атын өттүттэн көрөр буолара. Уолга сүбэлиир сүбэтэ да оннук моһуоннаах буолара. «Ээ, ирээппитин ыллахпыт, дойдубут баҕар быйыл сынньана түһээри гынара буолуо», – диэн эрэннэриилээх тыл этэрэ.
   Оҕонньор хоточчу биир улары мииннээн, үөрэ-көтө аһаары, бэйэтэ-бэйэтин ымсыырда олордо. «Дьэ, бу эмиһин, сыатын көрбөккүн ээ! Улар барахсан хаһан баҕарар мииннээх, ырдаҕына да силиитэ биллэр амтаннаах».
   Дината таһырдьаттан киирээри ыйылаан ылла. Лэппиэскэлиир хобордооххо толору буруолаппытынан улар этин таһааран хотордо, миинигэр лапса, аҕыйах хахтаммыт тоҥ хортуоска киллэрэн, эбэн биэрдэ. Миинэ буһуор диэри улар быарын үрдүгэр туус саккыратаат, айаҕар анньан, минньийэн тиэрэ түһэн сытта. Балаакка иһэ үүтээннээҕэр туспа эмтээх, ураты, күөх харыйа лабаата сэктэ, ирээһи тирии уонна сибиэһэй салгын холбоһуктаах сытынан-сымарынан күндүлээх. Оһох умайар тыаһа, биэрэр итиитэ чап-чараас бириһиэн нөҥүө томороон тымныыга баара, балаакканы туспа, киһи кута-сүрэ тохтуур уйата оҥорор. Оҕонньор сааһыран түүнүн тоҥуй соҕус буолбута ыраатта. Утуйарыгар икки хос тирии тэллэҕин отой оһох аанын өҥөйө сытар гына чугаһатар. Чаас аҥаара суорҕанын, үллүгүн, кыһатын кыһаллан бэлэмниир уонна түүнүн оһоҕун умуруорбакка мас биэрэ-биэрэ утуйар. Күүскэ тымныйдаҕына балаакка муннуктара, улаҕа эркин бүтүннүү кырыа буолан күлүмүрдүү оонньооччу. Бу күһүн бу балаакканы Уол кэлэн манна тииринэн, мантан олорон кыыл сонордоһо сатаабыт этэ. Онтон ыла дөрүн-дөрүн кэлэн аҕыйахта хонон эрэ ааспыттара. Урукку дьылларга баччаларга бу Бүүрүүлээх баһыттан тайахтар талаҕы батыһан төрдүгэр тиийэ толооннорго тахсар буолаллара. Утары Эһэлээх үрэх төрдүгэр тиийэ бэркэ кыстыыллара. Кыыл таба да куруутун тулалыыр тумулларга сөбүлээн ньэкээрэрэ. Оттон билигин урукку омооннор эрэ. Оҕонньор өссө икки күн өрөөн тайах көрдөөн көрдө да, нөҥүө Үмүлүүр да өттүгэр кутуруктаахтар аймаабыт буолуохтаахтар диэн сэрэйэн, сиргэ силлээтэ. Киһи кэтэһэр тайахтара хантан кэлиэхтэрэй. Халлааҥҥа Суор аргыстаах, сыарҕатыгар ыт доҕордоох, Оҕонньор таҥнары Хотоолго көһөн күккүрээтэ. «Дьиэ аата ичигэһэ, киэҥэ-куоҥа, киһи көҥүл көнөтүк туттан хаамыталыыр, үҥкүүлүөххэ да сөп», – диэн Оҕонньор лаампа сырдыгыттан хараҕа саатан мичээрдии олорор. «Партизан» рация сонуннарын истэн дуоһуйар. Сотору-сотору «Подкова 4» Оҕонньору ыҥырар:
   – Киэҥ Үрэх, Оҕонньоор, истэҕин дуо? Киэҥ Үрэх, бааргын дуо?
   – Баара буолуо, истэр дуо?
   – Эппиэттиир кыаҕа суох, рациялара моһуогурбут этэ, «Подкова 4»! – эппиэттиир «Олонгоро».
   – Аа, иһиттибит, иһиттибит «Олонгоро», «Киэҥ Үрэх», истэр буоллаххына, биһиги сарсын турунабыт, дэриэбинэлиибит! – «Подкова» сэргэх куолаһа иһиллэр.
   «Һок, дьон тахсыталаан эрэллэр!» – диэт, Оҕонньор хорос гына олоро түһэн, салгыы иһиллээн олордо. Рацияҕа өссө дьоҕойон, чугаһаан биэрдэ.
   – «Подкова-4», «Олонгоробун», хаска турунаҕыт?
   – Аа, оттон тоҕуска, тоҕуска айаннаарыбыт, иһиттигит дуо, «Олонгоро»? Оҕонньорго киирэн иттэн, чэйдээн ааһаары. «Киэҥ Үрэх» баар ини?
   – Да, да иһиттим, Оҕонньор баар буолуохтаах, үнүр Уол соҕотох айаннаан иһэн киирэн ааспыта, – хоруйдуур «Олонгоро».
   «Дьэ, сарсын ыалдьыт бөҕө кэлииһи, хата бүгүн оруобуна өрөттөн көһөн кэлбиппит дии», – Диналыын кэпсэтэн барда Оҕонньор. – Чэ, сытыаҥ дуо, орон анныгар, туран үүтээни хомуйа түс, сөргүтэн биэр, дьон кэлиэ!» – мичээрдии-мичээрдии ытын өҥөйөн көрүтэлээтэ. Ытын кытта кэпсэтэ сырыттаҕына, санаата-оноото көтөҕүллэрин билэр буолан сотору-сотору дьээбэлээхтик сорудахтыыр идэлээх.
   Утуйар-утуйбат, тымныыттан куруубай куйах түүтүн иһигэр быыһык түүтүн сахсатан, Суор кураанах мас үрдүттэн одуулуу олордо. Киэҥ Үрэх хотугулуу-арҕаа өттүттэн Лэглээри таҥнары үс бураан иккилии сыарҕалаах субурҕата чуумпуну хайа тарта. Сэргэх көстүү, хойдон турар салгыҥҥа хоп-хойуу буруо суоллаах субуруһуу буолла, Лэглээр туорааһынын килэччи тоҥмут тарыҥар толору тиэниллибит сыарҕалар тарылатыы, туора-маары халтарыҥнатыы. Аллараа соҕуһунан элиэтии көрсүбүт Суордуун маҥнайгы бураан киһитэ, бытаара түһэн, далбаатаан дорооболосто, кэнниттэн кэлээччилэр хойуу буруоҕа балыйтаран кэнники сыарҕаларга ойутан тахса сыстылар. Дьоннор халыҥ таҥастаахтар, кимин-тугун быһаарбат гына хаастыын-бытыктыын кырыарбыт сирэйдээхтэр. Бастакылара эрэ ураты соҕус хара дьүһүннээх. Лэглээртэн Суоллаах өттүгэр, дабааныгар тохтоон, сыарҕалар быаларын тардыталаатылар, бурааннарын кэннигэр умса түһэн тугу эрэ хасыһа көрүтэлээтилэр уонна айан дьоно, салгыы түһүннүлэр.
   Оҕонньор дьон кэлэллэрин билэн эрдэттэн бэлэмнэммит. Улахан чаанньыкка чэй өрөн, салгыы айаннарыгар термоска куттан илдьэ баралларыгар бэлэмнээтэ. Кэргэнигэр тыа сонунун, олоҕун-дьаһаҕын туһунан илдьит сурук суруйда. Аҕыйах бултаабыт түүлээҕин хаһыакка суулаата, сиэннэригэр мас көтөрүн кэһии гынан барытын биир хоруопкаҕа бэрийдэ.
   Эбиэт саҕана бурааннар тыастара хайалар быыстарынан хотоолго иһиллэр буолла, хантан эрэ халлаантан түһэр тыас, сүтэн ыла-ыла, эмискэ бу баар буолла. Оҕонньор ыалдьыттары көрсө торуоскатыгар өйөнөн, таһырдьа манаан турар, маҥнайгы бураан бу барылатан тэлгэһэ иннигэр эргийэ тутан, төттөрү хайыһыннаран тохтоото. Бөрө бэргэһэлээх, кыра уҥуохтаах бөҕө-таҕа киһи бурааныттан ыстанан түһээт, сыарҕатыттан куул аҥаара эт кэһиитин туппутунан, мичээрдээбитинэн кэллэ. Ырааҕынан аймах быраата Хара Андрей. Илии тутуһаат, табахтаан бусхатан бардылар. Иккис бураанынан община үлэһитэ Коля тирилэтэн кэллэ. Колялаах Андрей тэҥ саастыы, биэс уончалаах дьон, чэпчэки, аныгы пуховик сонноохтор. Уҥуохтара тэҥ буолан, маарыннаһар курдуктар. Убайдара Бончуу – сааһыра барбыт киһи, аа-дьуо кэнники кэллэ. Норка бэргэһэлээх, суппуун сонун курунан быакаччы тардыммыт, халыҥ истээх ыстааныгар мэһэйдэппиттии, бурааныттан нэһиилэ түстэ.
   – Хайа, Оҕонньоор, дорообо! Хайдах күһээтигит? Бончуу убайын кууһан ылла.
   – Чэ, дьиэҕэ киирэ охсуоҕуҥ, ычча! – тиэтэйэр Оҕонньор.
   Айанньыттар бэйэ-бэйэлэрин хаардарын-кырыаларын таҥастарыттан тэбэстилэр уонна бары үүтээн иһин толордулар. Көрүөх бэтэрээ өттүгэр элэҥнэччи ааспыт күһүнү ырыта, ирэ-хоро кэпсэттилэр.
   Чомпуула да өттүгэр бөрөлөр өҥөйтөлүүллэр эбит. Бончуу Киэҥ үрэҕи кытта кыраныыссалыыр үрэхтэригэр эмиэ хапкааннары кэрийэн аһыыр үөр бөрө наһаалаабыт. Ол да буоллар Чомпуула үрэх нөҥүө кэлбэттэр, биллибэттэр. Былырыын ол өттүгэр Андрей туһаҕынан, хапкаанынан кэһэтэлээбит. Кутуруктаахтар да сэрэйэн эрдэхтэрэ, ол өттүгэр кинилэри күүскэ бултаһалларын.
   Чомпуула община дьоно түүлээҕи орто соҕус бултаммыттар. Күһүн эрдэ Андрейдаах Коля тутуһуулаах тайахтары булан бултааннар, син эттээх төннөн эрэллэр.
   – Оҕонньор, өйдүүгүн дуо, былыр бөрөҕө ботуччу бириэмийэ биэрэллэрэ дии? – Бончуу өйдүү сатаан баран ыйытта.
   – Үс бөрөҕө уу мотуора, биэскэ бураан этэ дуу? Урут бөрөһүттэри тэрийэн ыыталлара да оһуобай буолара, – Оҕонньор термостарга чэй кута туран эппиэттиир.
   – Тыһы бөрө хат буоллаҕына, иһигэр үөскэхтэрин кытары аахсар буолаллара дии, оннооҕор. – Бончуу, бокуонньук быраата бөрөһүтүн санаан, тыл кыбытар.
   – Уолуҥ хаһан кэлиэх буолбутай? – Андрей ыйытар. – Куоратыгар барбыта дуо?
   – Ээ, уоппуската бүтэн, үлэтигэр бардаҕа. Саҥа дьыл чугаһыгар кутуруктаахтарын кытта аахсаары сэп-сэбиргэл аҕала кэлэ сылдьыахтаах. Ону да үлэтиттэн быыс-арыт буллаҕына, ыыттахтарына, – Оҕонньор хоруйдуур.
   Айан дьоно өр өрөөн олоруохтара дуо, айаннаатылар. Оҕонньор эт кэһиилэригэр махтана туран, хата бэйэтин дьонугар ыытыахтаах хоруопкатын өйдөөн, Андрей сыарҕатыгар эт айаннаан кэлбит миэстэтигэр олордон, хам баайдылар.
   Оҕонньор эмиэ өр атааран тураахтаата. Айанньыты үчүгэйдик көрсөн, атаарарга алҕаан сырыттахха, суола көнө буолар. Аара моһуогурбаттар диэн бигэ эрэллээх буолан, Оҕонньор бураан тыаһа иһиллибэт буолуор диэри турар. Бу күн кини өрөөтө. Түүн ытын таһырдьа таһаара сырытта. Туолан турар ыйдаҥа хотоол нөҥүө сис тыатыгар диэри сырдатар. Арай ыраах Киэҥ Үрэҕи өрө бөрө соҕотохсуйан улуйара иһилиннэ. Оҕонньор ытыстарын кулгааҕар даллата тутан, чуорун күүһүрдэн, чуҥнаан турда.
   – Соҕотох улуйар, истэҕин дуо? – Диналыын кэпсэтэн барда. – Дьэ эрэ, туох эрэ биллээри гынна.
   Сарсыарда туран, Оҕонньор рация холбоон сонун иһиллээтэ. «Олонгоро» «Муннубуту» кытта сэһэргэһэ олороллор. Сураҕа, Уол дэриэбинэҕэ кэлэн, бураанын хасыһа олороро үһү, сарсын-өйүүн Киэҥ Үрэххэ туһахтарын кэрийэ кэлиэх буолбут. Оҕонньор үөрэ түстэ: «Дьэ бэрт, Уол кэлэр эбит буоллаҕына, бэйи эрэ, өрөтөөҕү сиргэ сүүрдэн кэлэрим дуу? Бөлүүҥҥү бөрө атыннык улуйара».
   Халлаан тымныйдар тымныйан иһэр, дьыбар быыһынан күн барахсан нэһиилэ сырдатар. Тымныы салгыны олус хойуннаран, бураан уматыгын бэрт эрэйинэн эҕирийэн ыла-ыла, бөтө-бөтө айанныыр. «Ээ, арба Уол цилиндиртэн көрбүрээтэргэ итии салгын үрэр гына, хаппаҕар ылтаһыны бүөлүү үүйэр этэ дии», – Оҕонньорго санаа көтөн түстэ. Бураанын олбоҕун анныттан сэп-сэбиргэл, саппаас чаастар быыстарыттан былырыыҥҥы ылтаһыны булан хостоото. Үрэх ортотугар «Бураанын хасыһа олорор Оҕонньордуун Суор дорооболоһон, хатан тимири охсордуу кыланна. Бэйэтин батыһыннара сатаабыттыы, өрө диэкиттэн төннөн кэлэ-кэлэ, утары маска олорон кэтэстэ. Кырдьаҕас сииҥкэн көтөрүн бэлиэтии көрбүтэ ыраатта. «Чэ бэрт, туох эрэ баар буолсу, мээнэҕэ элиэтээбэт Суор», – иһигэр эрэл кыыма күөдьүйэн биэрдэ. Үчүгэй күн үүннэҕинэ, хара сарсыардаттан бары-барыта табыллааччы, Уол кэлиэхтээх сонуна, аҥаардас тимир көлөтө биирдэ эрэ тартаран собуоттаммыта, сэргэх бэлиэ курдук буолбута. Куһаҕан Төрүттээх үрүйэ тумулун туораан, нөҥүө үрүйэҕэ түһээт, талах быыһыгар иитиллибит туһахха аарыма аһыылаах тууйуллан сытарын көрөн, Оҕонньор үөрэ түһэр. Тула хаары чигди гына тэпсибит, торуос уһуна төһө тиийэринэн талаҕы, титириги кэрбээбит. Ол да буоллар, туһаҕын оруобуна моонньугар кэппит буолан, уһуннук мөхсүбэккэ «утуйбут». Бөдөҥ, сытыы аһыыларын килэппитинэн, кэлэйбит тиһэх ырдьайыылаах, өстөөх номнуо бөһүйбүт. Оҕонньор бөрө иһин баттыалаан көрбүтэ, ириэнэх эбит. Дьэ, дьоһун булт буолла! Оҕонньор уоскуйа, сойо түһэн баран, булдун босхолоото. Туһаҕын мас төрдүгэр баайбыт бөчөөҕүн төттөрү сыыйа анньан, сүөрэн ылла. Сааһын сиппит атыыр бөрө ыйааһына ыарахан, ол да буоллар, Оҕонньор түөһүтүттэн харбаан, өрө тардан таһааран, сыарҕа үрдүгэр өттүктүүрдүү бэрт сыбырҕатык бырахта. Быанан эрийэ быраҕан хам кэлгийэ тарта, бурааныгар тахсан сынньана олордо, табахтыы таарыйа Суору одууласта: «Үөлээннээҕиэм, өстөөхтөрүм өссө хастарый? Бу күһүҥҥүттэн кинилэр эйигин аһата сырыттылар дуу? Төһөнү өлүүлүүллэр эбит, кутуруктаахтар? Мин быйыл эйигин хаанынан күндүлүө суохпун дии…»
   Суор хара харахтарынан төкүнүтэ эргитэлээтэ, кынчарыйбыт курдук туттан киэр хайыһан кэбистэ. Сирдээн аҕалбытын Оҕонньор сыаналаабата диэбиччэ, өһүргэнэн саҥа таһаарбакка, сахсаччы туттан, көхсүн көрдөрөн олордо. Оҕонньор тиэрмэстэн итии үүттээх чэй куттан чэйдээтэ, арыылаах тоҥ лэппиэскэтин куруускатыгар уган ыла-ыла үссэнэ түстэ. Лэппиэскэтин аҥаарын тоһутан, Аргыс Суоругар өлүүлээн, хатырык үрдүгэр ууран хаалларда. Борук иннинэ үөрэн-көтөн үүтээнигэр айаннаан кэллэ. Дина бу сырыыга тоҕо эрэ хаһаайынын көрсө уйатыттан быкпата даҕаны. Оҕонньор бөрөнү дьиэҕэ соһон киллэрэн, ириэрэ муннукка сөрүү уурда. Иһэ дөйө тоҥо илик буоллаҕына, агдаката, моонньо, атаҕа түргэнник ириэхтээҕин билэр. Сарсын сүлэн, тиирэн кэбиһэрдии былааннанна. Киэһээҥҥи сибээс сонуннара кэмчи соҕус буолла, булчуттар үксүлэрэ дэриэбинэлээри хомунар кэпсээннэрэ. Саҥа дьыл буолара нэдиэлэ эрэ хаалбыт эбит. Чэйдии олорон Оҕонньор Уол кэлэн сирин эргийдэҕинэ дьиэлиирдии толкуйданна. Банаар уотунан сырдатан таһырдьа тахсан төһө бензин ордубутун бэрэбиэркэлээн киирдэ. Аны биирдэ таҥнарытааҕы сирин эргийэн кэлэр уонна дэриэбинэлиир эрэ уматык хаалбыт эбит.
   Дабылыанньатын кээмэйдэнэн баран, уотун умулларан утуйуох буолуон эрдэҕинэ, таһырдьа туох эрэ ыйылыыр саҥата иһилиннэ. Дина дьиэҕэ киирээри ыйылыыр диэн ааны сэгэтэн ытын ыҥырда. Ыта кэлбэтэ. «Бэйи эрэ, ханна бардаҕай, тоҕо киирбэтий?» – таҥнан, таһырдьа таҕыста. Хаарынан хайыллыбыт, үөлэһэ куулунан бүрүллүбүт ытын уйатын тиийэн көрбүтэ, Дина онно сытар. «Чэ кэл, дьиэҕэ киирбэккин дуо?» Ыта тахсыбата. «Сытыаҥ ээ!» – дии санаата Оҕонньор уонна төттөрү үүтээнигэр киирдэ. «Арба даҕаны, бэҕэһээ киэһэ аһаабатаҕа, бүгүн сарсыарда эмиэ аһын тоҥорбут этэ, аны ыарыйда дуу?» – диэн санааҕа ылларда. Күннээҕи сылаа баттаан, начаас утуйан хаалла.
   Сарсыарда эрдэ туох эрэ ыйылыырыттан уһугунна, турбакка иһиллии сытта. Өр буолбата, чуолкай ыта ыйылыыр эбит. «Хайыыр баҕайытай?» – диэн, оронуттан оронон туран, банаар тутуурдаах таһырдьа таҕыста. Ытын уйатыгар тиийэн умса түһэн сырдатан көрдө. Дириҥ уйа иһигэр Дина көхсө көстөр, ырдьыгыныыр өссө. Көҥөнөн сыҕарыйаары мөхсүбүтүгэр, арай ыт оҕолоро ыйылаһан Оҕонньору соһуттулар: «Һок, дьэ доҕор, төрүү сытар эбиккин дии, чэ бэйи, мэһэйдээмиим!» Саҥа күн саҕаланна, саҥа булчуттар тыйыс дойдуга кэллилэр. Оҕонньор дьиэҕэ киирэн оһох оттон, арыылаах лэппиэскэнэн уотун аһата оҕуста. Бачча тымныыга, кыһын ортото, ыта тыаҕа төрөөбүтэ мэһэй соҕус да буоллар, кырдьаҕас булчут олус үөрдэ: «Дьэ, Дина эмээхсин, соһуттуҥ доҕоор, оттон күһүн сүүлэрэ эҥин биллибэт этэ дии, хат сылдьарын да өйдөөн көрүү суох. Сааһыран, бэйэтэ балачча уойбут диибин ээ!» – бэйэтэ-бэйэтиттэн бэркиһээн, баллыгырыы олордо. Күлэн-күлэн баран, аны ытын хайгыыр: «Сүрдээх да ыт, ити үлүгэр хат сылдьан, соторутааҥҥыга диэри саарбалаан сүүрэн биэрбитэ дии. Ээ, ол иһин даҕаны Сүүллээххэ олордохпутуна бөрөлөр эргийэ сыбыытаан биэрбиттэрэ, хат сылдьар тыһы ыт иигин сымардыыллара буолуо дуу? Хас оҕону төрүүрэ буолла…»
   Дьыбар көппүтүн кэннэ, Оҕонньор Лээглээр төрдүн диэки суол-иис көрө айаннаата. Бэҕэһээ түбэспит бөрө доҕотторо таҥнары хайысхалаах ыстаммыттар этэ. Уол барыан иннинэ Лээглээр үрэх устатын тухары түөрт туһах ииппит этэ. Олортон биирдэрэ үрэх төрдүгэр баар буолуохтаах.
   Лээглээр Киэҥ Үрэххэ түһэр сирэ ыраас талах толооннордоох, кыра-кыра арыы тыа арбай мастардаах. Уол бураанын суола ыраастарга номнуо оспут, онон-манан нэһиилэ көстөр омооннорунан Оҕонньор сэрэх хоту оймотон истэ. Арбай мастардаах арыы тыа быыһыгар туох эрэ элэстэнэн, хараарыс гыммытын ыраахтан көрдө. Тута тохтоон, харабыынын сомуогун «халарк» гына тардан, айаҕар ботуруон симтэ. Бураанын барылаппытынан саба сүүрдэн тиийбитэ, кытархайдыҥы арҕастаах бөрө ньылайан, саспыта буолан сытынан кэбистэ. Күөх харахтара албыннаспыттыы, хотторбуттуу утары килбэчийэн көстөллөр. Моойуттан бэркэ ылларан баран, туһаҕа аанньа быһа киирбэккэ, бөрө тыыннаах сытар эбит. Айаҕыттан кыра күүгэн тахсыбыт эрээри, салгыны сатаан эҕирийэр буолан, ырдьайбытынан тыынар. Оҕонньор өр толкуйдуу барбакка, бурааныттан түспэккэ, ойон туран биирдэ эрэ ытан кэбистэ. Туһаҕы кэппит өрө ыстана түстэ да, кыратык мөхсүбүтэ буолаат, өлөн хаалла. Туруоҕун турбут арҕаһын түүтэ соторунан ньалбаччы сытан хаалла. «Уол бэйэтэ кэлэн булдун ыппыта буоллар!» – дии санаата, ол да буоллар саамай сөптөөх дьаһаныы: баары тута ылар ордугун Оҕонньор билэр. Араас буолуон сөп, олох да туһаҕын кэрбээн куотуон сөптөөх кыыл. Орто соҕус тыһы бөрө эбит, бэҕэһээҥҥи үөртэн биирдэрэ. Хойутаан соҕус саа тыаһыгар, өрөттөн саҥатын биэрэ-биэрэ, Суор тыа сонунун көрө-истэ, одуулуу көтөн кэллэ.
   «Хайа, ханна кэрийэ сырыттыҥ? Уол булдун көрүүй, бөрөһүт буолан эрэр!» – хантайан туран Оҕонньор үөрүүтүн үллэстэр. Тула хаама сылдьан, сорох бөрөлөрө ханна хайысхаламмыттарын үөрэтэн көрдө. Үс кутуруктаах толоону ортотунан Киэҥ Үрэҕи таҥнары ойо турбуттар, онтон биирдэрэ туһах турбут сирин киэҥник эргийбит уонна кэлбит суолларынан төннүбүт. «Дьэ, үлэлэспиппит син эппиэт биэрэн эрэр ээ, Уолум кэлэн төһө эрэ үөрэр!» – кырдьаҕас сыарҕатыгар бөрөнү тиэйэ сылдьан баллыгырыы истэ.
   Хара Суор манньа кэтэспиттии, чугаһынан олорор маһа суох буолан, толоон ортотугар түһүнэн кэбистэ.
   Борук буолуута Куруҥ Үрэх сиһигэр айанньыт тохтоон бураанын пааратын уотун холбоото, өр айаннаабыт киһи ирэ түһээри хаамыталаан, чохчоҥноон, эрчимнээхтик хамсана түстэ. Үөһэттэн борук быыһынан ыраахха диэри Киэҥ Үрэх дойдута көстөр, хас манна, кыраныыссаҕа, киирдэҕин аайы Уол санаатын үөрүү толорор. Уонча көстөөх айана кэннигэр хаалбытыттан дуу, иннигэр балтараа көһүнэн үүтээнэ күүтэриттэн дуу, киэҥ-куоҥ сирэ нэлэйэр астык көстүүтүттэн дуу, эбэтэр аһатар, иитэр, бултуур сирдээҕиттэн санаата кынаттанар дойдута буолар. Бу түһүүгэ Куруҥ Үрэх быыһынан эрийэ-буруйа аллара сүүрдэн киирэн иһэн куруутун иһигэр ыллыыр идэлээх. Табанан буоллун, бураанынан буоллун, ыллыыр ырыалара алларааҥҥы самахха тиийиэр диэри тохтооччута суох.
   Арай түһүү ортото санаата халлааҥҥа көтө сылдьыбыт Уол, соһуйан, тохтуу биэрдэ. Куруҥ ортоку кэлискэтигэр, уокка сиэммэтэх, үс бэстээх арыы тыаҕа хапкааныгар хап-хара саарба ыйанан турар эбит. «Барахсаны, хайдах бөрөлөр тыыппатахтарай, иҥнибитэ ырааппыт эбит дии, дойдум иччилэрэ, баай Байанай, махтал!» – үөрэр-көтөр Уол. Салгыы урукку олорбут сараанын аттыгар өссө биир күндү түүлээҕэ күлээмэҕэ хам баттанан, күүтэн турар эбит. «Тоҕо бэрдэй! – Киэҥ Үрэххэ киирэн, Оҕонньор бүгүҥҥү суолун көрөн, Уол уоскуйа, дуоһуйа саныыр. – Хата, этэҥҥэ бултуу-алтыы сылдьар эбит, кырдьаҕас табаарыһым, таайым курдук чугастык саныыр киһим. Дьэ, куорат мунньуллубут сонуннарын кэпсиэм буоллаҕа, аатырбыт бөрөһүттэри көрсөн сүбэ-ама ылбыппын үллэстиэм сыттаҕа, чэ, кыра да хаалла…»
   Уол саҥатык бураана бүтэй дорҕоонноох тыаһа тоҥон турбут чуумпуну итии салгынынан сырылатта, пааратын сырдык уота сытыы батыйалыы хараҥаны хайыта анньан иннигэр суолу тэлэн истэ. Хотоолго сүүрдэн тахсаат, үүтээн диэки эрийэ тутта. Ыраахтан мастар быыстарыгар уот күлүмнээн көһүннэ. Оҕонньор барахсан банаардаах көрсө турар эбит, үөрбүт аҕай, тута сыарҕаны сүөрэргэ илии-атах буолла. Үчүгэй сонуннарын үрдүнэн-аннынан үөрбүччэ сырдата охсоору, үрүт-үрдүгэр хааһылаан кэбистэ. Дьиэҕэ киирэн чэйдии олорон, дьэ сиһилии сааһылаан сырыыларын кэпсээтэ. Сүлбүт бөрөтүн тириитин хостоон көрдөрдө.
   – Эҕэрдэлиибин, бу ириэнэх сүлүллэ илик бөрө эйиэнэ, туһаххар иҥнэн тыыннаах олорорун салҕаатым, бу хараҥарыан эрэ иннинэ аҕаллым. Сииҥкэммит көнөн эрэр, Байанай бэттэх көрдө, онон уоппутун күндүлүү охсуохха, – Оҕонньор кэпсээнин түмүктээтэ уонна дьээбэтик туттан Уол сыарҕаттан киллэрбитин одуулуу чуумпуран олордо. Эдэрэ аанньа чэй да испэккэ, бөрөтүн сүлэ охсоору оҥостон барда. – Бэйи, тохтуу түс, нохоо, сарсын сарсыардааҥҥа диэри буорту буолуо суоҕа, сылааҕын таһаар, киһилии сынньан, утуйан уугун ханнар! – мичээрдиир Оҕонньоро. – Ээ, арба! – саҥа аллайан, Уолу өмүрдэн, соһуччу сонунун салгыы кэпсээн барда. – Арба, бу эмээхсин төрөөтө, онон байан аҕай олоробун, бэһиэлэр этэ, үһүн дьаһайбытым, атыырдары хааллартаатым. Ити киириигэ ыалдьыт оронун анныгар ийэлэринээн сыталлар.
   – Һок дьэ, сонньуйбакка олорбуккут дии! – Уол күлэн тииһин килбэҥнэтэр, орон аннын өҥөйөн Динаны имэрийэр.
   Чомпуулалар кэһиилээбит эттэриттэн хоточчу буһаран, дэриэбинэттэн кэлбит тоҥ салааттары ириэрэн, дьоһун остуол тардылынна. Оһох ньиргиччи оттуллан, үүтээн иһэ аһары итийэн, ааны сэгэтэ арыйан, булчуттар тиритэ-хорута аһаатылар. Уол киэҥ сиргэ сылдьан, араас улуус бөрөһүттэрин көрсөн билсибитин туһунан уһун-киэҥ кэпсээн тарта. Эбии сүүрбэттэн тахса туһах оҥорон аҕалбытын көрдөрдө. Үс милимиэтирдээх синньигэс хара торуостар эбит.
   – Хата, дьүһүннэрэ талах курдук эбит дии, онтон бу тугун турба курдук куруһунатай? – Оҕонньор көрө-истэ, сэҥээрэ олордо.
   – Ити кэрбээтэҕинэ торуоһу быспатын диэн аналлаах туруупка, туһах төрдүн мас үөһээ өттүгэр баайаллар эбит. Ити туруупканы курдат торуоһу угаллар, бэйэтин эмиэ үөһэ иҥиннэрэллэр. Бөрө туһаҕы кэттэ эрэ, туруупка торуос устун сырылаан моонньугар тиийэ түһүөхтээх. Кутуруктаах туһаҕы кэрбээри гыннаҕын аайы ити туруупка тиистэригэр тоһуйа мэһэй буолар оруоллаах. Уонна бу угольниктары эрбээн, дьөлө үүттээн оҥордум, биһиги бөчөөх баайарбыт курдук, туһах айаҕа төттөрү сүүрбэтин диэн аналлаах тэрил, – Уол саҥа сүүрээннэри сиһилии сырдатта. Буутугар туһаҕы кэтэн олорон ыга тардыбыта, чахчы босхо барбакка хам ылан иһэрин Оҕонньор көрөн сөҕүү бөҕө буолла.
   Куорат кэһиитин номнуо амсайбыт Оҕонньор уоту аһатыах буолбутун өйдөөн кэлэн, тыла-өһө босхо баран, ааттаах үчүгэй алгыс эттэ, оһох иннигэр олорон махтанна, инники сырыыларга табыллары көрдөстө. Уол да туора туран хаалбакка, кутуруктаах бултаммытынан бэйэтин аатыттан уоту күндүлээтэ. Балачча чуумпуран олоро түстүлэр. Сарсыҥҥы-өйүүҥҥү күнү былааннаатылар, хорсуннара киирбиччэ, Дина хоонньуттан оҕолорун хостоон маастарын көрдүлэр. Биирэ кыһыллыҥы-бороҥ, иккиһэ маҥаннаах хара. Харахтарын арыйа илик түү мээчиктэри үллэстэн, утары ороннорго олорон, имэрийэ-имэрийэ аат толкуйдуу сатаатылар.
   – Ханна гынаҕын? Хайдах дьаһанаҕын, оҕолоргун? – Уол бороҥу сыллыыр. Дина хас хамсаныыны барытын маныыр, ааттаспыт хараҕынан «оҕолорбун аҕалыҥ» диэбиттии көрөн олорор.
   – Аммалар ытым төрүүрүн кэтэһэллэр этэ, ордубутун бэйэбэр хаалларан көрөө инибин, оттон эн ииттибэккин дуо? – Оҕонньор Уолга бэлэхтээри ыйытта.
   – Ээ, ити икки үнүгэстэрбин булчут оҥордоххо, ол да бука сөп буолуо этэ.
   Балачча олорбохтоон баран утуйдулар.
   Буоларын курдук Оҕонньор сарсыарда биэс саҕана туран оһох отунна, чэй уурда, рацияны холбоон кэбистэ. Алтаҕа рация эйгэтэ уһуктан, биир-биир эпииргэ булчуттар тахсан бардылар. Тыа сэргэх сонуннара хачыгырас тыас быыһынан хатылана-хатылана кутуллан бардылар.
   – Оо, үчүгэйиэн, маннык рация будильниктаах, сибиэһэй салгыҥҥа, тимир оһох тыастаах уһуктар. Бэркэ сынньанным, олох хамсаабакка утуйбуппун дии, – уһуктан тыыллаҥныы сытта Уол. – Куорат сарсыардата маннык буолбатах, хаска да уһугун, куруутун туохха эрэ хойутаабыт курдуккун, сууна-тараана охсоот, хабыалыы түһээт, үлэҕэр тиэтэйэҕин. Уугун хаһан да хамматах курдуккун, түүл эрэ, туох эрэ… Манна үчүгэйиэн…
   – Чэ, туран бөрөҕүн сүл, тиирэн, хатаран илдьэ барыаҥ этэ буоллаҕа, манна да бириэмэ күүтэн турбат! —Оҕонньор күлэр.
   – Оннугун оннук эрээри, манна син биир атын, барыта бэйэҕиттэн тутулуктаах, киһи өйө-санаата холку, бэйэ эйгэбитигэр эриллэ сылдьарбыт быдан ордук курдук, – Уол сэрээккэлээбитэ буолан баран суунна, Оҕонньорго атаахтаабыттыы, остуол иннигэр кэлэн олорунан кэбистэ. Киһитэ итии чэй кутан биэрдэ. Аһаан баран бөрөнү икки атаҕыттан өрө ыйаан таһааран өһүө маска баайдылар. Уол быһаҕын кыра бурууска төттөрү-таары анньан кылаан таһаара түстэ. Адьырҕаны тыстарыттан саҕалаан сүлэн барда. Оҕонньор Уолга көмөлөһөн саарбаларын сүлэн барда.
   – Ити тыстарын тобугун сүһүөҕүнэн быһан ылан кэбис, мунньан таҥас оҥостуоҥ, үтүлүктэ тиктэрээр. Син биир приемнай пууҥҥа атахтарыгар наадыйбаттар, – Оҕонньор маҥнайгы саарбаны номнуо сүлэн, субалыы олорон сүбэлиир.
   – Ээ, арба, куоракка мантыкайдарбыт төбөлөрүн туталлар эбит. Аһыылара сыалай буоллаҕына, туһаҕа барар эбит. Тыый, тугун эмиһэй, бу бөрө, сыа да сыа тастаах дии! – Уол бөрөтүн аҥаарыгар диэри тириитин таҥнары тардан туран сэргиир.
   – Эмис бөҕө буоллаҕа, кыылы кыайа кыдыйбыт күтүр, хоргуйар диэни билбэккэ сылдьар оҕо. Ол гынан баран, мин бултаабыт бөрөм ырыган этэ, – Оҕонньор бэлиэтээһиннэрин үллэстэр. Саарбаны тиириигэ кэтэрдэн баран, табахтаан бусхатта, иккиһин саҕалаата. Уол тиритии-хорутуу бөҕө, бөрөтүн төбөтүгэр тиийэн, көп тириини таҥнары тардан, кыһаллан айаҕын быһан, сулбу тардан ылла.
   Халлаан лаппа сырдаабыт, Оҕонньор гараас-балаакка оһоҕун оттон киирдэ, халлаан сылыйбытын бэлиэтээтэ. Ахсынньы тиһэх күннэрэ халыҥ былыт аҕалан, тоҥон турбут тыаны сынньатардыы, ичигэс халлаанынан күндүлээтилэр.
   Булчуттар тимир аттарынан икки аҥыы айаннаатылар. Уол Трактор Суоллаах үрүйэни өксөйөн, Лээглээрин баһыгар түһэрдии айаннаан истэ. Айан суола Чомпуулалар кэннэ кыра кыраһалаах, саарба хапкааннара иччитэх атан тураахтыыллар. Хас биирдии тоһуурга тохтоон, эһэ-эһэ айанныыр. Лээглээр баһыгар бэрт дьиибэ суоллары көрөн тохтоото. Халыҥ хаарынан саба бүрүллүбүт күһүҥҥү суолу бэрт эриэхэбэй, тугу эрэ соспут сурааһыннар булчут хараҕар хатаннылар. Уол суоллары үөрэтэ, төттөрү-таары хаамыталаан, хайысхатын быһааран батыста. Өрдөөҕүтэ кутуруктаахтар кыылы дуу, кыра тайаҕы дуу охтороору ыйана сылдьыбыттар эбит. Биир сиргэ балачча төкүнүһүү буолбут, ол гынан туйахтар дьөлүтэ үктээһиннэригэр маарыннаабат. Ойоҕолуу икки өттүттэн бөрөлөр суоллара, эргэ да буоллар, чуолкай биллэллэр. Уол дьиибэргээн салгыы суоллаан истэ. Туох түбэлтэ буолбутун быһаараары, номнуо биэрэстэ курдук батыста. «Чэ, төннүүһүбүн», – диэн толкуйдаан истэҕинэ, иннигэр хара түү кырпайдара хаартан быга сыталларын таба көрөн, салгыы ирдэстэ. Хаама сылдьан хаары тэбиэлээн, кыһыл көмүрүөнү хостоон таһаарда. Хааннаах хаар быыһыттан түү бөлөнөҕү ылан чинчийэн көрбүтэ, эһэкэ гиэнэ эбит. Кутуруктаахтар ыраахтан кыра соҕус эһэни үүрэн аҕалан, манна тоһуйсан туппуттар эбит диэн быһаарда. Өссө төгүл эргийэ хаама сылдьан өлүгү көрдүү сатаата да, булбата. Кэлии-барыы орохторо дии санаабыт сирдэригэр саҥа аҕалбыт туһахтарын тоһуур иитэлээтэ. Салгыы Лээглээри таҥнары айаннаан иһэн эмиэ туһахтары иитэн истэ. Санаатыгар ыарахан хартыына хатаммыта олох ааһан биэрбэтэ, кыраһа суругун сатаан ааҕар харахха, эһэкэ оҕотун бөрөлөр хайдах курдук хаайан муҥнаабыттара илэ көһүннэҕэ. Уол бултаабытын тухары маннык быһылааны өссө көрө-истэ илигэ, дьикти көстүү. «Элбээтилэр эрэ, тугу да тулуппат эрэттэр эбит…» – диэн салла саныы истэ. Санааҕа-онооҕо ылларан, биир сыыйыллыбыт туһаҕы үрдүнэн сүүрдэн ааста. Тохтоон, төннөн тиийэн көрбүтэ, туһаҕын иһинэн биир бөрө холкутук курдаттыы ааспыт эбит. «Оо, сорох туһахтарбын айаҕын олус киэҥ гынар эбиппин», – салгыы көннөрүнэргэ сананна. Хардаат таастардаах дьүүктэ төрдүгэр барыан иннинэ иилбит туһаҕын булла. Чиккэччи туора тардыллан, хаар аннын ыйа сытар эбит. Уол үөрүүтүттэн бурааныттан ыстанан түһээт, торуоһу тардан көрбүтэ, хаар анныгар тоҥ эттик баарын биллэрдэ.
   – Бэрт да бэрт, Байанайга махтал! – саҥа таһааран ылла, үтүлүгүнэн хаары туора-маары хаһыйбыта, бороҥ, көп түүлээх бөрө ойоҕоһо көстөн кэллэ. Иҥнибитэ балачча ырааппыт эбит. Орто тыһы бөрөнү балачча ырычаахтаһа түһэн баран, хоҥуннарда. Бураан олорор олбоҕор бөрөнү хам баайан баран, мэҥэстибитинэн салгыы айаннаата. Уол кыайыы үүннэрбит кынаттаах Лээглээр төрдүнээҕи толооҥҥо ыһылыннаран таҕыста. Арай Киэҥ Үрэх уҥуоргу өттүгэр, талах толоон кытыытыгар, мандааһы тайах турар эбит. Уол маҥнай утаа харабыынын харбаан ылан сэриилиир санаалаах этэ да, туохтан эрэ тохтоон, саатын төттөрү ууран, салгыы сүүрдэ турда. Тайах барахсан уулаах хараҕынан одуулаабытынан туран хаалла. Боругуруон эрэ иннинэ үүтээҥҥэ кэлбитэ, Оҕонньор сарсыҥҥы айаҥҥа бэлэмнэнэн, хомуна сылдьар эбит. Дэриэбинэҕэ барсыахтаах уматык иччитэх иһиттэрин наардаан, тобох көрүүчэйи канистраларга сүөкээн мунньунар.
   – Оо, обургу, эҕэрдэ нокоо! Дьэ, аатырбыккын дии! – Оҕонньор үөрэ көрүстэ. – Тыый, кыра көтөлгүн тоҕо иилиммэккэ барбыккыный?
   – Ээ, оспут суолларбын хостоон үктэтэргэ чэпчэки буоллун диэн сыбыдах барбытым уонна бултуйуом дии санаабатаҕым ээ, – Уол ындыылаабыт бөрөтүн босхолуур. – Сонун да баһаам, дьиэҕэ киириэххэ, сиһилии кэпсиэм.
   Бөрөлөр сиэннэрин туһунан хомолтолоох кэпсээниттэн саҕалаан баран, хайдах бултуйбутун кэпсээтэ:
   – Иҥнибитэ ырааппыт эбит уонна туһахтарым айаҕын киэр гынар эбиппин, көрүүй бу, иһиттэн ылларбыт, синньигэс биитинэн кэппит. Хата хайаан туһаҕын кэрбээн барбатаҕай, бу иннинээҕи туһахпын курдаттыы барбыт этэ, арааһа бу да бөрө буолуо.
   – Мин уоннаах солуур эрэ саҕа кэҥэтэбин, төбөтө эрэ батар гына, – сүбэлиир Оҕонньор.
   – Аны туран салгыы самахха сүүрдэн киирээт, мандааһы турарын көрдүм, сүүсчэкэ эрэ миэтэрэ… – чуумпуран хаалла Уол.
   Оҕонньор болҕойон олорон, кэтэһэ сатаан баран:
   – Ону? Өрө тэптэрдиҥ дуо?
   – Ээ суох, аһынным быһыылаах, бачча тымныыны тулуйан, бу үлүгэр элбэх аһыылаахха түбэспэккэ ордон тураахтыырын… Муостаахпыт, туйахтаахпыт ахсаана олох аҕыйаата да ини…
   – Байанай биэрдэ да биэрэ турааччы, анаан бэрсибитин таах ыыппыккын дуу? – кырдьаҕас толкуйга түһэр.
   – Сирбитигэр бэйэбит хаһаайыннарбыт, аччыктаан охто иликпит, ытан кэбиспитим буоллар, бу кутуруктаахтартан туох уратылаах буолуохпунуй? – Уол хорсун соҕустук көмүскэмиттии хардарда.
   – Чэ бэрт, ити үтэн-анньан көрөбүн, сөпкө толкуйдуур эбиккин, инникигэр оччолоох тайаҕы бултуоҥ турдаҕа. Сиргин бэйэҥ эрэ харыстаатаххына сатанар кэм кэллэ, – хайгыыр Оҕонньор. – Уонна сайылыыр эппитин бөрөлөрбүт бириэмийэлэринэн булунуохпут. Бүтүн ынаҕы да атыылаһар кыахтаахпыт дии. Дьэ, аны биир кыһалҕаны быһаарыахха эрэ, хайдах бу дууһалары дэриэбинэҕэ тиэрдэбит? – ыт оҕолорун ыйар.
   – Оттон Динаҕа дьааһык уйа оҥоруохха ээ, иһигэр куһаҕан ирээһи тириини уурдахха хайдаҕый? – Уол санаатын этэр.
   – Оо, дьааһык буолар матырыйаал бука манна көстүбэтэ буолуо ээ, бу үйэҕэ барыта хордуон дьааһыктар дии. Айаҥҥа хордуон хайдар түгэнигэр оҕолоро саккырыыллар буоллаҕа, – мунчаарар Оҕонньор.
   – Оччотугар ийэлэригэр эрэ уйа оҥоруохха, биирдии ыт оҕотун хоонньубутугар уктан айанныах, – күлэр Уол.
   – Чэ, ону сарсыарда хайдах уйа оҥорорбутуттан көстүө, – түмүктүүр кырдьаҕас булчут.
   Халлаан саҥардыы сырдаан эрэр, булчуттар бурааннара номнуо иккилии сыарҕаларын көлүнэн, таһаҕастарын тардынан, утуу-субуу устуруойдаан, собуоттанан тарылыы тураллар. Икки хос бэйэ-бэйэлэригэр угуллубут, үрдэ аһаҕас дьааһык уйаҕа Оҕонньор ытын симэ сатыыр.
   – Чэ кытаат, Дина, киирэн сыт манна, чолоҥноомо, эмиийдэргин түһэриэҥ бачча тымныыга! – хам баттаан баран, ытын быатын кылгас гына сыарҕа ылаҕар баайан кэбистэ. Онтуката оҕолорун көрдөөн айманан бокуой буолумаары гынна.
   – Бу баар биир оҕоҥ – сонун түөһүн арыйан, Уол ыт оҕотун быктаран көрдөрдө. Сон аннынан түһэн хаалбатын курдук курунан быакаччы тардыммыт.
   – Түөспэр ииктээн кэбиһээйэххин, нохоо! – Оҕонньор бэйэтин иһигэр баары мөҕүттэр.
   – Дьэ, бэһиэлэй айан буолсу! – күлэр Уол.
   – Дьэ, туруннубут! – Уол бастаата, Оҕонньор хойуу буруону арыый аһарда түһэн баран эккирэттэ.
   Сарсыардаттан соҕотох Суор кыланан тыаны иччилээтэ. Иччитэх тимир буочукалардаах, кыра таһаҕас тиэниилээх сыарҕалардаах, икки бураан субуруспутунан Куруҥ Үрэх дабааныгар таҕыстылар. Суор бэлиэ маһыгар тиийэн олордо. Айанньыттар тохтуу түһэн, үгэстэринэн, хаарга алаадьы тэлгэтэ уурдулар.
   Хара Суор атаара хаалла, улахан тыал ыйа үүнэригэр Оҕонньору, Уолу кэтэһэ олорор буолуо.

Күннүк

//-- 18.10.2017. --//
   Сарсыардаттан грузовой Камазка тиэнии буолла. Мин саҥа бураммынан икки сыарҕа состоруулаах тирилэтэн кэллим. Илдьиэхтээх суоппарбыт дьиэтин таһыгар номнуо дьон бөҕө мустубут. Аарааҥҥа диэри аргыстарым – булчуттар, атаарааччылар уонна да атын көрдөөх дьон.
   Балачча өр тиэннибит, бурааннары хаптаһын тырааптарынан үрдүк кууһапка сүүрдэн таһаардыбыт. Уопсайа түөрт бурааны, аҕыс буочука бензини, аҕыс сыарҕаны батардыбыт. Ону таһынан хас биирдиибит бородууктата, бултуур мала-сала, таҥаһа-саба, иһитэ-хомуоһа – барыта батта.
   Үөрэн-көтөн эбиэт саҕана дьэ толору тиэнэн, аара уһун айаҥҥа туох да саккыраабат гына кэлгийэн бүттүбүт. Кэтэһиилээх булка турунар, айанныыр күммүт кэллэҕэ. Айанньыттар уопсайа суоппардыын сэттиэбит. Бары бултуу-алтыы, саарба соноругар туруммут дьоммут. Ситэри дэриэбинэҕэ эбиэттиэх дэһэн, хос тарҕастыбыт. Инньэ гынан, үс чаас саҕана дьэ айаҥҥа туруннубут. Кабина иһигэр баппатахтар кууһапка ыттыын-кустуун айаннаатыбыт. Ол аайы халлаан сылаас, аара буочукалары барытын толору сапыраапкаланныбыт. Алдан өрүспүтүн өрөтөөҕү нефтянниктар муосталарынан туораан, Амма баһын диэки айаннаатыбыт. Халлаан лаппа хараҥаран, уһун айан тымныытын биллэрэн, бэрт бэһиэлэйдик чэйдээбитинэн тиийиэхтээх сирбитигэр кэллибит.
   Камазтаахтар манна биһигини сүөкээн баран салгыы айаннаатылар. Хаалааччылар – мин, кылааһынньыгым Мишук, бырааттара Вадимкалаах Афоня буолан банаардары холбоон, сыарҕаларбытыгар таһаҕастары тиэннибит, баайталаатыбыт.
   Мантан чугастыы «Олонгоро» үрэҕэр – Олег дьиэтигэр хонордуу быһаарынныбыт. Трассаттан хастыыта да кырынан таһаҕастарбытын, бензиннээх буочукаларбытын тыа иһигэр киллэрэн кистээтибит. Олег дьиэтигэр тиийиэхпитигэр диэри номнуо түүн оройо ааста. Тиийбиппит, дьиэни эһэкэ аймаабыт эбит, түннүктэрин алдьаппыт, иһинээҕи малы-салы ыспыт-тохпут. Ол быыһыгар чуумпуран турбут тыаны икки бураан тыаһа толорбутун аанньа, түүнү быһа кутуруктаах үөрэ улуйан кэнсиэр бөҕө буолла.
   Түргэн соҕустук туттан-хаптан бэрээдэктээтибит, хомуйдубут, оһоҕу көннөрөн ньиргиччи отуннубут. Түннүктэри абырахтааппытын кытта үүтээн иһэ сылыйан, киһи кута-сүрэ тохтуур уйата буолла. Аа-дьуо дьэ ыһыктарбытын хостоон чэйдээн, аһаан-сиэн, балай эмэ өр сэһэргэһэ түһэн баран утуйдубут.
   Аргыстарым үһүөн Чомпуула диэн үрэххэ родовой община булчуттара. Дьонноругар бултуу-алтыы айаннаан иһэллэр. Мин бултуур учаастакпыттан улахан сис нөҥүө баар сир. Бааса дьиэбиттэн үс көстөн тахса сиргэ кинилэр баасалара баар, хас да олорор дьиэлээхтэр, хаһаайыстыба бөҕө туталлар. Таба, сылгы иитэллэр, булдунан дьарыгырар биир улахан аҕа ууһа ыаллара олороллор. Онон кэлэ-бара куруутун аргыстаһар, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһэр, ылсар-бэрсэр дьонум.
//-- 19.10.2017. --//
   Сарсыардаттан хомунан айаммытыгар туруннубут. Аргыстарым улахан канадскай снегоходтаахтар, онтукаларыгар икки толору сыарҕаны состорбутунан үһүөн айанныыллар.
   Мин, сабыс-саҥа бурааннаах киһи, чэпчэки соҕустук икки быһаҕастык тиэниллибит сыарҕалаах инники суолу үктэппитинэн бастааччы буоллум. Айанныырга үчүгэй, хаар түспүтэ абыраата. Ол гынан баран, сир ириэнэх сытар буолан, аара үрэхтэрбитин туоруурга син моһуок соҕус. Хата, элбэх буоламмыт эрэйи көрбөтүбүт. Хоммут дьиэбититтэн икки аҥаар көс айаннаан, күнүс биир саҕана дьэ мин бааса дьиэбэр кэллибит. Аара суол-иис элбэҕэ көрөргө киһини үөрдэр, халлааммыт даҕаны арыый хатаан, бурааннарбыт улаханнык итийбэккэ этэҥҥэ кэллибит.
   Мин да үүтээммин кырдьаҕас туора көппөтөх, эмиэ арбайдаабыт аҕай. Түөрт миэтэрэ үрдүктээх дэлкэни [16 - Дэлкэн – (эбэҥк.) лаабыс, холбо.] кытары ыспыт. Хас да сылы быһа мунньуллубут хаһаас бородууктаны булан күннээбит. Дьиэ үрдүгэр кытары тахсан, сарай иһигэр таҥаһы-сабы, малы-салы дэлби чүүччэйбит. Уолаттар чэйдии түһээт, салгыы айаннаатылар, арба, аара биир улахан сыарҕалара алдьанан, мин сыарҕабын уларсан, таһаҕастарын онно көһөрөн холбоннулар.
   Мин аара таһаҕаспыттан кыра хаалбыт буолан, биир да сыарҕанан сөп буолабын уонна дойдубун булбут киһи буоллаҕым.
   Омук тэрилэ барахсан тыаһа начаас иһиллибэт буолла. Тыа иһэ чуумпуран, ыппынаан иккиэйэҕин атаара турбутунан хааллыбыт. Хаары тэбиэлээн дьиэ тула ол-бу ыһыллыбытын хомуйдум, иһити-хомуоһу булан киллэрдим. Радиоприемнигым эрэйдээх алдьаммыт, хата, рация кожух кобураалаах буолан хайаста эбитэ буолла. Онтон хараҥарыар диэри мас мастаатым, икки сыарҕа курдугу состорон аҕаллым, хата, бөтүөнү булан уу бастым. Онтон өргө диэри дьиэ иһигэр үлэлээтим, иһити-хомуоһу сууйан-тараан син сааһылаатым. Ордук үөрбүтүм диэн кырдьаҕас хайыһарбын тыыппатах, тыс бүрүөһүннээх саҥатык хайыһар сыана бөҕө буоллаҕа. Ыппын аһатан, уйатын көннөрөн, абырахтаан, миэстэтин буллардым. Ытым туһунан эттэххэ, табаарыспар балтараа сыл анараа өттүгэр тыһы ытым төрүөҕүттэн биэрбитим. Быйыл ол доҕорум бултуу барарбар уларсыбыта: «Чэ, бэйэн оҕоҕун үөрэттэҕиҥ буоллун!» – диэбитинэн. Онон үөрэҕэ суох эдэр ытынан бултуу туруммут киһибин. Син саарбаҕа ыты үөрэтэр уопут баарын үрдүнэн, төһө удьуор булчут ыт буолара биллибэт, маҥнайгы күннэргэ дьэ эриһиини эрэйэр буоллаҕа. Көрүҥэ модьу-таҕа, орто ыттан улахан уҥуохтаах, маҥан, харалаах-кыһыл элэмэс.
   Дьонум астаан ыыппыт алаадьыларынан, ытыс чэйинэн, маҥан кылынан уоппун аһаттым, алгыһы сатаабат буолан, көннөрү баҕа санаабын сибигинэйэн, сирим-уотум иччилэриттэн көрдөстүм.
//-- 20.10.2017. --//
   Ичигэс түүн буолбут. Сарсыарда лаппа сырдаабытын кэннэ хойут уһугуннум. Уу чуумпу. Кыратык кыраһалаабыт, салгыы утуйуох санаа киирэн ылар, арааһа, былыт баттыыр. Уон иккигэ диэри дьиэ таһыгар эмиэ ону-маны үлэлээтим, аҕалбыт бородууктабын, килиэппин кутуйах, чыычаах тыыппат гына харайдым. Бураммын көрүннүм, вентиляторын кура босхо барбытын чиҥэттим. Дьэ уонна олорор хотоолбун өксөйөн тахсан Лэглэкэ хайа үрэҕэр түстүм, онтон Лэглээр диэн улахан салаа үрэхпин өксөйө суоллаатым. Сүүрбэччэ хапкаан үттүм. Дьэ манна кыратык хапкаан, мэҥиэ туһунан сырдатан ыллахха маннык:
   Уопсайынан, сүүрбэччэ сыл саарба булдугар эриллибит киһи бэлиэтээн көрүүбүнэн, саарба хамсааһына эрдэ саҕаланар. Хаар халыҥаатаҕын, халлаан тымныйан истэҕин аайы хардыы аһыыр ыыра кэҥээн, саҥа миэстэлэри, сирдэри былдьаһыы барар, саҥа төрүөх көһөн биэрэр, кэлии саарбалар үтүрүйсэн айаннаан, кыстыыр, баай сири-дойдуну көрдөнөллөр. Дьэ, ол оннук хамсааһын кэмигэр хапкааҥҥа, араас тоһуурдарга, сохсолорго ордук киирэр, бултатар кэмэ саҕаланар. Аны халлаан ичигэс соҕус буолан, бэлэмнээбит мэҥиэлэриҥ дөйө тоҥо охсубаттар. Сыттарынан ымсыырда тураллар, сэҥээриилэрин тардаллар. Ол иһин сезон саҕаланна даҕаны, саарба күндү түүтэ ситтэҕинэ, маҥнай, ытынан бултуурга күнү бараабакка эрэ, тоһуур хапкааннары үтэр ордук диэн түмүккэ кэлбитим. Ол иһин кэллэ-кэлээт маҥнайгы сыалым – баар хапкааннарбын барытын үлэлэтэн барыы. Тугу мэҥиэлэнэриҥ, дьэ, сир-сир араас быһыылаах, дьыл аайы эмиэ уларыйар. Ол гынан баран үөһэ бэлиэтээн ааспытым курдук, көс айан саарба бу маннык ичигэс күннэргэ мэҥиэни мээнэ сирбэт, хапкааҥҥа дөбөҥнүк үктүүр. Үксүгэр аалыҥ [17 - Аалыҥ – көһөн иһэр көтөр, кыыл.] улардар аччык буоланнар, мэҥиэ баар эрэ буоллун.
   Бэйэм аны куруутун уларытан, үөрэтэн, боруобалаан көрөр үгэстээх буоламмын, ый аайы мэҥиэм араастаах. Санаабар, табыгастаахтан табыгастааҕы тутта сатыыбын. Биир универсальнай, куруутун ымсыырдар мэҥиэ суох буолуо ээ. Ол да дьэ, син үлэттэн тахсар, элбэҕи үтэр буоллахха, мэҥиэ мунньунааһына, бэлэмнээһинэ. Быһа эттэххэ, быйыл куораттан куулга уонча охтон өлбүт дьиэ кууруссаларын сыалайдыы илдьэ кэлэммин, ону мэҥиэлээтим. Инники киирэн эттэххэ, биир кууруссаны уон икки, уон үс мэҥиэҕэ тырыта тыытан араарабын, син сыттана түһэр гына салапааҥҥа уган оһох үрдүгэр ыйыы түһэбин. Түүлээх, сыттаах, эттээх куһуок сапка эргичиҥнии турара, санаабар, саарба кэллэ да ааһа барыа суохтаах диэн.
   Хаар халыҥа этэрбэс быатыттан өссө биир тутум үрдүк курдук, бураан бэркэ оймуур, баччаларга кытаатан суоллары үктэтэр наадалаах. Киэһээҥҥэ диэри икки көс усталаах суолланным, аара суол-иис үөрэтэбин, саарба син онон-манан баар курдук. Бөрөлөр эргэлэринэн үстээх үөр кэлэр-барар эбит. Кыыл табалар суоллара кэмчи курдук көрдүм. Мас көтөрө көһүннэр диэн баҕа санаалааҕым, туолбата. Маҥнайгы булт күнэ итинник түмүктэннэ.
//-- 21.10.2017. --//
   Халлаан тымныйбыт, күннээх чаҕыл күн үүммүт. Градуснигы эһэкэн эмиэ бырастыы гымматах, төһө тымныы эбитэ буолла. Ытым эмиэ баайыллан сайыһа хаалла, хапкаанныыр күммэр ыта суох барааччыбын. Маннык күннэрбин хара үлэнэн ааҕабын. Хас биирдии хапкааммын дьэ кыһаллан аҕай үтэбин, сорох дьон ааһан иһэн начаас айаҕын атыттылар, мэҥиэ ииллилэр да бүттэ дииллэр. Суох, миэхэ оннук сылайдахпына да сатаммат дьыала, дьиҥэр, сөпкө этэллэрэ буолуо, төһөнөн түргэн, судургу да, онон ордук диэн. Ол да иһин күҥҥэ түөрт уончаҕа тиийэ үтэр дьон эмиэ бааллар.
   Дьэ мин, дьээлтирдии сытыйан, кыҥаан, сороҕор кистээн, арыый уларытан үттэхпинэ астынабын, инньэ гынан, бириэмэ бөҕө ыытабын. Бу күҥҥэ Трактор Суоллаах үрүйэни өксөйөн, Лэглээр баһыгар түһэн, таҥнары киирдим. Бэҕэһээҥҥи суолбар утары тиийэн, биир туора көстөөх эргиир буолла. Барыта 26 хапкааны үттүм, сороҕо сиргэ уйалаах, сороҕо өкүр маска аһаҕастыы тимир тоһуурдар бултуу хааллылар. Ол сылдьан Трактор Суоллаахпын өксөйөн иһэн, кыыллар суолбун туораатылар, саҥаларынан үһүөлэр. Бурааммын быраҕан, сатыы ирдэстим. Эрдэ хаардаан баран улаханнык ириэрэ сылдьыбыт эбит, онтон чараастык үрдүгэр түспүт. Дьэ ол маҥнайгы хаар балачча тоҥоттоох буолан тыаһа-ууһа сүрдээх. Хаамарга хачыгыраан, чарча күтүр буолбут. Кыылларым олох ыраахтан тыаспыттан ыстаҥаласпыттар. Сыппын биэрбэтим, бэйэбин көрө иликтэр диэн уоскутунан хос эккирэтистим. Балачча хайса түһэн баран эмиэ үөмэн киирдим, ыраас хайа кэлискэтигэр [18 - Кэлискэ – (түөлб.) хайа модьоҕото.] уоскуйан аһаан барбыттар. Ыраахтан көрүөм диэн аа-дьуо үөмэн иһэбин. Суох буоллаҕа, эмиэ ыстаммыт суолларын эрэ көрөн хааллым. Хаар арыый халыҥыар диэри сүгүн бултатыа суох диэн түмүккэ кэллим. Саатар ыраас, чуумпу халлаан турар, тыас ыраахха диэри иһиллэр. Ол да буоллар атахтарым астыннылар, харахтарым сымнаатылар, кыыллар бааллар эбит. Булт дьыла саҥа саҕаланнаҕа дии, инникигэ сырдык эрэл элбэх эбит.
   Бэҕэһээҥҥи эргийбит суолбар киирэн холкутук сүүрдэн истим. Санаам сырдык, биир улахан эргиир үтүллэн, үөрэн-көтөн борукка айанныыбын. Ол иһэн бэҕэһээ үтүллүбүт хапкааннарга иҥнибит кукаакылары, оҥолору хомуйталаатым. Дьэ сор диэтэҕиҥ, кинилэр тоһуурдары эһэн, иҥнэн, мэҥиэни буортулаан эрэйдииллэр, бэйэлэрэ да былдьанаахтыыллар. Арай эргэ куруҥ кытыытыгар биир оҕо саарба иҥнэн номнуо сойбут, бу ыйанан турарыгар тиийэн, үөрүүм үксээтэ. Булт дьыла арыллыбытынан диэн буолла.
   Киэһэ уу чуумпуга олорон сүллүм, сууйан-тараан баран тиирэн кэбистим. Радиоприемник үлэлээбэтэ хайдах эрэ чуҥкук соҕус да, санаарҕыырга соло суох курдук. Хойутуу рациябын антеннатын тардан холбоон көрбүтүм эмиэ үлэлээбэт.
   Арба, уот-күөс туһунан кылгастык сырдаттахха, аныгы үйэ дьоно светодиод лаампанан сырдатынан олоробут, аккумулятор тиэйэ сылдьабыт, онон рация да истэбит, суотабай телефон да ииттэрэбит, портативнай телевизор оҕотун, проигрыватель холбуубут. Аккумулятор сэрээтэ олордоҕуна бурааҥҥа ииттэрэбит.
   Түүн оройо ытым үрэн уһугуннара сырытта, сэрэхтээх соҕус кэм, сытан иһиллии түһэн баран тахсыбытым, нэтээги кэлбитин үрэр эбит.
//-- 22.10.2017. --//
   Кыраһалаабатах, былыта суох халлаан. Күн аайы бултуур былаан халлаан туругуттан тутулуктаах. Кыраһа саҥа суол таһаарар күҥҥэ табыгас, тыал-буурҕа күн кыыл, тайах чугаһатар. Ыраас халлааннаах тымныы күннэргэ хапкааннаан, бураанынан сүүрдэн туһана сатыыбын.
   Айан суолун устун Куруҥ Үрэх баһыгар тиийэн, Олегтыын Олонгоро сиһин кыраныыссатыттан саҕалаан хапкаан, күлээмэ үттүм. Урут табалаах эрдэхпитинэ олоро сылдьыбыт сарааннарбытыгар таарыйталаатым. Уопсайа уон үс эрэ тоһуур үттүм. Бөлүүҥҥүнэн, икки сиргэ кыыл үөрдэрэ суолу быһа көппүттэр. Ирдэспэтим, хата Куруҥ Үрэх баһын диэки улардар суоллара баара да, бэйэлэрин бу диэн көрбөтүм. Урукку дьылларга холоотоххо, сугун соччо үүммэтэх, кутуйах син баар курдук.
   Саарба аһылыгын бэлиэтии көрө сылдьыахха наада, мас көтөрө, сугун, кутуйах төһө дэлэйий да түүлээх даҕаны элбэх буолар.
   Үүтээммэр эрдэ соҕус эргиллэн кэллим. Күнүс уолаттар – чомпуулалар кэлэн барбыттар эбит, сыарҕабын тоҕо эрэ аҕалбатахтар. Манна хаалларбыт таһаҕастарын, буочука бензиннэрин тиэнэн төттөрү барбыттар. Хата, икки буһарыы эт кэһии аҕалан ыйаабыттар, ону таһынан мас арыыта, туус – үнүр үлэспиппин аҕалбыттар. Саппааспар арыы да, туус да хара баһаам этэ да, «хаһаайын» арбайдаабыт этэ.
   Эрдэ кэлбиччэ, сололоммучча, рациябын хаһан көрдүм, аны кэлэн алдьаммыт сэптэн тоҕо куттаннахпыный диэн, куорпуһун устан токуруйан хаалбыт буочука курдуктары көннөртөөн, схематын испиирдээх баатанан соппута буоллум.
   Биир сопротивление курдук төгүрүк сэп изолентанан эриллибитэ хоҥнубутун хостоон изоленталаан биэрдим.
   Радиомеханик курдук сананан баран, дьоһуннаахтык төттөрү хомуйан холбоон көрдүм. Дьоҕойон үлэлээн кэллэ, дьон эфиргэ кэпсэтэллэрэ иһилиннэ. Аны бэйэм саҥам барбат эбит, тангентабар үрэн көрдөххө уота да кылбаҥнаабат. Чэ буоллун, ити да кыайыы диэн үөрдүм. Ол киэһэ сонун бөҕө иһиттим, рация кэпсээнэ туспа эйгэ, төһө да кыычыгыраатар-хаачыгыраатар, элбэх киһи бэйэ-бэйэлэрин булан кэпсэтэллэр, тиийбэтэхтэр салгыы киминэн эмэ тылбаастаталлар. Онон сэргэх киэһэ буолла. Чомпуула табатын миинин иһэн, этин сиэн астына хоннум. Ытым түүн эмиэ биирдэ-иккитэ нэтээгитин үрэ сырытта, соруйан дьээбэлии кэлэр дуу, сатана кыыла.
//-- 23.10.2017. --//
   Сарсыардаттан ылааҥы күн буолла. Хотоолум үрүйэтэ тарыҥ бөҕө буолбут. Үс салаа тумулларын хапкаанныы сырыттым, маҥнайгы тумулга суоллаан иһэн кыыллары ыстаннартаатым. Бурааным тыаһыттан үрүө-тараа ойон биэрбиттэр. Иккис тумулга эмиэ кыыллар саҥа суолларын буламмын, бу сырыыга бултаһан көрөрдүү сананным. Балачча сатыы хайсан иһэн, аны туран икки сабыс-саҥа тайахтар суолларын булан, олорго көстүм. Үөмэн кэриэтэ хайбыта буолан истим, тыал мин диэки эрээри, тохтоон ылар, эбиитин эргитэр эҥин. Икки биэрэстэ кэриҥэ ирдэһээт, ыстаннартаан кэбистим. Булт дьыла саҕаланыыта эт булунар, бултуу охсор наада, кэлин тымныйдаҕына кыайтарбат буолуо. Аҥаардас кэнсиэрбэ аһылыктаах сатыы булчут өр барбат, сэниэ-кыах бүтэр.
   Эмиэ хаар тоҥото мэһэйдээтэ дии санаатым. Үргүбүт тайаҕы сатыы киһи бултаабата чахчы, ситтэрбэт. Төттөрү бурааммар кэлэн салгыы тоһуурдарбынан дьарыгырдым. Хата түөрт бочугурас бултаатым, түөстэрин эрэ хаалларан барытын бэртээхэй мэҥиэ оҥоһуннум.
   Бүгүн эрдэ биэс саҕана үүтээммэр кэллим, хотоолум үрүйэтэ өссө эбии угуттаабыт. Киирии суолум бүтүннүү киэҥ тарыҥ буолбут, уута олох сүүрэн уста сытар. Киэһээтин тыал күүһүрэн барда, түүнүн да уҕараабата.
//-- 24.10.2017. --//
   Тыал тыаһыттан уһугуннум, номнуо суһуктуйан, сырдаан эрэр эбит. Дьэ, кыыллыырга табыгас халлаан буолбут, күннээҕи былаан – сатыы эт көрдүү барарга диэн буолла. Рюкзакпын тэринэ оҕустум, котелок, ыһык оҕото, саппаас үтүлүк, банаар. Буурҕа күҥҥэ таҥас-сап эмиэ сөптөөхтүк кэтиллиэхтээх, онон тыал хоппот чэпчэки бириһиэн кууркабын уктан илдьэ барабын. Киэҥ Үрэҕи туораан, утары улахан тумулга таҕыстым, манан өссө бураанынан айанната иликпин. Онон ньэкээлээх кыыллар баар буолуохтаахтар. Эргэлэринэн син суол бөҕө быстым да, бэйэлэрэ бааллара биллибэт. Урукку суоллар үксэ Куһаҕан Төрүттээх төрдүн диэкилэр диэн быһаардым. Онно эмиэ улахан тумуллаах, уруккуттан кыыл тутуһар сирэ. Хайаны үөһээҥҥи кэлискэтинэн кыйа Куһаҕан Төрүттээх диэки хаамтым. Балачча бараат, биир соҕотох кыыл суолун булан ирдэстим, начаас сытыытыгар тиийэн хааллым, номнуо ыстаммыт. Бэйэбин көрбүт буолсу, түөрт атах түспүт. Тумул оройугар чугаһаан иһэн дьэ үөр кыыл биир орох үктээн утары ааспыт суолларын буллум. Бурхайа сытар сабыс-саҥа суол. Хата тыалым оруобуна уун-утары буолан биэрдэ, аны ол быыһыгар хойуутук хаардаан ылар. Тыа иһэ күүстээх тыалтан куп-куугунас. Бары өттүнэн табыгастаах буолла диэн үөрэ иһэбин. Кыылларым лоп курдук хайаны аллара хоту киирдилэр, тарҕаһан аһыы-аһыы баран истилэр. Ити көрүөм, бу истиэм дии-дии, үөмэн истим. Арай утары суолларбын өссө саҥаларынан орохтоон төттөрү үөһэ хайысхаланан бардылар. Торуосканан булкуйан көрбүтүм, бу мин иннибинэ ааспыттар. Аны саатар утары кэриҥэ, сибилигин кэлбит сирим диэки сэргэстэһэ өрө бардылар, мантан бу тыал сыппын чопчу кинилэргэ тиэрдэр буоллаҕа. Оо, кыһыйдым даҕаны, былыр үйэҕэ ойоҕоспуттан ыстаҥаласпыттары көрдүү сылдьар сорум буоллаҕа диэн санаа-оноо бөҕө буоллум. Чэ, хайыамый, туруом дуо, дьол хараҕа суох, баҕар туора барбыттара буолуо диэн баран киэҥник, сыппын биэрбэккэ буола сатаан хайсан бардым. Син балачча туоранан үөмсүбүтэ буола-буола суолларыгар чугаһаан көрөбүн, кыылларым эмиэ арахсыбыттар. Хаһан аһыы-аһыы баран иһэллэр. Ол сылдьан өйдөөн көрбүтүм – үһүөлэр эрэ уонна үһүөн улахан кыыллар. Мунчааран ыллым, маҥнай эккирэтэр үөрүм элбэхтэрэ, эбиитин тугуттаахтар эҥин этэ. Салгыы туора тахса-тахса, сыппын эрэ ылбаталлар ханнык дии-дии сонордоон истим. Арай тумулу нөҥүөлүөхчэ буолан истэхпинэ, ыркый быыһынан ыстаҥалаһаллара көһүннэ. Биир дьэргэ быыһынан элэҥнииллэрин тоһуйан туран иккитэ ытан хааллым, сонно ойоҕоспор биэс уонча хаамыылаах сиртэн биир хап-хара өҥнөөх күөрбээ [19 - Күөрбээ – (эбэҥк.) сүүлэн бүппүт, муоһа түһэ илик атыыр кыыл таба.] ойон турда. Хата, биирдэ эрэ ытан кэбистим.
   Оо, бу үөрүүнү! Ыстанан тиийбитим, хара атыыр кыыл сонно миэстэтигэр охтубут. Үргүччү саабын бэлэм туппутунан маҥнай ытыалаабыт кыылларым диэки бардым. Суолларын үөрэтэн көрбүтүм, үһүөн оруобуна саҥа сыппыттар эбит, салгыы ойуоккаласпыт суолларын батыстым. Арай син тэйэ түһээт, биир кыыл сиэлэн, атаҕын быраҕаттаан, кирдээхтик суоллаата. Онтон хааннаах түү кырпайын буллум. Таптарбыт эбит, истэппит буолсу, хойуу хаан тоҕо эрэ бырдаҥалаабатах. Сотору буолаат, ыркый бүтүүтүгэр, үрүйэ бүүкээҕэр умса түһэ сытарын булан, үөрүүм өссө үрдээтэ. Чэ бэрт, эт бөҕө бултанна. Бириэмэ үс аҥаар буолбут, уоскуйан уот оттон чэйдээтим. Мааҕын сарсыарда аҕыс аҥаартан хаампыт киһи син сылайбыт эбиппин. Илистэ сылайбытым иккис кыылбын сүлэн-астаан бүтэрэрим саҕана билиннэ, сис тоҥхооруҥнаан нэһиилэ өҕүллэр буолла.
   Булпун харайан дэвун оҥорон баран бураанынан ньүһүдьэллииргэ табыгас ыраас соҕус сиринэн дьиэбэр төнүннүм. Үрэххэ киириибэр, аһаҕас сиргэ тыал сүрдэннэ, бириһиэн кууркам абыраата. Үүтээммэр сүүскэ кэтэр банаарынан сырдатан тиийдим. Ытым бааллан олох моруу буолаахтаабыт, барахсаны босхо ыытан сүүрдэ түстүм. Хойут утуйарым саҕана биирдэ тутан баайдым. Түүн тыал арыый уоскуйда. Сибиэһэй бүөрдэри ыһаарыланан күндү күммүн түмүктээтим. Сыттым, билигин да харахпар адаарыйбыт муостаах күөрбээлэр көстөллөр.
//-- 25.10.2017. --//
   Эмиэ тыаллаах күн, арыый тымныйбыт, хотоолум тарыҥа хам тоҥмут, дьиэбиттэн аллара айан суолугар диэри хаҥкылаах киһи төттөрү-таары сүүрүө эбит. Бүгүҥҥү күҥҥэ эт ньүһүдьэллээтим. Урукку хапкаан үппүт суолбунан тумулу өрө суоллаан тахсан баран, дэвуммар диэри тыаны чохороонунан солоон суол оҥордум. Улахан сыарҕам Чомпуулаттан кэлэ илик буолан кыра көтөлбүнэн сырыттым. Иккитэ кырынан киэһээҥҥэ диэри эппин дьиэбэр тиэртим. Тугу да таах бырахпатым: истиин-хаанныын барытын тиэйэн аҕаллым. Тоҥ хааны ыт хааһытыгар кыра куһуоктуу кутан буһарабын, оччоҕо ыт ыран-охтон биэрбэт буолар. Уопсайынан, түөрт атахтаах доҕоргун үчүгэйдик аһата сылдьар наада: сарсыарда эрдэ кыратык, киэһэтин төһө кыайарынан.
   Хараҥарыан аҕай иннинэ кыылларым көҥдөйдөрүн хол, буут араарталаан тоҥоро быраҕаттаатым. Истэрин хаарынан сайҕаан мэҥиэҕэ диэн туспа харайдым. Ыппын сибиэһэй тыҥаттан быһа сотон күндүлээтим.
   Оо, дьэ бэрт киэһэ буолла, эт хотойорунан буһарынан, быыһас буруолаппытынан амсайан, астына аһаатым. Дьэ, аһыыр эт көһүннэ, аны туран түүлээҕи кыайа бултуохха-алтыахха наада.
   Рациям эмиэ моһуогуран, туох да сонуну билбэккэ, ыппынаан эрэ кэпсэппитим иккис хонуга буолла. Түүн эмискэ «түксү» диэбиттии тыал тохтоон хаалла, дьиибэ.
//-- 26.10.2017. --//
   Халлаан күннээх, кыра-кыралаан, эрдэттэн уһаныы бөҕө буоллум. Чугастыы, сиртэн балтараа миэтэрэ үрдүктээх түөрт маска долбуур курдук саҥа дэлкэн оҥоһуннум. Онно тоҥмут эппин сааһылыы кыстаатым уонна күөх дьүһүннээх кытай бириһиэнинэн бүрүйэ суулаатым. Чыычаахтар, кукаакылар баракаастаабатыннар диэн, үрдүк буоллаҕына, эбиитин атахтарын пластиковай бытыылканан эрийэ саайдахха, кутуйахтар да тыыппаттар.
   Дьэ оннук ыксаабакка эбиэттээн баран, ыппын сыарҕаҕа олордубутунан, хапкааннары эргийэ, бэрэбиэркэлии Лэглээрим баһыгар айаннаатым.
   Трактор Суоллаахха дабайар тумулум үрдүгэр баар маҥнайгы хапкааммар саарба мэҥиэтин сиэбит. Сиргэ үтүллүбүт хапкааҥҥа кукаакы иҥнибитин сиэбит, онтон мэҥиэтин аймаабыт. Кыраһаҕа суола бу бүгүн күннээбитэ көстөр. Салгыы икки сүүсчэкэ миэтэрэ аллара баар тоһуурум диэки бураан суолун устун ойо турда.
   Арай сыгынах кэннигэр хапкааннаах сиэрдийэбэр туох эрэ хараарыҥнаан ылла, иҥнэн олорор диэбитим, саҥа кэлэн мэҥиэни тарбыалыы сатыы олорор эбит. Биһигини көрөөт, ыстанна. Ойон түһэн сыарҕаҕа баайыллан олорор ыппын төлө тардан кэбистим. Оо, ойдо ээ, дьэ, ыраатыннарбакка саба сүүрэн кэлэн, саарбатын маска таһаарда. Бэртээхэй хартыына, барытын бурааным үрдүттэн көрөн турабын. Тайсон үрүү бөҕө, омунугар маска ытта сатыыр, хайгыы-хайгыы, кигэ-кигэ чугаһаатым. Ыппын үөрэтэ таарыйа, маҥнайгы саарбатын хойобун оҥорон ытан түһэрдим. Өр охсуспатылар, ытым тутан кэбистэ дуу, хойобун саарба бэйэтэ өллө дуу, уопсайынан, булду кытта билсиһии буолла. Тайсон киниттэн туох ирдэнэрин өйдөөтө быһыылаах. «Бырах!» диэн хамаанда кэннэ, хата, уоба сылдьыбыт саарбатын сонно ыһыктан кэбистэ. Астыныар диэри хайгыы-хайгыы маанылаатым, имэрийдим. Салгыы Трактор Суоллаахха түһэн өксөйдүбүт, аара эстибит хапкааннары иитэ-иитэ Лэглээр диэки айаннаатыбыт. Аллараа Лэглээр үрэх уутугар киирээт, утуу-субуу хапкааннартан икки иҥнибит саарбаны ыллым. Дьэ бэртээхэй, биирэ хап-хара, биирэ сырдык соҕус да буоллар, иккиэн улахан атыыр саарбалар.
   Таҥнарылаан иһэн, биир саарба бөһүөнэх соҕус суолун булан ирдэстибит. Хайсан-хайсан саҥатыгар таһааран ыппын ыыттым. Маҥнай бэрт үчүгэйдик ыстана турбута да, сотору ситэн ыллым. Ытым үрүйэ иһигэр суолун сүтэрэн төттөрү-таары ойуоккалыы сылдьар. Дьиҥэр, чугас соҕус саарбатын ыстаннарбыт эбит. Онтукайа киитэрэйдээн үрүйэ ыркыйыгар куотан муннарбыт. Хас да хос суолун буллара-буллара ыыттым да, ситтэрбэтэ. Хараҥаран, сонордуурбутун бырахтыбыт. Ол да буоллар улаханнык хойутаабакка аҕыс чаас саҕана дьиэбитигэр кэллибит. Хойукка диэри түүлээхпин таҥастаан баран утуйдум. Үчүгэй кыайыылаах күн түмүктэннэ.
//-- 27.10.2017. --//
   Хаардаабыт, ичигэс халлаан. Үс Салааҕа хапкааннарбын көрө таарыйа саарбалыы айаннаатыбыт. Ытым хата сыарҕаҕа олоро номнуо үөрэнэ охсубут. Маҥнай кылгас гына баайар этим. Билигин холкутук да баайдахпына мөхсүбэккэ айанныыр буолбут. Ити сэниэтин быһымаары харыстаан айаҥҥа олордор дьүһүнүм. Үс Салаа бастакы тумулугар саарба саҥа суолун булан ыппын ыыппытым, ыстана турда. Үөрэ санаабытым баара – тумул үрдүгэр тиийэн бэҕэһээҥҥи кыыллар суолларын баппыт эбит. Дьэ, эдэр ыт диэн итинник, саарбатын быраҕан улахаҥҥа бардаҕа ити. Кыыл таба ыкка ситтэрбэт даҕаны, ситтэрдэҕинэ да туран биэрбэт эбээт. Ыппын ыҥыра сатаатым, халлааҥҥа ытан көрөбүн даҕаны, кэлбэтэ. Хайыамый, бурааммар төнүннүм. Тиийэн тимир көлөбүн собуоттаан, тыаһыгар ытым кэлиэ диэн, балачча көһүтэ түстүм. Онтон үнүр хапкааннаабыт суолбунан айанныы турдум. Иккис тумул үрдүгэр тиийэн иһиллии таарыйа эмиэ өр соҕус тохтоотум. Үрэрэ иһиллибэт, бурааны да суоллаан батыһан иһэрэ биллибэт. Аны киһи өссө биир долгуйара баар: хапкааннары эһэ үөрэниэн сөп, түөкүннээн мэҥиэ сии үөрэннэ да, куһаҕан майгыланыан сөп. Эбиитин хайа эмэ күүстээх хапкааны үктээн өргө диэри атаҕын эчэтиэн-оһоллонуон сөп. Хаарыан булт кэмин куоттарар улахан кыһыы. Үһүс тумулга тиийэн, хата, биир саарба тэптиргэҕэ тэптэрэн ыйанан турарын ыллым. Чэ, син өттүк харалаах дьиэлээтим, ыппын көрдүүрдүү төнүннүм. Үрэхпэр киирэн таҥнарылаан истэхпинэ бураан суолугар кыыл табалар ойон таҕыстылар, миигин көрөөт туора ыстаҥаластылар. Көрүөх бэтэрээ өттүгэр харахха көстүбэт буоллулар. Тохтоон кэлбит суолларын устун хаама түстүм. Ытым ити кыыллары эккирэтэ сылдьара буолуо диэн. Эмиэ балачча кэтэһэн олордум. Термостан чэй иһэбин, сынньана түһэбин. Оннук хас да сиргэ тохтуу-тохтуу ыппын ыҥырабын, хараҥарыахча буолла. Ханан да суола биллибэт, бастакы тумулга тахсыбытынан сүттэ. Чэ, өйдөөх ыт буоллаҕына кэлиэ диэн баран, дьиэлээтим. Кэлэн аһаан-сиэн баран, холбоҕо тахсан тугу эрэ көрдүү сырыттахпына ытым барахсан тиийэн кэллэ. Тута атаҕын одууластым, тутан-хабан көрдүм, үчүгэйгэ дылылар, хата хапкааннары таарыйбатах быһыылаах. Мөҕө барбакка, тото аһатан баран уйатыгар баайан кэбистим.
//-- 28.10.2017. --//
   Халлаан чаҕылхай, тымныы соҕус, кыраһа суох. Онон салгыы хапкааннарбынан дьарыгырдым. Өртөөҕү үрэхпин, Кылалааҕы үттүм. Бастакы салаатын баһыгар диэри суоллаатым, онон-манан хапкааннаатым. Хайдах эрэ соччо сонуна суох күн буолла, саарба суола кэмчи курдук. Син уһун «путик» [20 - Путик – (нууччалыыттан киирии, түөлб.) тоһуурдары ситимниир суол.] оҥордоҕум эбээт. Уһукпар диэри син сүүрбэттэн тахса биэрэстэ буолар. Ол тухары үс-түөрт эрэ саарба баарын курдук. Кыыл, тайах суола олох да суох. Мас көтөрүн эбиниэм диэн тозовкабын иилинэ сылдьабын. Көннөрү хапкаан эрэ үлэтэ күн буолла. Киэһэ хата рациям тиллэн кэлэн, син сонун иһиттим. Алдан эбэ турара ыраах дэһэллэр, ичигэһэ бэрдиттэн кыдьымаҕа ууллан хаалар үһү. Онон Сааскам да кэлэрэ уһуур буолла.
//-- 29.10.2017. --//
   Утуйуу бөҕө утуйбуппун, былыкка баттаппыт эбиппин. Тоҕус саҕана саҥа туран ыксал бөҕөнөн хомунан айаннаатым. Хаар бөҕө түһэ турар. Ыппын эмиэ сыарҕаҕа олордубутунан Кылалаахпын салгыы хапкаанныы бардым. Аара саарба саҥа суолун биэрдэ да, ыттыыр былааннаахпын. Кылалааҕым иккис салаатын үттүм, онтон үрэҕим баһыгар диэри суоллаатым.
   Күнү быһа үлэлэһэн айаннаан баран, Кылалаах баһыгар тиийэн дьэ бүгүҥҥү саарба суолун буллубут. Сатыы ыппын сиэппитинэн сыа мастаах хайаны кыйа эккирэтэн бардыбыт. Олох оҕуруо суолу, ньэкээрэ сылдьар саарбаны бэйэтин эккирэппэккэ, киэҥ соҕустук хайан ыла-ыла ситэн кэллибит. Хойуу сугун угун быыһыгар биһигиттэн тыаһырҕаан ыстаммыт суолун булаат, ыппын төлө тартым. Тайсон даҕаны сытын эрдэттэн ылан дьүккүҥнээн испит буолан, босхо ыытааппын кытта буулдьалыы ойо турда. Омунугар хаста да аһара ойо-ойо син суолун булан салгыы эккирэтэр. Хаар өссө да чараас соҕус буолан, улахан атыыр саарба ойоро сүрдээх эбит, балтараалыы миэтэрэни түһэр. Ол гынан баран ытым хараҕар көстүбэккэ куотан ситтэрбэтэ. Саҥа үөрэнэр ыт буолан, суолун сотору-сотору сүтэрэн булда тэйдэр-тэйдэ. Хайыамый. Кэннилэриттэн мин даҕаны сиэлэн иһэбин, тиритии-хорутуу. Онон-манан ыраах ыппын көрөн ылабын. Маҥнайгы омуна ааһан, олох даҕаны сиэлэн ирдии сылдьаахтыыр, дьиҥэр, харса суох суолун сүтэрбэккэ олох түөрт атах түһэн испитэ буоллар, ситэрэ хаалла. Хараҥарда. Ытым муна оонньуу сылдьар. Ыҥыран ылан быалаатым. Лаппа хараҥарбытын кэннэ бурааммытыгар таҕыстыбыт. Дьиэбитин хойут буллубут. Санаа түһэн, сылайан кэллибит, кэпсэппэтибит даҕаны.
//-- 30.10.2017. --//
   Бэҕэһээҥҥи күн түмүгүнэн ыппар бириэмэ күн өлүүлээн үөрэтэргэ сананным. Дьиэбит үөһэ хайаҕа хаамтыбыт. Ыраас халлаан буолан дьыбардаммыт. Хаар бөлүүн тохтообут буолан саҥатык суолу начаас буллубут. Дьэ бу сырыыга ыппын олох ыыппакка былыргылыы үөрэтэргэ сананным. Саарбабытын хайсан сотору буолаат, олох саҥатыгар таһаардым. Онтон өр буолбакка ыстаммыт, күрэммит суолун ирдэстибит. Киһи хаамара бытаанын, ситтэрбэтин билэн саарбачааммыт уоскуйа охсон ньэкээрэн сугуннуур, кутуйах көрдүүр. Тыаспыт чугаһаан кэллэ да, эмиэ ойон-тэйэн биэрэн истэ. Өссө маска ойон тахса-тахса биһигини ыраахтан одуулуур эбит. Хаарга суола сурулла сытар буолан биллэр.
   Дьэ ол тухары саарба сыта ыт муннун анньа сытар буолан, Тайсон олох соһо сылдьар, ситэн тута охсоору. Үөрэх аата үөрэх. Кэнэҕэс үтүө ыт буолуо диэммин, ыыппакка сосуһан иһэбин. Түөрт чаас кэриҥэ буолан баран саарбабыт хайыай, уйа булунан саста. Букатын бултаппат, аһаппат буоламмыт, сотору-сотору ситэ баттаан кэлэ турарбыт кинини да ыксатта. Хата мас муҥурах көҥдөйгө уйалаабытын хааман көрдүм, тахсыыта суох. Чохороон хостоон, көҥдөй маһы кэрдэн, оччугуй хайаҕас оҥордум. Дьэ уонна онно кыра уот анньан харыйа бытыгынан буруолаттым. Ытым да билэн, ханна киирбитин сытырҕалаан үрэн барда. Арааһа көҥдөй иһигэр саарба суоһурҕанан ырдьыгыныырын иһиттэ быһыылаах. Кыракый түптэм буруота саарба киирбит хайаҕаһынан буруолаан барда. Аһыы сыты сөбүлээбэккэ, тумнастаары гынан, күндү түүлээхпит былтаҥныыра көһүннэ. Тайсон олох тохтобула суох үрэн баргыйыы. Хайыай, саарбабыт ыксаан сиргэ ыстанна, туох баарынан куотардыы хамнанна. Балачча тэйитэ түһээт, дьэ ытым быатын төлө тартым. Ити хартыынаны көрөн турбут ыт аанньа буолуо дуо, олох кыһыытыгар ыйылаабытынан кэнниттэн түөрт атах түстэ. Дьэ маннык балаһыанньаҕа ыт хараҕын далыттан сүтэрбэтэр эрэ ханна да гыммат. Биэс уонча миэтэрэнэн ситэ баттаата. Саарбата кыл мүччү биир синньигэс бэрдээҥҥэ өрө сүүрэн таҕыста. Киксэрэн биэрэбин, хайгыыбын, аа-дьуо ыксаабакка чугаһаан кэлэн синньигэс маһы сахсыйан саарбаны түһэрдим. Тайсон айаҕын аппытынан хабан ылла, дьэ алдьархайдаах киирсии буолла. Ытым муннуттан ытыртаран сары-ору бөҕө, ытырбытын ыһыктаатын кытта, атамаан-саарба куотар айдааҥҥа түһэр. Сонно тута ытым эмэһэтиттэн харбыыр. Хорсун саарба туох иһин мээнэ бэриммэт, ыт уоһун быһа ытыран эмиэ ньарылатар. Кэннилэриттэн күлэ-күлэ батыһа сылдьабын. Хата, хайа эрэ кэмҥэ моонньуттан харбаан Тайсон дьэ кыайыылааҕынан аатырда. Балачча уобалаан баран сымнаабыт кыылын бырахта. Маннык үөрэх кэннэ өйүгэр дьэ хатаныахтаах, булчут буолуох ыкка. Күнүм таах хаалбата, сылаа-сырыы эппиэттэттэр ханнык диэн, үөрэ-көтө дьиэлээтибит. Күн бөҕө, хаар күлүмүрдүүр. Кэрэ көстүүнү кэрэхсии, хайабын таҥнары хааман хотоолум үрүйэтигэр түстүм. Кэлэн оһох оттон саҥа чэйдээри олордохпуна, чомпуулалар Вадимкалаах Афоня көтүтэн кэллилэр. Үнүр аара Олонгоро үрэххэ хаалларбыт бензиннэрин ыла баран иһэллэр эбит. Хап-сабар чэйдии охсоот, салгыы айанныы турдулар. Киэһэ тоҕус саҕана саарбабын сүлэ олордохпуна кэллилэр. Дьэ ирэ-хоро кэпсэтэн, хойукка диэри олорон чэйдээтилэр. Чуҥкуйбут киһи, мин хоно хаалыҥ диэн көрдүм да, уолаттар былааннара киэҥ-куоҥ, түүн тиийээт, сарсын ийэлээх аҕаларын ситиэхтээхтэр эбит. Күһүҥҥүттэн кыыл, тайах бултуу иликтэр эбит. Дьоммор эт өлүүлээн кэһии гынан ыыттым. Паара уотунан уолаттар түүннэри айанныы турдулар.
//-- 31.10.2017. --//
   Биллэр биллибэт кыраһалаабыт, сылаас соҕус. Тоҕо эрэ сарсыардаттан сыарҕаларбын абырахтаан, оҥостон күнүм саҕаланна. Бураанынан Лэглээрбин эргийдим. Мэлийии буолла, хата хапкааннары сөргүттүм, саба түспүт хаары ыраастаатым эҥин. Саарба саҥа суолун биэрбэтэ, бөһүөнэх соҕустары тоҕо эрэ эккирэппэтибит. Айаннаан иһэр буолан дуу, өссө саҥаны, буруолуу сытары булуохпут диэн дуу, уопсайынан, хайдах эрэ күн ааста. Эрдэ кэлэн сапыраапкаланан баран Үс Салаа диэки хапкааннарга айаннаатыбыт, эмиэ мэлийии буолла.
   Киэһээҥҥи рацияҕа кыттыгаһым оҕонньор Сааска туруммут үһү диэн сурах иһиттим. Туоһулаһан ыйытар кыах суох, тангентам дуу, рациям бэйэтэ дуу моһуогуран саҥабын ыыппат. Өрүс турарын кэтэһэ сатаан баран моторнай лодканан бурааннарын, сыарҕаларын туораппыттар үһү. Сорох дьыл өрүс туран биэрээччитэ суох.
//-- 01.11.2017. --//
   Ичигэс сарсыарда. Эрдэ алта аҥаартан үлэм саҕаланна. Дьиэ таһынааҕы түбүк үгүс. Хаар биэс-алта сэнтимиэтир түспүт, көп баҕайы. Ыттыырга бэрт баҕайы күн үүммүт. Кылалаахха барар хапкаанныыр суолбунан сатыы түһүннүм. Тайсон да үөрүү бөҕө, сиэтиллэн иһэр. Эбиэт саҕана бастакы салааҕа тиийэн дьэ саҥа саарба суолун буллубут. Үрүйэ иһигэр кутуйахтыы сылдьар саарба эбит. Бүүкээҕэ сүрдээх, ыркый мастаах, эрийэ-буруйа сүүрэр уулаах, Кылалаах бастакы салаата. Суолбут бурхайа сылдьар буолбутун кэннэ, ыты ыыттым. Маҥнай ыстанан баран эмиэ булкуллуохча буолла. Онтон харахпыттан сүтэн хаалла. Батыһан истим, ыстаннарбыт эбит. Көп хаар түһэн саарба ойоро кылгас соҕус, эбиитин чачайар, мочоолуур буолбут. Хата ытым кэнниттэн саба түсүһэн иһэр эбит. Дьэ хаһан үрэн баргыйар, сүтэрбэтэр эрэ дии-дии, хааман иһэбин.
   Тоҕо эрэ өр соҕус хаамтым. Арай иннибиттэн улардар көтөн таҕыстылар. «Оо, сатана ыта, саарбатын быраҕан аны улардарга аралдьыйа сылдьар дуу?» – диэн санаам түһэн ылла. Ол эрэн суола-ииһэ биллибэт. Ыппын ирдэһэ, эккирэтиһэ сылдьарын саам тыаһынан аралдьытыам диэн улардары тыыппакка ааһа турдум. Күһүҥҥү уойбут икки хара улар тиит маска олорон хааллылар. Эмискэ тэйиччи соҕус, төттөрү үрүйэбит иһин диэки ытым үрэрэ иһиллэн ылла. Оо, бу дьолу, бэйэтэ ситэн таһаарбыт буоллаҕа! Ити икки ардыгар сис оройугар тиийэ сыспыт эбиппин. Бултуу, сонордуу сылдьан үлүһүйэн төһө ыраах хаампыккын да билбэккэ хаалаҕын. Үөһэ систэн ытым үрэ олорор маһыгар диэри өссө сүүрбэччэ мүнүүтэ хаамар, сиэлэр былаастаах, аҕылаан-мэҕилээн кэллим. Ытым хата бырахпакка саарбатын өрө мыҥаан олорор. Үрэрэ тохтообут, маһын дэлби кэрбээбит, ойон тахса-тахса хатырыгын хаҕылаабыт аҕай. Бу сырыыга ыкка туттарбат гына ыты баайан баран, саарбабын моонньуга кыҥаан ытан түһэрдим. Тайсон эмиэ үрүү бөҕө, хайгыы-хайгыы булпутун рюкзакпар көрдөрөн туран уктан кэбистим. Ыппар манньалаан бэчиэнньэ биэрдим. Үөрэх таах хаалбатах, үөрүү кынаттаах салгыы хаамтыбыт.
   Иккис салааны туораан иһэн көрбүппүт, үнүр үппүт хапкааммар саарба иҥнибит. Сиргэ хатырыгынан оҥорбут уйабын ыспыт, хата үчүгэйдик ылларан токуруччу тоҥоохтообут. Уйаны хос оҥорон, хапкааммын хаттаан үтэн баран Кыылааҕы баһыгар тиийбэккэ сиһи нөҥүөлээтим. Трактор Суоллаах өттүгэр быһа түстүм. Эмиэ аллара үрэҕэр чугаһаан иһэн субу иннибитигэр ыстаммыт саарба суолун буллубут. Ыппын сонно төлө тартым. Ыраахтан кэлэн иһэрбитин көрөн ыстаммыт саарба эбит диэн быһаара оҕустум. Хата, доҕор, мүнүүтэ да буолбакка үрүйэ иһигэр ытым үрэн барда. Бу маладьыаһы, хап-хара атыыр саарбаны улахан өкүр тиит маска таһаарбыт. Үөрүү бөҕө буоллубут. Тайсон бүгүн аатырда, дьэ, иккилээн кэбистэ. Уопсайа үс саарбалаах астыммыт дьон дьиэбит диэки борукка лэппэрдии турдахпыт дии. Байанай ыйын маҥнайгы күнэ итинник түмүктэннэ.
//-- 02.11.2017. --//
   Түүн икки саҕана бураан тыаһыттан уһугуннум. Уон икки саҕана саарбаларбын сүлэн, таҥастаан соторутааҕыта сыппыт эбиппин. Банаар туппутунан таһырдьа таҕыстым. Кыттыгаһым оҕонньор Сааска айан бөҕөнү айаннаан кэлбит эбит. Сарсыарда түөрт чааска диэри кэпсэтэн, кэһии сиэн олордубут. Ичигэс халлаан турар буолан айан ыарахан буолбут, үрэхтэр сэрэхтээхтик мууһурбуттар, сорох сирдэрэ ирэн, туоруурга моһуоктаабыттар эбит. Ол иһин хойутаан түүннэри айаннаабыт. Уопсайа дэриэбинэттэн хоҥнуоҕуттан иккитэ аара хонон, үһүс түүнүгэр дьэ бу кэллэ. Тыһы ытын Динаны илдьэ кэлбит, аатырбыт саарбаһыты. Сарсыардаттан бурааммын көрүннүм. Обкаткатын үс сүүс килэмиэтир ааста, онон ирдэниллэр көрүү оҥордум. Двигатель головкатын чиҥэтэн тардан биэрдим, коробкатын арыытын сүөкээн, сайҕаан баран саҥа арыы куттум. Уонна саҥа «Сафари» диэн арыый кыахтаах вариатор кэтэртим. Онон күнүс икки аҥаарга диэри уһаатым. Сааскам сарсыардаттан Олонгороҕо үнүр аҕалбыт бензиммитин тиэйэ барбыта. Эбиэттии охсон баран ыппын сиэппитинэн хотоолбутун өрө саарбалыы ыстанным. Лэглээр төрдүн өҥөйөрдүү хотоол баһыгар саҥа суол булан хайсан бардым. Аҥаардас сыа мас тыа тэллэҕэ бүтүннүү сугун уга. Хаар ыкка сөрү-сөп гына түспүт, саарба тимирэ сылдьар, ыт ойоругар улаханнык ыарырҕаппат. Ыстаммыт суолугар ыты эккирэтиннэрдим. Балачча буолан баран үрдэ. Хайысхатын аанньа быһаарбакка хааллым, иккитэ үрэн баран тохтоон хаалла. Мунчаарыы буолла, бочугурастар булкуйдулар дуу, олору сырса сылдьар буолуон эмиэ сөп. Хайыамый, быһалаабакка ытым эккирэппит суолун буламмын батыстым. Ыт хараҕар көстүбэккэ көҥдөйдөөх үөл маска кирийбит. Тайсон маладьыаһын маҥнайгытын итинник сүтэрбит да буоллар бырахпакка тула сытырҕалыы-сытырҕалыы, эргичиҥнии сылдьар. Киэҥ соҕустук эргийэ хааман бүтэйдээн быһаардым, чахчы бүк иһигэр баар эбит. Атаһым барахсан наар биир мас тула тиҥсирийэр. Өр да одууластым ээ, мас ортотун диэки көҥдөй хайаҕаһын булуохпар диэри. Ол иһин да саарба харааран олороро көстүбэт этэ, адьас ити көҥдөйгө кирийэ сыттаҕа. Билбэт киһи ааһа туруон сөп. Ачыкылаах да буоллар кыраҕы харахтан саспаккын, маһым суон, эбиитин үөл тиит. Чохороонунан кэрдиэх өрө бэрт буолсу диэн биир албаһы туһанным. Туоһапканан хайаҕаһы үөһэ, аллара ытыалаатым. Эмискэ ытым үрэн барда. Арааһа мас иһиттэн, саарба ытыалаабыппын сөбүлээбэккэ ырдьыгыныырын иһиттэ быһыылаах. Һок, чэ, бэрт эбит, чопчу итиннэ саһан олороро билиннэ. Өссө иккитэ маһы тыаһатан ытыалаатым – хайаҕас аллара өттүн, ол гынан арыый сиирэ-халты буоларын курдук. Оруобуна ортотун ыттахха саарбаны мас курдат бэйэтин табан кэбиһиэххэ сөп, дьэ оччоҕо маскын кэртэххинэ эрэ ылаҕын. Саспыт сирэ биллэн хаалан, саарбачааммыт хата өҥөҥнөөн баран сулбу ыстанан таҕыста, маһы оройугар диэри өрө сүүрэн эмиэ кирийбитэ буолла. Тула хааман, ханан төбөтө, моонньо үчүгэйдик көстөр сирин булан, ыты баайан баран ыксаабакка кыҥаан ытан түһэрдим. Орто соҕус тыһы саарба бултанна. Номнуо боругуран эрэр буолан төттөрү дьиэлээтибит. Тайсон дьэ саарбаҕа үөрэннэҕэ ити, астына саныыбын, өссө биир ыты булчут оҥордум диэн, эмиэ туспа сатабыл наада эбээт. Сааскам сэттэ саҕана буочукалаах бензинин тиэнэн кэллэ.
//-- 03.11.2017. --//
   Түүнүн хаардаабыт. Ыттыыр күн. Уон чаас саҕана уҥа-хаҥас айаннаатыбыт. Сааска Киэҥ Үрэҕи өрө хапкааннарын үтэ айаннаата. Мин саарбалыырдыы Трактор Суоллаах диэки бураанынан айаннаатым. Тумулу тахсан иһэн биир суол булан ирдэстибит. Өр буолбакка бүктээн кэбистибит. Сой соҕус бөһүөнэх суол этэ. Ол аата түүнүн аһыы, бултуу тахсыбыт саарба эбит. Оннуктар күнүһүн уйалааччылар. Ытым соччо өйдөөбөккө батыһа сылдьар. Бүкпүт иһигэр саарбабыт киирии суолун батыһан тиийэн уйатын буллубут. Сыа маска урукку тииҥ уйатын булан хаһаайынныы сытар эбит. Начаас үүрэн таһааран бултаатыбыт.
   Иккис саарбабытын үрэхпитигэр киирээт бултаатыбыт. Тайсон бүгүн баҕас олох үйэтин тухары саарбалаабыт ыт курдук, саҥа суолга ыытааппын кытта өр гыммата, ситэ баттаан маска таһаара оҕуста, үөрүү бөҕө буоллубут. Эдэр ытынан күҥҥэ иккилиир диэн эриэккэс дьыала. Маладьыас, Тайсон!
   Сааска өрө балаакка тиирэн хонордуу барбыт буолан эмиэ соҕотох хоннум. Хата киэһэ рациябын талкыйа олорон, тангентам үлэлээн кэллэ. Үс мүнүүтэ кэриҥэ дьону-сэргэни кытта кэпсэтэ түстүм, эмиэ саҥам барбат буолан хаалла. Ол да бириэмэ иһигэр син элбэҕи сэһэргэстибит. Олонгороҕо Элиэнчэ ыалым Пиэккэлиин кэлэн бултаан эрэллэр эбит. Эмиэ хапкааннарын үтээт, кыыллаары, эт көрдөнөр былааннаахтар.
//-- 04.11.2017. --//
   Тымныйбыт, рацияҕа иһиттэххэ -38 кыраадыс буолбут дэһэллэр. Хата рациям эмиэ үс-түөрт мүнүүтэ кэриҥэ кэпсэтиннэрдэ. Сарсыардаттан мас мастаатым, бураанынан икки сыарҕа бэрэбинэни состорон аҕалан эрбэттим. Биэс-хас күҥҥэ тиийэр оттук мас бэлэм буолла. Бурааммынан, ыппын өрөтөн хаалларан баран, Лэглээри эргийэ хапкааннарбын көрө бардым. Саарбалар син сүүрэкэлээбиттэр эбит, бу ааспыт ичигэс күннэргэ, ол эрэн хапкааҥҥа иҥнибэтэхтэр. Сөргүтэн биэрэ-биэрэ ааһан иһэбин, саба түспүт хаарын тэбиибин, мэҥиэ уларытабын, эстибиттэри хостоон үтэбин, кукаакылартан ыраастыыбын. Лэглээрбин эргийэн, дьиэм өттүгэр дабайар тумулбар сиэгэн кэлэн суол-иис бөҕө хаалларбытын буллум. Орох бөҕө үктээтим. Солотуйдахха ирдэһэн көрүөххэ наада. Хапкааннаан бултаһыахха ирдэнэр. Куһаҕан аргыс дьэ – сиэгэн. Хапкааннары кэрийэ үөрэннэ да сүгүн бултаппат идэлээх. Киэһэ хотоолбор дабайан иһэн биир күлээмэҕэ иннибэр эрэ биир хара атыыр саарба иҥнибит, улахана сүр, отой эһэлэрэ быһыылаах. Мааны булт буолла. Ити эргииргэ өссө уон хапкаан олукка үтэн эбинним, хойуннаран биэрдим. Уопсайа ити эргиирбэр биэс уонча тоһуур буолла. Хараҥарыыта кэллим. Төрөөбүт күммүн эмиэ ыппынаан бэлиэтээтибит. Сүүрбэччэ сыл соҕотох ылар буолан кыһалҕа кыра. Рациянан хата тула баар билэр дьонум, булчуттар эҕэрдэлииллэр. Эмиэ кылгастык онон-манан сонуннаһан хааллым.
//-- 05.11.2017. --//
   Дьэ, хаар бөҕө түспүт. Сарсыарда биэс саҕана хойуутук түһэн барда. Ити икки ардыгар аҕыс чааска диэри хаар харыс саҕа халыҥаата. Эмиэ ыттыырга үчүгэй күн диэн эрдэттэн хаамтым. Утары тумулбутугар тахсаат, саарба саҥатын буллубут. Олох тимирэ сылдьар буолбут эбит – мочоолуур [21 - Мочоолуур – (түөлб.) көп хаарга батары түһэр, бидилгэхтиир.]. Маннык булду ханна да гыммат, начаас ситиэ диэммин ыппын эрдэ ыытан кэбистим. Дьэ кытаанах саарба буолан биэрдэ. Икки чааһы быһа ситтэрбэккэ киитэрэйдээн тумулу хаста да эргиттэ. Хаарбыт халыҥа ыт түөһүнэн күрдьэ сылдьар буолбут эбит. Эбиитин инчэҕэй хаар сыста сылдьар буолан, ыкка да, киһи хаамарыгар да улахан моһуок оҥордо. Ол курдук хара сарсыардаттан кыайтарбакка охторо сыста, бэйэбитин киэҥник бүктүү сылдьар өй хаата саарба. Мааҕын сүүрбүт суолун батар, онтон ыт суолугар киирэн эргитэн биэрдэ. Кэлин ытым аккаас биэрэн бэйэбэр тиийэн кэллэ. Мин бэйэм үлтү булкуллан хааллым. Охтубут ыппын сиэтэн баран, хайыамый, бырахпыт сиригэр диэри төттөрүтүн суоллаатым. Бу саарбаны бултуур эрэл олох сүттэ. Ытым мааҕын сарсыарда эккирэтэн саҕалаабыт сиригэр тиийэн саарбатын суолун сүтэрэн төннөөхтөөбүт эбит. Ол сири хос-хос хайан хаамтым. Арай биир сиргэ мастан саарбабыт хаарга ыстаммыт суолун булан ыллым. Мастан-маска ойон куоппут эбит. Бу сырыыга ыты ыыппакка эрэ бэйэм суоллаатым. Хата бу дьолу, биир хойуу лабаалаах суон баҕайы сыа маска кэлэн суола бүтэн хаалла. Кини да маннык хаарга куотан сылайдаҕа ээ, икки чааһы быһа харбыырдыы ыстаҥалыы сырыттаҕа. Сыа мас оройун диэки хойуу мутукча быыһыгар саһан олорорун нэһиилэ буллум. Ытым сылайан мас анныгар сытар, үлүһүйбүтэ олох бүппүт. Албастаах саарбабытын этэҥҥэ бултаатыбыт, ытыллан баран хата мутукка, лабааҕа иҥнибэккэ сиргэ диэри субуруйан түстэ. Сылайыы барда, уот оттон чэйдээн баран дьиэбит диэки хайыстыбыт. Арай бириэмэ өссө да эрдэ курдук диэн, күнү былдьаспыттыы аны бурааммытынан Куруҥ Үрэх диэки айаннаатыбыт. Үөһээ баһыгар тиийэн тимир көлөбүтүн быраҕан сатыылаатыбыт. Арыый сыыстардыбыт дии санаабытым маҥнай, хаар киһи тобугуттан үөһэ буолбут. Ытым кэннибиттэн нэһиилэ батыһа сылдьар курдук. Хайдах эрэ төннүөхчэ буолан иһэн, хата саарба ньэкээрэ сылдьыбыт суолун буллубут. Торуосканан булкуйан көрдүм, сабыс-саҥа, ытым да сытын ылан чиккэс гына түстэ, тардыаланыы бөҕө буолла. Ээ, дьол хараҕа суох диэн баран, төлө тардан кэбистим. Хантан күүс кииртэ эбитэ буолла, сибилигин аҕай сыыллан испит доҕорум түөрт атах түһүнэн кэбистэ. Саарба ыырын ирдии сатаабакка быһыта-хайыта ыстанан турда. Арааһа сытын салгынынан хабан үлэлээн эрэр диэн үөрэ саныы турдум. Өр буолбата, хойуу харыйалаах кэлискэ диэки үрэн баргыйан барда. Чэ бэрт, бэртээхэй ыт буолла! Бултуу охсоот, бурааммытыгар бардыбыт, номнуо боругуран барда. Хаар буоллаҕына тохтуур санаата суох. Маннык халлаан хаардаабытынан икки-үс күн турда да, ытынан бултуурбут быраһаай буолар, дьэ. Төннөн иһэн Үс Салаа хапкааннарын паара уотунан сырдаппытынан сөргүтэ-сөргүтэ кэллим. Тоһуурдарга иҥнибэтэхтэр. Сэттэ саҕана дьиэбэр тиийбитим, Сааскам кэлбит. Хапкаан бөҕө үппүт, Киэҥ үрэҕи баһыгар диэри суоллаан, Бүүрүүлээҕи өксөйөн, Куһаҕан төрүттээххэ бастаан таҥнаран киирэн, улахан-киэҥ эргиир оҥорбут. Санаата туолан үөрэ-көтө чэйдии-чэйдии кэпсээн бөҕө. Аара икки эмис хара улары бултаабыт. Биирин мииннээн, этин хоторон буруо-тараа буолан көрүстэ.
   Эмиэ хойукка диэри сэлэһэн утуйбатыбыт. Мин Тайсоммун сэрэнэн хайгыыбын.
   Киһим сарсын таҥнарытааҕы хапкааннарын үтэ барар буолла, былаана – хапкааҥҥа-тоһуурга бары күүһү уурарга диэн. Бу киэһэ рациябыт туһунан олох да умнан кэбиспиппит.
//-- 06.11.2017. --//
   Хаар тохтуу илик, ичигэс. Сааска көһөрдүү тэринэ хаалла. Мин бураанынан Лэглээр өттүн диэки айаннаатым. Саҥа дьиэттэн тэйээт, саарба суолбун туора ойбутун булан ыты ыыттым. Номнуо уопутурбут ыт өр гыммата, бултаатыбыт. Ол эбэтэр Тайсон бэйэтэ мастан ыстаммыт саарбатын тутан кэбистэ. Олох да аатырда, сааламматым даҕаны. Бэлэм түүлээҕи тиийэн угуннум эрэ. Салгыы былааннаммытым курдук Лэглэкэ хайа анныгар сиэгэн ороҕор хапкаан үттүм. Син биир кэлэр-барар эбит. Онтон киэһэ Лэглээр үрэҕин иһинэн өссө биир айан саарбаны эккирэтиһэ, хаайа сатаатыбыт да, сиппэтибит. Хаар да халыҥаабыт, хараҥаран да барда, дьиэлээтибит. Аҕыс саҕана кэлэн аһаан-сиэн баран саарбабын сүлээри, быһах сытыылыыр таас көрдөөтүм. Хата Сааска долбуурга радиоприемник аҕалан уурбут эбит. Бэҕэһээ умнан эппэтэх. Оо, үөрүү бөҕө буоллум. Сахалыы «Тэтим» араадьыйа музыкатын уон биир чааска диэри истэн дуоһуйуу. Рацияҕа дьонум тоҕо эрэ сибээскэ тахса сылдьыбатылар.
//-- 07.11.2017. --//
   Халлаан дьэ халлыбыт, тымныы күн үүммүт. Ыппын сынньата түһэргэ, хапкааннары сөргүтэрдии бураанынан Кылалаах эргииригэр айаннаатым. Хаар бөҕө түспүт, өкүр маска үтэр ньыма биир куһаҕаннаах. Сотору-сотору саба түспүт хаарын тэбиэххэ наада. Туһата баһаам, кутуйахтар ыйанан турар мэҥиэни да, иҥнибит саарбаны да тыыппаттар. Үтэргэ да түргэн. Кылалаах өттүгэр түһэр тумулга өссө уонча хапкаан үттүм. Мэҥиэлэрим тубустар тупсан иһэллэр, хата, бочугурас чиэппэрдэрэ, кынаттара, истэрэ. Иккис Кылалаах төрдүттэн оҕо саарбаны ыллым. Баһыгар дабайан иһэн түөрт хара улардары көтүттүм. Хата ырааппакка мастар төбөлөрүгэр олордулар. Туоһапканан ыксаабакка биир-биир ытан бардым. Маҥнайгыны эрэ үстэ-хаста сыыһан баран, мааһын буллум. Үс хара улар бултанна. Хара улар билигин да эмис буолар. Тута барыларын сойо иликтэринэ үргээн бурҕаҥнатан кэбистим. Сүрэҕэлдьээн, дьиэҕэ түүлэри илтэххэ, кэлин аанньа үргэммэт, кытаанах буолар. Инньэ гынан, тириилиин хахтанар, хаарыан сыата, хоргуна ону кытта барсан хаалар. Ол да үлэ буолар. Боругурда, паара уотунан Трактор Суоллаах баһыгар түһэн таҥнары бардым. Биир орто эргиирим биир эрэ саарбаны биэрдэ. Чэ буоллун, син хойуннардаҕым дии, мэҥиэлэрэ да саҥардыллан биэрдилэр. Рацияҕа иһиттэххэ, Алдан эбэ өссө да тутуһа илик үһү. Мууһа турда эрэ нөҥүө өттүттэн, дьааҥылартан көс саарбалар кэлиэхтэрэ диэн эрэл баар. Уҥуоргу өттүгэр үрдүк хайалар элбэх хаары тардаллар, халыҥ хаар эрдэ өлгөмнүк түһэр. Инньэ гынан сүүрэр-көтөр аһылыга халыҥ хаарга баттанан, көһөргө кыһайыллар.
   Хараҥарыыта кэллим, ытым аһылыгын аһаабатах, мааҕын сарсыарда кутан хаалларбыт хааһым тоҥмут. Өһүргэммит дуу, ыалдьыбыт дуу, сирэйин-хараҕын одууластым да, быһаарбатым. Саҥа оһох оттон, аһылык сылытан эрдэхпинэ, Сааска айаннаан иһэр тыаһа иһилиннэ. Бэйи, киһибин кэтэһэр эбиппин, үрүйэбэр киирэн эбии уу бастым. Тарыҥым олох бүтүннүү тоҥмут. Сүүскэ кэтэр банаар абырыыр, биир сиргэ кыратык тэбэр ууну булан куруусканан баһан ууланным. Сааска үөрэн-көтөн кэллэ, сылайбыт аҕай эбит, чэй иһээт нухарыйан ылла. Аанньа буолуо дуо, алта уонун ааспыт, үйэтин тухары ыстаадаҕа үлэлээбит киһи. Киэһэ уон саҕана радио истэ олорон саарбабын сүлэн бүтэрэрим саҕана уһугунна. Дьэ дьиибэ кэпсээннээх кэлбит. Таҥнарытааҕы дьиэтигэр диэри Киэҥ Үрэх устун хапкааннаабыт, дьиэтигэр хонон баран сарсыныгар Сүүллээх диэн салааны өксөйөн суоллаабыт, салгыы Тыҥкырай үрүйэҕэ түһэн эргиирин түмүктээбит. Эмиэ хапкаан бөҕө үппүт. Онтон бу диэки кэлэн иһэн саарба саҥатыгар ытын ыыппыт. Сотору буолаат, ыта үрэн барбыт. Саарба, ыт суолларын баппакка, быһа ыт үрэр хайысхатын тутуһан тиийбит. Орто соҕус сыа маска таһаарбыт эбит. Ытын баайан баран саарбатын ытан ылбыт, сүгэһэригэр укта турдаҕына, арай саарба ырдьыгыныырын истибит. Хайа, тиллэн кэллэ дуу диэн рюкзагын нөҥүө убахтаан көрбүт, суох, хамнаабат-мөхсүбэт эбит. Ытын ылан саҥа хаамыахча буолан эрдэҕинэ эмиэ курдьугунуур үһү. Ыта үрүү бөҕө буолбут. Сааска омунугар рюкзагын уста охсор. Онто баара ыта олох да бултаабыт мастарын көрө-көрө үрэр эбит. Хос эргийэн тиийэн маһы одууласпыт. Оройун диэки өссө биир саарба олорор эбит. Онон биир мастан икки саарбаны бултаан кэлэн үөрэ-көтө олорор, түүннэри сүлэтэлээн тириитин тиэрдэ. Айан саарбаны ойуурдаах хаһаайын үүрбүт, эккирэтэ сылдьан кырбаабыт, ол кэмҥэ ыт оруобуна саба сүүрэн кэлэн иккиэннэрин маска таһаарбыт диэн быһаардыбыт.
//-- 08.11.2017. --//
   Хата уруучука буллум, бу күҥҥэ диэри биир хаппыт харандааһынан бэлиэтэнэ сылдьыбытым. Кыраһата суох эрээри, ичигэс күн үүммүт. Сарсыардаттан бензиммитин наардаатыбыт, төһө хаалбытын аахтыбыт. Миэнэ отут биэс эрэ лиитэрэ хаалбыт, оруобуна дэриэбинэҕэ эрэ тиийэ айанныырым. Сааска киэнэ сэттэ уонча. Хапкааннары толору иитэригэр тиийииһи.
   Өрүс турда да мин бензин ыла айанныырым курдук быһаарынныбыт. Сарсыарда алталаах рацияҕа иһиттэххэ, өрүс өссө да уста сытар үһү. Дьэ, дьылбыт уһаата. Сэтинньи саҕаланыыта бурааннаах киһини туоратар гына муус халыҥыыр буолара. Оҕонньор эмиэ хапкааннарын үтэ айаннаата. Биһиги ыппынаан Хотоолбут нөҥүө сиһи кэрийэ таҕыстыбыт. Күн ортото сэттэ сытар кыыл таба үөрүгэр тиийэн ыстаннартаан кэбистибит. Саҥа үөрэнэр үнүгэстэри сиэтэ сылдьан, киһи кыылы сатаан үөмсүбэт, бырахтыбыт. Бу күн саарба саҥа суолун булбакка мэлийэн кэллим. Ол оннугар биир эрдэҕэс, биир хара улар бултаатым. Оҕонньор эмиэ икки улардаах кэллэ. Саарбаҕа ытын ыытан көрбүт да, сиппэтэх. Кини тыһы ыта уҥуоҕа кыра соҕус буолан харбыы сылдьар хаара буолбут. Ыттыыр кэми куоттарбыппын диэн хомойор, өлүүбүн хапкаантан эрэ ылыыһыбын диэхтиир.
//-- 09.11.2017. --//
   Былыт бөҕө халлааны бүрүйбүт. Хаардаабакка турар. Сарсыарда аайы алталаах рация эфирын иһиллиибит:
   – «Олонгоро», «Олонгоро», сибээскэ бааргыт дуо?
   – «Киэҥ Үрэх», истэбит, туох сонун?
   – Ээ, соччо суох, өрүспүт хайаста? «Подкова» эйигин истэр!
   – «Подкова», «Подкова», «Олонгорону» истэҕин да?
   – «Киэҥ Үрэх», «Родник 25-пин», бааргын дуо?
   – 25, баарбын-баарбын!
   – Өрүс тура илик үһү, кыдьымах бөҕө буолбут. Хайдах иһиттиҥ, «Киэҥ Үрэх»?
   – 25, 25, да-да, иһиттим, өрүс тура илик диэтиҥ.
   Кыл-мүччү наадабытын эрэ ыйытан хааллыбыт, тангентам эмиэ хаппырыыстаата. Салгыы дьон эрэ кэпсэтэрин, тыа сонунун иһиллиибит. Кимнээх эрэ эмиэ бензиннэрэ бүтэн бензин ыыттараары көрдөһөллөр. Ким эрэ бураанын двигателин ыһан олорор, сүбэ-ама көрдөһөр. Утары эппиэттии сатыылларын хайалара эрэ саба саҥарар-хаар быһа түстэ, ыттаан бүттүбүт.
   – «Лөптүүкээй», «Лөптүүкээй»!
   – «Подкова 4», «Подкова 4»!
   Рация эфирэ туспа эйгэ, санаан көрдөххө, тыа иһэ тобус-толору дьон курдук. Киэҥ-куоҥ иэннээх Аллан улууһун араас муннугуттан араас куолас, кэпсээн-ипсээн иһиллэр. Саарба соноругар булчуттар, таба ыстаадаларын үлэһиттэрэ, сүүһүнэн киһи көстүбэт ситим рация долгунугар истиһэ-сэһэргэһэ олордохторо.
   Сааска өр хонугулуурдуу хомунан айаннаата. Мин Лэглэкэ хайа аннын хаһа бардым. Бэҕэһээҥҥи кыылларбын хайсардыы. Ыраас кыла аннынан хаамтыбыт. Дьэ хаар элбээбит. Эбиэт кэннэ ыттыын иккиэн сэниэбит эһиннэ. Бураан суолугар быһа түһэн суол устун хапкааннары көрөрдүү эргийдибит.
   Эмиэ саарба саҥа суолун көрбөтүбүт, ол эрэн сыалай түөрт саарбаны утуу-субуу хапкааннартан, күлээмэлэртэн хомуйдубут. Сөптөөх сүгэһэр буолла, сылайбыт киһиэхэ. Боругуруута уот оттон чэйдээтим, аһары ырааҕынан эргийэн эстэ сыстым. Куруутун сүүскэ кэтэр банаар укта сылдьарым абырыыр, дьиэбин уон саҕана биирдэ буллум.
//-- 10.11.2017. --//
   Сарсыарда эрдэ туран бэҕэһээҥҥи саарбаларбын сүллүм. Олох охтон кэлбит эбиппин, оһох оттон, чэй эрэ иһэн баран утуйан хаалбыппын. Радиоҕа халлаан билгэһиттэрэ этэллэринэн тымныйыы дьэ кэлэн эрэр үһү, киин улуустарга номнуо отут кыраадыска тиийэ тымныйар эбит. Манна да син тымныы курдук даҕаны, Алдан өрүспүт бүгүн да уста турар үһү.
   Бензинэ суох киһи хайыахпыный, салгыы сатыы саарбалаан көрдөҕүм дии. Киэҥ Үрэх, Өрөтөөҕү өттүн диэки сир хаама сырыттым. Эмиэ саарба саҥа суолун булбакка кэллим. Биир тайах үрэх иһигэр бэҕэһээҥҥи суолун буллум, халлаан чаҕыһа бэрт диэн ирдэспэтим. Тымныы халлааҥҥа кыыл да, тайах да истэллэрэ сүр, үөмтэрээччилэрэ суох.
//-- 11.11.2017. --//
   Дьэ, тымныыбыт кэлэн эрэр быһыылаах. Чэ бэрт, өрүс турбутун биллим эрэ дэриэбинэҕэ айанныам. Ол гынан баран рацияҕа этэллэринэн уста сытар үһү. Бу күн Үс Салаа диэки хаамтым. Үс тумулун үһүөннэрин кэрийдим. Саарба суола да суох, хапкааннар иччитэхтэр. Бара сатаан Тыҥкырай үрэх сиһин эргийэн Киэҥ Үрэххэ түстүм. Биэс кыыл суолун ирдэстим да, хараҥаран, бырахтым. Күнүс Үс Салаа самаҕар айан суолугар Вадимкалаах Афоняны көрсүбүтүм. Уолаттар бултаан бүтэн Чомпуулаттан дэриэбинэлээн иһэллэр эбит. Аара нефтепровод суолугар убайдара массыынанан тоһуйа кэлиэх буолбут үһү. Өрүһү муостанан туоруохтаахтар. Хатыыстыыртан үс көс өрө баар муоста. Эмиэ борук саҕана Сааска бураанын суолун устун дьиэлээтим. Оо, бу үчүгэйин, чиҥ суолунан хаамар. Олох хараҥарыыта хата биир хара улары эбии бултаатым. Хайдах таппытым буолла, көтөн тахсан маска олорбута, күлүк курдук быһыыта эрэ көстөр этэ. Дьиэбэр кэлбитим, Сааска Өрөттөн кэлбит. Хапкаантан икки саарба аҕалбыт. Сүлэ олорор. Эмиэ чэйдээт, ыппын аһатан баран, утуйан хааллым.
//-- 12.11.2017. --//
   Былытырбыт, кыраһа суох. Сааска Тыҥкырай сиһигэр мин бэҕэһээ сиппэтэх кыылларбын сонордуу барда. Мин Лэглээр баһыгар баар хапкааннарбар бара сырыттым. Бу дьолу, үөрүүнү – Лэглээрим барахсан син биир аһата-бултата турар. Биир саарба күлээмэбэр баттаппыт. Биир тэптиргэ-хапкааҥҥа ыйанан турар эбит. Өссө биир саҥа суолга ыппын ыыта сылдьыбытым да, сиппэтэ. Хаар олус дириҥ эбит. Ыт түөһүнэн күрдьэ сылдьар, саарба тоҥ хаар үрдүгэр уйдарар буолбут. Онон ыттыыр кэм бүттэ да быһыылаах. Алта аҥаарга кэллим. Сааска биир кыылы хараҕар көрбүт да ыстаннарбыт. Кыл-мүччү саатын харбаабыт да, кыҥыы охсубакка кыыла көстүбэт буолбут. Ол сылдьан саарба суолун олох көрбөтүм диир. Быйыл уопсайынан саарба баар эрэ сиригэр баар эбит. Сугун онон-манан үүммүт. Аһылыга кэмчи соҕус буолсу.
   Киэһэтин лаппа тымныйда. Рацияҕа кэпсииллэринэн, дэриэбинэҕэ отут иккигэ тиийэ тымныйбыт. Өрүс буоллар тутуһа илик, дьэ, дьиибэ дьыл буолла.
//-- 13.11.2017. --//
   Былытырбыт, ичигэс сарсыарда, кыра кыраһалаах. Онон сарсыардаттан үрүө-тараа бардыбыт. Сааска Киэҥ Үрэҕи уҥуор таҕыста, мин Кылалаах өттүгэр былааннаах бардым.
   Күнүһүн халлан ылла, тыалырар. Эмиэ сыыһа таҥнан бардахха, киһи алҕаһатар халлаана. Эмиэ да ичигэс курдук, -10, -15 эрэ кыраадыс, онтон халлан ылла эрэ -25, -30 буолан хаалыан сөп. Ол иһин сүгэһэрбитигэр халыҥ сибиитэрэ укта сылдьабыт. Котелок, кыра ыһык туһунан этэ да барыллыбат. Ону таһынан, сүүскэ кэтэр банаар, саппаас испиискэ, үтүлүк эбэһээт баар буолуохтаах.
   Трактор Суоллаахтан Кылалаахха сиһи нөҥүөлээн түстүм да, суол булбатым. Хапкаанныыр суолбар киирэн, тоҥ бураан суолун устун бардым. Оо, тоҥууну оймоон баран чигди суолга үктэнэр үчүгэйиэн. Начаас Бастакы Салаа баһыгар тиийэ оҕустум, Иккис Салаа өттүгэр бастаан иһэн кыыллар саҥа суолларын быһан аастым. Ытым туох да ыстанаары баҕа бөҕө. Дьүккүҥнээн сүрдээх. Омунугар олох хардьыгыныы-хардьыгыныы тардыалыыр, оройугар торуосканан бэриллиэр диэри, уоскуйар диэн аат суох. Кэннибэр тэбиэлээн баран аа-дьуо үөмэн бардым. Пахай, ытым олох да үрэн сарылаан барда. Оттон хайыай, кыыллар сыттара бу муннугар анньа сырыттаҕа. Иннибитигэр хаамса сылдьар тыастарын да истэр быһыылаах. Ол, көстөр-көстүбэт, көмнөх быыһынан ойуоккаластылар. Сүүсчэкэ миэтэрэлээх сиртэн билэннэр ыстаннахтара ити. Тайсон туох да тутан сиэри ый-хай бөҕө, тохтообото. Соннук баттаһан ыппатым, кыҥаан көрдүм да, ытым омунугар соһо сылдьар. Хаар бөҕө талахха, лабааҕа, титириктэргэ көмнөх буолан саба олорбут, ыраахха диэри киһи ону-маны көрүөн кистээн-бүөлээн турар кэмэ. Иккис Салааны таҥнарылаан иһэн чэйдээтибит. Тайсон мөҕүллэн киһи сирэйин көрбөт, хараҕын кистиир. Ийэтэ Кэрэчээнэ Иннокентьевна сүрдээх удьуор тыһы этэ. Кыыл табаларга олох сиэтэн аҕалан бултатар буолара. Өссө кыһыытын кыһыылаах – бэйэтэ хараҕар көрдө эрэ подружейнай ыт курдук стойка биэрэр этэ.
   Тыа чэйэ барахсан минньигэһэ, күүс-уох биэрэрэ сүрдээх. Мэктиэтигэр хараҕыҥ сырдыы түһэр. Дьүүктэлэр уулара өссө да тоҥо иликтэр, таас быыһыгар чырылыы сүүрэ сыталлар.
   Тымныы өр олордубата, салгыы сып-сап хомуннаран хаамтарда. Түүлээх мааныта турарын көрөөрү хас хапкааҥҥа чугаһаатыҥ эрэ эрэнэ иһэҕин. Ол гынан баран куруутун эмискэ көстө түһэр, бу баҕалаах булдуҥ ыйанан турар эбит. Иккис Салаа төрдүн диэки утуу-субуу икки саарбаны ыллым. Кыайыы-хотуу кынаттанан, санаа көтөҕүллэн, дьиэм диэки сиэлэн иһэбит. Эмискэ иннибэр арбай мастан улар көтөн тахсыбытыгар, соһуйан олоро түһэ сыстым. Олох субу чугаһаппытын өйдөөн көрбөтөхпүн. Тэйиччи соҕус олорон биэрэн хата бултатта. Үөрүүм өссө үксээтэ.
   Ичигэс дьиэҕэ кэлэр туспа дьол. Сааска номнуо кэлэн олорор, түөрт кыылы ирдэспит. Сиппэтэх. Рациялаһа олорор, өрүс туруохча буолбут үһү. Ыалбыт Элиэнчэлээх кыыл бултаабакка олороллор эбит, улар, мас көтөрө баар буолан абырыыр үһү. Саарбаны кыайа бултуйбуттар.
//-- 14.11.2017. --//
   Тымныы сарсыарда, быстах былыттаах. Тыа куугунуур гына тыаллаах. Бензиммит кэмчи буолан Сааска таҥнарытааҕы хапкааннарын сатыы көспүтүнэн бэрэбиэркэлии барара буолла. Үс хонук астаах, хапкааннарыгар мэҥиэлээх, ыт сиэтиилээх Сүүллээх төрдүгэр баар үүтээнигэр барда. Икки көстөөх сири бураан суолун устун хаамыахтаах.
   Мин Лэглэкэ хайа өттүгэр сырыттым да мэлийдим. Хата, кыһыл саһыл буулаабыт хапкааннарыгар бэйэтигэр олукка тоһуур үттүм. Күнүһүн кыраһалыы сырытта, киэһэнэн күүскэ тымныйда. Эрдэ кэлэн мас мастаатым. Дэриэбинэттэн аҕалбыт тоҥ килиэппит аҕыйах хаалбытын көрөн, солотуйбучча лэппиэскэлээтим. Куул аҥаара бурдук баар буолан саппаастаах курдук сананабын. Биэс лэппиэскэ тахсар тиэстэтин мэһийэ охсоот, буһаран бардым. Анаан хоруорбат хобордоохтоохпун, уруккута торт буһарар «чудо-печка» иһит анна. Лэппиэскэ буста да биир куһаҕаннаах, минньигэһэ бэрт буолан арыыны кытта бүтэрэ түргэн. Сойдо да син өр барар. Эмиэ рацияҕа сонун истээри манаабытынан хоннум.
//-- 15.11.2017. --//
   Күн аайы балтараа-икки көһү хаамар буолан ыйааһыным лаппа түспүт быһыылаах. Сэниэ ылынан өрүөххэ да баар эбит. Эти үрдүттэн сии олорор буолан, түүн иһигэр илистибит этим-хааным син ситэ сэниэтин ылар. Онон сылаа соччо биллибэт.
   Тымныы даҕаны, түүнүн бэркэ кыраһалаабыт. Трактор Суоллаах баһыгар уонча хапкааммын көрөрдүү ыт сиэтиилээх хаама турдум. Аара тумулга биир саарба бөһүөнэх суолун эккирэтэн көрдүбүт да Тайсон сиппэккэ сиэлэ сырытта. Начаас икки ардыгар сылайар буолбут, хаар да бу өттүгэр халыҥа биллэрэр. Суол кытыытыгар саһылга олугар өссө хапкаан үттүм. Үрэҕим баһыгар тиийэн мунчааран турбахтаатым. Хапкааннар иччитэхтэр. Саарба соччо сылдьыбатах. Хайа диэки барарбын булкулла түһэн баран киэҥник хаамаары Кылалаах өттүгэр түстүм. Борук буолуон эрэ иннигэр саарба саҥатыгар ыппын ыыттым. Эмиэ өр баҕайы эккирэтистэ. Арай өйдөөн суолун булкуйан көрбүтүм, олох да бөһүөнэх, мааҕыҥҥы суолга ыыппыт эбиппин. Бу акаары, ыты муҥнааммын диэн бэйэбин мөҕүттэ истим. Маннык халлааҥҥа киһи сүрдээҕин балыйтарааччы, бурхайа сытар суолуҥ арыый тэйиччинэн олох да сой буолуон сөп. Хайыахпыный, ыппын ыҥыра сатаатым, халлааҥҥа ытан көрдүм. Ытым биллибэт. Суолун хайсыбытынан батыһан истим. Халлааным номнуо хараҥаран эрэр. Арай ыраах-ыраах Иккис Кылалаах баһын диэки үрэрэ иһилиннэ. Иһиллии-иһиллии үрэрин хоту баран истим. Эмиэ да иһиллибэт курдук, хойуорбут куолай куугунуур, эппэҥнээбит сүрэх тыаһа да мэһэйдиир. Бэйи, уоскуйан үчүгэйдик чуордуохха табыллыыһы. Балачча өр буолан баран чахчы үрэ олороро иһилиннэ, хайысхатын да чопчу быһаардым. Дьэ уонна туох баарбынан сүүрдүм. Эккирэппитэ чаастан ортоҕо дии, хаһаайыным кэлиэ суох диэн быраҕан кэлиэн да сөп. Аны саҥа үөрэх ыт инньэ гынна да куһаҕан идэ оҥостуо. Чуолкайдык саҥата иһиллэр буолбутун кэннэ баарбын биллэрбитинэн, үөгүлээбитинэн хааман бардым. Кэлэн иһэрбин билээт, барахсаным олох тохтоло суох үрэн барда. Бу дьолу, хата сыгынньах бэскэ таһаарбыт. Хараҥаҕа халлаан сырдыгар мөссүөнэ көстөрүн хоту туһаайан баран ытан кэбистим. Үөрүү бөҕө, маладьыас, халыҥ хаарга эриһэн туран саарбатын ситэн бултатта, Тайсон обургу. Эмискэ сылаа барыта мунньуллубуттуу кууллаах кумаҕынан саба баттаата. Ээ, тугун ыксалай, хонууһубун, мантан дьиэбэр диэри икки көс, тоҕо да өлө-сүтэ түүннэри хаамтахпыный. Кураанах муҥурах булан кэрдэн үс сөп соҕус бэрэбинэ бэлэмнээтим. Сүүскэ кэтэр банаарынан сырдатан харыйалары кэрдэн улахан сыгынах анныгар халыҥ сэктэ сэтирдэнним. Иннибэр уот оттон, чэй өрүнэн аһаатым, сынньана түстүм. Тайсон сылайбыта биллэр, хонук оҥостубут ороммор сытынан мунна тыаһыы сытар. Сынньанан, уоскуйа түһэн баран өссө үс кураанах мас кэрдэн соһон аҕаллым. Халлаан анныгар хонорго үчүгэйдик бэлэмнэннэххэ сатанар. Үстүү маһы үрүт-үрдүгэр сааһылыы уурдум. Анныгар эрдэ оттубут отуум күүскэ умайа сытар буолан, суон бэрэбинэлэри начаас хабан ылла. Дьэ уонна билигин олус күүскэ умайбакка, аа-дьуо сылааһын эрэ өр биэрэр гына мастары аппатан салгынын хонтуруоллаан биэрэҕин. Онтон сэктэ ороммун оҥостон, сыгынаҕым ойоҕос өттүн өссө эбии бүөлээн уйа курдук буолла. Кэннибиттэн, туораттан салгын оонньообот, үргүөр үрбэт, иннибиттэн отуум суоһа сылытар гына оҥоһуннум. Уонна саамай дьоллоох ыты кытта ыбылы куустуһан баран утуйан хааллым. Икки чаас атах тэппиттии утуйбуппун, тоҥон уһугуннум. Туран аҥаарданар гына сиэммит мастарбын хостоон үрүт үрдүгэр сааһылаатым, уоппун күөдьүтэ түстүм. Атын мастарбын чугас тардан биэрдим, төттөрү-таары хаамыталаатым, син этим-сииним ирдэ. Чэй сылытан сылаас киллэринним. Арай ытым эрэ кыһаллыбат, астына аҕай уокка кэрэнэ сытар. Хос оҥостон Тайсоны улаҕа сиспэр үтэ анньан баран утуйан хааллым. Түүл бөҕө түһээтим, оҕолорум кыра сылдьалларын көрөбүн.
   Эмиэ икки чааһынан ытым ойон турбутуттан уһугуннум. Бу сырыыга турбакка, бэлэмнээбит мастарбын уокка үтэн баран салгыы сыттым. Ытым хабаҕыран турбут эбит, дьоһун баҕайытык туора көҕүрэттэн баран кэлэн кэннибэр сытынан кэбистэ. Массыынанан ханна эрэ айанныыбын, куһаҕан суолга бадарааҥҥа батыллабын. Анньа сатыыбын, бааҕылаан көрөбүн, таһаардым эрэ, суох эрэ – атын түүлгэ көһөбүн.
   Суһуктуйа сырдаабыт, тымныыта сүрдэммит, кыламаннарым сыстан хаалбыттар, тыыным сыһыргыыр буолбут. Ол гынан баран турар санаа суох курдук, салгыы утуйуохпун баҕарабын. Хайыамый, умуллан эрэр уоппун күөдьүттүм. Хамнаммыппар тоҥмуппун дьэ биллим. Күүстээх соҕус кутаа уот оттон утуйбакка сырдыырын кэтэһэ-кэтэһэ чэйдээн ирдим. Туран сэрээккэлээн, сүһүөхтэрбин ириэрэн баран, сып-сап хомунан саҥа күнү көрсөрдүү аар тыам быыһынан хаама турдум.
//-- 16.11.2017. --//
   Кылалааҕы таҥнаран бурааным суолугар киирдим, аара хапкааннары сөргүтэн биэрдим. Уон биир чаас саҕана былытыран кыраһалаата. Трактор Суоллаах өттүгэр тумулга үөр кыыл таба бөһүөнэх суолларын булан эккирэттим. Киэҥ Үрэҕи туораан, утары сис кэлискэтинэн бардылар. Эбиэт саҕана биллэрдик тыалырда. Кыыллыырга бэрт халлаан диэммин бырахпакка сонордоһон истим. Туохтан ойуоккалаһаллара буолла, сүүсчэкэ миэтэрэ ыстаҥалаһаллар, уоскуйаллар, онтон эмиэ көһөрдүү баран иһэллэр. Үс саҕана сиппэккэ, сэниэ да эстэн бырахтым. Үс салаа өттүгэр бардылар. Киэһэлик дьиэбин буллум. Тоҥ дьиэ ирэ охсоро өрүн, эт өрөһөлүү хоторо буһаран аһаан баран рация үрдүгэр түстүм. Этэҥҥэ буоллар сарсын дэриэбинэлиэххэ наада. Пахай, өрүс тура илик диэтилэр.
//-- 17.11.2017. --//
   Тымныы сарсыарда буолбута биллэр, дьиэм иһэ олох сойбут. Оһох отторго оннооҕор тымныы курдук. Суһуктуйа илик, борук, уот холбоон тута алталаах рация эфирин иһиллиибин. Дьон кэпсэтэллэрин иһиттэххэ, -38 кыраадыс тымныйбыт. Чэ бэрт, бүгүн бука диэн муус тутуһуо, сарсын бурааннаах киһини уйар буолуон сөп диэн былааннаан айаҥҥа турунарга диэн буолла. Эрдэ туран хомуннум, арай мас аҕыйах дуу диэн көрдүм. Сааскам кэллэҕинэ биир-икки эрэ хонукка тиийииһи диэммин, бураанынан икки сыарҕа мас тартардым. Эбиэт саҕана иччитэх буочуканы, канистралары, бултаабыт эппин икки сыарҕаҕа тиэйэн айаҥҥа туруннум. Сир ылан Олонгороҕо диэри чугаһаан биэрэрдии бардым. Аара Үс Салаа хапкааннарын сөргүтэн биэрэ-биэрэ айаннаатым. Олонгоро иһигэр хаар арыый чараас эбит, киһи тобугун саппат курдук көрдүм. Күнүс икки саҕана Элиэнчэлээх дьиэлэригэр тиийдим. Үүтээннэрэ сылаас, эттэрэ суох олороллор эбит, хата эт кэһии аҕаламмын хоточчу буһаран дьоммун көһүтэн олоробун. Тайсон саҥа сиргэ кэлэн күрүө аттыгар бааллан олорор, сытар санаата суох. Сотору соҕус үрэн барда. Элиэнчэ кэлэн иһэрин биллэрдэ. Онтон үрэх биир өттүттэн Пиэккэ оҕонньор кэллэ. Иккиэн биирдии саарбаны ыттаабыттар. Эмиэ бензиннэрэ бүтэн сатыылаабыттара ырааппыт эбит. Сис нөҥүө Таала, Үмүлүүн бастарыгар баар хапкааннарбытын көрбөтөхпүт ыраатта дииллэр. Өрүс тура охсубакка моһуоктаата дэһэллэр. Эмиэ түүн хойукка диэри сэһэргэһэн хоннубут. Хаардара чараас соҕус, күһүҥҥү тоҥот тыаһа иһиллэ сытар, сүгүн үөмтэрбэт буолан кыыл, тайах чугаһаппат эбит. Киэһээҥҥи рацияҕа иһиттэххэ, өрүс өссө да уста сытар үһү. Саатар киэһэтин халыҥ былыт халлааны бүрүйэ тарта, эмиэ сылыйан хаалла. Мунньахтыы сатаан баран, сарсыарда туох эмэ биллиэ диэн утуйдубут.
   Тугу эрэ соччото суоҕу түһээн уһукта сырыттым, ханна эрэ улахан куоракка массыынабын стоянкаҕа туруоран баран умнан сүтэрбиппин диэн түһүүбүн. Ол гынан көрдөөн-көрдөөн эргэрэн баран турарын буллум, санаам дэлби түспүт.
//-- 18.11.2017. --//
   Эрдэттэн мунньах салҕанна, түмүгэр биһиги Пиэккэлиин нефтепровод суолунан өрүһү муостанан туоруурдуу айанныыр буоллубут. Тыа суолунан чугаһын чугас да, өрүс туоратыа суох диэн эргиир массыына суолунан баран көрүллүө, эбиитин өрүһү туораан баран, өссө үс көс курдук кытыл устун суоллаабытынан айанныахтаахпыт. Эти, булду, ыттары хаалларан, иччитэх уматык эрэ иһиттэрин тиэммитинэн сыбыдах айанныыбыт. Аара улахан грузовиктар ситэн ааһаллар, трасса суола көнө буолан, бурааннарбыт начаас өрүскэ диэри тиэртилэр. Муостаны туораан иһэн көрдөххө, Алдан эбэбит ортото өссө да тоҥмокко паара хойуутук будулуйан салгыҥҥа ыйанан турар. Нефтепровод үлэһиттэрэ өрүс нөҥүө өттүн баһылаабыттар, киэҥ-куоҥ стоянка, массыына, араас улахан техника бөҕө турар. Олор быыстарыгар биһи бып-бытархай буолан көстөрбүт буолуо, улахан экскаватортан суоппар соһуйа көрөн олорон: «Откуда взялись?» – диэннээх. Ол курдук эрийэ-буруйа айаннаан өрүс дьиҥ кытылын булан салгыы тоҥ хаары оймоон бардыбыт. Онон-манан кытылга балыксыттар суолларыгар киирэн син түргэтиибит. Иҥнээли үрэх төрдө хата элгээнинэн бэркэ тоҥмут буолан эрэйдээбэккэ туоратта. Салгыы таҥнарыттан кэлбит бураан суолун булан олох да чэпчээтибит. Хайалара суоллаабыта буолла, абыраата. Үс көһү билбэккэ бэрт түргэнник дэриэбинэбитигэр субу кэллибит эрээри, иннибитигэр Хатыыстыырка үрэхпит бүөлүү сытар. Суолбут тухары уста сыппыт өрүспүт кыдьымаҕа бөһүөлэкпит аннынан дьэ бүөлэнэ тохтообут. Өрүс тутуһан эрэрэ көстөр. Бу үрэхпит эрдэ тоҥмут, ол гынан баран төрдүнэн баар элгээнэ үрдүнэн чараас тарыҥ ууламмыт. Эрдэ бураанынан да, «Нива» массыынанан да туораабыт суоллара көстө сытар. Уу саппыкылаах киһи кэһэн хааман киирэн бэрэбиэркэлиэх эҥин баар эбит, ол эрэн түнэ этэрбэстээх буоламмын эрдэтээҥҥи суолларга эрэнэн туоруурга былааннанным. Пиэккэм да уйуо диэн бигэргэтэн биэрдэ да ыстаннардым. Пахай, ортотугар диэри киирээтим кытта, мууһум уйбакка бурааным тимирэн хаалла, мин сыарҕаларым үрдүнэн ойуоккалаан улаханнык илийбэккэ кытылга ойон таҕыстым. Пиэккэ бурааныгар өтүү иилэ охсоот, иккис сыарҕам атахтарыгар кэлгийэн кэбистим. Онтон тоҥо илигинэ диэбиччэ, иккис бураанынан бурааммын хата сулбу тардан таһаардыбыт. Кытыла сытыары соҕус буолан тимирбит бурааны көрүөх бэтэрээ өттүгэр хостоотубут. Тута бурааным картерын икки буолтатын сүөрэ охсон двигатель иһигэр киирбит уутун сүөкээтим. Карбюраторым буоллар тута мууһура охсон хаалла. Чүмэчилэрин кураанахтыы сотоот, собуоттаатым. Ол гынан өр үлэлээбэт, карбюратор аһылыгын биэрэр хайаҕастара мууһуран умуллан хаалла. Дьэ кыһыы диэтэҕиҥ, субу кэлэн баран тимирэ оонньуур! Хата, тута хостообуппут да бэрт дьыала буолла. Санаарҕыы сатыы туруом да, Пиэккэ бураанынан үрэхпитин өксөйөн, атын туоруур сир булан дэриэбинэбитигэр кэтэҕинэн киирдибит. Хараҥарыыта хата дьиэбэр илдьэн биэрдэ. Бурааммын үрэх нөҥүө сарсын да ылыам диэн хаалларбытым. Карбюраторын эрэ ириэрэн куурдаары устан аҕаллым. Түргэнник дьиэҕэ кэлэн тоҥмокко да хааллым, курданарбар диэри илийэн баран. Оруобуна эдьиийим баанньык оттубут эбит. Дэриэбинэ дьиэтэ ырааһын, сырдыгын, суунан-тараанан, аһаан баран эдьиийбэр тыа сонуннарын кэпсээн хоннубут.
//-- 19.11.2017. --//
   Сарсыардаттан табаарыспынаан Денистиин бурааммын тиэйэ бардыбыт. Тиийэн начаас сыарҕа үрдүгэр бырахтыбыт, ыбылы кэлгийэн баран Денис бураанынан тартардыбыт. Гарааһыгар аҕалан уктубут. Оһох ыбылы оттон киэһээҥҥэ диэри бурааным мууһа барыта ууллан, уотун-күөһүн проводкалара куурдулар. Ыкса киэһэ баахпар баар бензини уларытан баран собуоттаан көрдүм, үлэлиир. Чэ бэрт, хос тыас-уус суохха дылы. Редуктор арыытын эмиэ сүүрдэн уларыттым, син биир уу онно да булан киирбитэ буолуо диэн. Уонна туга кэлиэй, бураан барахсан. Билиҥҥи аныгы бурааннар зажиганиелара электроннай буолан илийэртэн эҥин улаханнык куттаммат.
//-- 20.11.2017. --//
   Хара сарсыардаттан сопхуоспутугар сүүрдүм. Охотовед хата баар буолан биэрдэ, саарбаларбын нуормабын туттардым, хачыгырас харчыланным. Уону ааһыыта Виталийдыын Алдан куоракка айаннаатыбыт. Саарба тутааччылары телефон нөҥүө буллубут. Эбиэккэ сирэй көрсөн саарбаларбын сыаналаатылар. Сөп сыанаҕа сөбүлэстибит. Син үчүгэй сыанаҕа батардым диэн үөрэ сананным. Дьэ уонна түргэн-түргэнник маҕаһыын бөҕөнү кэрийдибит. Бородуукта, мэҥиэ буолуон сөптөөх срогун ааспыт балык икки брикет ылынным. Селедка тууһаатахха өр тымныыга тулуһар, сыта тоҥо охсубат. Гөрүүчэй смеһигэр барар арыы, ол-бу саппаас чаас ылынным. Киэһэлик сөпкө соҕус куораттан дэриэбинэҕэ тиийдибит. Сапыраапка хата сабылла илик, тута бурааммын таһааран икки сүүс алта уон лиитэрэ бензин атыылаһан, иһиттээн сыарҕаларбар тиэнним. Хараҥаҕа биирдэ мөхсөн бүттүм. Эдьиийтэн радиоприемник көрдөөн ыллым. Алдантан атыылаһыах буола сылдьаммын олох да умнубуппун.
//-- 21.11.2017. --//
   Күннээх тымныы сарсыарда. Уон чаастан айаҥҥа туруннум. Аргыстаһан кэлбит оҕонньорум Пиэккэ хойутуу, икки-үс күнүнэн айанныах буолла. Өрүс үчүгэйдик тутуспут, дэриэбинэ анныгар быйыл аҕыйах кыдьымах анньыбыт. Үөрэ-көтө тыабар төттөрү айаннаатым. Уопсайынан дьиибэ идэлээхпин, дэриэбинэҕэ кэллим да төттөрү тыабар бара охсоору ыксаа да ыксаа буолан барабын, улахан туох да кэтэспэт да буоллаҕына. Хата ытым Тайсон ахтан эрдэҕэ, Элиэнчэҕэ баайан хаалларбытым. Уон икки көс тыа быыһынан дьэ айан да айан. Сорох сирдэринэн күһүҥҥү булчуттар көспүт суоллара оспут буолан оймотобун. Элиэнчэ дьиэтигэр диэри түөрт чааһынан кэллим. Кэһии хаалларан, ыппын ылан баран салгыы айанныы турдум. Өссө икки чааһынан биэс саҕана дьиэбэр Киэҥ Үрэххэ дьэ кэллим. Сааска кэлбит, таҥнарытааҕы дьиэтиттэн биир саарба аҕалбыт. Кэпсээн-ипсээн дьоро киэһэ буолан хоннубут.
//-- 22.11.2017. --//
   Сылаас, хаардыы турар. Бэҕэһээҥҥи былааммытынан Сааска өрө көстө, мин бүгүн Лэглээрим, Кылалааҕым хапкааннарын эргийэ охсон баран сарсыҥҥыттан эмиэ өрө бултуу көһүөхтээхпин. Өрө Киэҥ Үрэх бэйэтин баһын уонна Эһэлээх диэн салаатын хапкаанныахтаахпын. Өссө да үлэ бөҕө күүтэр. Бензин бүппэтэҕэ буоллар, өрүс тура охсубута буоллар, төһө эмэ эрдэ бултаныахтаах сирдэр таах хаала сыстылар. Ыттыырга хаар халыҥаан Тайсоны баайан хааллардым. Күнүһүн тыалырда, былытын үүрээт, тымныйда. Лэглээрим хата саарба өлүүлүү турар. Түөрдү аҕаллым, онтон биирэ эмиэ күлээмэҕэ кыбыттарбыт. Биир хаар уйаҕа үтүллүбүт хапкааҥҥа иҥнибит саарба буорту буолбут. Сүрэҕэлдьээн тэптиргэлээбэтэҕим ити баар, кутуйахтар аҥаар өттүн кырыйа кэрбээбиттэр. Мас көтөрө көстүбэтэ. Саһылым кэлэ сылдьыбыт эрээри бу сырыыга уйалартан сэрэнэ сылдьыбыт. Арааһа бултаһан эрэрбин сэрэйбит. Утары тумулбар өссө биир саарба кэлбит, хара улар төбөтө мэҥиэлээх тоһуурга киирбэтэх, сирбит. Чэ, хоргуйдаҕына ханна барыай. Дьиэбэр хойут кэллим. Радио аҕалбыппын өйдөөн холбоотум. Астыктык хабар приемник эбит, олох мэһэйдэппэт, хачыгыраабат, ыраас тыастаах. «Тэтим» араадьыйаны иһиллээн дуоһуйдум. Саарбаларбын дьаһайталаан баран хойут утуйдум.
//-- 23.11.2017. --//
   Рацияҕа -42 кыраадыс диэтилэр. Таһырдьа тахсан мас хайыта турдахха ичигэс курдук. Бурааммытыгар анаан гараас-балаакка тиирбиппит. Олус тымныйдаҕына диэн. Тураат, маҥнай ол оһоҕун отто оҕустум. Биир оттук мас бураан холкутук собуоттанар гына сөп оҥорор. Ол да буоллар тымныйбыта биллэр, Тайсон уйатыттан быкпата даҕаны, тыын да сыыгыныыр буолбут.
   Бу күн Кылалаах эргиирин баран сөргүтэ сырыттым. Кытаанах мэлийии буолла. Санааны көтөҕө таарыйа, күн таах хаалбатын курдук, эбии биэс хапкаан үттүм. Кыыллар да саҥа суолларын көрбөтүм, улар, бочугурас да олорон биэрбэтэ. Эрдэ түөрт чаас саҕана эргиллэн кэллим. Хата сарсын өрө көһөрбөр бэлэмнэнним. Уматыкпын канистраларга үллэртээн куттум, сыарҕабын бэлэмнээтим.
//-- 24.11.2017. --//
   Тыаллаах, сылаас сарсыарда. Хомунан кыра көтөлбүнэн көстүм. Бураан соһоругар чэпчэки буоллун диэн саҥа суол үктэтиэхтээхпин, өр буолуом диэн эрдэттэн Тайсоннуун көстүбүт. Саҥа айаннаан иһэн, маҥнайгы тумулу туораат, биир хап-хара саарбачаан иҥнэн олороругар тиийдибит. Тайсон айдаан бөҕө. Үнүр сиппэтэх саарбатын биллэ быһыылаах. Үөрүү бөҕө буоллубут, айан бэркэ саҕаланна. Эбиэт саҕана Бастакы Кылалаах салаатын баһыгар бэлэм эргиирим суолунан тирилэтэн тиийдибит.
   Дьэ мантан урукку эркээйилэрбинэн Эһэлээх баһыгар быһа түһэн суоллуохпун наада. Бастар хаар да хаар, киһини курданарынан буолбут. Сис оройугар диэри урукку суолбун булан маҥнай сатыы хайыһарынан суоллаатым. Ол да буоллар булкуллан биэрдим. Тиритии-хорутуу, онтон сыарҕалаах бураанынан суоллуу сатаатым да бурааным тимирэ турар, батыллар. Инньэ гынан сыбыдах, көтөлбүн арааран сис нөҥүө өттүгэр диэри сүүрдэн суоллаатым. Эһэлээх үрэх баһыгар тиийэн эргитэ тутан төттөрү таһаҕаспын, ыппын ылан айаннаатым. Үрэхпин таҥнары барарбар бэлиэ соҕус буолан сатыылаабатым, эбиитин таҥнары хоту бураан сыарҕалыын байдыын син барыахча. Ол да буоллар кыратык моһуогуран ыллым, хаар анныгар туруору таас баарын билбэккэ бурааным рулевой наконечнигын токуруччу астаран кэбистим. Хата рессорам тоһунна дуу диэбитим, сыалай эбит. Хайыахпыный, борук буолла. Наконечникпын устан ылан, буруйдаах тааспар ууран туран, көнүөр диэри өтүйэнэн таптайдым. Көнөрүн көннө да, куһаҕан баҕайы уһуйбут курдук суолланна. Өссө биирдэ инник охсууну тулуйара саарбахтанна, төннөргө кутталланна. Уопсайынан тимир барыта да тымныыттан куттанар, ходовой саамай алдьанар төрүөтэ кини. Ичигэс кэмҥэ таах тулуйар детааллар. Тымныыга дөбөҥнүк хайа ыстаналлар, алдьаналлар. Лаппа хараҥарыыта былааннаабыт сирбэр тиийэн, Эһэлээх төрдүн уҥуор балааккабын тииринним. Номнуо хараҥаран банаар уотунан хонук мас мастанным. Ремоннанан оонньуу сылдьыбатаҕым буоллар син сырдыкка кэлиэ эбиппин. Аҕыс чааһы ааһыыта балаакка хонордуу бэлэм буолла, хаар уулларан, хойуу чэй утахпын ханнарда. Сотору киэһээҥҥи аһылык, ытым да хааһыта бэлэм буоллулар. Халыҥ харыйа лабаата сэтиргэ, икки таба тириитэ тэллэххэ оҥостон, үллүктэнэн утуйдум.
//-- 25.11.2017. --//
   Балааккаҕа уһуктар олох атын. Киэһээ бэлэмнээбит кыспабын, маспын оһоххо симэ охсоот, уот анньабын. Суорҕан быыһыттан аҥаарым эрэ быган оһоҕу отто охсоот, ичигэс арҕахпар төттөрү умсабын. Былаан Киэҥ Үрэх баһын хапкааннааһын, ыттыырга номнуо хаар саба түһэн хойутаабыппын. Бириэмэ ортоҕуна Эһэлээҕи эмиэ тоһуурунан толоруохтаахпын. Күн улахан аҥаарын Киэҥ Үрэх баһыгар бараатым да, сэттэ эрэ хапкааны үттүм. Саарба суола олох суох. Төрдүн эрэ диэки биир тойон олорор эбит. Эһэлээххэ бэлэм суолбунан сүүрдэ сылдьан уон сэттэ сэби ииттим. Киэһэ сөпкө соҕус балааккабар кэлэн хоннум.
//-- 26.11.2017. --//
   Тымныы диэбэккэ өр баҕайы утуйбуппун. Бурааммын паяльнай лаампанан сэрэнэн үрдэрэн сылыттым. Хомунан Эһэлээхпин өксөйбүтүнэн хапкаан эбии үппүтүнэн барыахтаахпын. Барыам иннинэ аны кыһын хонугулуурга диэн биир сыарҕа мас эрбээн таттардым. Чууркалаан хайыппакка саһааннаатым. Тымныы кэмҥэ маһы хайытан хаалларар куһаҕан. Хайдыбыт сааһа ис өттө, мас кураанаҕын да иһин, бүтүннүү кырыаран хаалар. Инньэ гынан отторго умайа охсубат, суоһун аанньа биэрбэт, бэрдийбит мас курдук сыыгынаан умайар буолар. Иккиһинэн, айаннаан тоҥон-хатан кэлээт, мас хайытан түргэнник ирэҕин. Балаакканы өр хаалларарга сиһин маһыгар ортотунан чырба мас туруору анныттан анньан эбии өйөбүл оҥороҕун. Уонна тэлбэлэрин быаларыттан сүөртэлээн истиэнэлэрин босхо ыытаҕын. Оччоҕо суоххуна халыҥ хаар саба да түстэҕинэ балааккаҥ таҥаһын алдьаппат, хайа баттаабат. Көһөн кэлээт, хаарын эрэ ыраастаан, тэбиэлии түһэн баран тэлбэ быаларын чиккэччи баайталаатыҥ эрэ дьиэ бэлэм буолар. Иһирдьэ аһылык, килиэп тоҥоро аргы маска ыйаан хааллардым, испиискэ, чүмэчи, тэллэх, спальник эмиэ хаһаанным.
   Эһэлээҕи улардыам диэн эрэнэр этим да, арбайдыыр сирдэригэр суохтар. Баһын диэки уонна сиһигэр өссө уон хапкаан үттүм, үксүн хаар халыҥаан уйалаан, тэптиргэлээн. Бастакы Кылалаах баһыгар түһэн дьиэм диэки айаннаатыбыт. Дьиэбэр кэлбитим иччитэх, Сааска обургу бэҕэһээ кэлэн бүгүн ааспыт эбит. Остуолга сурук хаалларбыт, Таҥнарытааҕы сиригэр барбыт.
//-- 27.11.2017. --//
   Дьиэ диэн дьиэ, ичигэһэ, киэҥэ-куоҥа, хайдах урут кыһыны быһа балаакканан көһө сылдьан бултуурбут буолла, билигин тымныйда да дьиэҕэ куотар айдаана. Рацияҕа чугастааҕы дьоммут сүтэрбиттэр: «Иккиэн ханна дьөлө түстүгүт? Эмиэ алдьанна дуо? Эфиргэ тоҕо өр биллибэтигит?» – диэн хара сарсыардаттан ыйытыылаах сэһэргэһии буолла. Чомпуула уолаттара сарсын бүтэн дэриэбинэлиир буолбуттар, олонгоролор бүгүн туруналлар эбит. Биһиги да хапкааннарбыт барыта үтүллэн бэлэм буоллулар, бу күннэргэ Сааска кэллэҕинэ хамнанан көрүө этибит. Эмиэ халлаан тымныы, бураан буруота-тараата сүрдээх, хотоолбун таҥнарылаан киирбит суолбунан хойуу туман буолан туран хаалла. Күн нэһиилэ чэҥ кырыа быыһыттан тахсан эрэр, уота-күөһэ лаппа мөлтөөбүт. Үс Салааны эргийдим, Орто Салаатыгар хаар анныттан уонча эрдэҕэс көтөн тахсан тула мастарга олорон биэрээхтээтилэр. Сөп буолуо диэн тохтоотум, үс эрдэҕэһи охторон баран. Түүлэрин үргээн бурҕаҥната охсон баран салгыы Тыҥкырай тумулугар тиийэ толоону суоллаатым. Бу диэки хаар арыый ама соҕус, дириҥэ киһи тобугунан эрэ. Киэҥ Үрэҕи туораан Лэглээр төрдүнэн, Лэглэкэ хайа аннынааҕы суолбар сүүрдэн таҕыстым. Аара икки хара улар олорон биэрэн күндүлээтилэр. Дьэ уларга бу күн Байанай тосхойдо. Дьиэҕэ, оҕолорго бэртээхэй кэһии бөҕө буолла. Эрдэ кэлэн, аны Трактор Суоллаах төрдүгэр сүүрдэ сырыттым, эмиэ арбайга аһыы киирбит улардары көрүөм диэн, суохтар. Киэһэтин халыҥ былыт арҕааттан үөмэн кэлэн халлааны бүрүйдэ. Биллэ сылыйа түстэ, хараҥарыыта хаардаан барда. Биэс улар кынаттара, истэрэ, төбөлөрө уон биэс ымсыылаах, тардыылаах мэҥиэ буоллулар. Кыһын хапкааннары көрө кэллэххэ, наада буолуо диэн биир дьааһыкка мунньан иһэбин.
   Киэһээҥҥи рация эфиригэр чуумпу, саамай сэһэргэһэр дьоммут олонгоролор номнуо дэриэбинэҕэ тиийдэхтэрэ. Хоточчу эт буһаран Сааскабын кэтэһэн хоннум, кэлбэтэ.
//-- 28.11. 2017. --//
   Түүн хаар тохтообут, сырдыыта эмиэ халлаан тымныы, өссө сыытыырҕаабыт курдук. Тайсон аһаабата, аһылыгын иннигэр ууран бардым. Лэглээрим эргиирин эргийэ бардым. Бүгүн баһын үтүөхтээхпин. Онон ити киэҥ эргиир толору үтүллэн бүтүөхтээх. Трактор Суоллааҕы өксөйөн иһэн чомпуулалары утары көрүстүм, үөрүүлээх көрсүһүү буолла. Уот оттон чэйдээн, булт-алт, сырыылар туһунан ыксаабакка кэпсэттибит. Андрей быйыл эрдэ саҕалаан түүлээҕи кыайа бултуйбут. Мишук уруккубар тиийбэтэх, мөлтөх соҕус диир. Бүгүн дэриэбинэҕэ тиийэ түһүнэр былааннаах иһэллэр. Кыыл, тайах бултаабаккалар сыарҕалара сыбыдах, иччитэх буочукалар эрэ баайыллан иһэллэр. Үтүө айаны алгыстааммын атаарталаатым. Бэйэм Лэглээр баһыгар суоллуу сатаан баран аккаас биэрэн бырахтым. Эбии түөрт эрэ хапкаан үтэн баран үрэхпин таҥнарылыы турдум. Баһыгар эмиэ хаара олус халыҥаабыт, биир сиргэ бурааммын тимирдэн баран нэһиилэ хостоотум. Ол буола сылдьан сиһим иҥиирин быстым дуу, хайаатым дуу. Чиккэччи балай эмэ өр сыппахтаан баран турдум. Стартербын нэһиилэ тардан собуоттаатым. Сидиэнньэбэр сыыллан кэриэтэ тахсан төттөрү айаннаатым. Эрэй соҕус ыарыы буолан биэрдэ, ааһыа диэбитим ааспата. Айаннаан иһэн хардаат толоон кытыытыгар баар хапкааным суоҕун соһуччу көрөн тохтоотум. Өкүр мастан хапкаанныын барбыт эбит саарба. Тайах мас быстан суоллаан көрдүм, баҕар ырааппатаҕа буолуо диэн. Онон-манан хаар анныгар умса-умса бара сатаабыт, хата хаар анныгар талахха хапкаана иҥнэн тоҥо сытарын тэбиэлээн булан ыллым, үөрдүм аҕай. Сырдык да сырдык, нуучча баттаҕын курдук саарба эбит. Эргиирбин түмүктээн иһэн утуу-субуу өссө икки саарба бултуйдум. Биирэ аныгы гуманнай хапкаантан, иккиһэ күлээмэттэн. Дьэ бэртээхэй түмүктээһин буолла. Саарба соноро саамай кыайыылаа– ҕа, интэриэһинэйэ бүтэн эрдэҕэ. Мантан антах кыһынын хапкаан эрэ үлэтэ хаалар. Дөрүн-дөрүн дэриэбинэттэн кэлэн сөргүтэн биэрэ-биэрэ сылдьыахпыт. Лэглэкэ хайа тумулугар кыыллары үргүтэлээбиппин. Суолум устун иннибэр ыстаҥаласпыттар, онтон туора ойбуттар. Бачча тымныыга тыаспын ыраахтан иһиттэхтэрэ. Дьиэбэр тиийбитим сирэйим үлүйээхтээбит эбит. Чэ, ол ааһар дьыала, сиспэр ититэр маас булан соттубуппар ыарыыта син ааста. Саарбаларбын таҥастаатым, капоту, лобовой тааһа хайдыбытын ремоннаатым. Тымныыга айанныырга бэлэмнээтим, карбюратор хаппаҕар мотортан итии салгын үрэр гына пластик үүйэн биэрдим. Киһим эмиэ кэлбэтэ.
//-- 29.11.2017. --//
   Чысхааннаах кыһыммыт дьэ кэллэҕэ, халлаан туругун Эдуард Рудых сарсыарда аайы сырдатар. Алдаҥҥа куруутун сүүрбэ икки диир даҕаны, манна тыаҕа -45 түспэт быһыылаах. Ыппын босхо ыытан сүүрдэ түстүм. Астынна аҕай, хата аһылыгын барытын сиэтэ. Эмиэ баайан хааллардым. Тураат, бураан тоҥ соҕус диэн оттубут гараас-балааккам оһоҕун өссө эбэн биэрдим. Кылалааҕы, Эһэлээҕи эргийдим да туга да суох кэллим. Эһэлээх төрдүгэр биир тайах кэлэн аһаабыт. Үнүр мин сылдьарбар суола суоҕа.
   Дьиэҕэ кэлбитим Сааска бу иннибэр эрэ кэлбит эбит. Хапкааннарыттан уонча саарба хомуйбут. Астына аҕай сылдьар. Улар буһарынан, биир хаһаас хостоон, саарба соноро бүппүтүнэн диэн дьоро киэһэ буолла. Аны ый аҥаарынан, саҥа дьыл эрэ иннигэр хапкааннары көрө кэлиэх буоллубут. Бу дьылы ырыттыбыт, эһиилги баччатааҥҥыны былаанныыбыт. Киһим хойутаан кэлбитин хомойо саныыр, үлэтигэр кыаллыбакка уһаппыттар этэ. Онтон атын түүлээҕи кыайыа этэ. Түмүктээн булпутун ааҕан көрөбүт, бэртээхэйдик бэрсибит сирбит, тыабыт, Байанай эһэкээммит. Түөрт уонтан тахса саарба, икки кыыл таба, уонча улар бултаабыт эбиппин. Сааска төһө да хойутаатар сүүрбэччэҕэ арыый тиийбэт күндү түүлээҕи сонордообут. Үлэ бөҕө буолбут, хапкаан бөҕө үтүллэн, мантан салгыы бултуу хаалаллар. Олунньу ортотугар диэри булт дьыла бүппэт, онон «тимир ыттарбыт» аны көс саарбаны кэтэһэн, манаан сыталлар.
//-- 30.11.2017. --//
   Биһиги даҕаны биир күнүнэн тиийэрдии оҥостон, хара сарсыардаттан айаҥҥа туруннубут. Аара Олонгороҕо киирэн үнүр хаалларбыт эттээх сыарҕабын холбоннубут, ыйааһын үллэһиннибит. Сир ортотугар Кэбээли үрэххэ Ивановтар үүтээннэригэр киирэн итиннибит, термостан чэйдээтибит. Ол эрэн дьиэ ичигэс соҕус, суолларын көрдөххө бүгүн сарсыарда дэриэбинэлээбиттэр эбит. Дьон бөҕө бултаан бүтэн кииртэлээбиттэр, айан суола оһуобай буолбут. Хараҥарыан эрэ иннинэ уопсайа сэттэ чаас айаннаан дэриэбинэбитигэр кэллибит. Соторутааҕыта эрэ айманан-сайманан саҥа бултуу баран эрэр курдук этибит. Булт бириэмэтэ түргэнник да ааһар ээ. Дьиэҕэ киирэ да иликпинэ номнуо эһиилги күһүнү, маҥнайгы хаары ахтан, кэтэһэн барабын. Сэрэйдэххэ миэхэ эрэ оннук буолбатаҕа буолуо. Сааска түөрт уон бэһис сылын бултуур да хал буолбат, ахтар-саныыр, булдугар оҕолуу үөрэр.
   Манан суруйуум бүтэр, салгыы хапкаан эрэ көрөөһүнэ, киһи интэриэһин соччо тардыбат кэпсээн. Барыта биир күдьүс: көрдүм, ыллым, мэҥиэ уларыттым, хаар тэбээтим. Ол курдук.

   Примечания

Валерий Андросов Байанайдыын көрсүһүү