-------
| Библиотека iknigi.net
|-------
| Семен Маисов
|
| Ийэм кэпсиир… (3 чааһа)
-------
Семен Маисов
Ийэм кэпсиир
роман
Эрдэ бэлэмнэммит, дьаһаммыт дьон быһыытынан сарсыарда сөпкө туран, наҕылыччы аһаан баран, тугу тутуллуохпутуй, көһөн күккүрээтибит. Оҕолор Балаҕаччыга күнүскү аһылык кэннэ барар буоланнар, биһигини атаардылар. Баһылай кууруссалары илдьэрбитигэр анаан кыра титириги, талаҕы атырыалыы саайталаан хаарчах оҕото оҥорбутугар көтөрдөрбүтүн түөрэтин хаайдыбыт. Киэҥ күрээтинньиккэ көҥүл көччүйбүт кууруссалар кыараҕас сиргэ симиллэн саҥалара-иҥэлэрэ ордук хойдубукка дылы, көтө сатаан тилигирэһэллэр.
Муоһа Суоҕу бүтэһик сыарҕаҕа баайдыбыт, атыттар баһылыктарын кырдьаҕас ынаҕы батыстылар, тарбыйахтар ийэлэрин кэннилэриттэн саппай уопсаллар, томторуктаах, өрүөлээх буоланнар эмпэттэр.
Эбэм Ньалтааскыны миинэн бастаата, мин – Ураанньыны, Настааччыйа – Айдаҥтан уларсык аҕалбыт хомуолай Мултуукуйатын мииннэ. Баһыычааннаах Биэрэ инники сыарҕаҕа олорон иһэллэр, силис-мутук охсон түһэн хаалыахтара диэн туора-маары өтүүнэн кэлгиэлээхтэр, онтон тутуһаллар. Огдооччуйа, оҕолору баҕар мас-от лабаата, талах тардыа диэн, хотунун көлөтүн ойоҕолуу хаамар. Улахан Баһылай мундутун туутун сүгэн, сүөһүлэрин кэнниттэн бүтэһик иһэр. Сорох туутун, ардьатын «кэлин ылыам» диэн хаалларда. Сэрэх муҥутаан аны талах иилэн ылан алдьатыа, хампарытыа диэн харыстаан сыарҕаҕа тиэйбэтэ: хас да тууну иннигэр-кэннигэр сүкпүтэ, ыраахтан көрдөххө сүүнэ сүгэһэрдээх киһи курдук. Дьиҥинэн мунду туута олус чэпчэки, дэлэҕэ да ылаах курдук диэхтэрэ дуо, арай, хата, тыаллаахха сүгэн истэххэ, биэтэҥнээн, тэлбиҥнээн табыгаһа суох буолар.
Сарсыарда арҕааттан кыра сиккиэрдээх халлаан, күн үөһэ ойбутугар күүһүрдэ. Былыттаах, күн көстүбэт. Дьулугуруу үүнэн тахсыбыт бөдөҥ тииттэр төбөлөрө уҥа-хаҥас хоҥкулдьуһаллар, суугуначчы үрэр тыал арытарыт атын аҕайдык силбиэтэнэн күүһүрэн кэлэр. Мин испэр «тыал бэл тыа иһигэр лаппа биллэр, чэлгиэн сиргэ баҕас сүрдээх буолуохтаах» дии саныыбын…
Түҥкүр-таҥкыр, сыыкыр-саакыр сыннаран айанныахтаах сирбит устатын кээрэттэр-кээрэтэн иһэбит.
Арыылаах эбэ килэччи охсуллубут ходуһатыгар, аһаҕас сиргэ киирээппитин кытта, «хор эрэ, оҕолорум барахсаттар дьэ кэллилэр ээ» диэбиттии, күүстээх тыал саба кууһан ылла. Оол курдук күөл арыытын саһарчы барбыт тыата биир кэм хоҥкуҥнаан олороро көстөр. Халыҥ былыттаах халлаантан хаар кыыдамнаан ыла-ыла астар. Эбэ барахсан, дьэҥкир уута күүгэн алла-алла, эрэһэ долгуннарынан кутатын саҕатын биллиргэтэр. Бысталаммыт куталар күөл ортотугар онно-манна бэйдэҥнэһэллэрэ, кутаҥнаһаллара көстөр. Итинник устар бысталаммыт куталары күүстээх тыал тиэрэ эргитэн кэбиспитэ буордаах силистэрэ балкыырга сайҕанан кытылга ытыгыраан сыталлара – бэйэтэ биир туспа, ураты көстүү.
Улахан Баһылай сүгэн иһэр туутун тыал охсон тэмтээкэйдээн ылара элбээтэ, оҕутта да туутун хампы түһүүһү, лаппа холуочук киһилии бэдьэҥэлиириттэн киһи күлүөх курдук.
Баһылай, Оҕонньор Уҥуоҕун бааһынатыгар тохтоон, үс туутун оҕуруот муннугар «дөрөлөрүттэн» туттаран, маһынан хайыҥнаан чөкө ууран хаалларан кэбистэ, үһүн илдьэ барда, куондардаах хортууһун тыал туура охсоору биир туспа мучумаан. Кырдьыга, хайабытынааҕар да ордук сылаалаах айаны Баһылай айаннаата быһыылаах.
Былыт тараадыйа сыыйыллан, эмиэ да бысталанан ылар, онон-манан ойута тыыппыкка дылы аһаҕастарынан күөх халлаан көстө-көстө сүтэр. Арҕаалата-соҕурууттан үрэр тыал сис былыты аҕала сатыыр быһыылаах. Эбээ эмээхсин «оту-маһы сөхсүтэр тыал түһүө» диэбитэ, арааһата, ол буоллаҕа дии саныыбын.
Тыа саҕатыгар өнөрдөөн үүммүт куруҥ отун куоппаһын тыал көтүтэрэ, хаар түһэн эрэрин курдук, биир кэм кыыдамныыр. Күүстээх балаһа, ойоҕолуу субуллар кырдал саалыгар куруҥахтары сууллартаабыта көстөр…
Тыал иннибитигэр, субу аҕай эмиэ, биир лаппа суон эмэх тиити силистэри-мутуктары түөрэ сүргэйэн түһэрэр… Сыарҕаҕа олорон испит Биэрэлээх Баһыычаан ону көрөн, кэннилэрин хайыһан, куобах оҕотун курдук куттаммыт харахтарынан мин диэки ыйыппыттыы көрөллөр. Биэрэ ыйа-ыйа туох эрэ диир, тыал саба охсон саҥатын дорҕооно иһиллибэт, айаҕа эрэ оҥоҥнуур. «Ойуур иһинэн айанныыр киһиэхэ, эчи, сэрэҕэ да бэрт эбит» диэн үгэспинэн арааһы ыатара саныыбын. Арыылаах эбэбит киэҥ ходуһатынан иһэр дьон энэлийэ-энэлийэ силбиэтэнэр балаһа маһы барчалыырыгар кыһаллыбаппыт. Эрийэ-буруйа ытыллар дохсун тыал – хордоҕой сыыс отун түү мөчөкө гынан эрийэн эбэ диэки төкүнүтэн илдьэр, оҕолор, тиит төргүү мутугар олорор мэкчиргэ курдук, төбөлөрүн уҥа-хаҥас эргичиҥнэтэн ону батыһа көрөллөр. Күүстээх балаһаҕа төбөҕүн кырыылата туттаххына – киһи тыына хаайтарыах айылаах…
Маҥан Халдьаайыга киирэн истэхпитинэ Кыраһалаах Маанчык уонна өссө биир маҥан эриэн ыт утары сүүрэн кэллилэр, көрсүспэтэхтэрэ ырааппыт ыкка дылы эккэлээһин, ыстаҥалааһын сүрдээх. Маанчык омунугар өрө ыстана-ыстана эйэргэһээри, бэйэтэ нэһиилэ иһэр Баһылайы охторо сыһар. Баһылай хортууһунан сылбырҕа ыты сыыһа дайбыыр. Кыраһа кэм көрсүө, биирдэһин курдук наһаа солуута суох быһыыламмат. Маанчык сыарҕалары тула көтө сылдьан, Баһыычааннаахха кэлэн, ойоҕолуу сүүрэ-сүүрэ, Биэрэ быры-былтаҕар сирэйин салаан ньалыбыратар, кыыс сирэйин ооккотун куоттаран кэдэрис гынар.
Элбэх дьон түмсэн үлэлээбиттэрэ биллэр – Маҥан Халдьаайы хотоно, мин көрдөхпүнэ, тутуллан бүппүт да курдук, эркинэ барыта кэккэлэтиллибит, саҥа билиитэ оһохтоох дьиэ таһыгар хоспох дьэндэйбит. Кыбыы иһигэр сиилэс таһыллан ырааппыт, оҕуһунан тиэйэн аҕала-аҕала, сылгы саалын курдук усталыы кээһэн эбэн иһэллэр эбит. Көөнньүбүт сиилэс сииктээх буолар, оччоҕо эрэ амтаннаах, сүөһү сөбүлээн сиир, ол иһин кээспит сиилэстэрин отунан бүрүйбүттэрэ көҕөрөн көстөр. Сиилэс хаһан да көҕөрбөт, буспут от мэлдьи сап-саһархай өҥнөнөр, дьикти кэрэ дыргыл сыттанар.
Кыра Баһылайдаах, хотоннорун сүрүн үлэтэ бүтэн, сээкэй кыра ис-тас ситэриитэ хаалтыгар сылдьаллар. Саҥа хотон кыараҕас, аҕыйах сарт түннүктэрдээх. Сорох түннүк уурулла илик, бүтэйдэммит хотон иһэ харааран көстөр. Күөл мууһа турда да сарт түннүк ылыллар, саас күн уота суоһаан муус түннүк дьөлөрүйдэҕинэ, чөкө хомуйан уурбут сарт түннүктэрин хат уураллар.
От даҥа тэлгэтиллибит, сорох сиринэн буора ыһыллыбыт хотон үөһэ хас да киһи салгын тахсар ураатын оҥоро сылдьаллар. Өйдөөн көрбүтүм биирдэстэрэ Быралгы эбит, тарбыйах үтүлүктээх илиитин өрө көтөҕөн биһиэхэ далбаатыыр…
Хатыҥ тумуһаҕы быһа түһээппитин – дьиэбит бу көстө түстэ. Муоһа Суох өтөҕөр кэлэн хаста да эҥсэ соҕус маҥыраан ылла. Бүтэй аанын арыйаары көлөлөрбүтүттэн түһэн баран, салгыы мииммэккэ сиэтэн бардыбыт. Таһаҕастаах сыарҕаларбытын тиэргэн иһигэр киллэрэн тартартаан кэбистибит, оҕустары булгутан тэлгэһэ таһыгар ыыталаатыбыт. Арыылаах эбэ иилии-саҕалыы эргиччи бүтэйдээх, Айдаҥ дэриэбинэтэ ыҥырыа уйатыныы тус-туспа хааччахтардаах, онон сүөһүлэр мээнэ тэлэһийэн ыраата барбаттар. Ынахтары тиэргэҥҥэ босхо ыыталаан баран, тыалга үрдэрэн дьагдьайа быһыытыйбыт дьон, дьиэбитигэр киирэн, илдьэ кэлбит аһылыкпытын тардан, итии киллэрэн аһаатыбыт. Эбэм аах саҥа оһоҕу көрөн сэҥээрии бөҕөтө. Уһуннук сыннаран көһүйэ быһыытыйан, тоҥон кэлбит дьону Өксөөн оттубут дьиэтэ ил гынар сылааһынан көрсүбүтэ үчүгэйэ сүрдээх.
Саҥа олохсуйуохтаах дьиэбит киэҥэ-куоҥа да олус курдук, түннүктэрэ элбэҕэ – сырдыга да бэрт. Аһыы олордохпутуна Өксөөн балтын Тыккыр Маарыйаны кытта кэллилэр. «Көххө» диэн биирдии чааскы чэй истилэр. Ааспыкка, били, биһиги аҕалбыт чаанньыктарбытыгар Өксөөн чэй уута оргуталаан кээһэн, бэлэм уу-хаар.
– Баһылайдаах ити бэҕэһээ киэһэ биир оҕус сыарҕата оту маҥнай хабыалатаргытыгар диэн таһаарбыттара, – диир Өксөөн.
– Ханнааҕы отуй? – эмээхсин ыйытар.
– Эбэ ото.
Огдооччуйа Өксөөн саҥатын истэн:
– Намыынаптаах киэннэрэ, – диэн хос быһааран биэрэр.
– «Эбии төлөбүрбүт» буоллаҕа?
– Оннук.
– Куйаас ото ини?
– Ээ бэрт, ардах эҥин баттаабатах ото, күп-күөх…
– Хаара суох буолан, бэрт кыра, дуона суох тиэл-лэр, – диир Тыккыр Маарыйа.
– Дьэ ол да аһара уһатыа суоҕа, сотору түһүө, – диир эмээхсин.
Дьиҥинэн хара сиргэ оҕуһунан от тиэйэр төһө да табыгаһа суоҕун иһин, Баһылайдаах, ылбыт эбии төлөбүрдэрэ дьиэбит анныгар чугас турар буолан, үллэччи соҕус тиэйэн таһаарбыттар.
– Кыра-кыралаан биһиги да тиэниэхпит буо, – Настааччыйа сэргэхсийэн эгэ-дьэгэ буолар.
Эбээ, икки сылы быһа Арыылааҕар быстахха да кэлэн барбатах киһи, күөлүн уутунан оргуйбут итии чэйин астына сыпсырыйан иһэ-иһэ:
– Хайа, тоом, Маарыйа, үлэҕэр күн солото суох сылдьаҕын дуу? – диэн оччугуй кыыһыттан ыйытар.
– Букатын… Уһун күнү быһа сугулаантан быкпат дьоммут.
– Буолумуна…
Күүстээх тыал сабыыта аһаҕас үөлэһинэн супту оборон, оһох аана эмискэ үлүгэр лабыгыраабытыгар соһуйа түстүбүт. Дьагдьайбыт киһилии иэрчэҕэр ибигирии турар чугуун хаппаҕы Биэрэ бэркэ дьиктиргээн кыҥастаһар, айаҕын иһигэр толору лэппиэскэ симтэн эбии улааппыт эттээх иэдэстэрин эргичиҥнэтэн, «туох буолла» диэбиттии, биһиги сирэйбитин-харахпытын көрөр.
– Ити, «чоочургуур» т-тыаһыыр… – диэн Баһыычаан кыра кыыһы эбии куттуур.
– Кэбис тоом, оҕоҕун куттаама, ити «чоочургуур» буолбатах, оһох хаппаҕын тыал оборон хамсатар, көрүүй Биэрэ, «чоочургуур» суох… – дии-дии Тыккыр Маарыйа чахчы «абааһы» суоҕун туоһулуу сатаан, тиийэн, оһох хаппаҕын тутааҕыттан тутан арыйан көрдөрөр.
Баһыычаан күлэн бычыгырыыр.
Өксөөннөөх эбээ кэпсэтэр кэмнэригэр Тыккыр миигиттэн сэмээр ыйытар:
– Аана төһө бэркэ сылдьаҕын, тугуҥ да ыалдьыбат, өлүөргүн дуо тоом?..
– Һуох, тугум да ыалдьыбат, этэҥҥэбин…
Маарыйа көрүстэр эрэ, тоҕо эбитэ буолла, наар: «Тугуҥ да ыалдьыбат дуо?» – диэн ыйытар үгэстээх. Миигин аһынан – баҕар, сээкэй ыалдьардааҕын кистиэ дии саныыр быһыылаах. Эбээ эмээхсин оччугуй кыыһа Тыккыр – ийэтин курдук бэрт үтүө, эйэҕэс-сайаҕас баҕайы майгылаах.
Мин чэйбин иһэн баран дьонум кэпсэтэллэрин истэн олордохпуна, Өксөөн өттүкпэр имнэнэр:
– Ыл, Аана, дьиэ уҥучаҕын көр эрэ.
Иһиттим-истибэтим диэбиттии ойон тиийэн уҥучах аанын тиэрбэһиттэн тардан арыйтым, арай, түгэххэ уонча куһу кытта икки хаас нанайа сыталлар.
– Хайыы, ким бултаата? – диэбиппэр дьонум бары миигин көрө түстүлэр.
Хаастары таһааран эргитэ сылдьан көрдүбүт, дьиэбит уҥучаҕа дириҥ буолан үктэлинэн түһэн ылан тахсаҕын, өҥөйөн туран уунан хайдах да тиийбэккин, арай быа баайдаххына эрэ.
– Бэҕэһээ киэһэ Баһылай от тиэйэ сылдьан уонча хаас күөл билиитигэр түһэн олороллорун көрөн, тахсан саатын ылан киирэн бултаабыта. Үһү өлөрбүт этэ, биирин Чөҥкөй уолугар Лэгэнтэйгэ биэрбит. Лэгэнтэй, Баһылай көтөрдөрү ытыалыыр кэмигэр эбэҕэ илимин тарда сылдьан түбэһэ түһэн, ууттан хаастарын таһаарбыт, – Өксөөн сонунун кэпсиир.
– Б-биэриэ суоҕа этэ буо, б-бэйэбитигэр элбэх тиксиэ этэ… – диир Баһыычаан.
– Тыак!.. Бу да уолуо-а… Күтүрсүйэн эрдэҕин… – Огдооччуйа уоһун чорботон уолун тылын саба саҥарар.
Баһыычаан күлэн бычыгырыыр. Дьиэ иһинээҕилэр бары сонньуйабыт.
– Эһиги тыыгытын хаһан аҕалаҕытый? – Огдооччуйа Улахан Баһылайтан ыйытар.
– Аҕалыахпыт… – Баһылай үгэһинэн судургутук хоруйдуур, хаастары эр-биир моонньуларыттан ылан ыараҥнатан көрөр: – Лыглыйалар, – диэн хайа хаастар буолалларын быһаара охсор. Баһыычаан убайын ыксатыгар тобуктаан олорон көтөрдөр түөстэрин имэрийэр, кынаттарын даллаҥнатар: «Түҥ!.. Түҥ!..», – дии-дии таптаран түһэн иһэр көтөрдөрү үтүгүннэрэн оонньуур…
Настаа биһикки Муоһа Суохпутун сиэтэн, атыттары батыһыннартаан күөлгэ киллэрэн уулаталаатыбыт. Төннөн тахсарбытыгар эбээ хотонун аанын тэлэччи аһан, күкүрдэргэ күөх оту симитэлээн көрүстэ. Муоһа Суох туох да мунааҕа суох үргүлдьү урут турбут бэйэтин анал оннугар ааста. Кучур да оннун булан, күкүргэ симиллибит отун сиэн барда, арай, Туҥуй эрэ мээнэ тэпсэҥэлээн, төттөрү-таары кэлэн-баран туйаҕын тыаһа хаппыт титирик муостаҕа лоһугураата, ол сылдьан, хоҥ мэйииҥ өссө, Кучур оннугар ойоҕолуу киирэн дьирээлэһээри, кыратык кэйиллэн ылла эҥиннээтэ…
Ньирэйдэр туспа анал оннуларыгар баалыннылар.
Сүөһүлүүн-киһилиин сыыйа-баайа оннубутун-туойбутун булан бардыбыт.
Киэһэ Быралгы өтөҕөр төннөрүгэр, эбэм «били дьоҥҥо кэһииҥ» диэн биэс куһу кытта биир хааһы туттаран ыытта…
//-- * * * --//
Күн-хонук ааһан истэ.
Сотору күүскэ тымныйталаан күөл мууһа турда, сир лоһугуруу тоҥно. Итии дойдуга барар көтөр кынаттаах бииһин ууһа, киксибит курдук, эмискэ суй гынан хаалла. Били аҕыйах хонуктаахха диэри иэннэрин тухары араас кус эгэлгэтинэн хараара тордоҕуран туолбут күөллэр уулара, айылгыларынан айаннаан хаалбыт көтөрдөрүн сайыспыттыы килэччи баран, килээй мууһунан көрдүлэр.
Сойулуор күһүн харанан көрөн уһуннук иһийдэ.
Кыстык хаара түһүөхчэ түспэтэ, иэппэт ынах курдук бэрт кыратык кыыдамнаан ыла-ыла, тыаһы-ууһу иһиллээбиттии, тохтоон, астан хаалар. Ол түспүт кэмчи хаары курас тыал от-мас, дулҕа, сөкү төрдүн аайы илдьэн тохтоппута ирбэккэ кылдьыылана кубарыйан сытта…
//-- * * * --//
Биир сарсыарда туран Улахан Баһылай, Огдооччуйа, Настаа уонна мин буолан Арыылаахпытыгар ходуу ходуйа киирдибит. Эбиискэҕэ кыра да от, бэйи, хаалбат. Бэйэтэ да быйыл ходуу ходулларыгар анаммыт курдук күһүн буолла. Сайын кыайан охсуллубакка хаалбыт манчаары, хата, күп-күөх, сүөһү сөбүлээн сиир. Охсуллар сирин кэтитэ сороҕо дьураа эрэ курдук, сороҕо эмиэ да икки, үс хотуур суола буолан ылар, ол быыһыгар эмиэ да сорох эҥээринэн букатын бүтэн, быстан хаалар.
Баһылай Огдооччуйалыын оҕустулар, биһиги кыраабылынан мунньан хас да сиргэ чөмөхтөөтүбүт. Ып-ыраас, дьэп-дьэҥкир килиэ муус курдат күөл уута дьэрэлийэн көстөр: сэбирдэхтээх, бөлдөөттөөх уу ото өрө үүнэн тахсан араастаан тараадыйа сыыйыллыбыта сапка тиһиллибит хоруоҥка курдук ээр-сэмээр хоҥкуҥнуур. Субу-субу чараас муус «тыр-тыр» тырдыргыы тыаһыыр, ол быыһыгар ыраахха диэри эмискэ усталыы дьурулаан киһини куттуур. Сэрэхэдийэн төрдүөн биир сиргэ турбаппыт.
Оппутун атырдьаҕынан хадьымалга таһабыт. Кыра Баһылай үс салаалаах талаҕы быһан ылан хатаран, уһуктаан оҥорбут атырдьаҕа тутарга-хабарга табыгаһа, чэпчэкитэ сүрдээх. Өнөрдөөн үүммүт, сөлөгөйүн иҥэринэн күөхтүү хаппыт манчаарыга астыҥ да «кур» гына киирэн хаалар. Убайбыт аах кыспыттара-кыладыйбыттара барыта олус тупсаҕай. Үлэҥ тахсыыта туттар сэбиҥ-сэбиргэлиҥ хайдаҕыттан улахан тутулуктаах.
Кыра Баһылай мэлдьи да тугу эмэни кыһа, суора сылдьар үгэстээх. Хаһан даҕаны илии туппайа суох олорбот. Бэҕэһээ хаппыт талаҕынан дуобат кыспыта. Урукку дуобатын, от үлэтин кэмигэр, оҕолор Мундулуҥдаҕа ыһан-тоҕон кэбиспиттэрэ. Талаҕы эрбээн оҥорбут дуобатын сороҕун сутукатын хастаан, сороҕун хаалларан наардааччы. Хаттаҕына сутуката хастанан түһэн хааларын иһин кэлиҥҥитин «тыһыта» уонна «атыыра» диэн атын-атыннык моһуоннаан оҥорбута. Киһи курдук саннылаах «тыһытын» төбөтүн ойо быһан кэрдиистиир.
Айдаҥҥа, Мичээр Баһылай диэн улахан дуобатчыт киһи баар, дьэ ол кинилиин Кыра Баһылай соло эрэ буллар хатыһан, кыһытыһан туран дуобаттыыр. Мичээр аҕата Тырыыҥкын оҕонньор нэһилиэктэри кэрийэ сылдьар дэрсиик киэнэ ааттааҕа эбитэ үһү. Ханна эмит сүүйүүлээх, баартаах хаартыһыт оонньуу кэлбит сураҕын иһиттэр эрэ аат-ааттаан хайаан да оонньоон кэлэрэ эбитэ. «Тырыыҥкын оҕонньор төһө да хаартыны баттар, ол дьарыгынан байбатах киһи, байыахтааҕар буолуох киһи кэпсэл оҥостуон курдук сүүйбүтүн да өйдөөбөппүн…» – диэн Айдаҥ кырдьаҕаһа Киспэ оҕонньор үнүр, маҥнай көһөн кэлбиппит утаата, киирэ сылдьан кэпсээн эрэрэ. Хата, Тырыыҥкын сүүйбүтүнээҕэр – сүүйтэрбитин туһунан элбэх эгэлгэ кэпсэл баар… Эдэр сылдьан биирдэ, саас, саҥа айааһаабыт соноҕоһун миинэн, үгэһинэн, хаартылыы барбыт… Тырыыҥкын – бэрт холку, наҕыл майгылааҕа эбитэ. Арай, нөҥүө күнүгэр ойоҕо сарсыарда ынаҕар тахсаары олордоҕуна эрэ буолуохсут киирэн кэлбит. Дьахтар: «Хайа оҕонньор, хайастыҥ?..» – диэбитигэр биирдэһэ: «Эмээхсиэн, тэҥ-тэҥэ…» – диэн хардарбыт. Дьахтар ас тардан киһитин аһатан баран таска тахсан көрбүтэ, били, холбоһоллоругар туруорбут сэргэлэрин анныгар саҥа айааһаммыт соноҕос ат баҕайы хатыҥ ыҥыыра эрэ иҥнэри түһэн сытара үһү… Сорох дьон сэһэнигэр, көлүнэн барбыт оҕуһун сүүйтэрбитэ эмиэ баар. Ити да кэннэ Тырыыҥкын туһунан араас көр-күлүү кэриэтэ кэпсээн элбэх…
Күөлбүт илин баһын бэтэрээ өттүгэр Талыабай Уйбаан диэн киһи ходуу ходунар. Хаҥас өттүбүтүгэр, тэйиччи соҕус, Болтуо Микииппэр диэн холкуос сээкэй иирбэҕэ-таарбаҕа үлэтин үлэлиир киһи уола Болчох Сэмэнниин киирэн ити эҥээр хойуутук үүммүт күтэр кутуругун охсоллор. Күтэр кутуруга төһө да манчаары курдук күөхтүү хаппатар сүөһү олус сөбүлээн, хамаҕатык сиир ото. Микииппэр уолун Сэмэни кыра уҥуохтааҕын иһин Болчох диэн хос ааттаабыттар. Уончалаах, бэрт сытыы бэдик, аҕата охсубут отун атырдьаҕынан үтүрүйэ-үтүрүйэ баһан ылан хадьымалга таһааран бугуллуур, онтун быыһыгар оҕо-оҕото өтөн мэниктиир быһыылаах – килиэ мууска хатыыскалаан ылар, халтырыйан тиэрэ таһыллар. Аһара үөс диэки бараары гыннаҕына аҕата далбаатаан, хаһыытаан бопсор саҥатын дорҕооно иһиллэр.
Ыраах, күөл билиитин диэки, биһиги киириэхпит инниттэн букунаһар дьон көстөллөр.
Ходуу ото – күп-күөх, испэр «тоҕо хагдарыйбата буолуой» диэн дьиктиргии саныыбын. Сылгы да, сүөһү да бу күөх окко ымсыыран киирэн ууга түһэллэрэ сонун буолбатах. Амтаннаах, тотоойу от сүөһүнү бэйэтигэр, сэрэҕин сүтэриэр диэри, угуйа тардан эрдэҕэ.
Буһук кэннэ, күөл кыдьымаҕыран, устунан тоҥон бардар эрэ – маныы саҕаланар. Саас да, күһүн да онно дьону анаталыыллар. Маныы төһө уһуннук барара дьылтан тутулуктаах. Сорох күһүн кэлиэхчэ-кэлэн биэрбэт, тоҥоро-тоҥоро ириэрэр, бүгүн – күөл турар, өйүүнүгэр – сулан хаалар. Маннык күһүнү – сипээ күһүн, маныылаах күһүн диэн ааттыыллар. Ордук кутталлааҕа – күөл мууһа арыый да халыҥаан киһини уйар буолтун кэннэ, халлаан хаардаан баран ириэрдэҕинэ. Били түспүт хаар кута саҕатыгар тибиллэн, нуһараҥ халлааҥҥа суорҕан буолан, отун төрдүн ириэрэн уулларан кээһэр, сиикэйдэнэн бырдыргыы сытар, сүөһү аһаан өлүмнэһэ сылдьан оннукка түһэн өлүөн сөп.
Оттон сорох дьыл сир уһуннук харанан турар, улаханнык тымныйан аҕыйах хонук иһигэр күөл, бэл сүүрүктээх үрэх мууһа отой халыҥыыр, дьэ оччоҕо маныы этэҥҥэ, түргэнник ааһар.
Маныы кэмигэр сылгыһыттар күн аайы ат миинэн сылгыларын көрөллөр-истэллэр, атыырдарын үөрдэрин ахсаанын өрүү ааҕа сылдьаллар. Ынах да, сылгы да көрүү, манабыл мөлтөҕүттэн, дьалаҕайдык сыһыаннаһыыттан ууга былдьаммыта билиннэҕинэ, били, этэргэ дылы, сылгыһыттар «баһа суох бараллар». Хайаан да төлөтөллөр, элбэх сүөһү ууга түстэҕинэ сууттаннахтарына да көҥүл. Сылгыһыт ууга түспүт сылгытын төлүүрүгэр көлөһүнүн күнүгэр аахсан ылыахтаах дохуотун дуома бардаҕа ол. Сэрии кэмигэр суут-сокуон, ирдэбил кытаанах. Дьэ ити иһин, түүнүн-күнүһүн олорбокко, солбуһа-солбуһа бэркэ кичэйэн маныыллар…
Холку соҕустук сылдьан хас да күн охсон, мунньан чөкөппүт ходуубутун Настааччыйалыын икки оҕуһунан Маҕан Халдьаайы кыбыытыгар таһан кэбистибит.
//-- * * * --//
Бокуруоп таҥара күнэ ааспыта уонча хоммутун кэннэ, сарсыарда турбуппут күүтүүлээх-кэтэһиилээх кыстыкпыт хаара түүн дьэ түһэн намылыппыт. Уһуктубутум дьиэбит иһэ хайдах эрэ уратытык сырдаан хаалбыт курдугун иһин, өндөс гынан түннүгүнэн көртүм – халыҥ хаар сири-дойдуну бүтүннүү үллүктээбит. Үрдүк мэҥэ хааллааҥҥа болоорхой былыттар көстөллөр, хаар түһэрэ тохтообут, бары-барыта ордук ырааһыран дьэгдьийбиккэ, суунан-тараанан сэргэхсийбиккэ дылы буолбут. Бу иннинэ көп соҕустук хаардаабытын уулларан турар. От-мас анна сап-саһархай буолуор диэри хаарын ириэрэн таммалаппыта. Ол аата ийэ айылҕа отун-маһын «ииктэтэрэ» диэн үһү. Эбэм «үчүгэй дьылга маһын үстэ ииктэтэр”» диэччи. Хаар ууллаатын, сонно хат хам ылан, харанан тоҥорон кэбиспитэ.
Мин ыстааннаах ырбаахыбын кэтээт, ынах этэрбэспин анньынаат таска тахсыбытым – сонно тута сүрэҕи-быары хаба ортотунан сайа охсон киирэр, сүүрүктээх үрүччэ уутунуу ып-ыраас салгын көбдөхпөр кутулла түспүтэ. Түөһүм муҥунан өрүтэ тыынан дьэҥкир салгыны астына испитим… Үп-үрүҥ сырдык хаартан харах саатар, киһи туох да сылтаҕа суох ис-иһиттэн мичээрдии эрэ сылдьыах айылааҕа… Бөһүйбүт хаары ытыһан ылан, быыра буорунуу мөкөчүтэн баран, бырахпытым хотон эркинигэр, саҥа сыбаммыт саахха тиийэн пөлк гына түспүтэ. Испэр: «Оскуола оҕолоро бу үчүгэйгэ дьэ оонньоомохтоһон ахан эрдэхтэрэ», – дии саныыбын. Маннык халлааҥҥа, бөһүөнэх хаарга – ордук уолаттар күннээччилэр. Бэйэ-бэйэни эпчиргэлэһэн бырахсыы бөҕөтө, ол быыһыгар «алҕас» уйан сиргэ хооруйтарыылаахтык таптаран ытаһыы-соҥоһуу да ханна барыай, эҥин араас эгэлгэ түгэн элбэх буоллаҕа.
Бэҕэһээ киэһэ этэрбэс улларан, үлэбэр үлүһүйэн, ииспин бүтэрэ сатаан хойут утуйтум. Эбээ мин иннибинэ сыппыта, сытаат сонно утуйбута. Мин кыраһыын лаампатын сырдыгар иистэнэммин лаппа уһуннук олорбутум. Таҥара холоругар турар чаһы чуумпуга ордук улаатан чыллыргыы тыаһаан иккини ааһыыта Кыра Баһылай «кыра соругар» тура сылдьан: «Хайа бу эн утуйа иликкин дуу, тоом…» – диэн соһуйбута, онтон: «Ээ буолумуна, сорох киһи түбүгэ түүн тобуллааччы…» – дии-дии хаста да сыҥааҕырдаан ылбыта. Баһылай киирэн сыппытын кэннэ өссө да олоро түспүтүм, онон ороммун отой хойут бултум быһыылааҕа…
Бөтүүктэр хотоннорун иһигэр хахаараллара бүтэҥитик иһиллэр. Дьэримиэйдээх таска сылдьар соҕотох дьэрэкээн бөтүүктэрин саҥата чэлгиэн салгыҥҥа дуораһыйар. Күрээтинньиктэрэ хатырык үрүттээх, хаар түспэтэх хара сиригэр тэһииркээбиттии туттан атын аҕайдык өгдөҥкөлөһөн хаамсар кууруссалар кумахтан тааһы көрдөөн тобугураталларыгар саарбах суох. Дьэримиэй оҕонньор «көтөрдөр сууналларыгар» диэн күн өрүү-өрүү таастаах кумах аҕалан кутан биэрэр эбит этэ.
Онно-манна ыттар үрэн моргуһаллара иһиллэр…
Өссө хас да күн күннээҕи түбүккэ үтүрүттэрэн биллибэккэ элэгэлдьиһэн аастылар. Биһиги саҥа сирбитигэр, дьиэбитигэр-уоппутугар оннубутун-туойбутун буллубут: холкуостаах дьон – ким ханна, хаһан, хайдах үлэлиэхтээҕэ барыта орун-оннугар аттарыллан хаалла.
Били кыстык хаара түспүт күнүгэр, күнүскэ диэри бөһүтүөх курдук буолбута баара, халлаан эмискэ тыалын уларытан, хотуттан хаҕыстык үрэн сирилэтэн тоҥорон кээспитэ, ол кэннэ кыратык «суол сэндэҥэрдэр» кыраһа хаара эрэ түһэ сырытта…
Арыылаахпытыгар күрэх муҥхата саҕаланна. Бэҕэһээ киирэн күөлбүт арыытын «быарын» тардыбыттара. Муҥханы үүннээн-тэһииннээн салайар киһибит, үгэһинэн, Арҕаа Кыргыдайтан «Социализм суола» холкуос чилиэнэ Экиэн оҕонньор. Экиэн сэниэ оҕонньор быһыылаах, дьон кэпсэлиттэн иһиттэххэ, кэтэх муҥхата үһү. Ону холбоһуктааһын саҕана холкуоска биэрбит. Оҕонньор «астаах», «сиир» муҥхалааҕын иһин Өксөөн ыҥыртаран ылбыт. Мин урут «Социализм суола» холкуос киинигэр Бэтигэ сылдьыбытым аҕай этэ да, Экиэн оҕонньору көрбөтөҕүм, ол иһин дьиктиргээн Өксөөнтөн туоһуласпытым – Экиэн холкуос кииниттэн тэйиччи, Ньэччэкэ диэн бүөрэмньи күөлгэ туспа бур-бур буруо таһааран олорор буолан биэрбитэ. Оҕонньор Дэрсиик кыыһа Настаа диэн ойохтоох, хас да оҕолоох үһү. Муҥхатын кынатын хараҕа икки илии курдук, ийэтин киэнэ оннооҕор кыараҕас.
Бастакы тардыыга мэнээк балык кэлбитэ. Киһи аайы иккилии сүүрү түҥэппиттэрэ. Мин урут атах балай сылдьан сылдьыбыт муҥхаларбар холоотоххо – Арыылаах эбэ баҕадьытыгар киирэн киһи тэҥинэн үлэлэһэрим чыҥха атын. Урут дьону батыһан, хам аччык, нэһиилэ сүөдэҥнээбит эбит буоллахпына – билигин иһим тот, санныбар бүтүн таҥастаах, санаатым да олорор, утуйар сылаас дьиэлээх, чугастык билсибит, оҕолорун кэриэтэ истиҥник сыһыаннаһар дьонноох киһи бэрт сэргэхтик туттан-хаптан, тугу соруйбуттарын улгумнук, үөрүүнэн толорон сүүрэн-көтөн элэстэнэбин. Бэйэм да, олоҕум түүл кэриэтэ ааспыт ынырык кэмнэринээҕэр уларыйан, айылҕа ыйааҕынан эт тутан, ситэн-хотон эрэр оҕо, хайа да хара үлэҕэ харса суох аҥаар кырыытыттан түсүһэн хабытайданан иһэбин. Уонна дьон-сэргэ да сирэйэ-хараҕа кэлиҥҥи кэмҥэ, мин көрдөхпүнэ, биллэ сэргэхсийбит курдук. Баҕар, инники олохпор өлөн, быстан хаалбат үтүө эрэл үөскээбититтэн, санаам көтөҕүллэн сэргэхтик сылдьарбыттан оннук көрөрүм буолуо. Хайдах туруктааххыттан, дьону бэйэҕэр ханыылыы тэҥнээн көрөрүҥ – өй-санаа биир ураты уустуга. Киһи санаатын, онтон сиэттэрэн тахсар тас быһыытын, олоххо сыһыанын эҥинэ эгэлгэтин ситэри ситэн сылыктаан барытын сыныйбыт суох…
Сурах-садьык хоту иһиттэххэ биһиги сэриилэрбит кимэн киирдэр-киирэн өстөөх арҕаҕар тиийэн эрэллэр үһү. Болумуочунай эрэ барыта: «Итэҕэйиҥ!.. Бэрт сотору, букатын сотору хайаан да кыайыы буолуоҕа, эһиги үлэни эрэ кытаатыҥ, отой кыра кэми тулуйуҥ!..» – дэһэллэр.
Бэҕэһээ иккилии сүүр балыгы үллэстибиппит таһынан собо баһаан ордубута. Өксөөн ол балыгын дьон аайы көлөһүн күнүн суотугар абаанса диэн түҥэтэн биэрбитэ. Арыылаах эбэ балыга – Мундулуҥда эбэ балыгын курдук кыралаах даҕаны, бөдөҥнөөх даҕаны. Хата эбэлэрбит барахсаттар соболоро, күөнэхтэрэ, мундулара эмистэринэн, амтаннаахтарынан, иҥэмтиэлээхтэринэн бар дьону абыраатылар. Күөл быйаҥа суоҕа, эбэтэр мөлтөҕө эбитэ буоллар – тугу сиэн-аһаан киһи буолуохпутун сатаан санаабаппын. Кыһалҕа кыһарыйдаҕына бары өттүнэн кыһарыйар диэччилэр: сорох киин улуустарга от да үүммэтэх, булт-ас да эстибит диэн сурахтар иһиллэллэр. Өксөөн Дьокуускай куорат таһынааҕы, өрүс уҥуордааҕы оройуоттар туһунан кэпсиирин истэн аһарбытым: «Ити сирдэргэ күөллэрэ аҕыйаҕа бэрт, ол иһин ордук иэдэйэллэр…» – диэн эрэрэ. Эргиччи санаан көрдөххө кырдьыга да оннук, хайа да тыынар тыыннаах, от-мас эмиэ барыта «уу тыыннаах». Кубарыччы хаппыт, чөҥөрө уолбут ахсааннаах күөллэрдэээх сиргэ-дойдуга туох ото үүнүөй, булда-алда тохтуой, төрөөн-ууһаан тэнийиэй. Этэргэ дылы «биир кыһалҕа кэнниттэн иккис кыһалҕа саппай уопсар». Хас да сыллаах, аһыыка аргыстаах улахан уот курааннарга, үрэҕэ суох, бүтэй иһит кэриэтэ оҥолох-чоҥолох алаас күөллэрэ уолан-уостан барбакка ханна барыахтарай.
Бүлүү эҥээр, ол иһигэр биһиги эргин нэһилиэктэр киһи мыыммат үгүс элбэх күөллэрдээхтэр, сорох ааттара ааттаммат эбэлэр бэл чуумпу күн уҥуоргу тыалара дьоҕойон кылдьыыланан эрэ көстөллөр, оттон тыаллаах-куустаах күн букатын да сүтэллэр. Аны бииртэн-биир күөл, көлүйэ хайаан да от үрэҕинэн ситимнэһэллэр. Хара маһыттан уулаах тыымпы да эбэлэр элбэхтэр. Онон сүөһү кыһыны кыстыыр ото баҕас оттоммутун курдук оттоно турара. Биллэн турар, эр дьон, үлэни кыайар өттө үксэ сэриигэ баран, ол оттонор от – оҕо, дьахтар, оҕонньор, эмээхсин, ардыгар түүнүн-күнүһүн да утуйар ууларын умнан туран, үлэлээбит, сыраны-сылбаны быһар, күүһү-күдэҕи эһэр сыралаах үлэлэринэн ситиһиллэрэ. Дьэ итиччэ айылаах үлэ үлэлэнэр аата, үүт-арыы ылыллыбытын курдук ылылла турбутун үрдүнэн – дьон хоргуйан, «ырааһыран» өлөрө диэн ынырык суол. Оттон ол төрүөтэ биир – салалта мөлтөҕө. Киһи тыынын тарбыйах саахтаах, инчэҕэй кутуругар да тэҥнээбэт ньүдьү-балай, киһиргэс, дэрдэм дьон, мэкчиргэ тиит төбөтүгэр талаһарыгар дылы, салалтаҕа тарбачыһан тахсан олорбуттарыттан. Барыта куттал, «үөһэттэн» үтүрүйүү, бобуу-хаайыы, хабахха тыыннарыы. Харса-хабыра суох биир эмэ үтүө санаалаах кырдьыгы туруулаһа сатаан мунньахха этиннэр эрэ сотору кэминэн «сөптөөх» миэрэни ылан тута дьарыллар…
Мин, Огдооччуйа, икки Баһылай иккиэн муҥхаҕа ананан сырыттыбыт. Оҕолуун-бөдөҥнүүн отучча киһи баар. Дьахтар аймах өттө уонна оҕолор нырыылыыбыт. Нырыыбыт маһын күн аайы уларытан иһэллэр, хатырыктаах-итириктээх, мутугун төрдүгэһэ баар маһынан сууралаатахха уу аннын буора ордук өрүкүйэр. Куруук булкуйа турдахха хахыйах туоһа хастанан, мутуга-итигэ мүлтүрүйэн тыаһы кыайан таһаарбат, ол иһин күннэтэ саҥаны быһаллар. Күһүҥҥү күрэх муҥхата буолан, муус чарааһын иһин, тахсыы чардаакка дьону тоҕуоруһуннарбаттар. Биһиги нырыылаан бүттүбүт да сололоно түһэбит, муҥха кыната чиккэҥэлиирин ыраахтан көрөбүт, баҕадьы «ийэтигэр» өлгөмнүк кэлбит балыгы икки киһи уҥа-хаҥас туран сүүрүнэн баһан куорамҥа эһэллэр. Сөп буолла да куорамы үктэллээх сиргэ кытыыга соһон илдьэллэр, хаар үрдүгэр тарҕатан соболорун тоҥороллор.
Муҥха тахсарын саҕана хайаан да хантан эмит суордар кэлэн бэрт үөһэнэн «кулук-халык!..», «хоох-куук!..» саҥарса-саҥарса эргийэн элиэтии көтөллөр. Баҕадьы кыната умсуон иннинэ эбэтэр кынат саҥа «хаама» турдаҕына суор көтөн ааһан иһэрин көрдөллөр эрэ: «Салыҥна бас!.. Салыҥна бас!..» – диэн ыһыытыыллар, көтөн иһэр суор туора-маары, кынатын эрийэн халбас гынан ыллаҕына: «Оок, көр эрэ, салыҥын баста ээ…”» – дэһэллэр, онтон ордук мээнэ үгүс хос саҥа-иҥэ суох буолар. Арай дьиэҕэ таҕыстахха араас атын «барыһыайдара, билгэлэрэ» элбэх, ону барытын оҕолор сүрдээҕин сэҥээрэн, дьиктиргээн көрөбүт уонна кистии-саба үтүктэбит. Эбэ сиэтиэн дуу, сиэтимиэн дуу «аҥаабыллаан» тойоннооһун диэн эмиэ баар. Тымтыгы хайытан туора билгиэх мас кыбытан баран уматаллар. Билгиэх аан диэки ойдоҕуна – эбэ сиэппэтин туоһута, күөс диэки кыырайдаҕына – ас тахсар бэлиэтэ. Аны балчыр оҕо тибиирдэҕинэ «ас таһаарар» диэн эмиэ үөрсүү буолар.
Муҥхаҕа түмсүү ураты үөрүүлээх, этэҥҥэ сылдьар киһи улаханнык сэргэхсийэр дьарыга, бэйэтэ ыһыах курдук. Оҕолор нырыылаан бүттүбүт да хатыыскалыы оонньуубут, тустуу, араастаан мэниктээһин да үгүс.
Мин, били, Быркылаахтан сайылыкка көһөрбүтүгэр арахсыбыт доҕорбун Киристиинэни биир күн муҥхаҕа көрүстүм. Түһүү чардаат алларыллан бүтэн эрдэҕинэ, эбэ ыраас мууһунан кыстык пиэрмэтиттэн икки киһи тиэтэйэ-саарайа сылыбыраччы хааман иһэллэрин көрөн «ити кимнээх иһэллэрэ буолуой?» диэн ыраахтан кыҥастаспытым. Чугаһаатар чугаһаан субу кэлбиттэригэр биирдэ эрэ Киристиинэни билтим. Аргыһа Лэкээрэй эмээхсин Куһаҕанчай Маарыйа диэн хос ааттаах кыыһа эбит этэ. Оҕолоругар өлүүлээх Лэкээрэй эмээхсин Чөҥкөй диэн оҕонньорунуун кыыстарын «абааһыттан муннараары» Куһаҕан кыыс диэн ааттаабыттара устунан иҥэн хаалбыт. Син чугас-чугас олоробут да быыс-арыт булан көрсүспэтэхпитин бэйэбит да сөҕөбүт. Киристиин маҥнай Быркылаахха кэллэҕим утаатынааҕар уларыйбыт, эт туппут, саҥата-иҥэтэ эмиэ хайдах эрэ атын соҕус буолбут…
– Оччоҕо эн эмиэ Айдаҥҥа олороҕун буоллаҕа? – Киристиин миигиттэн ыйытар.
– Манна… аны Мундулуҥдаҕа кыстаабаппыт, мин кэлбиппин истибитиҥ дуу?
– Истэн… Быралгылааххыт хаалбыттар дии…
– Хаалан, Намыынаптар Өлөксүөйэп Хабырыыллааҕы кытта эмиэ онно кыстыыллар.
– Аана уларыйбыккын ээ… – Киристиин төгүрүк сирэйин кыҥнатан атахпыттан баспар диэри өрө көрөн таһаарар.
– Эн эмиэ, ордук саҥаҥ хайдах эрэ эбии синньээн хаалбыт курдук буолбут… – иккиэн күлсэн ылабыт.
Кыра уолаттар бэйэ-бэйэлэрин дьээбэлэһэн тустан хачымахтаһаллар, нырыыларынан муус тооромоһун охсон, кимиэнэ төһө ыраах барар эбит диэн куоталаһаллар. Ордук сытыылара Кирилэ Маарыйатын уола алталаах-сэттэлээх Дайыыл. Дайыыл Киргиэлэйэп итинэн сылыпычыс гыммыт, манан элэкэчис гыммыт оройунан көрбүт олус мэник уол. Сураҕын иһиттэххэ ийэтиттэн таһыллара үгүс үһү. Ийэтэ ыанньыксыттыыр, Дайыыл ыалга хааллаҕына баппатын иһин куруук бэйэтин кытта илдьэ сылдьар. Ол да сылдьан уол дьээбэтэ-хообото, эҥин араас эгэлгэ бэтиэхэтэ бүппэт. Дьахталлар ынах ыы олордохторуна күкүр иһинэн үөмэн сыбдыйан кэлэн ынаҕы соһутан үүтү тохтороро диэн, тарбыйахтары орулатан ууга-уокка түһэрэрэ диэн, онтон да атын кыыбаҕата баһаан.
Дайыыл оҕолору кытта тустан тэлэкэчийэ сылдьан, тохтоон нэк буолбут тииҥ бэргэһэтин устан көлөһүн быдьыгыраабыт төбөтүн сөрүүкэтэн бургучута туран, Киристиинэ Быркылаахтан аргыстаһан кэлбит доҕор кыыһын Маарыйаны өрө мыҥыы-мыҥыы бэрт олуонатык ыйытар:
– Эн аатыҥ Куһаҕанчай диэн дуо?.. Тоҕо Куһаҕанчай диэбиттэрэй, арааһата, куһаҕан кыыс буолуоҥ ээ-э?..
Биһигини кытта кэпсэтэ турбут Маарыйа харахтарын кэҥэтэн уолу дьиктиргээбиттии көрөр, онтон күлэн тоҕо барар. Борускуо күлбүтүттэн биһиги эмиэ күлсэбит. Кыыспыт хос аатыттан отой да өһүргэммэт эбит. Мин кэчэһэ санаабытым симэлийэ охсор.
– Дьонум харыстаан, таптаан ааттаабыт ааттара, – диэн Маарыйа мэник Дайыылга хата кимнээҕэр холкутук, хайа сатанарынан уол өйдүүрүн курдук быһааран биэрэр, эбиитин тириппит бэдик төбөтө тоҥон сыыстаран аны ыалдьыа диэн бэргэһэтин кэтэрдэн кэбиһэр. Быатын баайаары гыммытын Дайыыл чинэрис гынан баайтарбат, кыыска буостуктата турара, уолаттар көрөллөрүгэр, кыбыстыыта да бэрт буоллаҕа…
Дайыыл, Маарыйа кыыһырбатаҕын, өссө эйэҕэстик кэпсэппитин дьиктиргии санаата быһыылаах, сүүһүгэр саба түспүт нэк бэргэһэтин илиитин көхсүнэн куондарыттан өрө анньа-анньа кыыһы саҥа көрбүт киһилии сонурҕаабыттыы одуулаһар, онтон хатыыскалыы сылдьар доҕор оҕолоругар сүүрэр.
– Дьэ дьиибэ уол дии, – Киристиин, оол курдук, сүһүөҕүн былдьаһан килээй мууска чинэрис гына-гына, атын аҕайдык мэтэкэччийэн эрэр уолу батыһа көрө-көрө баһын быһа илгистэр. – Мэлдьи, наар кини «баппатаҕа» иһиллэр. Төбөт да уол ээ…
– Билигин эрэ мэник буолуо, кэлин баҕар, кимнээҕэр көрсүөрэн, оттомуран туруо, уларыйыа… билиҥҥитэ билбэт… көрүҥҥүтүүй, ол тэбиэһирэн туораахтаналлара үчүгэй баҕайы буолбат дуо… – диир Маарыйа.
Мин, Маарыйа саҥатын истэн, хайдах эрэ, доҕорум Маарпа саҥатыгар ханыылыы, холуу саныыбын, кини эрэ итинник истиҥник, улаҕалаахтык, ылыннарыылаахтык кэпсээччи-ипсээччи. Хайдахтаах да айдаан, моргуор ортотугар Маарпа наҕыл, холку саҥата иһилиннэр эрэ оҕолор болҕомтолоро барыта киниэхэ буола түһэрэ.
– Үнүр эдьиийим кэпсээбитэ… – Киристиин саҥара туран силигэр чачайан ылар. – Хайа оҕолор, сарсын эмиэ эбэбит дьоҕойон хото өлүүлээри гынна дуу, – диир.
– Тугу кэпсээбитэй?..
– Дайыыл үнүр Дабыыдап Хаанньаттан: «Тоҕо эйигин Сомоодьо Хаанньа диэбиттэрэй?» – диэн ыйытан улаханнык дьарыллыбыт. Дайыыл да бэйэтэ, бэрт ээ, Хаанньа от тиэйэн кэлэн истэҕинэ, оҕолору кытта оонньуу сылдьан, сорук оҥостон сүүрэн кэлэн сыарҕаҕа ойоҕолуу түһэ-түһэ сурастаҕа үһү. Сомоодьо киҥэ диибин диэн, куһаҕан да киһи, өһүргэннэҕим буолан уолу оҕуһун дөрөтүнэн сирэйин быһа охсон кэбиспит.
– Оо дьэ…
– Айакка да…
– Онтута кып-кыһыл буолан олорон хаалбыт диэн эдьиийим манна кэлэ сылдьан көрбүтүн-истибитин кэпсээбитэ.
– Ама да өһүргэммит иһин, сүрүн… Оҕо сирэйин быһа кымньыылыыр, – Маарыйа кэлэйбитин биллэрэн чыпчырынан ылар.
– Ээ ити, оччоҕо онтутун суола эбит буолбат дуо, өссө мин мэниктээн дьэргэҥэлии сылдьан туохха эмит быһа түстэҕэ диибин дии, – диэн Дайыыл сирэйэ усталыы, быһа охсууттан кытарбыта сүтэн да эрэр буоллар, син көстөрүн санаан саҥа аллайабын.
– Хаанньа дөрөтүн суола… – диир Маарыйа.
– Ол-ол, сирэйин усталыы быһа охсубут үһү, муннун хаана кэлиэр диэри… Сытыйбыт, төбөтө түмүллүбүт дөрө «аһыыта» ынырык буоллаҕа, өссө онтукаҥ эбиитин тоҥ буолуо, – диэн Киристиин араастаан таайан абарбыт саҥатын истэн, тоҕо эрэ, сонньуйан ылабын…
Дьэ ити курдук, биһиги, кыра кыргыттар бэйэбит ычабытынан син сээкэйи кэпсэтэн бэркэ сэргэхсийэбит. Мин Маарыйа диэн өссө биир доҕордоннум. Үгүс элбэх саҥата суох, бэрт көрсүө, сэмэй, оттомноох тыллаах-өстөөх кыыһы уот ааныттан сөбүлээтим. Маарыйа Киристиин биһиккиттэн икки-үс сыл аҕа эбит, холкуоска киирбит. Ийэтэ Лэкээрэй эмээхсинниин Быркылаахха борооску көрөллөр үһү.
Күөлбүт ой-бото өлүүлээн Айдаҥ ыаллара бары собо күөстэннилэр. Биһиги балаҕан сирэй оһоҕун оттон быччыкы үөлэн сиибит. Муҥха балыга таҕыста да маҥнай үчэһэ үрдүгэр түһэн, ыалларбыт сирэй оһохторугар собо үөлүүтүн сүпсүлгэнэ, ол оннугар биһиги билиитэ оһохпутугар икки ыал күөһэ ууруллар. Нуучча оһоҕор собону үөлбэккин, саҥа оһох онон эмиэ биир итэҕэстээх курдук, ол эрэн, киэһэ оттуллан баран сабыллыбыт оһох сарсыардааҥҥа диэри итиитин тутарынан барыбытыгар сөбүлэттэ. Бэл, били, маҥнай утаа саҥа оһох дьэндэйбитин соччо ахсарбатах эбээ эмээхсин кытта хайгыыртан соло булбат. Урукку курдук хас күн аайы сыарҕалаах оҕуһу сиэтэ-сиэтэ, миинэ-миинэ долгучуох тиэйэ барыыта тохтоото. Биирдэ үчүгэйдик тиэйэн аҕаллыбыт да хас да күн кыһаллыбаппыт. Киирбит-тахсыбыт дьон эрэ барыта саҥа оһоҕу биһирээтилэр, «маннык оһохтонор киһи бэрт буолуох эбит» дэһэллэр.
Арыылаахха түөрт күн тура муҥхалаатылар, мин онно күнү көтүппэккэ сырыттым. Үллэһик балыктан ордугун түөрэтин холкуос ыскылаатыгар тастылар, нолуокка барыахтаах үһү. Ыҥырыгынан кэлбит Экиэн оҕонньор эппиэдэйдээх күрэх муҥхаһыттара аны Саамы күөлүн тарда бардылар. Онно барсыбатым. Биһиги дьиэттэн Улахан Баһылайы кытта Кыра Баһылай сырыттылар. Саамы эбэ барахсан да син сиэттэ.
Балык кэннэ атын хара ас суоҕун иһин, аһы солбуйаары, Улахан Баһылай үлэтин быыһыгар мас көтөрүгэр, куобахха туһахтыыр, кыралаан ханнык эмэ син бултуйар. Өссө кырпай хаар түһэ илигинэ, Мундулуҥдаҕа көһүөхтэрин иннинэ туһахтыы сылдьыбыт улардарын тоҥуутун сөргүппүтэ. Арыылаах Бэрэтин эргийэ, намтыы-намтыы үрдүүр кырдалга үүммүт кытыан отонун, кыһыннары кытарар дөлүһүөнү, хаптаҕаһы сиэри улар куруук түһэн, таарыйан ааһар. Баһылай: «Дьэ ити баҕас улар буом сирэ…» – диэччи. Арыылаах Бэрэтэ соччо ырааҕа суох, дьиэбит кэтэҕинээҕи арыы тиит ойууру ааһан, хатыҥ чараҥ быыһынан киирэн, Оҕонньор Уҥуоҕун бааһынатыгар тиийбэккэ Мундулуҥдаттан кэлэр суолтан туора иэҕиллэн тахсар сылгы орҕостубут ыллыгын баттахха сотору күөл киэлитэ сэндэҥэрэн көстөр. Бэрэ икки Арыылаах ыккарда – булкаас ойуур. Өрдөөҕүтэ, өссө холкуостар тэриллиэхтэрин иннинэ, хаһан эрэ улахан уот тура сылдьыбытын быһыттаабыттара эрийэ-буруйа субуллар, киэҥ сири сиэбит уот быһыкка кэлэн тохтообут сиригэр диэри түөрэтэ «ыт мунна баппат» таас ычыкын, туома эркин курдук өрө анньан ыраахха диэри күөннэнэр. Дьэ, бу ыркыйы, симилэҕи табысхаан таптаан дойду оҥостубут, ороҕо диибин диэн биир кэм туора-маары куоһахтанан олорор. Уот быһытын бата барар ыллык Бэрэ күөлүгэр диэри субуллан улахан өтөххө тиийэн симэлийэр, оттон ычыкын күөлгэ арыый тиийбэккэ халты ханарыйан бэтэрээ өттүнэн эргийэн, өтөхтөн дьирбиилэнэн көстөр, ортотугар кыра көлүкэ оҕолоох маарга муҥурданар, быһыты бата үүммүт ычыкын толоон нөҥүө салҕанан салгыы субуллар. Мэлдьи бырдыргыы, былдьыгырыы сытар инчэҕэй муохтаах маар ортотугар баар көлүйэ Амтаҕар диэн ааттаах. Көлүкэ тулатынааҕы сып-сырдык кутаҥныы сытар муохха, кыл сапка тиһиллибиккэ дылы күлүүкүбэ кытарар, ону эмп гынаары эбээ эмээхсин хомуйар үгэстээх.
Баһылай көтөрүн да, куобаҕын да туһаҕа түөрэтэ тэптиргэ. Мин, олорор күөлбүт тыатыгар ииппит туһахтарын көрсөөрү хаста да барса сырыттым. Улахан Баһылай дьиэтигэр үгүс саҥата-иҥэтэ суох бэйэтэ тыаҕа таҕыстаҕына сэһэнэ-сэппэнэ элбиир, тыла-өһө өһүллэн кэпсэлэ-ипсэлэ дьэ киирэр. Булчут эр киһи дьэгдьийэн, сэргэхсийэн, санаата көтөҕүллэн эрдэҕэ. «Бу курдук буолар баҕайыта, ити курдук гынар туһа…» диэн ыйан-кэрдэн биир кэм барыны-бары сүбэлиир.
//-- * * * --//
…Бүгүн эмиэ, Баһылай отун тиэйэн, тустаах үлэтин эрдэ бүтэрэн кэлэн, туһахтарбытын көрөөрү батыаккалаһан иһэбит. Бу сырыыга – Арыылаах Бэрэтэ, онно мин сылдьа иликпин. Хаар чараас. Хас да хонуктааҕыта кыраһалаабытынан, кэлин наар чоргу күннэр турдулар, онон табысхаан ороҕо биир кэм ойуулана олорор, бүгүҥҥү суола эрэ, үс хонуктааҕы онньоҥхолообута эрэ – туга да биллибэт. Куобах саһыл буолбатах, хаар төһө да чарааһын иһин син биир сайыҥҥы ороҕунан сүүрэр. Былыта суох чакылыччы халлыбыт халлаан түүнүн тымныйар буолан, табысхаан төһө да ичигэс «саҕынньахтаннар», кини да тоҥон эрдэҕэ уонна сүүрбэккэ ханна барыай…
Киэһэ хараҥаҕа, чуумпуга – эбэ мууһа тоһута тоҥон тырылыыр, тырдьыгыныыр тыаһа иһиллэр. Саҥа халыҥаан эрэр муус хайыта баран, хаар баттаан тааҥныыр, ону сорох кырдьаҕастар «эбэ иччитэ оонньуур…» дииллэр.
Дьиэбититтэн Бэрэҕэ барарбытыгар суолбут хаҥас өттө хойуу ычыкын, уҥа эҥээрэ эмиэ да сиһиктээх, үөт талахтаах, хахыйахтардаах булкаас мастаах-оттоох, отон уктаах сэндэҥэ ойуур…
Үөр хабдьылар түһэннэр, сэппэрээк быыһынан түөрэҥэлэһэ сылдьан, уулаах отону сиэбит суоллара көстөр, онно-манна хаары кытардыбыттар, ол быыһыгар сип-синньигэс суоллаах бочугурастар сырсыакаласпыттар. Өтөр-өтөр кутуйах ыллыгы быһа сүр түргэнник сүүрэн элэкис гынан ааһар. Кукаакылар «пыыт-пыыт…» саҥарса-саҥарса, мастан-маска тэлээрэ көтөн тиийэн хатана-хатана, суолбут устатын тухары батыһаллар. Тыа иһигэр ыраах киргил «кырыктыыра» иһиллэр, суор хоҥсуотуур…
Иннибититтэн хас да бочугурас тилигирэһэн тахсан ычыкын иһигэр киирэн сүттүлэр, арай, ханна эрэ мас лабаатыгар олоро түһэр тыастара тилигир-талыгыр гына тыаһаан баран тохтоото. Тоҕо эрэ доҕотторуттан быстан хаалбыт соҕотох бочугурас биир кэм «бычыгырыыр», бэйэтэ көстүбэт, онтон көппүтүгэр биирдэ эрэ таба харахтаатыбыт.
Мин мас көтөрүн кууруссаҕа маарынната саныыбын, «куурусса үүт-үкчү хабдьы курдук эрээри ити тоҕо көппөтө буолуой, бэйэтэ кыната буоллаҕына мас көтөрүн кынатыттан туох да итэҕэһэ суох ээ» диэн дьиктиргии саныыбын. «Оннооҕор буҕарҕана, ардахтаабыт тураах оҕотугар дылы, ситэ сайдыбатах дуом-даам кынаттаах эрээри, бэйи, мэнээк тэлээрэр, дьэ дьикти» диэн араас эгэлгэ санаалар бииртэн-биир төбөм иһин толороллор.
– Һоок, көр, биир тэйгэйбит! – диэн саҥа аллайа түспүт Баһылай үөрбүт саҥата санаам ситимин быһан кээстэ…
Иннибэр киэҥ-киэҥник хардыылан испит Баһылай тохтоон, тарбыйах үтүлүктээх илиитинэн ыйбыт сирин хоту көртүм – ычыкын быыһыгар биир туус маҥан куобах тэптиргэҕэ ыйанан тэйгэйэн турар. Үнүр манна табысхааҥҥа саҥа туһах иитэлээбитэ, онон бу эҥээр бастакы куобах ылсыым. Баһылай хас да табысхааны Арыылаахтан бэйэтиттэн ылбыта.
Тэптиргэҕэ тэйгэйбит куобаҕы сонно тута араарбакка маҥнай хайа диэкиттэн кэлэн иҥнибитин эҥин сылыктаан, чинчийэн көрөн тура түстүбүт. Дьэ ол кэннэ биирдэ эрэ булпутун арааран, кыл туһаҕын көннөрө түһэн баран хат иитэн кэбистибит.
Куобаҕы икки кулгааҕыттан ылан ыараҥнатан көртүм тэс курдук, табысхаан сиппит көп түүтүн имэрийэ түһэн баран туора сүгэн испит манааҕабын ылан уктум.
– Көр, дьэ маннык иитэҕин, – диэн Баһылай үөрэтэр. – Бэйэҥ кэрийэн көрдөххүнэ туһаххын бу курдук оҥотор буол…
Табысхаан тэптиргэҕэ иҥиннэҕинэ атаҕа сиргэ тиийэр-тиийбэт тэпсэҥэлии турар буолуохтаах, онтон өскөтүн атаҕа сиргэ отой тиийбэт түбэлтэтигэр куобах маҥнайгы соһуйбут омунугар түүрүллэ түһэн баран кэлин атаҕынан кыл туһаҕы быһа тэбэн кэбиһэр үһү.
Улахан Баһылай булт ымпыгын-чымпыгын эгэлгэтин туһунан ээр-сэмээр, наҕыл куолаһынан арааһы быһаарар, такайар.
– Араас буолуон сөп, ардыгар тэптиргэ маһа хамнаан, эбэтэр иһиттэн, атаҕыттан эҥин иҥнэн табысхааныҥ мөҕө олоруо, оччоҕо булкун бохсуйан баран биирдэ эрэ араарыахтааххын, тыыннаахтыы төлөрүтээри аны аһыҥ хаатын хайа тэптэрэн алдьархай буолуо, табысхаан туох да сүрдээх күүскэ тэбэр баҕайыта, – диэн Баһылай күлэ-күлэ сүбэлиир.
Мин булчут киһи саҥатын сыыска түһэрбэккэ бэркэ болҕойон истэбин, ылынабын, сороҕор улаханнык дьиктиргээбиппин хат нэмийэн токкоолоһобун.
– Куобах ол оччо айылаах күүскэ тэбэр дуо?
– Оо, тыын былдьаһыгар сүрдээх буоллаҕа дии. Табан тэптэҕинэ арбаҕаһы хайа тэбэн кэбиһэр кыыл диэтэҕиҥ…
– Тоҕо сүрэй… – улаханнык сөҕөбүн.
– Дьэ оннук, онон сэрэниэхтээххин…
Туһах иитиллибитин кэннэ салгыы хаамабыт.
Табысхаан бу ычыкыннаах, чыыбаайылаах, өлгөм сиибиктэлээх сири сөбүлээн, дэлэй төрөөбүт-ууһаабыт быһыылаах, холлороон курдук ороҕо ити-бу суолбутун быһа охсон ааһар; сорох орох усталыы дьурулаан кэлэ-кэлэ хас да салаа буола арахсар, уҥа-хаҥас тырыкаайданан сэмээр сүтэр-симэлийэр. Табысхааны сылгы инитэ дииллэрэ кырдьык, ол биир туоһутунан уһун кыһыны быһа, син биир дьөһөгөй оҕотун курдук, хаары хаһан аһыыр үгэһэ: онно-манна отон угун, муоҕу, лабыктаны тибилийбитэ ытыгырыыр…
Булт тэрилэ ымпыга-чымпыга, араас албаһа элбэҕин сөҕөбүн. Баһылай туттара-хаптара ылбаҕайа сүрдээх, сааһын тухары дьарык оҥостубут киһи үөрүйэҕэ да бэрт буоллаҕа, кини туһах иитэрин киһи көрдөр-көрөн туруох курдук. Үнүр кэлэ сылдьан биэс туһаҕы ииппит, барыта хатыйыы тэптиргэлээхтэр.
Бүгүн хас да саҥа туһаҕы чөҥөрүттүбүт, онно илии-атах буолан көмөлөстүм. Баһылай манааҕатыттан чохороон сүгэтин ылан, биитин мас хаатын сүөрэн тэптиргэҕэ сөп буолар титириктэри быһыталыыр. Үс титириги төбөлөрө хардарыта аасыһар гына туруортуур, холбоһор сирдэрин талаҕы көпсөлөөн баайан туттарар уонна ол ыккардыгар, ачаахха, тэптиргэтин маһын кыбыта уурар. Кыл туһаҕын хоймостубатын диэн, орох икки өттүгэр аспыт кэйим маһын быһах төбөтүнэн сиирэ анньан онно иҥиннэрэр. Ардыгар отунан бобо тардар. Итинник гымматаҕына тыалга-кууска туһах тиэрэ эргийэн табысхаан халты ааһан хаалыан сөп. Туһах төрдө элбэрээк сүргүөҕүн ис төбөтүгэр бааллар. Элбэрээк – сүргүөхтэммит талах, ону икки араастаан иитэллэрин туһунан Баһылай кэпсиир. Тутум эрэ саҕа буолуон сөп, оччоҕуна тэптиргэҕэ туһаҕыттан бааллар; аны талаҕы уһун гыналлар, оччоҕо элбэрээк буолбут талахтарын төрдүн хайытан дэлби имитэн, сымнатан баран тэптиргэ төбөтүгэр бэйэтин-бэйэтигэр хам кэлгийэн баайан кээһэллэр. Туһах иитиллэн баран элбэрээгин сүргүөҕүттэн ыксатыгар турар маска ойо охсон оҥоһуллубут анал олукка иҥиннэриллэр. Табысхаан орох хайа баҕарар өттүттэн сүүрэн иһэн туһаҕы кэтэн тарта да, били, тэптиргэ ыйааһынынан тардан турбут элбэрээгэ олугуттан төлө барар – куобах тэйгэйдэҕэ ол…
Баһылай тэптиргэтэ барыта «ураһалыы» туруоруу, арай, сир харатыгар, мас ириэнэҕэр бүкээх гынар. Туһахтарын элбэрээгэ даҕаны барыта төрдүлэрэ хайытыллан, имитиллэн баран тэптиргэҕэ бааллыбыттар, түөрэтин кыл гыннахха ночооттоох үһү, кырдьыга да оннук, туһах хатар да үлэттэн тахсар.
Баһылай биһикки үс туһаҕы эбии иитэн аны аҕыс туһахтанныбыт. Бэрэҕэ кэлиэхпитигэр диэри үнүр иитиллибит биэс туһаҕы көрдүбүт. Бастакы табысхааммытыгар эбии өссө иккини ыллыбыт, онон ордубут икки эрэ туһах кураанахтар. Үһүс куобахпыт кыра куобах, өссө онтукайыҥ, киһи дьиктиргиэх, дьыл баччатыгар диэри ситэ маҥхайбатах, көхсө бороҥ, өрөҕөтө эрэ кылбайбыт. Баһылай: «…Һатана иккис төрүөҕүн бүтэһигэ быһыылаах, аны-аныаха диэри бороҥ буола-буола… һэһэ…», – диир.
Дьэ ити курдук барыны-бары хото сэҥээрэн кэпсэтэ-ипсэтэ Арыылаахпыт Бэрэтигэр кэллибит. Ыллык күөл үрдүнээҕи өтөххө киирэн симэлийэн хаалла. Өтөх добуоччу киэҥ эбит, мин урут сылдьа илик сирим, онон барыта сонун. Дьон олохсуйа сылдьыбыт туоһута – балаҕан сэмнэҕэ да, күрүө элээмэтэ да баара көстүбэт. Өтөх саҕатыгар, үрдүк мэҥэ халлааҥҥа өрө тарбачыһан дьулуһа сатаабыкка дылы, баараҕадыйбыт аарыма тииттэр үүнэн тураллар, силлэриттэн-боллоруттан түһэннэр чэгиэннэрэ сүрдээх быһыылаах. Мин хараҕым ордук биир бэлиэ тииккэ хатанна: хаһан эрэ өрдөөҕүтэ төбөтө тостубут дуу, туох дуу – ол да иһин буолуо, тиит төргүү мутуктарыттан саҕалаан үөһээ өргөстөрүгэр тиийэ, киһи эрэ сөҕүөн курдук модьураабыттар уонна элбэх баҕайы салаа буолан хойдубуттар ахан, «сайын, мутукчата сараччы баран кылыыланан тыллан турар кэмигэр, оо, кэрэ да көстүүлээх буолуо ээ…» дии саныыбын.
– Ээ, бэйи!.. Биһиги куобахтарбытын манна хаалларыахха буоллаҕа, тугун таһаҕас оҥостон сүгэ сылдьан, төннөн иһэн ылыахпыт… – диэн Баһылай табысхааннарын биир манааҕаҕа уган синньигэс титирик төргүү мутугар ыйаан, хаалларан кээстэ…
Өтөх турар сирэ күөл кырдалыгар холоотоххо намтал эбит. Арыылаахтан түһэр от үрэх уолбут, саас лаппа дириҥиир, сүүрүктэнэр үһү. От үрэх силээнин ааһа көтөөт да кырдалга тахсаҕын. Кырдал күөлү уҥа өттүнэн эргийэ барар, түөрэтэ хоп-хойуу отон уга, сылгылар тэпсэн сорох сирин хараардыбыттар. Үрдэл тыа өттө, түөрэн ылан лөглөччү олордуталаабыкка дылы, арыы-арыы ычыкыннардаах, эмиэ да кур сэтиэнэхтээх, талахтаах сиикилэрдээх. Сотору, киһини түөһүн тылынан, биир сиртэн сараадыччы, хойуутук үүнэн тахсыталаабыт кытыаннаах сир кэллэ. Кырдал саалынан тымыр курдук тыргыллар ыллык, сайын сир ириэнэҕэр кыыл-сүөл сырыырҕаан, хаһаннар, ардыгар сото ортотунан дириҥээн куоһаахтанан ылаттыыр, ол аайы от-мас силиһэ тырыкаайданар, онтон иҥнэн өрө хантаарыҥныы иһэн туруйалаан эҥин да ылабыт… Ыллык күн көрөр өттүн кырылас кумаҕа хараара сытарын бэрт өтөрдөөҕүтэ хас да улар таастаан сиэн хаһан тунайдаабыттар. Көтөрдөр урукку суоллара эмиэ көстөр, үнүр хаары бөһүтэ сылдьыбыт ириэриигэ суоллара ууллан, улаатан хаалбыта туома эһэ баппаҕайынан тирэнэн тиҥсиринэ сылдьыбытыгар дылы буолбут.
Киһи кута-сүрэ эрэ тохтуох айылаах күөлү эргийэ барар үрдүк кырдал лиҥкинэспит бөдөҥ тиит мастарынан ситэри тупсубут. Мин кумалааннаах бөдөҥ мас элбэҕин сөхтүм. Сорох көҥдөй иһиттэн сайыҥҥы чыычаахтар уйаларын отторо намылыһан, санньылыһан тураллара көстөллөр. Өргөстөнөн тахсыбыт тиит салааларын ыккардыгар тураах дуу, суор дуу арбахтара харааран тураллар. Иннибэр, оол курдук, өссө биир арбахтаах тиит көстүбүтүн көрөн «суорбут уйата тоҕо элбэҕэй» дии санаан аһардым, онтум өйдөөн одууласпытым оруктаах мас эбит – биир сиртэн чохчолоһо үүнэн тахсыбыт хойуу мутук. Оруктаах маһы тыаҕа таҕыстахха киһи син түбэһэ түһэн харахтыыр айылҕа биир дьикти көстүүтэ. Түгэнтэн сиэттэрэн арааһы эргитэ саныыбын, оругу көрөн, дойдубар Арҕаа Кыргыдайга Оруктаах диэн муҥхаланар күөл баарын тэһэ саныыбын. Киһи сылдьарын тухары бииртэн-биир санаа утаҕын бэйэ-бэйэлэрин кытары ситимнээн бара турар үгэстээх. Дьон кэпсэлин иһиттэххэ, сорох мөлтөх харахтаах булчут, үөл-дьүөлгэ, борукка, оругу көтөр олорор дии санаан саанан ыппыт түбэлтэлэрэ кытта бааллар.
Өссө орук туһунан эбэм биир дьиктини кэпсээн турар. Былыр эдэр кэргэнниилэр хас да сыл ыал буолан бииргэ олорон баран оҕоломмотохторуна оруктаах мастан оҕо көрдөһөллөр эбит. Тоҕо ала чуо оруктаах мастан көрдөһөллөрүн билбит суох. Бүтэй эттээх-сииннээх киһиэхэ көстүбэт хайа эрэ үрүҥ айыы биллибэт «дьоно» сүбэ сүбэлээтэхтэрэ… Дьэ ол оҕо кыайан үөскээбэтэх дьахтара оҕо кута көрдөһөн, оруктаах мас анныгар үрүҥ аас сылгы тириитин тэлгэтэн, маннык сиэргэ-туомҥа кэтиллэр анал тигиилээх туоһахталаах дьабака бэргэһэни кэтэн, иннигэр кыынньыбыт дьэҥкир ынах арыылаах чохоолу уурунан, сөһүргэстээн олорон дойду иччититтэн аат-ааттаан, үҥэн-сүктэн, кыһарыйбыт кыһалҕатын кыһаллан туран этинэн көрдөһөрө, ааттаһара эбитэ. Дьахтар ити курдук аймаһыйан, аһыллан туран ааттаспытын кэнниттэн, кини көрдөһүүтүн көстүбэт улуу күүстэр истибит, ылыммыт, иччилээх тылын-өһүн «сээ» диэн сэҥээрбит буоллахтарына – үөһэттэн, дьикти «үөн» кэлэн үрүҥ сылгы тириитэ олбоххо түһэрэ эбитэ. Дьахтар ону сиргэммэккэ, куттаммакка – сүбэлээбит, ыйбыт «эйгэтэ» тугу сибигинэйбитинэн хап-сабар хаба тардан ыла охсоот, били, чохооллоох арыытыгар угаат, сонно арыытын кытта бииргэ иһэн, ыйыстан кээһиэхтээҕэ үһү… Ол түспүт үөн ооҕуй буоллаҕына дьахтартан кыыс оҕо төрүүр эбит. Аны туран биир дьиктилээх – орук оҕото тордуос майгылаах уонна эбиитин үйэтэ кылгас буолара үһү. Итинтэн сиэттэрэн үлэни-хамнаһы кыайар-хотор, саастарын үгэнигэр сылдьар эдэр дьон быстах былаҕайга былдьатан оһолго, эбэтэр ыалдьан өллөхтөрүнэ «орук оҕотугар дылы кылгас үйэлэннэҕэ баҕас тоҕо бэрдэй…» дэһэллэр…
Кырдал тыа диэки өттө эмискэ дэхси кырыс сир буолан барар, эмиэ арыы-арыы ыркыйдаах. Үрдүк сир саалыттан көрдөххө син тэйиччи, оол курдук, бөдөҥ тыа иһигэр, саһа, кирийэ сатаабыкка дылы тыымпы көлүйэ көстөр. Мин ити көлүйэ хайаан да ааттааҕа-суоллааҕа буолуо диэн ыйытаары салгыны эҕирийэн айахпын атан эрдэхпинэ Баһылай бэйэтэ быһа түһэн:
– Оол, көлүйэ көстөр, көрөҕүн? – диир.
– Көрөн.
– Кээрэҥээ диэн көлүйэ. Тыаллаах-куустаах, ардахтаах, сипээ күн ити көлүйэҕэ кус тахсан бүгээччи. Күһүн хааман куобахтыы сылдьан өҥөйдөххө да, хойукка диэри кустаах буолааччы. Урут сылын аайы орулуос, ньырдаайы киллэрээччи, кэлин өссө сылдьыбыт да суох. Бэрэ Арыылаахха түһэр от үрэҕэ ити көлүйэни кытта ситимнээх. Көлүйэттэн тахсан барар үрэх, киһи ыстанан ааһар синньигэс эрээри, хараара чөҥөрүйэн сүрдээх дириҥ…
«Орулуос кус ити кырдал кумалааннаах тииттэригэр төрөөн баран, оҕолорун ол көлүйэҕэ киллэрэн эрдэҕэ…» диэн арааһы саныыбын.
Онон-манан абына-табына үүммүт кытыан быыһыгар ииппит Баһылай уларын туһаҕын бастакы хандаалаах тоҥуута көһүннэ. Хатыйыы тоҥуутун үс-түөрт, сороҕор икки, биир да айахтыыр эбит. Хас да тоҥууну аастыбыт, туох да иҥнибэтэх, көтөр түһэ сылдьыбатах. Салгыы хаамтыбыт. Баһылай табахтаабат онон тохтоон олоро эҥин түспэт, биир кэм бэдьэйэр…
Кырдал арыый намтаата: ото-маһа өссө тупсубукка дылы буолла, хатыҥ булкаастаах ойуурданна, аны өссө көөнньүбүккэ дылы дыргыл сыттаах сиһик үүммүт сирэ кэллэ. Тыа маһа мутукчатын, сэбирдэҕин суйдаммыт, арай, ала чуо сиһик эрэ ыыс-араҕас буола хагдарыйбыт сэбирдэхтэрин түһэрбэккэ тыаһы иһиллээбиттии саһарымтыйар.
Мин ордук биирдиилээн үүммүт модьу да модьу, бөдөҥ, суон тииттэри кэрэхсээн одуулаһабын, били, эһэм Өлөксөй оҕонньор кэпсиир остуоруйаларын дойдута бу курдук оттоох-буолуо, эчи үчүгэйин, онно сылдьыбыт киһи баар ини диэн эҥин эгэлгэни бары түөһэрбиттэн, ардыгар, бэйэм-бэйэбиттэн сонньуйан ылабын.
Төһө да кыстык хаар кылбайа түһэн – тыа, ойуур сайыҥҥы дьэрэкээн таҥаһын устубутун иһин, кини бэйэтин абылыыр кэрэ көстүүтүн син биир сүтэрбэт. Сыл хайа да кэмигэр ийэ айылҕа барахсан хатыламмат ураты кэрэтин хаһан да өлбөөдүппэт; өйү-санааны өрүкүтэр, абылыыр дьиктитин сатаан болҕойон, өйдөөн, сыныйан сэҥээрэн эрэ көрүллүөхтээх…
Бэл санааргыыр, сүөм түһэн хараастар кэмнэргэр ийэ айылҕа эн курус түгэҥҥин тэҥҥэ үллэстэн санньыйан ыларга дылы гынар; санааҥ эгди буолбут үтүө түгэҥҥин эйигинниин бииргэ үөрсэн эйэҕэс сипсиэринэн сипсийэн эбии дьоллуурга дылы арчылыыр… Оо, айылҕа… Айылҕа барахсан…
Өссө биир тоҥууну көрдүбүт да, туох да иҥнибэтэх. Күөлбүт кыра, дьаһамыр күөл, онон эбэбит уҥуоргу өтөҕөр кэлэ оҕустубут. Эрбэһининэн, дөлүһүөнүнэн, сиҥнибит уҥучаҕын тулата хаптаҕаһынан саба үүммүт дьоҕус өтөх. Илин өттүнэн ааннаах балаҕан баара үрдүн аҥаара сууллубут, симии оһоҕун мас титирик ураата быган турар сирэ эрэ ордубут. Хата ол оннугар дьиэ иннигэр дьэндэйбит модьу сэргэ хайа да диэки иҥнэйбэккэ, көбүс көнөтүк, бэрт сэргэхтик дьоройон турар. Балаҕан ыксатынан ааһан иһэн көрбүтүм, тураҕас сэргэ анныгар хайа сахтааҕы суоруна тааһын элээмэтэ иҥнэри түһэн сытаахтыыр… Оо, төһө эрэ туорааҕы мэлийбит суоруна эрэйдээх, туһата ааһан бу манна сэргэтин доҕор оҥостон таалбытын туох билиэ баарай…
Өтөх тыа өттүгэр кыра булгунньах оҕотун курдук томторҕоноҕо тупсаҕайкаан бэйэлээх кубаҕай тэтиҥнэр үүнэн дьулугураан тахсыбыттар, модьулара сүрдээх, бэрт өрдөөҕүттэн үүммүт чинчилээхтэр. Тэтиҥнэр анныларынан ааһан иһэн, үгэспинэн, үрүҥ субаларын имэрийэн, таптайан ылабын. Бурдугу биспиккэ дылы «дуйдаах» тэтиҥнэр умнастарыгар тарбахтарым сүрэхтэрин суоллара тараахтанан хаалаллар. Испэр «ити сотон ааспыт ойуу-оһуор – мин кэлэн ааспыт бэлиэм, туоһум буолан төһө өр туруохтарай» дии саныыбын… Дьикти иэйии саба кууһар…
Баһылай өтөх кытыытыгар хас да айахтаах тоҥуулаах эбит.
– Һок, көр эрэ, бу да бэрт, – диэн сэмээр саҥа аллайар.
Улар туһаҕар икки бочугурас иҥнэн тэптиргэҕэ ыйаммыттар.
– Бочугурастар иҥнибиттэр дуу? – диэн мин көрөн да турдарбын ыйытабын.
– Хата бу тоҥуу барахсан куруук «кэһиилэнэр» ээ, үнүр мантан эрдэҕэс ылбытым, ити айахтан, – Баһылай көтөр кынатыгар эрийбит кыл туһаҕын араара-араара ыйан көрдөрөр. – Туһаҕын тоҥуу лабаатыгар эрийэн элбэрээги төлөрүппэтэх этэ.
Кырдьык да, үнүргү кэннэ хаар түспэтэх буолан, көтөр иҥнэн мөхсүбүт сирэ көстөр: тоҥуу айаҕар эрдэҕэс эриэн түүлэрэ ыһыллыбыттар, көннөһүллэн хат иитиллибит туһах ала бэлиэ.
Бочугурастары ылан эр-биир сирийэн көрдүм, көтөрдөр иҥнибиттэрэ ырааппыт, бөһүйэн хаалбыттар. Муннубун бочугурас түөһүн түүтүгэр уган сыллаан көрөбүн. Мас көтөрө атын көтөрдөртөн туох эрэ, тылынан сатаан этиллибэт дьикти минньигэс бэйэтэ ураты туспа сыта сүрэҕи-быары минньигэстик угуттуур. Үгүстүк бултанар күндү түүлээхтэртэн тииҥ кутуруга – уруккуну-хойуккуну санатар биир туспа дьикти кэрэ сыттаах буолар…
– Атыырын, тыһытын сатаан араараҕын дуо? – диэн Улахан Баһылай ыйытар.
– Һуох… Хайдах…
Баһылай мин тутан турар бочугурастарбын биир-биир ылан көрдөрөр:
– Бу, көр, атыыр бочугурас моонньо тумсун аннынан харалаах буолар… Бу доҕоро эмиэ атыыр бочугурас эбит… Тыһытын киэнэ моонньо харата суох, биир кэм эриэн…
Баһылай эппитигэр өйдөөн көртүм атыыр бочугурастар «мантыбытынан арааран дөбөҥнүк биллиннэр» диэбиттии моонньулара, хара тордоҕунан бэчээт уурбукка дылы, харалаах эбиттэр. Айылҕа араастаан, эгэлгэлээн айарын киһи сөҕөр эрэ.
Туһахтарбытын иитэн баран күөлбүтүн эргийэ салгыы саппай уопсан батыаккаластыбыт. Өссө хас да тоҥууну көрдүбүт да туох да иҥнибэтэх. Улардар түһэ сылдьыбыт эргэ да суоллара суох, арай, хойуу сэппэрээктээх, ычыкыннаах, эмиэ да талах булкаастаах сиртэн, бэрт ыраахтан, биир үөр хабдьы көтөн тилигирэһэн тахсан толоон үрдүнэн сапсына-сапсына тэлээрэн кылбайа турдулар.
– Тоҕо бэрдэй тэһиилэрэ… – Баһылай көхсүн этитэ-этитэ тохтоон ол-бу диэки олоотоомохтуур. Ыалыкылар чугаһатан, олорон да биэртэрэ буоллар тугунан бултаһыай, саата суох.
Кырдалбыт бүтэн, «куобах уостаах», эмиэ да дэхси сирдээх сиикитиҥи сиринэн хаамабыт. Күөл бу эҥээрэ хойуу лабыкталаах киэҥ ырааһыйалардаах, төһө да хаар түстэр, онно-манна, ойдом-сойдом боллоруттан тахсыбыт үрдүк томторҕонолору тыал хастаабытыгар биир кэлимсэ хойуу лабыкта будьугуруу үүммүтэ көстөр.
Сылбах бүтэйгэ дылы тиит мас бөҕөтө үрүт-үрдүгэр иҥнэри-таҥнары түспүт сыбардаах, лааҥкы куруҥахтардаах сиринэн бэйэ-бэйэбитин батыаккалаһан хаамса түспүппүт кэннэ, табысхаан орох тэппит ычыкына кэлбитигэр Баһылай икки туһаҕы ииттэ.
Бу сылдьан суолбут устатын тухары хас да тииҥи көрдүбүт. Бэлиэлээх, солоҥдо да олуга онон-манан син мэнээк көстөр.
Эбэбитин бэрт түргэнник, кудуччу эргийэ охсон, баарыын хаалларбыт табысхааннарбытын ылан баран, сыгынах сытарыгар олорон сынньанныбыт.
Баһылай манааҕатын таҥнары тутан сүөкээбит куобахтарын сирийэн көрөбүт…
Халлаан киэһэнэн кыра сиккиэр тыалланан, саҕахтан ардах былытыгар дылы болоорхой сис былыт сыыйа-баайа тахсан киэлитин кэҥэтэн барда… Хайдах эрэ сылыйбыкка дылы буолла. Дьэп-дьэҥкир, сөрүүн салгын тохтуу-тохтуу от-мас сытынан илгийэрэ өйү-санааны ордук сэргэхситэр, дьэгдьитэр.
– Арааһата, нуһараҥнаан хаардаары гынна быһыылаах, – Баһылай хантайан, сирэйин өрө мылатан, аа-дьуо устар лүҥкүрэ хараарар «ыанньыйбыт» былыттары көрө-көрө күнүн-дьылын сылыктыыр.
– Аны түүн түһэрэ буолуо…
– Хаардаан… хаардыыр чинчилэннэ…
Халлаан бүркүгүрэн, сэмээр сылыйан – хааман иһэр киһи итииргээн, тиритэ быһыытыйан, эбэм тикпит бороҥ куобах тириитэ бэргэһэбин өрө сыҕайан төбөбүн сөрүүкэтэбин. Куондардаах саҥа бэргэһэм сылааһа дьикти, экчэҥкэлээн хаамтахпына кулгаахтара биир кэм көтүөх айылаах эйэҥэлэһэллэрин иһин быатыттан кэтэҕэр баайан туттаран кэбиһэммин мээнэ тэлэмээттэммэт. Онньуускам таһынан кэппит куобах куллукулаах ынах этэрбэһим кураанах атахпын сыпсылааһынан угуттуур, хайдах эрэ ис-испиттэн тэбиэһирэн хаамыах-сиимиэх санаа киирэр. Бэйэм да сайыны быһа от үлэтигэр буһан-хатан, эт-этим эрчимирэн, ураты күүһүнэн-уоҕунан туолбукка дылыбын. Кырдьык да оннук – тото аһыыгын, күүскэ үлэлиигин – оччоҕо үүнэн эрэр эт-сиин сайдыбакка ханна барыай, эккин алдьаппат курдук сатабыллаахтык аттаран эрэ үлэлэниллиэхтээх.
Бу олордохпутуна «тып-тып-тып…» тыас тыбырҕаабытыгар көрбүппүт, биир тииҥ ыксабытыгар үүнэн турар суон тииккэ ыттан эрэр эбит. Тохтуу-тохтуу ыксаабакка сэмээр тилэҕин тыбыргата тыаһатан үөһэ дьулуһар… онтон биһиги хамсаммыппытыгар эмискэ өрө куһугураан таҕыста.
– Муостаммыт дии, – тииҥ күһүн түүтэ ситтэҕинэ бороҥ өҥнөнөр уонна кулгааҕын түүтэ уһаан хойуу киистэлэнэр, ону «муоһа» дииллэр.
– Ээ бу тииҥ таһа кырдьык сиппит эбит, ол эрэн субата хайдаҕа биллибэт, ити билигин кэлэн иһэн көрбүт биир тииҥмит халтаҥ этэ дии, кулгаахтара мултуйан түһэннэр, баларыҥ да сиртэн бултаан урут-хойут ситэллэр ээ…
– Оннук эбит дии…
– Ардыгар отой даҕаны инньэ ахсынньыга диэри кыпкыһыл суй сыгынньах тииҥ кытары баар буолааччы.
– Ол аата дьыл оччотугар диэри сайыҥҥылыы халтаҥ дуо?..
– Һээ, солоҥдо курдук баҕайы туох аанньа буолуой.
– Ахсынньы аам-даам тымныытыгар ол халтаҥ «таҥастарынан» тоҥмоттор үһү дуо?..
– Дьэ туох да билбэт, тииҥ буолан хаалар киһи билиэ этэ арай…
Мин күлэн ылабын.
Улахан Баһылай бүгүн, тоҕо эрэ, санаата лаппа көнньүөрбүт. Түүтэ соролоон саппыйааннаммыт тииҥ бэргэһэтин дуомун, ааҕар балаҕаҥҥа сээкэйи баллыгыраһа, сэргэхсийэ баран иһэр эдэр уоланныы, кэтэҕин диэки кыҥначчы уурунан, тииҥи одуулаһан мылтайан олорор салгын сиэн килэрийбит сирэйин көрөн күлүөх санаам кэлэр.
– Көр ол, Аана… Өссө биир тииҥ баар, итинтиҥ доҕоругар ыттыбыт дии, – диэн Баһылай саҥарбытыгар көрбүтүм, тиит төбөтүн диэки хара өҥнөөх, эмиэ «муостаммыт» тииҥ көп кутуруга эриллэн чэрэйэн олорор. Мин уруккуну тэһэ санааммын:
– Биһиги биирдэ, Маарпалааҕы кытта ынах сылгылыы сылдьан, күһүн, биир тииккэ биэс тииҥ олороругар түбэспиппит, – диибин.
– Буолааччы, оннук мустар, түмсэр мастарын «тииҥ оонньуур» маһа диэччилэр. Биир маска уончаҕа тиийэ тииҥ тоҕуоруһааччы, мин оннугу бэйэм көрөн турабын. Ити баҕас дьэ кырдьык…
– Тоҕо элбэҕэй…
– Дьэ элбэх. Күһүн хайа эмит булчут оннукка түбэстэҕинэ табыллар, биир мастан кыратык омуннаатахха туома бэргэһэ аҥаарын бултуйар… һэ-һэ…
– Оттон тииҥнэр, ардыгар, хас да буолан дьукаах кыстыыллар дии, муҥутаан хас буолан кыстыыллара буолуой?..
– Мин дьиэ таһыгар, ити Арыылаахпытыгар тииҥнии сылдьан, киэһэ борукка төннөн иһэн биир уйаны тоҥсуйан биэһи бултаабытым… Өссө элбэх буолан кыстыыллар диэччилэр, ол эрэн оннукка түбэһэ иликпин. Ылдьаа: «Сэттэни өлөртүм…», – диэччи.
– Сэттэ буолан биир уйаҕа сыталлар?!. Эчи элбээбиттэрин… Уйалара дьэ улахан уораҕай буолуо ээ… ээ-э?..
– Ээ суох, наһаа улааппат, ол эрэн элбэх аата элбэх, биир тииҥ хорҕойор уйатынааҕар баҕас киэҥ буоллаҕа.
Улахан Баһылай сааламмат, онон тииҥи анаан дьарык гынан бултаабат, хата, ол оннугар көҥдөй оҥорон эбэтэр хаар бугул тэбэн бэлиэлээххэ чааркаанныыр. Чааркааннааһын – Баһылай сөбүлүүр дьарыга.
Дьонум бэлиэлээҕи эмиэ да кырынаас дииллэр, аны туран куобаҕы табысхаантан атыннык ааттаабат дьон кытары бааллар. Онон ким хайдах таптыырынан саҥарар. Баһылай икки табысхааны аҕаллаҕына оҕолор, хайа эмит тастан киирбит ыалдьыкка: «Убайбыт биир куобаҕы уонна биир табысхааны аҕалбыта…» – диэн күллэрэллэр… Кыра ыамайдар саҥаларын киһи аахсыбат дьоно.
– Тииҥ сороҕо ньырҕа, ситэ илик, оттон бэлиэлээх баҕас барыта ситтэҕэ дии? – диэн билэр да суолбун Баһылайы саҥардаары ыйытабын.
– Бэлиэлээх кылааннаах түүлээхтэртэн ордук эрдэ ситээччилэрэ, алтынньы саҥатыгар хайыы-сахха туус маҥан буолар. Дьэ бэйи, аныгы сырыыбар чааркаан иитиллиэ, тугун ыксаан, күһүн да, кыһын да уһун – бэлиэлээх ыырдаммыт сириттэн сааскыга диэри сир уларыйбат үгэстээх, онуоха-маныаха диэри сылдьа түстүннэр.
– Букатын хойут, кэлин ситэр күндү түүлээх ханныгый?
Баһылай табысхааннарын бэркэ астыммыттыы көрө-көрө манааҕатыгар угаттаан, быатын бобо тардан баайар.
– Бүтэһигинэн ситээччилэр – саһыл уонна солоҥдо. Булчута суох киһи саһыл да, солоҥдо да ситэ сиппитин билиэ суоҕун сөп, төһө да кылааннара суоҕун иһин мээнэ көрдөххө түүлэрэ көп, эриэ дэхси ньылыбырас курдук буолар. Дьэ онтуҥ сүллэххинэ биирдэ биллэр. Сиппэтэх түүлээх субата – хара, сиппитиҥ киэнэ – мап-маҥан, үрүҥ. Саҥа көбөөн эрэр түүлээх субата, эриэн ынах курдук, алатыйар… Ити тииҥнэри көрдүҥ буолбат дуо: сорох тииҥ баһыттан сиппит, төбөтө бороҥ; сорох самыытыттан, кутуругуттан саҕалаан көбөөбүт уонна эбиитин көхсө бороҥ буолбут… Итини урут кырдьаҕастар этээччилэр ээ, өскөтүн тииҥ кутуругуттан ситэн түүтэ көбөөн бардаҕына – чоргу күһүн буолар диэн, оттон баһыттан көбөөтөҕүнэ – сипээ, уһатыылаах дьыл кэлэр диэн. Ол кутуругуттан ситэрэ бэйэтэ туспа «бээ-бээлээх». Чоргу күһүн эрдэ тымныйар, тииҥ уйатыгар киирэн баран уйатын айаҕын дьэ ол эрдэ сиппит көп кутуругунан бүөлүү сытара үһү.
– Кырдьык да «бээ-бээлээх» эбит дии, – мин урут истибэтэхпин билэн сонургуубун.
– Чэ ол эрэн, аны көрдөххө, тииҥ эмиэ да баһыттан, эмиэ да кутуругуттан туртайар… Былыргы оҕонньоттор үйэ «уларыйаары» гыннаҕына туох барыта хаамыыта, эргиирэ уларыйыа дииллэрэ, баҕар ол эппит кэмнэрэ кэлэн дуу, иһэр дуу буолан эҥин эгэлгэ барыта торумуттан тахсан эрдэҕэ.
– Туох билиэй…
– Бэйи, олорон хаалаары гынныбыт дии, дьиэлээх дьон аттаныах, ата да суох буолларбыт.
– Һи-һи…
Күһүҥҥү, күнэ кылгаабыт халлаан, онно эбии сис былыт ыаһыран, боруорсуйан хаалла. Айахпыт хам буолбакка сээкэйи кэпсэтэ-кэпсэтэ Арыылаах чараҥар киирэн эрдэхпитинэ ирбинньик-сарбынньык нуһараҥ хаара ээр-сэмээр талбаара, тэлимнии түспүтүнэн барда… Сиккиэр тыал сэллээн, устунан букатын иһийэн, туох барыта тыаһы иһиллээбиттии ылы-чып, им-ньим баран нуоҕайда, нусхайда…
//-- * * * --//
Хас да күн ааста. Били үнүр түспүт халыҥ хаар кэнниттэн эмискэ ыбылы ылан тымныйда.
Кыра Баһылай Дьабадьы Хабырыыллыын өрө, бултуу бараары Уолбуттан табаларын туттан кэллилэр. Биирдии бэйэлэрэ үстүү турку көлүүр табалаахтар, ону таһынан сэтии таба илдьэллэр. Сылгыһыт уолаттардыын ыҥыырдаах атынан үүрэн, Уолбукка баар хараалга хаайан дөбөҥнүк арааран, улахан эрэйэ суох туттубуттар. Хабырыыл биһиэхэ чэйдээн баран Мундулуҥдатыгар ааста. Булчуттар сиргэ барар тэрээһиннэрэ – биир туспа сүпсүлгэн: дал иһэ таба эҥээнин тыаһынан лаһыгыраабыта истэргэ үчүгэйэ сүрдээх. Кыра Баһылай уучаҕар чуораан кэтэрдибитэ биир кэм чугдаарар.
Биэрэлээх Баһыычаан таҥнан хачыгырайан тахсан хааччахха хааллыбыт табалары көрөн бэркэ саатаатылар. Баһылай сорох табаларын муоһун, сырыыларыгар сылбырҕа буоллуннар диэн, эрбээн сарбыйталаата. Биир табатыгар түөрт муннук моһуоннаах, халыҥ соҕус тимиринэн оҥоһуллубут, ортотугар чуораан курдук болчуохтаах тыллаах халыгырас кэтэртэ, онтута таба эрчимнээхтик хамсаннаҕына, сүүрдэҕинэ халыгырыы тыаһыыр, чуораан курдук чугдаарбат. Мундулуҥдаттан аҕалбыт туркуларын көрүнэн-истинэн, ыҥыырын, көлүнэр быатын-туһаҕын, алатын, ньуоҕутун хат сөргүтэн, оҥостон-туттан, дьаһанан кэбистэ. Курайын лэкэтин уларытта. Баһылай, арай, ыһыгар кыһаллыбат, ону баҕас ийэтэ, кэргэнэ бэйэлэрэ тэрийэллэр. Урут дьоммут сиргэ баралларын чугаһын саҕана суоруна уһун күнү быһа лүһүгүрүүр бэйэтэ, быйыл булчуттарга мэлиллибит сэлиэһинэй бурдук биэрэннэр, биир улахан үлэ тохтоото.
//-- * * * --//
Мин сыарҕа хаара түһүөҕүттэн Настааччыйаны кытта Арыылаах отун тиэйиитигэр сырыттым. Оппутун Маҥан Халдьаайы пиэрмэтин далыгар таһабыт. Үс сыарҕалаах оҕуһунан кыыкырдатабыт…
Оҕустар Маҥан Халдьаайы хотонугар тураллар, киэһэ бурҕалдьыларын булгутан, дөрөлөрүн муостарыгар сөрөөн, далга ыытан кээһэбит, ону ыанньыксыттар бэйэлэрэ аһаталлар.
Кэлэн иһэр кэлэн иһэр курдук – күн аайы тымныйдар тымныйан иһэр. Дьэбир салгын ордук сарсыарда уонна киэһэ биллэр, күнүс үлэлээн хачыгырайан хамсана-имсэнэ сылдьар буолан киһи тымныыны баардылаабат.
Улахан ардаҕа суох сайын ааһан, кураанахтыы кэмигэр хомуллубут оттор күп-күөхтэр. Сөлөгөйдөөх күөх от быыһыгар хонуу араас чэчигэ өҥүн да сүтэрбэккэ бэйэтэ-бэйэтинэн хатан дьэрэкээннэнэн сылдьарын ылан сыллаан көрдөххө – сүрэҕи-быары хаба ортотунан сайа охсон киирэр үчүгэйкээн сыт дыргыйар… Хайыы-сахха сайыны ахтан өрө тыынан ылабын…
Күрүөбүт биир да сиэрдийэтин, тоһоҕотун алдьаппаппыт. Оппутугар кэлэн, оҕустарбытын булгутан, тоһоҕоҕо баайталаан, түүтэҕинэн от биэрэн хабыалатабыт. Сыарҕабытын соһон аҕалан күрүөттэн атыл курдук тэйиччи туруорабыт. Настааччыйа үөһэ ыттан тордуоҕунан тардан от түһэрэр, мин атырдьахтаан ылан күрүө нөҥүө сыарҕабар эһэн тиэйэбин. Сыарҕаны күрүөҕэ наһаа ыкса тартарар сатаммат, инньэ гыннаххына тиэйбит отуҥ түгэҕэ кыра буолан дуоннаах от тиэллибэт уонна ордук кыһыылааҕа, абалааҕа түҥнэстэн хаалан эрэйдиэн сөп. Онон хаһан баҕарар, ханнык да үлэҕэ, нэмин табан, албаһын билэн сырыттаххына эрэ кыайыылаахтык-хотуулаахтык үлэлиигин.
Сөп-сөп тиэйбит оппун тэпсэн, дьиппинитэн биэрэбин. Өр-өтөр буолбат, сотору биир сыарҕа от тиэллэн бүтэн өтүүлэнэр, онтон иккис, үһүс…
Настааччыйа Ньалтааскытын миинэн бастыыр, кини кэнниттэн Мултуукуйа сыарҕалаах отун соһон бэйэтэ батыһар, мин Ураанньыны миинэн бүтэһик хаамтарабын. Мултуукуйа от таһа үөрэнэн хаалан, анал үлэтин билэн, хайа соруйаргынан, дьарыйаргынан даадаҥныыр…
Быркылаах ыанньыксыттара отторун Куолаҕайтан, Абаҕараттан таһыналлар. Сиилэһи күһүн сүөһүлэр маҥнай хотоҥҥо кииртэрин утаата сиэтэллэр, сороҕун саас хаптараары хаһаас диэн хааллараллар. Сиилэс уҥучаҕа арылынна да барыта тиэллиэхтээх, аҥаарыгар, быһаҕаһыгар диэри хостоон, тиэйэн баран хаалларбаттар, сииктээх, инчэҕэй буолан, тымныы түстэ да тоҥон хаалыан сөп.
Үнүр Мундулуҥдаттан киирэр аартыкка кээһиллибит оту тиэйэн турабыт. Оҥолох-чоҥолох көрдүгэттэр кытыыларыгар бөтө үүммүт чыыкыр борууну охсон кэбиспиттэр этэ. Сааҕыначчы хаппыт боруу атырдьахха иилиллибэт, эбиитин ыһылларын, тохторун оҕото диэн. От тиэйиитигэр ордук бадьыыстаах, эрэйдээх – борууну тиэйии. Аны туран тэпсибэккин, тэбистиҥ да түөрэтэ үлтү баран бытарыйан хаалар, оччоҕо тохторо-хороноро дьэ кэлэр, хомуллуутугар баҕас дьэ бадьыыс от. Күүгэн курдук кутаҥныы сылдьар борууну өтүүлүүрүҥ биир туспа кыһалҕа. Лөглөппүт отуҥ икки өттүгэр уонна үрдүгэр, кыра, синньигэс титирик оҕото туттахха эрэ ыһыллыбат. Боруу тиэллибит сыарҕалаах отун улахан маһынан балтарыктаабаккын, лэксиэҕэ, охсууга икки аҥы силэйэн хайа баттаан түһүөн сөп.
Өссө биһиги Арыылаахпыт ходуһата барыта да бастаах от, биир эмит боруу от баар буолар, ол да барыта чыыкыр боруу буолбат, кэм булкаас.
Лүксүгүн эбэттэн тахсан Абаҕараҕа түһэр Куолаҕай диэн ааттаах от үрэх ходуһата хас сайын аайы боруу отунан толору үүнэр. Өнөрдөөн өрө аспыта хойуута бэрдин иһин мэлдьи оттууллар. Хас да, чыыкыр боруу оту Буолкап Ыстапаан биригээдэтэ быйыл сайын эмиэ туруорбуттар. Быркылаах ыанньыксыттара ол оттору тиэнэллэр. Хас да хонуктааҕыта Киристиини көрсүбүппэр: «Куолаҕайбыт отун тиэнэ сылдьабыт, дьэ эрэй, бадьыыс үлэ…» – диэн аһарбыта.
Мин холкуоһа да суоҕум иһин, тугу үлэлээбиппэр барытыгар «көлөһүн күнэ» аахсабын.
Күн аайы күрэх муҥхатын балыгын күөстэнэбит. Ол быыһыгар куобах да сиибит, туһахха көтөр иҥиннэҕинэ ону да мииннэнэбит.
Кэлин халлаан чоргуйан тииҥ барыта да ситтэ быһыылаах. Кыра Баһылай, кыттыгаһыныын өрө барыан иннинэ, үлэтин быыһыгар ыттарын батыһыннара сылдьан тииҥи мэнээк бултаата: таҥастанара судургу, сүлэн хатара-хатара Айдаҥҥа лааппыга илдьэн Сэксэҥэ Сэмэҥҥэ туттаран иһэр. Быйыл тииҥ эмиһэ, минньигэһэ сүрдээх, сыа-сым курдук тутан мииннээн, үөлэн сиэн кэбиһэбит. Онон тииҥтэн туга да хаалбат: тириитэ туттарыллар, этэ сиэниллэр, куртаҕын үөллэххэ бэйэтэ биир туспа суол былдьаһыктаах ураты амтаннаах ас.
Улахан Баһылай тииҥи таҥнары үөлэр. Баһын өрө гыннахха «маһыттан түспэт», таҥнары үөллэххэ дөбөҥнүк бултатар үһү. Кыра Баһылай ыппыт тииҥэ ыйанан хаалан бадьыыстаатаҕына дьиэтигэр кэлэн баран: «Ити хайалара тииҥин өрө хончотон үөлэн сиэбитэй, борукка, уйалаан истэхпинэ, биир тииҥ мутукка ыйанан тэйгэйэн хаалан сорбун сордоото…» – диэн дьээбэрэр.
Улахан Баһылай Арыылааҕын Бэрэтигэр тэрийбит сэптэрин көрө хаста да бара сырытта. Кураанах кэлбэт, кэм «өттүк харалаах, илии тутуурдаах буолар», куобаҕы сир харатыттан баһаан ылла, хата ол оннугар маһын көтөрө иҥнибэт, били, миигин кытары сылдьыаҕыттан элэтэ биир токутары аҕалбытынан.
Мас көтөрө күһүн сир харатыгар, эрдэ элбэх курдук этэ да, тоҕо эрэ, хаар түһээтин сүтэн-иҥэн хаалла. Кыра Баһылай: «Мас көтөрө эмискэ кэлэн ааһыа, билигин суоҕа билбэт…» – диир. Улахан Чоҥоро диэки, бэйэтэ этэринии тыатын ахтыбычча бугуһуйан, тириитин тэнитэ, санаатын дьэгдьитэ таарыйа тииҥнии бара сылдьан, үөр уларга түбэһэн – биир хараны кытары икки эрдэҕэһи ытан аҕалбыта. Баһылай, нэмин табан, саанан ытара сүрдээх быһыылаах: «Оччо хаамыылаах сиргэ олороро, бачча хаамыылаах сиргэ түспүтэ…» – диэн кэпсиир. Быыс арыт буллар эрэ, бэрт ырааҕынан тэлэһийэн эргийэ көтөн хаамара диэн кини, туох эмит кыра да сорукка ойуурга таҕыстаҕына саатын санныттан араарбат, мэлдьи сүгэ сылдьар. Ыраах ыырданан бултуу бараары сылдьар киһи сиэринэн дьиэ таһыгар убайын курдук сэп тэринэн «мачайдаммат». Аны сааскыга, дуоһуйуор диэри хара тыаны кэтэр күннэрэ иннигэр турдаҕа. Айдаҥ эргин чугаһынан олохсуйбут тииҥи, бэлиэлээҕи – түүтэ көбөөтө, ситтэ да кыра ыамайыттан саҕалаан оҕонньоругар тиийэ, сорук, дьарык оҥостон сонордоһон, чордоон бүтэрэллэр…
Бултуур дьонноох да буолан былыр-былыргыттан быйылгыга диэри саха дьоно «чыып-чаап» дэһэн олордохпут. Урукку курдук дуона суох аҥаардас хамнаска хайа эрэ сэниэ ыалга хамначчыттаан, эбэтэр билиҥҥи курдук соҕотох көлөһүн күнүнэн эрэ сылдьар киһи – киһи буолбат, кыһарҕаннаах күннэр-дьыллар ыган-тиийэн кэллилэр эрэ буруоҥ сабыллар. Баай хара тыа барахсан быйаҥа уостубат, киэҥ иһит кэһиэхтээх диэбиккэ дылы, биир булт төрүөҕэ-ууһа тахсыбакка мэлийдэҕинэ, ол оннугар атын булт ол ону солбуйан элбээбит буолар. Сэрии иннинэ табысхаан биир эмит көстөр, орохтуур эбит буоллаҕына, сэрии кэмигэр төрүөҕэ аһара тахсан бар дьону абыраата. Куобах олус элбээн, төһө да ыран, сутааран өллөр, туох эмит «ыстыырдаах» дьоҥҥо, эбии гынан айах хамсатарга бэрт ас. Оттон аҥаардас ырыган куобах этинэн киһи тук буолбат, уһаабат. Табысхаан күһүн уонна саас иссэрин саҕана уойан ылар кэмнээх, ол айылҕа бэйэтин биир туспа ураты дьиктитэ…
//-- * * * --//
Улахан Баһылай, Маҥан Халдьаайы хотонугар от ыйааччынан анаммыта хас да хонно. Ыанньыксыт аайы тус-туспа сүөһүтүн ахсаанынан көрөн сөп буолары «аһыыка атаҕа» ыйааһыныгар кэмнээн үллэрэн биэрэр. Оту бэркэ харыстаан, бэл салаа да сэтиэнэҕи мээнэ ыспакка-хорбокко, сыа-сым курдук туталлар. Баһылай от ыйыырын таһынан араас иирбэҕэ-таарбаҕа үлэтэ элбэх. Үлэ хаһан бүппүтэ баарай. Уонна үлэлии үөрэммит киһи илии туппайа суох бэрт кыра да кэмҥэ сүгүн-саҕын тулуйан, тэһийэн олорбот, тугу эмэни бадьыыстаһа, букунайа сырыттаҕына эрэ санаата астынар.
Баһылай Быркылаах икки Кыдыбыл икки ыккардыларыгар, чаачахай курдук хойуутук үүммүт ыарҕалаах, табысхаан сөбүлээн ыырдаммыт, дугуйдаммыт сиригэр уонча сохсону оҕуста. Мундулуҥдаҕа көһүөхтэрин иннинэ ити эҥээр мэлдьи сохсолуура үһү. Өссө эрдэ, сир харатыгар сөргүппүт сохсолоро барыта буор холумтаннаахтар, онон сэлиитин маһа сайыннары ытыгыраччы анньыллан тураллар. Хаар холумтаннаах сааскы сохсо – күн уһаан, ириэрэн холумтанын хаара уулуннар эрэ сэлиитэ сууллан ыһыллан хаалар. Ол иһин сохсолорун эһэллэригэр сэлиилэрин түөрэтин хомуйан, эһиил күһүн туттуохтарыгар диэри чөкө ууран кэбиһэллэр.
Мин урут Тээкиччэҕэ олорор эрдэхпитинэ эһэбин Өлөксөйү батыһа сылдьан сохсону көрөөччүбүн да, кыра ыамай буолан бары ымпыгын-чымпыгын хантан өйбөр тутуохпунуй. Сохсо – көрдөххө судургу курдугун иһин, ис-иһигэр киирдэххэ, бэйи, уустук, эрэдээктээх оҥоһуулаах булт тэрилэ. Маҥнай «ээ, бу курдук эбит, маны баҕас киһи оҥоруон сөп буоллаҕа» дии саныыгын да, бэйэҥ сохсо охсуохтааҕар буолуох, кэмин-кээмэйин билбэккиттэн, аҥаардас иитээри да гыннаххына уустук. Барыны-бары билэ-көрө сатыыр оҕо киһи тугу бадьыыстаһан көрбөтөҕө баарай…
Баһылай сохсолорун бэйэтэ бэрийэр, буом сирдэрин булан, хаар холумтан тэбэн биири эмит эбэн биэрэр эҥинниир. Табысхаан сохсоҕо күһүн да баттатар эрээри, саас ордук кииримтиэ. Ылааҥыга, куобах иссээри атаҕын ахчатан баран сүүрбүт суола дьэрэлийдэр эрэ, элбэрээк төлө барара элбиир. Иссиэн иннинэ айылҕатын сиэринэн табысхаан уойар, ханыылаһан булустулар эрэ, күнүстэри, киһи хараҕар көстө, күөл кэриитинэн сүүрэллэр. Били түүн эрэ аһыы, онньоҥхолуу тахсар сэрэхтэрин сүтэрэллэр…
Үрэххэ сохсо көрсөөрү Улахан Баһылайы батыһан барса сырыттым. Мундулуҥдаҕа саппай уопсааччым суох, сайын ынах көрдүү эҥин сылдьан, буор холумтаннаах сохсолор сэлиилэрэ кэчигирэччи анньыллан туралларын көннөрү көрөн эрэ ааһарым.
Баһылай миэхэ сохсо ымпыгын-чымпыгын бэркэ быһааран кэпсиир, билиититтэн бэрсэриттэн сүрдээҕин астынар быһыылаах, сэҥийэтигэр үүммүт абына-табына бытыга биир кэм сэпсэҥэлээн олорор. Булчут киһи тылын-өһүн сэҥээрэн истэбин, сэмэй киһи тыаҕа тахсан уратытык сэргэхсийбит сирэйин-хараҕын үөрэ, эмиэ да дьиктиргии көрөбүн.
Саҥа сохсо охсон булт тэрилэ тэринэр киһиэхэ, кырдьыга да, үлэлээх буолар эбит. Ол эрэн, Баһылай этэринэн, маҥнай эрэ бадьыыс, эһиилгититтэн бэлэм сохсолору «өндөтөҕүн» эрэ үһү. Биирдэ сохсо охсуннуҥ да онтуҥ «үйэ-саас тухары» сытар диэн эгэ-дьэгэ буолар. Кэлин көрө-истэ сылдьан сөргүтэн эрэ бэриллэр: сорох сэлиитин саҥардан, баттык маһа чэпчээбит буоллаҕына уларытан, эбэтэр икки баттык мас ыккардыгар эбии үөл мас ууран биэрэн эҥиннээн.
Сохсо баттык маһа икки буолар, ортолорунан сүгэнэн хайа охсуллар уонна онно сис мас диэн кыбыта анньыллар. Сис мастан ылан киһи аҥаар илиитинэн холкутук көтөҕүөхтээх, наһаа ыарахан буоллаҕына кылыы буолар мэҥиэ от быста туруон сөп. Баттык икки өттүнэн кэккэлэччи сэлии анньыллар. Сис мас төрдө сиргэ батары сааллыбыт ачаахтаах маска кыбытыллар. Сохсо айаҕын уҥа өттүгэр «тирэх мас» диэн сааллар. Ити «тирэх маска» сохсо охсоро ууруллар, охсор уҥа-хаҥас халты барбатын диэн «тирэх маһы» быһаҕынан уостаныллар. Баттыгы, били, сис маһыттан көтөҕөн таһаараҕын уонна охсор төбөтүгэр, «тирэх мас» тас өттүгэр ууруллар. Баттыккын сис маһыттан охсорунан «тирэх маскар» баттаан өрө тэптиргэлээн таһааран баран, охсорго бааллыбыт кыллаах элбэрээк төбөтүн икки баттык мас ыккардыгар тирэннэрэҕин, элбэрээк быһах төбөтүнэн сиирэ анньыллыбыт аҥаар өттүгэр оккун кыбытаҕын, аҥаара хайа сотуллубут сэлии маһыгар эрийэ тутан кыбытыллар. Сохсо айаҕын анныттан саҕалаан, ортотунан, бэлэһигэр диэри хаарга мэҥиэ от кэккэлэччи, туруору анньыллар. Өссө сохсо ыксатыгар хатыҥ лабаатын, талаҕы бысталаан быраҕыллар. Табысхаан маҥнай талаҕы булан кэбийэр, ол сылдьан мэҥиэ отун сиир, устунан сэлии иһигэр киирэр, кылыы буолан турар элбэрээктээх оту быһа ыстыыр, сохсо эстэр…
Мэҥиэҕэ сөлөгөйүн, сүмэһинин сүтэрбэккэ иҥэриммит хаппыт күөх от, бурдук ото, ардыгар ньыыраайы талах эмиэ барсар. Саас эрдэ, күн сырама суоһаан, хаары уулларан мэҥиэ буолан турар оту суулларан кээспэтин диэн сохсо айаҕа мэлдьи хоту диэки хайысхаланар.
Куобах сохсо айаҕынан да киириэн сөп, кэннинэн да киириэн сөп. Ордук саас, бэйэ-бэйэлэрин батыаккалаһар кэмнэригэр, биир сохсоҕо икки табысхаан баттатара баар суол. Сохсо – бэрт булт тэрилэ: булда собооботунан, суор сиэн бадьыыстаабатынан. Тэптиргэҕэ тэйгэйбит табысхааны баламат суор кыһытыан иһин анныгар олорон, өрө ыстана-ыстана, тоҥсуйан сиэн кээһэр, оттон сохсоҕо оннук буолбатах, ардыгар төһө да атаҕа быга сыттар, аҥаардас кэккэлэччи анньыллан турар сэлииттэн да куттанан, сэрэх муҥутаан чугаһаабат…
//-- * * * --//
Мин сүрүн үлэм – күн аайы холкуос пиэрмэтигэр от тиэйиитэ, онтон ордубут кэммэр – дьиэ ис-тас иирбэҕэ-таарбаҕа түбүгэ.
Бүгүн Настааччыйалыын биир сырыыны сылдьан баран, күн иккис аҥаарыгар оттук мас тиэннибит. Баһылайдаах кэрдэн, долгучуохтаан, мунньан бэлэмнээбит хаппыт мастарын, сөп буола-буола тиэйэн аҕалан, «оҕуска» ууран эрбээн, хайытан саһааннаан кээһэбит. Маспыт дьоҕуһуурун саҕана оҕуспутун көлүйэн эмиэ тыабытыгар тахсабыт. Хаппыт, куурбут куруҥах үөл мас курдук буолбатах, чэпчэки, онон чохчоччу тиэйэбит. Киппэ оҕустар ону киһилээбэттэр, хааман сүгүллэҥнээн иһэн суолларын кытыытыгар сэрбэйэн турар оту көрдүлэр да, ону быһа тардан сиэри, устунан суолтан туораан тахсаары ол айдаана, һаттаабатыҥ-һайдаабатыҥ буоллар «дьонуҥ» онно уһун күнү да быһа туруох курдуктар, талах кымньыыгынан куус гына охсон тиэтэтэн, кутугунатан биэрдэххинэ эрэ сатанар.
Настаа биһикки аҕалбыт маспытын тиэргэн иһигэр киллэрэн сүөкүү сырыттахпытына, Баһылайдаах дьиэттэн тахсан көмөлөстүлэр.
Маанчыктаах Кыраһа иччилэрэ таба туттан кэлэннэр, булчут ыттар, сотору сиргэ баралларын сэрэйэн, сүүрэн-көтөн үөрүүлэрэ-көтүүлэрэ сүрдээх. Кыраһа кэм көрсүө, оттон Маанчык биир кэм хас дьиэттэн тахсыбыт, тэлгэһэҕэ киирбит киһиэхэ барытыгар, мэктиэтигэр өрө ыстана-ыстана, эккэлээ да эккэлээ, ол быыһыгар эбэм хотонуттан ынаҕын ыан истэҕинэ, ыаҕастаах үүтүн да тохторо сыһар, кырдьаҕас киһини бэйэтин да тэмтээкэйдэтэр… Кыраһалаах Маанчык мэлдьи босхо сылдьаллар. Дэриэбинэ ыттара бары да бааллыбаттар, арай, Ньохо Миитэрэйдээх ытырыык ыттара эрэ куруук быаҕа сытар…
Бары саба түһэн маспытын сыарҕаттан сүөкүү оҕустубут. Баһылайдаах хаппыт маһы «оҕуска» уура-уура сытыы эрбиинэн эрбээн күөдэллээтилэр. Настаа лэкичэхтэри хайытан батырҕатар, мин саһааннаан мунньабын, онтум быыһыгар Настааҕа көмөлөһөн хайытыһан да ылабын…
Сотору боруорсуйда, күнүскү тыал тохтоон иһийэн хаалла. Халлаан эмиэ халыҥ былытынан хаппахтаан хаардаары гынна быһыылаах, биир кэлимсэ ыаһыра лүҥкэрбит хаар былыта халыйан тахсан, халтаҥ сирин тоҥуо диэн үллүйэн биэрэрдии, сэмээркээн бүрүйэ тардан нуоҕатан, нусхатан кээстэ, бэл дьэбирсийбит салгын сылыйбыкка дылы буола түстэ…
Онно-манна дэриэбинэ ыалларын балаҕаннарын ураатыттан хойуу буруолар субуллан тахсан, күөл түгэҕиттэн күҥҥэ тардыһан өрө үүммүт уу ото долгулдьуйарыныы, көбүс-көнөтүк халлааҥҥа тараадыстылар. Ханна эрэ таһырдьа оонньуу сылдьар оҕолор саҥалара ньамалаһара, ол быыһыгар дьахталлар күнүс таска аһаппыт көлүүр оҕустарын хотоҥҥо үүрэн киллэрэн сайдыыллара, ыттар ньаҕыргаһаллара, хайа эрэ ыаллар биһиги курдук мас эрбэнэр, хайыттар тыастара барыта холбоспута – сүргэни көтөҕөн, ураты кэрэ иэйиини саҕар…
Кыра Баһылай табалара далларын иһигэр түөрэ сытынан кэбиспиттэр. Хойуу салаалаах муостара сырдык-хараҥа былдьаһыытыгар симэлийэ-симэлийэ адаарыйан көстөллөр. Таба – сылгы курдук уһун түүнү быһа дьыраччы тэбинэн турбат харамай.
Нуһараҥнаабыт халлааҥҥа тиритиэхпитигэр диэри үлүһүйэ үлэлээн, икки оҕус сыарҕа маһы хайытан саһааннаан баран, дьиэбитигэр киирдибит…
Билиитэ үөһэ ууруллубут балыктаах күөс оргуйан саҥа тэппитин эбээ ырбаахытын эҥэлэйинэн кытыыга тардан биэрэр. Настаа үтүлүгүн ытыһын абырахтанар. Огдооччуйа Баһыычааныгар табысхаан уорҕатынан саҥа бэргэһэ тигэр, иһин сирийэр.
Биһиги күннээҕи сүрүн үлэбитин үмүрүппүт дьон быһыытынан сынньанабыт. Кыра Баһылай, табахсыт киһи, оһоҕун иннигэр олорон табахтаан бусхатар. Улахан Баһылай адарай оронугар иттэннэри түһэн сытан, түбүккэ нүөлүйэ сылайбыт этин-сиинин хамсатан тыыллаҥныыр: «Айа-аа-аам!..» – диэмэхтиир, сылаатын таһааран, ытыстарын холбуу тутан сирэйин ньухханар. Дьиэ уҥа-хаҥас өттүгэр, кылбаччы сотуллубут таастаах, кыраһыын лаампалара умайбыттара сып-сырдыгынан сандаараллар.
Улахан Баһылай бүгүн Бэрэтин эргийэн кэлбит, бэлиэлээххэ чааркаан эбии ииппит, туһаҕыттан икки табысхааны ылбыт. Эбээ күөһүн көрө-көрө сарсын сиирбитигэр бэлэмнээн табысхааннарын астыыр, сүлэн-эттээн, хол-буут араартаан баран, таска таһааран тоҥорон кээһэр. Баһыычаан куобах быара сиэри эбэтин ыксатыгар чэкэйэн олорор. Булт быара бүлүүһэҕэ ууруллуор диэри икки илиитигэр бобуччу туппут талах оҕустарын харсыһыннарар. Биэрэ уҥа ороҥҥо түүрүллүбүт таҥас үөһэ чөкөйөн, ийэтэ кирпииччэ үлтүркэйдэрэ хаалбыттарыттан эмти охсон биэрбит буорун бэрт минньигэстик салыыр, харахтарын симириктэтэ-симириктэтэ амтаһыйан айаҕын ньамырҕатар, тэскэйбит иэдэстэрэ, дьабадьыта, кып-кыра муннун төбөтө барыта буор буолбут. Оҕолор бары да буору сүрдээҕин сөбүлээн сииллэр. Саҥа оһохторун муннугун салаан хас да сиринэн оҥхотоору гыммыттарын иһин, Настааччыйалаах оҕолорго оһохтон ордубут кирпииччэ быһаҕастара хаалбыттарыттан эмти охсон биэрэр буолбуттара хас да хонно.
Биэрэ аҥаар илиитигэр буорун бобуччу тутан салыыр, биирдэһинэн өрбөх кыыһын түһэҕэр көтөҕөн олорон: «Лүү-лүү-лүү… лүү-лүү-лүү-үү…» – диэн ыллаан дуомнанар. «Кыыһын» утута сатыыр быһыылаах, ол быыһыгар дьиэ иһинээҕи дьону «бары бааллар дуо» диэбиттии хас биирдиибитин сүрдээх болҕомтолоохтук кэриччи көрөр. Хаастарын түрдэһиннэрбит кыра кыыс оттомноох сирэйиттэн сонньуйабын, устунан санныбын хамсатан тыаһа суох күлэбин. Сэмээр кэлэн Биэрэ буор буолбут сирэйин ооккотун өрбөҕүнэн сотобун, иэдэһиттэн «сып» гына сыллаан ылабын, онтон чааскыга итии чэй куттан сыпсырыйан иһэ-иһэ, эмээхсин куобах сүлэрин көрөн ороммор таалабын.
Сотору Баһыычаан оҕустарын харсыһыннаран уутугар-хаарыгар киирэр. Оҕустар иккиэн да айаатыы-айаатыы харса суох суптурута түсүһэллэр. Муостарынан хатыһан туран кытта айаатыыр дьикти оҕустар. Биир оҕус күөн көрсөөччүтүн баһан ылан иттэннэри быраҕар… һуох… тас иэнинэн таралыйбыт оҕус – өчөс оҕус эбит, ойон тураат, салгыы биликтэспитинэн барар. Хайалара да иннин биэриэн баҕарбат… Һоок, ол эрэн, били, иттэннэри бырахтарбыт оҕус эмискэ үлүгэр өстөөҕүн ойоҕолуу көтөөт өтөрү түһэр, инньэ гынаатын кытта, кэйдэрбит оҕус муҥнаах ойоҕоһун тириитэ түөрэтэ хастыы анньыллан – үөт хатырыга туспа баран остуолга ыһыллар… Баһыычаан оҕуһун ойоҕоһо туллан түспүтүттэн бэйэтэ да соһуйар:
– Дьэ, к-кытаанахтык кэйэр көкөт доҕор!.. – диэн саҥа аллайан ыһыытыы түһэр. – Тэһэкэни биһиги оҕуспут Ураанньы кэһэттэ ээ… Атын сайылык оҕуһа мээнэ б-би-биһиги сайылыкпыт эҥээр кэлбэт буол, оноҕоскун ыллыҥ дуо, кэһэй… – диир. Баһыычаан Тэһэкэ диэн Быркылаах пиэрмэтин оҕуһун ааттыыр. Быркылаах оҕуһа, төһө да ойоҕоһун тириитэ бүтүннүү туллан түһэн килбэйдэр, муоһа баар, онон дьирээ оҕус билигин да иннин биэриэн баҕарбат, харсыһыы баарыыҥҥытааҕар өссө эбии ордук сытыырхайар.
– Көр эрэ!.. Кыайар, ити да к-кэбилэннэр сүрдээх эбит ээ, – Баһыычаан дьиҥ кырдьык Тэһэкэни сөҕөн баһын быһа илгистэр, бэл чыпчырынан ылар. Оҕустар харсыһаллара тохтообот.
Улахан айдааннаах, ыһыылаах-хаһыылаах харсыһыы – бэйэтэ-бэйэтигэр бүгэн оонньуу олорбут Биэрэни остуол иннигэр аҕалла. Оннооҕор оронугар кэтэх тардыстан сыппыт Улахан Баһылай өндөс гынан көрдө:
– Тоҕо сүрэй доҕор, бу да киһи… – диир.
Һуох… Баһыычаан оҕустара син биир харсыспыттарын курдук харсыһаллар. Биэрэ бэл буорун салыырын тохтотон, утуйар таҥас үөһэттэн сурулаан түһэн баран, өрбөх кыыһын хонноҕун анныгар туора кыбынан, «сайылык оҕустара» харсыһалларын көрөн тойтоллон турар. Харса суох утарыта сүүрэн кэлэ-кэлэ муостарынан түсүһэр, иккиттэн биирбит диэн синнэригэр түспүт оҕустар, кырдьыга да, киһи болҕомтотун тардыахтарын тардаллар.
Биир түгэҥҥэ бэрт куһаҕан тыас «хачыгыр» гынаатын кытта, күөн көрсөөччүлэртэн хайаларын эрэ муоһа тостон тоһугур гына түһэр.
– Көйүүй, эбээ… көйүүй муоһа улунна… – диэн Биэрэ былдьыры саҥата чачыгырыыр, ынах этэрбэһин сыыһа сыыбырҕаан, убайын ыксатыгар хааман тиийэн өссө чугастан булгу барбыт муостаах оҕуһу сыныйан одуулаһар. Тириитэ «туллубут» Тэһэкэ туох да буолбатах, бэйэбит Ураанньыбыт «муоһун тоһуттарбыт» эбит.
– Хайа нохоо, оҕуспут хоттордо буолбаат, тууйсиэ!.. – Кыра Баһылай остуол диэки мутук үүтүн курдугунан көрөн олорон, саҥа аллайар.
Бэргэһэ иһэ сирийэ олорбут Огдооччуйа:
– Оҕускун эмиэ алдьаттыҥ дии, Баһылай аны оҥорон биэриэ суоҕа, – диир.
Баһылай чочуйан оҥорбут талах оҕустара, ынахтара, сылгылара олус тупсаҕайдар, уус ахан киһи кичэйэн кыспыта-кыладыйбыта дэлэ буолуо дуо. Өссө силигин ситэрэн атын сыарҕата олгуобуйалаах, дугалаах, хомууттаах; оҕуһун киэнэ бурҕалдьылаах, букатын дьиҥнээх курдуктар, атына диэн кыралар эрэ. Уол көлөлөрүн көлүйэн от да тиэйэр, саһаан да таһар. Атын, оҕуһун сэбин-сэбиргэлин: «Бу олгуобуйата, бу буоһата, бу чэчиэккэтэ, бу кутурҕана, сис быата, көнтөһө…» – диэн барытын аахтара билэр. Баһыычааҥҥа көлө тээбиринин, быатын-туһаҕын ыллара соруйаллар, оччоҕо уол ыалларыттан, эбэтэр ампаартан, эргэ хотонтон, сүүрэн мэтэһийэн тиийэн, аатын ааттаан аҕал диэбит көлөлөрүн сээкэйин, эндэппэккэ билэр буолан, сонно аҕала охсор. Онон Баһыычаан кыра эрдэҕиттэн убайдара оҥорбут тупсаҕай оонньуурдарынан оонньуу үөрэммитэ, билбитэ-көрбүтэ сүрдээҕин туһалыыр. Сорох ыал оҕолоро бэл үүн, тэһиин, буоһа да диэни арааран билбэттэр.
– Чэ, туох буолуой, ити айылаах халыан харсыһыы муос эрэ булгу барыытынан түмүктэммит буоллаҕына өссө кэм ама дии, – Кыра Баһылай, Баһыычаан таптыыр оҕуһа Ураанньы муоһа тостубутун самыы тута сатыы олорорун көрөн аһынан саҥарар. – Санаарҕаама, сарсын саҥа Ураанньыны оҥоруохпут, ити муос самыы да тутуллан хаһан оннугар үүнэн хаалыаҕай, хата, ити оҕускун идэһэ гын, – диир.
Баһыычаан саҥа оҕус оҥоһуллар сураҕын истэн сэргэхсийэ түһэр, ол да буоллар өр кэмҥэ «миинэр миҥэ, көлүнэр көлө» гына сылдьыбыт оҕуһун аһынар быһыылаах, ис-иһиттэн өрө тыынан ылар:
– Ээ, һуох… Ураанньыбын идэһэ гыммаппын, аҥаар да муостаах сырыттын, ки-кини өссө соҕотох да буоллар муостаах, оннооҕор Мултуукуйа биир да муоһа һуох хомуолай дии…
– Оо, Баһыычаан сонун оҕустанар киһи буолла буолбат дуо, абыраммыт да оҕо, кини буолбут киһи баар ини… – түммүт сабын төрдүн кыптыыйынан кырыйа-кырыйа Настааччыйа саҥа оҕустаныахтаах уолга ымсыырар.
Огдооччуйа:
– Мин да Баһылай курдук убайдаах буолбатахпын ээ, – диир, күлэр.
Кыра Баһылай табахтаан бүтэн, хаста көхсүн этитэн баран, долбууртан чааскы ылан оһоххо кэлэн чэй куттар.
– Күөскүн «далбаатаан» биэр эрэ, – диэн эбээ уолун соруйар.
Баһылай хатыҥ лаппаакынан ээр-сэмээр сэрэнэн соболору эргитэ-эргитэ:
– Мэнээк хоргуннанар эбит дии, күөлбүт барахсан собото эбии тупсаахтаабыт ээ… – диир.
– Мундулуҥдабыт киэниттэн туох да итэҕэһэ суох…
Сиһин көннөрөн оронугар нанайа сытар Улахан Баһылай сыҥааҕырдан дьааһыйан ылар:
– Эһиги өйүүн бараҕыт дуо? – диэн инититтэн ыйытар.
– Хоҥуннахпытына сатанар, онтон ордук тутулуннахпытына сатаммат да буоллахпыт, уһаатыбыт ээ…
– Ээ туох уһааһына кэлиэй, тииҥиҥ аҕыйах хонуктан бэттэх ситтэ дии…
– Быйыл бэйэтэ да дьикти күһүн буолла… – диир Огдооччуйа.
– Оннугун оннук да, бу добдургаҕа эрдэ тиийэн сээкэйи бэринэр элбэх этэ ээ.
Кыра Баһылай күөһүн булкуйан баран ыскаапка турар «Сэрээ» чаһыны ылан собуоттаан туур-таар гыннарар.
– Мэ тоом, – эбээ Баһыычаан иннигэр бүлүүһэҕэ табысхаанын быарын уурар. Бэлэм олорбут уол сонно тута бэрт минньигэстик сэлибир-салыбыр гыннаран кээһэр. Эмээхсин быһа тардан бэйэтин айаҕар эмиэ утаарар. Иккис табысхаан быарыгар мин эмиэ тиксэбин. Куобах быара бэрт минньигэс ас, амтана үүт-үкчү сылгы быарыныы, хата, ол оннугар буспутун кэннэ хайдах эрэ «куураайы» соҕус буолар, сиикэй эрдэҕинээҕи амтаныгар тиийбэт.
Биэрэ сиикэй табысхаан быарын отой сөбүлээбэт: «Каан-каан…» – диэн сүмэһиннээх быары букатын сиэбэт. Оҕустар харсыһыылара бүтэн, төттөрү оронугар тиийэн, бүк барбыт ырбаахытын байбарытын көннөрүнэ-көннөрүнэ, чөрү-чөкөччү оннун-туойун булан олорунан баран, өрбөх кыыһынан салгыы оонньуур. Биэрэ «кыыһын» бүөбэйдиириттэн отой, төрүт салгыбат.
Баһыычаан табысхаан хаана биһиллибит тарбахтарын салыыр, онтон өй булан оҕустарыгар биһэр. Муоһа туллубут Ураанньы муоһун төрдө кытарар, аҥаар эҥэлэйэ бүтүннүү хастаммыт Тэһэкэ ойоҕоһо кыа хаан буола түһэр.
– Көрүүй, эбээ дь-дьиҥнээх атыыр оҕустар харсыбыттарын к-курдук… – Баһыычаан хаан-сиин буолан ньалҕарайдаммыт оҕустары көрөн бэйэтэ да «саллар». Сайын сайылык оҕустара харсыһан хаан билик буолалларын көрбүт ахан киһи буоллаҕа.
– Кырдьык да оннук эбит, – диэн эбэтэ сэҥээрэр, куобаҕын кулгааҕын тириитин хастыы тардан, өҥүргэһин Баһыычааҥҥа туттарар. Уол кырдырҕаччы ыстаан сиэбитинэн барар.
Настааччыйа ииһин бүтэрэн оһох иннигэр олорон эмиэ табахтыыр.
– Буолкаптаргыт барбыттар буолба-ат?..
– Ээ, ол дьон былыр буоллаҕа, аныаха диэри олоро сылдьыахтара дуо, Сэмэни баччааҥҥа диэри олордубат инигин.
«Свердлов» холкуос идэтийбит алта булчуттаах: биһиги дьоммут таһынан Буолкап Сэмэн сокуоннайын туола илик уола Сэмэҥкэйдиин уонна Намыынап Миитэрэй убайын кытта. Намыынаптар атылыы ааттаахтар, ол иһин кэлин төрөөбүт Миитэрэйи – Ньохо Миитэрэй дииллэр. Улахана буоллаҕына Хоордук Миитэрэй диэн (тугу барытын: «Бу хоордук… ити хоордук…» – дии сылдьарын иһин Хоордук диэн «сүрэхтээбиттэр»). Сурукка, дьыалаҕа-куолуга Миитэрэй 1 (Бастакы), Миитэрэй 2 (Торуой) диэн суруллаллар. Ньохо – биэс уонуттан тахсыбыт, убайа – алта уонун ааспыт киһи.
Буолкап Сэмэн уолунуун бэрт ыраах сиринэн тэлэһийэн сылдьан бултууллар. Оттон ини-бии Намыынаптар дьиэ таһыгар ыырданаллар. Хас да сиргэ, Муҥхаарыма үрэҕин бата үүтээннээхтэр үһү. Сөп буола-буола, уонча эҥин хонукка сүтэ-сүтэ, өтөхтөрүгэр биллэн, кэлэн бараллар. Атын булчуттар курдук эмиэ таба көлөлөөхтөр.
– Миитэрэйдээх сирдэригэр баран кэлтэр дуо? – Улахан Баһылай ыйытар.
– Ньохо бэҕэһээ кэлэ сылдьар этэ, улахана хаалбыт үһү. Таһаҕастарын илдьиммиттэр. Миитэрэй сарсын төннөбүн диэн эрэрэ, бүгүн барда ини…
– Куобахтар күһүҥҥүлэрэ буолан кэм таманнаахтар эбит, үнүргүлэр да ас этилэр, – эбээ сүлбүт биир табысхаанын тириитин аан чанчыгар аҕалан ыйыыр.
Баһыычаан остуолга сытар табысхаан инчэҕэй тириитин убахтаан көрөр, онтон куобах силлибит уоһун сөмүйэтинэн баттыалыыр.
– Уоһа Суох Маарыйа уоһун курдук, – диир.
– Тук, бу да уолу, инньэ диэмэ, кэбис, – диэн Огдооччуйа уолун буойар, Настааччыйа диэки көрө-көрө сонньуйан ылар.
Айдаҥҥа Баһылаайаптар диэн биэс бииргэ төрөөбүттэр бааллар. Кэлин билбитим, өссө ыкса урууларым эбит этэ. Баһылаайаптар аҕалара Буйаа оҕонньор уонна мин эһэм Өлөксөй – бииргэ төрөөбүттэр. Буйаа оҕонньор биэс оҕолоох: Маарыйа, Өксүүн, Ыстапаанньыйа диэн кыргыттардаах, Сүөдэр, Ньукулай диэн уолаттардаах. Сүөдэрдээх Ньукулай иккиэн сэриигэ сылдьаллар үһү. Буйаа оҕонньор өлбүтэ быданнаабыт, ийэлэрэ өссө Буйаа иннинэ «барбыт». Аччыгый кыыс Маарыйа төрүөтэх силлибит уостаах, куобах курдук тииһэ көстөн ордьойо сылдьар, ол иһин Уоһа Суох Маарыйа диэн ааттаабыттар. Маарыйа биһиэхэ сээкэйи баллыгыраһаары өтөр-өтөр киирэр. Миигин уруургуур, балтым диир. Кыайыгас-хотугас, бүгүрү үлэһит дьахтар. Улахан эдьиийэ Өксүүн кэргэннэнэн Халбаакыга барбыт. Онон Маарыйа кыра эдьиийэ Ыстапаанньыйаны кытта иккиэйэҕин олороллор. Ыстапаанньыйа пиэрмэҕэ асчыттыыр.
– Куобах уоһа тоҕо силлибитин билэҕит дуо? – эбээ, үгэһинэн, эмиэ туох эрэ дьиктини кэпсээри оҥостор. – Бэйи, куобах уоһа силлибитэ бэйэтэ туспа кэпсэл.
Мин остуоруйа истээри:
– Кэпсээ эрэ… – дии охсобун.
Эмээхсин уһуннук күүттэрбэт, остуолун сото-сото, сээкэйи үтэн-анньан дьаһайа-дьаһайа кэпсээн барар:
– Былыыр-былыр Бурдукчай диэн ааттаах эмээхсин олорбута эбитэ үһү. Бурдукчай эмээхсин, сүүһүн көлөһүнүн уллуҥаҕар аҕаан, уллуҥаҕын көлөһүнүн сүүһүгэр аҕаан, адарҕана сири маһын-отун солоон, уоттаан, чөҥөчөҕүн, силиһин түөрэн, табыйан бүтүн орулуур отут сылы быһа сиһин көннөрбөккө тэниппит тиил торутуулаах сонуоҕар биир саас, үгэһинэн, тоорук бурдук ыспыт… – эбээ, тоҕо эрэ, тохтоон таалан ылар, болҕомто эрэ барыта киниэхэ хатанар, сорох-сорох тулуура суох өттүбүт өрө тыынан мунна сурдургуур… – Арай туран бурдуга саҥардыы ас кутан эрдэҕинэ, соһуйуон иһин, ситэ илик тооругу түүн кэлэн ким эрэ ыйытыга суох сиир, үлтү тэпсэр адьынаттаммыт…
Дьэ туран, эмээхсин ыҥырыга суох ыалдьыт кэлэн, сирэйэ-хараҕа суох бурдугун тунайдыырыттан олус диэн кыһыйбыт уонна биир түүн буолатыгар киирэн «түүҥҥү түөкүнү» кэтэһэн олорбут…
Үөл-дьүөл, борук-сорук буолуута, барыар-ириэр барыгылдьыйыыта, ыркый ойуур быыһыттан, ырааһыйа иһинэн чэрэс-чөрбөс табысхаан, абааһы аһаабыт сириттэн арахпат дииллэринии, эмиэ бэлэми сиэн мэҥиэстээри, атаҕын тыаһа «тыр-тыр» тырдырҕаан, ойуоккалаан тиийэн кэлбит; уоруйах бэдик сиэринэн уҥа-хаҥас көрүөлэммит, түөкүн киһи үгэһинэн иннин-кэннин кэтэммит…
Бурдукчай эмээхсин бааһынатын бүтэйин таһыгар, хаппыт сыгынах кэннигэр саһан ньыкыйан олорон, табысхаан кур куоһах ороҕунан сонуокка саҥа киирэн сыбдыйан истэҕинэ, хоппо күрдьэх саҕа ытыстарынан, үөс-батааска биэрбэккэ, икки кулгааҕыттан бобо сабардаан ылбыт да өрө ыйаан тэйгэтэн таһаарбыт: «Ээ, бу эн, маҥай аллаах түүн аайы кэлэн, мин бурдукпун борсонор эбиккин дии!.. Итиччэтигэр кулугур кулгаахтыыр, тараах иэнниир көһүннэҕим буолуо!..» – дии-дии үрүҥүнэн-харанан көрөн куобах муҥнааҕы кутун көтүтэ сыспыт.
Бурдукчай эмээхсин ытарчалыы ылбыт бакыр илиитигэр өрө ыйанан, атахтара сиргэ тиийбэккэ тэбиэлэнэ турар табысхаан сордоох, кырдьыга да, «уйатыгар уу киирбит», улаханнык ыксаабыт, куттаныы бөҕөтүн куттаммыт…
– Өрө ыйанан турар та-табысхаан уйатыгар ха-хайдах уу киирэрий? – диэн Баһыычаан быһа түһэн ыйытар.
– «Уйатыгар уу киирбит» диэн ол аата, тоом, – куттаммыт диэн, өйдөөтүҥ? – эбэтэ уолга быһааран биэрэр.
– Бурдукчай эмээхсин оҕолордоох дуо? – диэн Баһыычаан салгыы токкоолоһор.
– Дьэ билбэтим тоом, остуоруйаҕа Бурдукчай эмээхсин туһунан эрэ кэпсэнэр, оҕолордоох эрэ, оҕото суох эрэ, туох да билбэт, – эбэм кыра уол ыйытыытыгар лоп бааччы хоруйдуур.
Ииһин иистэнэ олорор Огдооччуйа:
– Баһыычаан, эн эбэҕин быһа түһүмэриий, кэпсиирин саҥата суох иһит, кэлин кэпсээн бүттэҕинэ биирдэ ыйытаар, – диир.
Биһиги остуоруйаны салгыы истээри иһийэн олоробут.
Эмээхсин салгыы кэпсиир:
– Татым өйдөөх табысхаан эрэйдээх, уҥуох-уҥуоҕа халыр-босхо баран илибирии-салыбырыы туран, быыһанар-өрүһүнэр быыһым-ардым маннык эрэ диэтэҕэ, алаа харахтарынан алаарыччы көрө-көрө отойдуун да таһы-быһа мэлдьэһэн кэбиспит: «Бурдукчай эмээхсин бурдуккун мин сиэбэтэҕим…» – диэн киһилии саҥалаах буолбут. «Дьэ ону тугунан мэктиэлиигин?..» – диэбит Бурдукчай эмээхсин. Татым өйдөөх табысхаан эрэйдээх, эмээхсин тылбын итэҕэйдэ дии санаан үөрэн сэгэс гына түһээт, иһин эриэнин көрдөрөн, дугдуруй да оҕус диэбиттии: «Кырдьык, кырдьык… андаҕайабын даҕаны…» – диэн эбии үөһүгэр киирбит. Бурдукчай эмээхсин куобах тылын истэн: «Дьэ оччотугар андаҕай да эрэ!..» – диэбит. Табысхаан өлүө дуу, быстыа дуу эппит тылын толороругар эрэ тиийбит уонна кылап-халап көрө-көрө, муннун-уоһун сотто-сотто маннык диэн саҥалаах буолбут: «…Бурдукчай эмээхсин бурдуккун уоран сиэбит эбит буоллахпына – эт уоһум силиннин (былыыр-былыр табысхаан уоһа билиҥҥитин курдук сирэҕэһэ суоҕа эбитэ үһү), Бурдукчай эмээхсин бурдуккун уоран сиэбит эбит буоллахпына – кэнэҕэһин, иннибиттэн оҕуурдьут оҕуурдаатын, үрдүбүттэн мас липпэ баттаатын, ойоҕоспуттан ытар өлүү буллун, күндүркэтэр күндү кутуругум быстан түстүн (былыыр-былыр табысхаан саһыл кутуругун курдук уһун, көп кутуруктааҕа эбитэ үһү)…»
Бурдукчай эмээхсин табысхаан элэ-была тылын этэн андаҕайбытын иһин көҥүл ыытан кэбиспит. Куобах албыннаабыта алыһыттан, сымыйалаабыта сатаҕайыттан кыбыстан, кэннин да хайыһан көрбөккө, хара тыатын диэки умса-төннө түһэн сүүрэн онньоҥхолуу турбут. Урут киһиттэн, дьонтон дьаархаммакка, куттаммакка бэйдиэ сүүрэ сылдьыбыт бэйэтэ, кэлин, икки атахтааҕы харахтаатар эрэ, көстүбэтэрбин ханнык диэбиттии ойуур өтөн хаалар үгэстэммит…
Табысхааны былыр дьон «сылгы эмэгэтэ» диэн, билигин ити мэкчиргэни, кыталыгы бултаабаттарын курдук тыыппаттара эбитэ үһү. Онтон куобах ол сымыйа андаҕарын кэнниттэн, аньыыта-харата ситэн-туолан, бултуур үгэстэммиттэр. Инниттэн тутар оҕуурдьутунан – туһах, үрдүттэн баттыыр мас липпэтинэн – сохсо, ойоҕоһуттан ытар өлөр өлүүтүнэн – айа буолбут, онно эбии, били, кылааннаах уһун кутуруга туллан түһэн төрдө эрэ мултуйан хаалбыт, эбиитин уоһа силлибит. Урут табысхаан хайдахтаах да бытарҕан тымныыга тоҥмокко көп кутуругар сууланан нус-хас утуйар бэйэтэ, кутуруга быстыаҕыттан, улахан тымныы түстэр эрэ, үлүйэн өлбөт туһуттан күнүстэри-түүннэри сүүрэ сылдьар, сынньалаҥа суох олохтоммут… Били, Бурдукчай эмээхсин кытаахтаабыта күүһэ бэрдиттэн табысхаан кулгаахтарын төбөтө соролонон хаалбыттар уонна кэлин хара түү үүммүт, онтон ылата куобах кулгаахтарын төбөтө харалаах буолбут…
– Куобах муҥнаах сымыйалаан уоһа силлибит дии, – Кыра Баһылай Баһыычаан диэки көрө-көрө, оттомноохтук, кырдьык-хордьук саҥарар.
– Оннук, сымыйалыыр киһи сымыйалаабыта хаһан эрэ син биир биллэр, – диэн эбээ уолун тылыгар сөбүлэһэ охсор.
Кыра уолаттар ардыгар дьиибэни-дьээбэни оҥорон баран, буруйтан-сэмэттэн куотаары сымыйалаан кубарыталлара ханна барыай, онон бу тыллар, остуоруйа бүтүннүүтэ – сымыйалыыр куһаҕанын уолга үөрэтээри саҥарыллаллара, кэпсэниллэллэрэ чуолкай.
– Дьэ онон оннук тоом, сымыйалыыр диэн отой куһаҕан кэмэлдьи, – диэн Огдооччуйа саҥата эбилик буолар.
Баһыычаан тыаһы иһиллээбит курдук таалан олорор, ол-бу диэки олоотоомохтуур, сөмүйэтинэн муннун хастан эрилиҥнэтэр, онтон:
– Оччоҕо, Уоһа Суох Маарыйа с-сымыйалаабытын иһин уоһа с-силлибит дуо? – диэн бэрт эриэхэбэйдик, эридьиэстик ыйытар.
Бары Баһыычаан диэки көрө түһэбит. Кыра Баһылай ытыһынан ньилбэгин охсунаат күлэн тоҕо барар.
– Ыа-дьэ… Баһыычаан хайаан да тугу эрэ эрийэн-эргитэн таһааран ыйытыахтаах этэ, сэрэйбит сэрэх, – дии-дии күл да күл буолар.
– Суох тоом, Маарыйа сымыйаны саҥарбытын иһин буолбатах… – диэн эбэм уолга бэркэ быһааран, кэпсээбитинэн барар…
Сотору күөспүт буһан күрэхпит муҥхатын балыгын сиибит, собобут тылын үгэспитинэн Биэрэ нэлэгэрин кытыытыгар ууран биэрэбит. Маҥнай утаа саҥата-иҥэтэ суох аһаан иһэн дьонум эмиэ сээкэйи кэпсэтэн бараллар, айахтара хам буолбат.
Кыраһыын лаампатын чэмэлкэй сырдыгар, сибилигин сабыллыбыт саҥа оһохпут дьиэбитин бырылаччы сылыппытыттан итииргээн, сүүспүт көлөһүнэ бычыгыраан тахсан ис-испититтэн итийэн-кутуйан олорон, аа-дьуо аһаан ньылҕаарытабыт.
//-- * * * --//
Күнтэн күн, хонуктан хонук утум-ситим бэйэ-бэйэлэрин солбуһан аастар-ааһан иһэллэр.
Кыра Баһылай Хабырыылыныын сирдэригэр бартара уонча хонно. Айдаҥ дэриэбинэтин олоҕо кэм-кэрдии күөнүгэр бэйэтин дьаалатынан ээр-сэмээр устар. Нэһилиэк аайы күрэх муҥхата сиэтэн ас өттүнэн татымсыйыы кэм ама сураҕа иһиллэр. Мантан антах кыскыардаах кырыа кыһын күүһүн-уоҕун ылан кэллэр-кэлэн истэҕин аайы туох-ханнык олох буолуо өссө биллибэт. «Үөннээн-курдьаҕалаан» сиир дьоҥҥо сайын барахсан уйгута-быйаҥа дэлэй буоллаҕа, онтон кыс хаар ортото тугуҥ кэлиэй. Бултаан-алтаан аһатар эр дьонноро түөрэ сэриигэ ыҥырыллыбыт аҥаардас кыаммат дьахталлар, оҕолор иэдэйэллэр. Ол эрэн эрэй, кыһалҕа туохха-туохха үөрэппэтэҕэ баарай, сатаабаты да сататар буоллаҕа, күһүн хаар чарааһыгар, дьоҕойон, төрүөҕэ тахсыбыт табысхааҥҥа туһахтаммыта эҥин буолан дуомнаналлар, балыксыт дьоҥҥо илии-атах буолан көмөлөһөн: лыыбаҕа, хохтуга, барчаҕа уос-тиис тииһинэллэр.
Айдаҥ дэриэбинэтэ хайа да ыаллыы сытар нэһилиэк холкуостарынааҕар ордук өҥнөрө. Ол – дьонун сырдык тыыннарын туһугар, сэмэҕэ-буруйга да тардылларын кэрэйбэт хорсун санаалаах бэрэссэдээтэл холкуоһу салайарыттан. Оннук бэрэссэдээтэлинэн дьон ааттыырынан «биһиги Өксөөммүт» буолар. Өксөөн, бэл эр киһи күүһэ-күдэҕэ өһүллэр холкуоһун ыар үлэтин, түүнүн-күнүһүн утуйар уутун умнан да туран үлэлээн букунайар. Ол сылдьарын тухары «эһинним-быһынным» диэн биир муҥатыйар тылы ыһыктан суҥхарбытын киһи истибэт. Кини өрүү, ыксаан-ыгылыйан барбат холку майгылаах, бэрт мөкү да быһыыны сиэллээн-кутуруктаан, сиилээн-сэмэлээн барбат үтүө өйдөөх дьахтар. Хата ол оннугар дьон сиэри таһынан түктэри кэмэлдьититтэн, аһара баран быртах быһыытыттан хомойбуту, самныбыты араастаан эридьиэстээн, дьиибэлээн-дьээбэлээн таһааран тустааҕы күллэрэн уоскутар, сэргэхситэр үгэстээх. Өксөөнү кытта бииргэ сылдьан үлэлиир киһи бэйэтин улахан дурдалаах-хаххалаах курдук сананыан сананар. Наар, мэлдьи: «Өксөөнтөн ыйытыҥ… Өксөөн билиэ… Өксөөн туох диирин истиэххэйиҥ…», – диэн буолан иһэр. Өксөөн ылыммыт, ылсыбыт күүстээх санаатын ыһыктыбатын дьон эрэ барыта сөҕөр-махтайар. Туохтааҕар да ордук, кини киһилии эйэҕэс майгыта, кыһалҕалаахха, кыпчыттарбыкка, атаҕастаммыкка ураты уйаҕас сүрэҕэ дьону тардар.
Мин, Арҕаа Кыргыдай, «Социализм суола» холкуос бэрэссэдээтэлэ Борокуоппай Алампадьыыстап киһилии сиэрин сүтэрбит кэмэлдьитин, майгытын санаан аһардахпына өрүү салла саныыбын. Сир ийэ барахсан хайдах итинник сидьиҥ дьону уйарын сатаан санаабаппын…
Күһүн, бастакы кырпай хаар түһүүтэ, добдурҕа саҕана, Арҕаа Кыргыдайтан Айдаҥҥа, Өлөксүөйэп Дьэмийээн Саабыс (Саҥсайаан) диэн салҕа ыарыы буулаабыт саас ортолоох киһи кэлэн хас да хоммута…
Саҥсайаан биир күн Уйбаныап Дьэримиэйдээххэ, күнүс, кураҥхарбыт сордоох, буспут мундуну дэлби сиэн-сиэн баран, тахсан ыалларын тиэргэнин аанын үөһээ сүрдьүгэһигэр, ырбаахытын алын бүүрүгүн хайа тардан ылан моҥнон өлбүт этэ… Табысхаан эмээхсин чабычахха балык уҥуоҕун кутан, ытын ыҥыра-ыҥыра дьиэтиттэн тахсыбыта, арай, утары күрүө баҕанатыгар өйөнөн, сибилигин аһаан, эбиитин махтанан тахсыбыт Саҥсайаан сордоох бэрт дьиибэтик такыйан олорорун дьиктиргээн, чугаһаан тиийэн көрбүтэ, киһитэ хайыы-сахха ыйанан килэччи көрөн мунуйан олороро үһү…
«Социализм суола» холкуос бэрэссэдээтэлэ Алампадьыыстап – Ураанньы, Саҥсайааны, дьиҥинэн, ыкса аймаҕа. Ол эрэн быһыылаах куһаҕана муҥутаан, дэлэҕэ даҕаны, дьиэтигэр көрө сылдьыа дуо – туһата суох, бүппүт киһини. Дьэмийээн эрэйдээх бэрт эдэр сааһыттан салҕа ыарыы буулаан, бэйэбэр дылы, дьоно-сэргэтэ эрдэ өлөннөр, өйүөх-убуох, көмө-тирэх буолуох кытта төрөөбүтэ мэлигир муҥнаах, ыал устун ким тугу дук гыммытынан (ону да дук гынара дук гынан эрдэҕэ) үссэнэн, уу-хаар аһылыктанан атах-балай сылдьан оо, төһөлөөх эрэйи, сору-муҥу көрбүтэ буолуой?!. Бэйэтэ оннук эрэйи-кыһалҕаны эт эҥэринэн тэлбит, этинэн-хаанынан билбит эрэ киһи, арай, ону ситэри ситэн өйдүүр ини… Ыарыһах дьылҕаланар ыйаахтанан туох да үлэни кыайбат, өйдүүр-өйүүр чугас киһитэ суох Саҥсайаан сордоох хайдахтаах ыар санаа-оноо ытылҕаныгар ылларан, кэскилэ суох инники олоҕо ынырык аалыы, баттык буолан, эрэлэ букатын эстэн, муҥур уһукка тиийэн, өйө-санаата тууйуллан, бэйэтин быаламмыта буолуой… Киһи ону биир тылынан «бу курдук» диэн, туох да диэн быһа эппэт, баалаабат баҕайыта… Олох уустук…
Сир-буор аннынан иһиттэххэ, тыала суохха мас хамсаабат, Алампадьыыстап Саҥсайааны: «Дьон кумалааннаан да син сылдьар, эн да сырыт ээ…» – диэбит сураҕа иһиллэр.
Саҥсайаан өлбүтүгэр Өксөөн киһинэн сурук ыытан илдьиттээбитэ: «Кэлэн бырааккын илдьэ баран, көрөнистэн киһилии харай», – диэн. Алампадьыыстап кэлбэтэҕэ: «Бу былдьаһыктаах кэмҥэ, кыстык да үлэтэ үмүрүйбэккэ турдаҕына, хас кумалаан аайы күнү туһата суох алдьатыллыбат, көлө суох, онно бэйэлэрэ дьаһайдыннар…» – диэн тылынан илдьитэ кэлбитэ… Дьэ оннук айылаах киһи киэнэ мөкүтэ этэ, «Социализм суола» холкуос бэрэссэдээтэлэ Борокуоппай Алампадьыыстап – Ураанньы урааҥхай. Итинник дьон, сирэйэ-хараҕа суох аҥаардас кураанах, куллурҕас кыһыл тылларынан эрэ кыыран, сатаан салайар үлэҕэ тарбачыһан тахсан олороллорун – киһи сөҕөр эрэ. Дьиҥэр, Алампадьыыстап «үөһээ» дьоҥҥо алын сыҥаах буолан элэҥ-сэлэҥ түһэринэн, дьон тыынын толук ууран да туран ирдээбит дьаһалларын, араас сорудахтарын толорон иһэринэн эрэ иилиллэн сылдьыбыта…
Айдаҥ – элбэх киһилээх аата элбэх киһилээх сир, биир өтөххө бүгэн олорор курдук буолуо дуо, киһи сонуну истэ-билэ турар, Өксөөн да өрүү киирэ-тахса сылдьар; ыалларбыт да сээкэйи баллыгыраһаары ааммытын саппаттар. Эмээхситтэр эбэбэр күннэтэ ыалдьыттыыллар…
Арҕаа Кыргыдай атыыһыта Өлөксүөйэп Сиидэр лааппытыгар итэҕэстэнэн хаайыыга барбыт сураҕа иһилиннэ. Сиидэр – кэлии киһи. Илин Кыргыдайтан Бөтүрүөбэ Маарыйа диэн кыыһы кэргэн ылан баран «Социализм суола» холкуоска олохсуйбута. Эмиэ сир-буор аннынан иһиттэххэ, Алампадьыыстаптаах, туох эрэ дьыалы-куолу кумааҕытын бутуйан, хайа эрэ эридьиэстээх албастарынан эргитэн, бэйэлэрэ сиэн-аһаан баран, буруйа суох киһини уган биэрэн түбэһиннэрбиттэр курдук үһү… Дьонум: «Сиидэр кэргэнэ сордоох икки оҕотун кытта хаалаахтаабыт…», – дэһэллэр.
«Бу күннэргэ, Бүлүү байыҥкыбаатыттан ыҥырык ыытаннар, отой аҕыйах хонуктааҕыта, саастара саҥа сиппит уолаттарбыт утуу-субуу бэбиэскэ тута-тута баран, үлэни кыайар күттүөннээх эр киһибит да туома ордумаары гынна…» – диэн Кыргыдайтан, Балаҕаччыттан холкуос соругар кэлэ сылдьар киирбит-тахсыбыт дьон кэпсэтэллэр.
Айдаҥтан Намыынап Миитэрэй (Хоордук) уола Ньукулай ыҥырылынна. Хассабыык кыыс бэбиэскэни соһуччу аҕалан, Миитэрэй бултуу сылдьар буолан, уолун атаарбакка хаалла…
Били, сайын сүппүт күрүөйэхтэр сүппүттэринэн, туох да сурах-садьык иһиллибэт. Куораттан тахсыбыт милииссийэлэр, ол-бу сорукка таҕыстахтарын аайы, диһэртиирдэр дьонноругар, аймахтарыгар сылдьан сээкэйи эргитэн, угаайылаан ыйыталаһа, билэ-көрө сатыыллар да, күттүөннээх түмүгэ суох төннөллөр. Олохтоохтортон биир эмит дьон баҕар син сээкэйи «сибикилииллэрэ» буолуо да, үҥсэн биэрэр дэрдэм санаалаах киһи суох. Атын холкуоска хайа буолуохтар эбитэ буолла. Аны үҥсүбүт, туоһу буолбут киһи дьыалаҕа-куолуга тардыллан сыһыллара-соһуллара диэн эмиэ биир сор…
Мин от тиэйэн кэлэн баран, күннээҕи сүрүн үлэбин бүтэрэн иллэҥсийдэхпинэ, эдьиийбэр Өксөөҥҥө да сылдьабын, Уоһа Суох Маарыйалаахха да баран кэлэбин. Устунан Айдаҥ дьонун барыларын билэр буоллум, сорохторун – көрөн, сорохторун – кэпсэтэн-ипсэтэн.
Өксөөн дьиэтин иннигэр урукку мэлииһэ ампаара турар. Ону Таппаҕаараптар диэн ыал кэтэх ампаар гынан олороллор. Таппаҕаараптар аҕалара Хабырыыл сылгыһыттыыр, ийэлэрэ Маарпа кыра ыамайдарын Татыйдаах Аанатын көрөн олорор. Үс кыыһа: Биэрэ, Лиза, Маайыкка – Балаҕаччыга оскуолаҕа үөрэнэллэр. Маарпа алтыс оҕотун оһоҕостоох сылдьар. Улахан кыыстара Биэрэ миигиттэн биир сыл аҕа, уоннааҕылар балыстар. Ыаллар ийэлэрэ кэпсэтинньэҥ-ипсэтинньэҥ, элэккэй баҕайы майгылаах дьахтар, аҕалара эмиэ саҥалаах-иҥэлээх, күлүүлээх-оонньуулаах биир үтүө киһи. Маҥнай эбэбин кытары сылдьан баран, кэлин бэйэм кэлэ-бара киирэр-тахсар ыалым буоллулар. Маарпа хотонугар таҕыстаҕына оҕолору көрөн хаалабын хайыыбын, онон ыкса билсэн бардым.
Биирдэ, Маарпалыын мэлииһэ ампаарыгар тахса сылдьыбыппыт. Ыаллар кыһыҥҥы таҥастарын, сээкэй бөхтөрүн ууруналлар эбит этэ. Мин хараҕым сандалы сирэйин саҕа уп-улахан мэлииһэ таастарыгар хатанта. Үүт-үкчү биһиги бурдук тардар суорунабыт киэнин курдук эрээри улаханнара сүрдээҕэ. Бу таастарыгар бурдук мэлийбэт буолбуттара ырааппыт, өссө сэрии инниттэн… Мэлииһэ тааһын оҕус тардара үһү. Уустук оҥоһуулаах быһыылааҕа, эҥин араастаан кэрдиистээн, ымпыктаан-чымпыктаан холбооттоон, ытаһалаан, хараҕалаан аттаран, ыпсаран оҥорбуттара омос харахтыыр киһиэхэ көрүөххэ дьиктитэ. Сүрдээх дьоһуннаах даардааҕа. Мэлииһэ сээкэй тээбириннэрин тус-туспа араартаан кээспиттэрэ сороҕо сүппүт да быһыылааҕа…
Били, Мундулуҥдаҕа бииргэ бурдук быспыт кыргыттарбын Мытыйыс Маарыйатын уонна Аанатаны куруук көрсөбүн. Маарыйа аҕата Мытыйыс Борокуоппай намыһах уҥуохтаах, хатыҥыр, кэнниттэн көрдөххө уол оҕо тойтойон турарын курдук чөрү-чөкөччү оҕонньор. Кыыһыныын иккиэйэҕин эрэ олороллор. Кыра соҕус, хоп курдук ампаар дьиэтин Маарыйа ыраас баҕайытык тутар эбит, киһи кута-сүрэ тохтуох айылаах барыта-бары орун-оннугар хомуллуулаах, дьаһаллыылаах.
Дэриэбинэҕэ хомсомуоллар түмсүүлэрэ диэн баар. Хомсомуолларын кэмитиэтин сэкирэтээрэ – эбээ кыыһа Тыккыр Маарыйа. Өтөр-өтөр ааҕар балаҕаҥҥа түмсэн мунньахтыыллар. «Ырааһы көрөр хамыыһыйа» диэннээхтэр, ону Мытыйыс Маарыйата салайар. Сөп буола-буола окумалларыгар кыһыл өрбөх баанан баран, ыаллары кэрийэ сылдьан, дьиэни-уоту хайдах тутан, дьаһанан, төһө чэбэрдик олороллорун көрөллөр-истэллэр. Кыргыттартан «улахан үөрэхтээхтэрэ» – сэттэ кылаастаахтар. Үс-түөрт да кылааһынан түмүктээбиттэр элбэхтэр, оскуола боруогун атыллаабатах отой үөрэҕэ да суохтар үгүстэр. Сэрии буолан, үлэни-хамнаһы кыайар, сиппит-хоппут эдэр уолаттар суохтарын да кэриэтэ.
Айдаҥҥа Холодоох Уйбааннаах диэн ыаллар бааллар. Үс сии-кырбас, сыры-сыллатааҕы оҕолоох эдэр ыаллар эрээри, сүөһүлэрин хотоно туруорбах балаҕан дьиэлэрин кытта силбэһэ турар. Уйбааны, ырааһы көрөр-истэр хамыыһыйа дьоно хотоҥҥун быйыл эмиэ дьиэҕиттэн араарбатаххын диэн мөхпүт, сэмэлээбит сурахтара иһиллэр. Холкуос үлэһитэ Холодоох: «Эһиил, аны күһүн, көһөрүөм…» – диэн, сүгэ түһүөр диэри дүлүҥ сынньаммытыгар дылы, хайыҥ охсунан, кыргыттар этэллэринии, «хаһыс да төгүлүн кураанах эрэннэриитинэн» көмүскэммитэ буолбут. Мытыйыс Маарыйата бэркэ абаран: «Эдэр дьон аата, олох саҥа ирдэбилигэр сөбүлэһэ охсон, оҕолорун да санаан, саастаахтары көҕүлүү таарыйа, сэбэр соҕустук олоро сатыахха баара, чэ баҕар кыра оҕолоох дьон дьиэлэрэ сыыһырдын-бөҕүрдүн даҕаны, оттон хотон, олорор дьиэлиин бииргэ сыста, силбэһэ турара, иһинэн сылдьар ааннааҕа баҕас отой, төрүт сөбө суох туттунуу…» – диир. Этиэх эттэҕинэ – кырдьык оннук.
Оҕонньоттор кулуупка муҥха абырахтыыллар. Баҕадьыларын кынатын байбарылаан, ийэтин киэлитин кэҥэтэн, тупсаран биэрэллэр. Аны сааскы туоналарын муҥхатын билиҥҥэттэн бэрийэллэр. Муҥха абыраҕар, били, соҕотох дьэрэкээн бөтүүктээх Уйбаныап Дьэримиэй, Талыабай Уйбаан, Мытыйыс, Ньөкөөрөр, Киспэ Борокуоппай сылдьаллар. Кыра оҕолор, киирэ-тахса баҕадьы таҥылларын, абырахтанарын көрөллөр, ардыгар илии-атах буолан тутуһан эҥин көмөлөһөллөр, ол быыһыгар оҕолор-оҕолоро өтөн мэниктээн кыратык мөҕүллэн, «дьарыллан» да ылаллар. Ордук оройунан көрбүт Киргиэлэйэп Дайыыл оҕо тиийдэҕинэ айдаан хайаан да тахсар. Дайыыл хаһан да бэтиэхэтэ суох сылдьыбат. Быралгы этэринии, кыра уол үөннүрбэтэҕинэ «иһэ ыалдьар» үһү.
Аны Айдаҥҥа Сүөдэрэп Ньукулайдаах – Тыккаайдар диэн ыаллар бааллар. Сүөдэрэптэр диэн ааттара туттуллубат да быһыылаах, дьон-сэргэ Тыккаайдарынан эрэ билэллэр. Тыккаай – сылгыһыт, кэргэнэ Аана эмиэ холкуостаах. Биэс оҕолоохтор. Дьөрөллөөн, Чукчакыын, Суубуй, Бойбохо диэн уолаттардаахтар, Маайа диэн кыыстаахтар. Чукчакыын (Күүстээх Лобоойоп уола Ньукулайдыын хос ааттара биир) миигиттэн аҕа, Дьөрөллөөннүүн араа-бараабыт. Чукчакыын холкуоска үлэлиир. Ньукулайдаах Аана иккиэн эйэҕэс-сайаҕас, үтүө өйдөөх-санаалаах дьоннор эрээрилэр, оҕолоро төрүөтэх дьикти айылгылаахтар – Дьөрөллөөн, Чукчакыын, Суубуй эрэйдээхтэр өй-санаа өттүнэн итэҕэс-быһаҕас айыллан төрөөхтөөбүттэр. Бойбохолоох Аана – дьон-дьоно. Чукчакыын муҥнаах төһө да киһиттэн итэҕэс айыллан «түҥ-таҥ» тылластар, тугу соруйбуккун улгумнук, тук курдук толорор, ол да иһин холкуоска үлэлиир. «Биирэ итэҕэс буолан баран, атына алыс» диэбиккэ дылы Чукчакыын өйүнэн мөлтөх эрээри, айылҕа барахсан тура күүһү баҕас хатаҕалаан бэрсэ сатаабыт уола. Эр дьон дьээбэлээн мас да тардыһан көрөллөр, тустан да хачымахтаһаллар – Чукчакыын кими да киһилээбэт. Албас тайма диэни төрүт билбэт уол, бэрт сатамньыта суохтук мадьыктаһар эрээри, дьэ охтубат сүһүөхтээх киһи диэн кини, умса тардыа, туора садьыйыа эрэ кэрэх, утарсааччыта буору «сыллаабыта» эрэ баар буолар. Чукчакыын бүдүрүйбэт сүһүөҕүн дьон эрэ барыта сөҕөр. Уол барахсан сытыары-сымнаҕас майгылаах, ол да иһин дьээбэлээн, бадьыыстаан сордууллар. Сорохтор аахсыбат эрэ диэн наһаалыыллар да быһыылаах. Чукчакыын күрэс былдьаспыт киһитин хоттоҕуна, кыра оҕо курдук ытыһын таһына-таһына, өрө ыстана-ыстана үөрээхтээн бөҕө буолар. Бүтүн сүүрбэтигэр чугаһаабыт уол сирэйин бэрт олуонатык тутта-тутта үөрэн-көтөн, күлэн саһыгырыы-саһыгырыы эйэҥкэлиирин көрдөхпүнэ олус диэн аһына саныыбын. Таҥас-сап да мөлтөх эрэйдээҕэ, барыта абырах-ибирэх, ардыгар, бэл кыһын аам-даамҥа сорох сиринэн этэ көстөн кылбайа сылдьар тырыттыбыт, халтаҥ таҥастаах буолар да, төрүт тоҥор диэни билбэт киһи…
Өйүнэн мөлтөх, киһи эрэ аһыныах, өс хоту сылдьар Чукчакыын муҥнааҕы солуута суох үтэн-анньан, сороҕор бэрт быдьардык даҕаны хаадьылыылларын – биир бэйэм төрүт сөбүлээбэппин, оннук дьону ис-испиттэн абааһы көрөбүн. Ньүдьү-балай баламат майгылаахтар-сигилилээхтэр, сыа быыһыгар быччархай кыбыллыбытыгар дылы, хайа да сиргэ, ханна да бааллар.
Айдаҥҥа, Мохчолоһо Уйбаана диэн, куолдьар тыллаах-өстөөх, саарбах соҕус киһи баар. Ол киһи биирдэ сугулаан иннигэр эр дьон, эмиэ да дьахталлар, эргэ муҥха тэлгэтиллибитин көрө-истэ, сээкэйи кэпсэтэ олордохторуна, сэһэргэһэн хоҥкуҥнаһар оҕонньоттор ыксаларыгар, халлаан диэки хантайан өрө мылаарыҥныы турбут Чукчакыын ыстаанын иһигэр, сэмээр кэнниттэн сыбдыйан кэлэн, лоһугуруу тоҥмут хаардаах-муус үлтүркэйин уган кэбиспитэ. Чукчакыын эрэйдээх соһуйан, өтөрү кэйдэрбит борооску курдук орулаат, дьон баар диэн саатан, кыбыстан көрбөккө, көлөһүннээх ат буутайыныы килэрийбит дьыгынаал ыстаанын ньылбы баттаат мууһун-хаарын ыраастанан муҥнаммыта… Ону көрөн мин Мохчолоһо Уйбааныттан улаханнык кэлэйбитим, сидьиҥиттэн саллыбытым… Мохчолоһо уола, Чукчакыын сордоох хайдах да буолуон булбакка, саатар сирин кыбыстыбакка көрдөрөн, оһуокайга көтөн эрэр киһилии бэдьэҥэлиирин көрө-көрө, ыйа-ыйа биир кэм күл да күл буолбута… Дьахталлар часкыытаһаат айахтарын саба тутта-тутта сугулааҥҥа киирэн хаалбыттара, баллыгыраһа олорбут оҕонньоттор Мохчолоһо Уйбаанын тайах мастарынан сыыһа-халты охсон үүрэн ыыппыттара.
Ити түгэнтэн ылата мин Мохчолоһо уолун бэрт куһаҕаннык саныыр, дьонтон арааран атыҥырыы көрөр буолбутум. Сидьиҥ киһи түктэри кэмэлдьилээҕэ бэл сирэйигэр-хараҕар кытары сурулла сылдьар курдук буолар эбит этэ. Уйбаан бэйэтэ Мохчолоһо оҕонньор, Өрүүнэ эмээхсин диэн үтүө майгылаах оҕонньордоох эмээхсин соҕотох уоллара. Ол эрэн, дьоно муҥатыйалларыныы, кими батан итинник быһыыламмытын туох да билбэт.
Уйбаан сиэргэ баппат түктэри кэмэлдьитэ, сурах-садьык хоту иһиттэххэ, бэрт үгүс… Бэйэтэ угаайылаах өйө диибин диэн сүрдээх. Чыыннаах-хааннаах дьону, боломуочунайдары, аҕытаатардары сирэйдэрин эрэ салаабакка, ньыла көтөн эккэлээн эйэҥэлиир. «Ат сүүрдэҕинэ ыт хаалсыбат» диэбиккэ дылы – сыыһа да, сөп да буоллун, мэлдьи «ыйааһыннаах» дьон эппитин-тыыммытын эрэ сэҥээрэр. Киниэхэ дьыала ис дьиҥин толкуйдаан, ырыҥалаан көрөр эт мэйии диэн суох киһитэ. Мин испэр «итинник дьон салалтаҕа олороллоро, үрдүк чыыннаналлара эбитэ буоллар – бар дьону сиэх этилэр» дии саныыбын…
Биир күн, бэйэм соҕотоҕун Арыылаахпыттан от тиэйэн тахсан баран Таһарахтыыр оҕонньордооххо, кыра талах туркуга соһон, талкы илдьэн биэрэ бардым. «Эмээхсин талкытын уларыстын» диэн илдьиттээбиттэр. Таһарахтыыр атаҕын дьарҕата бэргээн, (эдэригэр, Түҥ өрүс үөһээ салаатыгар, Тигии Тумса диэн сиргэ эһэҕэ сохсо туруора сылдьан, баттык мас сууллан, бэрбээкэйин сүһүөҕүн үлтүрүппүтэ үһү) букатын соһуллан хаалан, онно-манна барбат-кэлбэт, улахан соругар эрэ, тайахха тэптэрэн хааман дуомнанар. Ойоҕо Ылдьаана кэм арыый да ама киһи дьиэтин күннээҕи түбүгүттэн ордубат. Сылгы тириитэ дуу, тыһа дуу имиттээри гыммыттар. Эмээхсиннээх оҕонньор кэлиҥҥэ диэри кэм тэтиэнэхтэрэ эбитэ, ону биир үксүн оҕолорун да аһыытыгар ньамньыраахтаабыттар. Кыра уоллара Ньукулай сэриигэ өлбүт, Ыкынаачайдара (били, миигин Быркылаахха, Маарыйа эмээхсиҥҥэ аҕалбыт уол), Арҕаа Кыргыдайга сэбиэттии баран баран, иһэ ыалдьан, очоҕоһо бааллан соһумардык быстан турар.
Үнүр биһиэхэ Былатыанаба Сөдүөрэ диэн дьахтар киирэ сылдьыбыта. Саас ортолоох эрэ дьахтар эрээри отой эмээхсин курдуга, букатын мап-маҥан баттахтааҕа, тугу да сэҥээрбэт буолбут, синигэр түспүккэ дылы ынырык дьүһүннээҕэ. Күнү көрдөрбүт баар суох соҕотох Уоһук диэн уоллааҕа сэриигэ ыҥырыллан, икки сыл курдук сылдьан баран өлбүт. Сөдүөрэ уолун аһыытыгар иэдэйээхтээбит этэ, «муҥнаах муҥатыйарын, сордоох суланарын сөбүлүүр» диэбиккэ дылы: «Аны кэлэн оҕолонор сааспын ааспыт киһибин… Орто дойдуга кэлэн дьүһүн кубулуйаахтаабытым диэн Уоһугум эрэ этэ, чыычааҕым, сүрэҕим ытарҕата, оҕом барахсан уҥуоҕа ханна ый-күн ыһыаҕа буолан ыһыллаахтаабыта биллибэт… Кимим кэлиэй кини кэннэ… олох олороохтоон да диэн… Мин баҕас сынньалаҥ соҕустук «баран» да хаалбыт киһи баар ини…» – диэн иэйэн-туойан муҥнанара. Тустаах киһиэхэ, итинтэн ордук амырыын алдьархай, ыар охсуу ама туох кэлиэй… Иэдээн!.. Барыта сэрии алдьархайа, сэрии содула… Төһөлөөх элбэх харах уутун тохпута, төһөлөөх үгүс – эдэр да, эмэн да олоҕун огдолуппута, кэрэгэй дьылҕалаабыта, түҥнэри түөрэхтээбитэ буолуой – ити айылаах «күн туллар, күһэҥэ быстар» сэриитэ…
Сөдүөрэ тахсыбытын кэннэ эбэм: «…Сору көрөөхтөөбүт муҥнаах, икки атахтаах хараҕын уута бүппэтэ кэллэҕинэ дьэ бүппэт, элбиир да буолар эбит… Аа, эрэйдээҕим сыыһа, өлүү айаҕын нэтээгинэн бүөлээбиккэ дылы, миэхэ уоскуттараары киирээхтиир буоллаҕа… Муҥнааҕыҥ баара өссө таһараа ыалларыгар ымсыыраахтыыр ээ, кинилэр икки уолларын сүтэрдилэр, ол эрэн кыыстара баар дии, миэхэ буоллаҕына тугум да суох диэн…» – диэн кыһалҕалааҕы аһынан саҥарбыта…
Туркубар талкыбын соһоммун Талыабай Уйбааннаах тэлгэһэлэрин таһынан ааһан истэхпинэ, дьүөгэм Бороскуобуйа хотонун таһыгар түбүгүрэ сылдьан, миигин түбэһэ көрөн ыҥырбытыгар тохтооммун сээкэйи кэпсэттибит. Борускуобуйа – Талыабай Уйбааннаах, Быркылаах уҥуор олорор Лэкээрэй эмээхсинтэн ылан ииттибит кыыстара. Урут дьукаах олорбут ыаллар кэлин тус-туһунан буруо таһаарыммыттар. Ньаадьылыылар бэйэ-бэйэлэригэр өрүү сылдьыһаллар, сүрдээх иллээх-эйэлээх ыаллар. Борускуо, быстах кэмҥэ, кулуупка остуорастыыр: оһох оттор, дьиэ сууйар уонна хомсомуоллаах киһи быһыытынан барыга-бары көхтөөхтүк кыттан сүүрэр-көтөр.
Дэриэбинэҕэ соло, быыс-арыт буллаллар эрэ дьон мустан, түмсэн сээкэйи сэһэргэһэр, кэпсэтэр ыаллара баар буолаллар. Биир оннук ыалларынан Айдаҥҥа – Талыабайдар.
Талыабайдаах дьиэлэрин иннигэр олох мастар баалларыгар чөкөһөн оҕонньоттор бүөмнээн тугу эрэ ыаһахтаһаллар, күллэхтэринэ сэҥийэлэрин бытыга сэпсэҥэлиир. Кинилэргэ Ньөкөөрөр Өндөрөй, Тартаайа диэн миигиттэн аҕыйах сылынан эрэ аҕа уолунуун кэлэн эбилиннилэр. Тартаайа кылгас соҕус ураҕас тута сылдьарынан салгыны охсон кууһуннартыыр. Сотору өссө Уйбаныап Миитэрэй – Чөөдүү диэн, хаҥас илиитин төрдүнэн сүтэрэн быйыл сайын сэрииттэн кэлбит киһи кэлэн холбосто. Чөөдүү халтаҥ сонун хаҥас сиэҕин сиэбигэр уктан кэбиспит. Миитэрэй дьоно суохтар, инилэрэ Сэмэн уонна Хочунуоп (хос аата) иккиэн сэриигэ өлтөрө, убайа Хатааһын Мэхээлэ сэрии арыый иннигэр лааппыга атыыһыттыы олорон итэҕэстэнэн хаайыыга барбыта (ойоҕо, баай Сынный кыыһа Маарыйа – тугу тыыммытынан сылдьар ыскай дьахтартан сылтаан итэҕэстэммитэ диэн дьон кэпсэтэллэрэ, эрэ түбэспитин кэннэ арахсан турар). Чөөдүү да, Хатааһын да биһиги Тээкиччэҕэ олорор эрдэхпитинэ сылдьааччылар. Хатааһын үрдүк, улахан уҥуохтаах киһи этэ, дэлэҕэ хаайыыга барарыгар, миигин, биэстээх кыыһы, бүлгүммүттэн ылан бэйэтигэр эпсэри тардан төбөбүн имэрийэ-имэрийэ: «…Оҕом муҥнаах саатар ыстааным билэтигэр тиийбэккэ хааллыҥ, кэлэрбэр төһө улахан киһи буолан тоһуйаҕын…» – диэхтиэ дуо. Мэхээлэ хаайыыттан үргүлдьү үлэ боруонугар Буухта Тиксиигэ барбытын айыыта… Таайбын кытта Оттооххо олорор кэммитигэр – Чөөдүү Миитэрэйдээх – түөрэ сэриигэ ыҥырыллыбыттара ырааппыт дьон этилэр. Миитэрэй: «Ити айылаах алдьархайтан оннооҕор эн ордубуккун, ол биһиги диэн «тото аһыы-аһыы» сэриилэһэ эрэ сылдьыбыт дьон буоллахпыт…» – диэн наар, өрүү миигин аһынан тахсаахтыыра.
Миитэрэй бастакы ыҥырыкка аттаммыта, хас да сылы быһа сэрии бары алдьархайын, уотун-күөһүн, сорун-муҥун этинэн-хаанынан билэн, били этэргэ дылы «эрэйи эҥээринэн, муҥу муннунан тыыран» кэлбит киһи. Сүүрбэтин эрэ ааспыт эрээри икки чанчыктара кырыа хаһыҥ түспүтүнүү кылбайбыттар. Мэлдьи, күн уота быһа сиэн кубарыйан хаалбыт саллаат гимнэстиэркэтин санныттан араарбат. Инилэрэ кини кэнниттэн утуу-субуу ыҥырыллыбыттар. Эргэ балаҕан дьиэҕэ олорбуттар. Холкуос киинигэр олохтоохтук оҥостон, тэринэн олохсуйаары саҥа ампаар дьиэ маһын кэрдинэ сырыттахтарына сэрии буолбут. Чөөдүү хас да сыл буолан баран биирдэ эргиллибит, олорбут балаҕаннарын үрдэ, куһаҕаны таба биттэммиккэ дылы, сууллан хаалаахтаабыт. Миитэрэй: «Кэм сэнэх да этэ ээ, хайа ааттаах сиҥнээхтээбитэй…» – диэн соһуйбута үһү. Инилэрэ өлбүттэрин өтөҕөр кэлэн баран биирдэ истибит. «Хара суруктарын» Өксөөн уура сытан баран, кэлин биэрбитэ: «Сулуусубалаабыт байыаннай чаастарыттан кэлбит туоһу суруктара миэхэ бааллар», – диэбитигэр маҥнай утаа Миитэрэй: «Ону да көрөн хаһан тилиннэрээри…» – диэн саба сапсыйан кэбиспит. Онтон кэлин хайа сиргэ, хаһан, хайдах хаалаахтаабыттарын, хараллыбыттарын саатар билиэм диэн бэйэтэ кэлэн тылланан ылбыт…
Чөөдүү Миитэрэй, Свердлов аатынан холкуостан сэриигэ ыҥырыллыбыттартан собус-соҕотох кини эрэ «Албан Аат» үһүс уонна иккис истиэпэннээх уордьаннарынан наҕараадаламмыт киһи, ону таһынан өссө «Хорсунун иһин» уонна «Бойобуой үтүөлэрин иһин» диэн мэтээллэрдээҕэ. Ол эрэн ити ылбыт бойобуой уордьаннарын, мэтээллэрин түөһүгэр кэтэн эйэҥэлэппитин биир бэйэм хаһан да көрбөтөҕүм.
Дьиҥинэн сэрииттэн эргиллибиттэр мэтээллэрин түөстэригэр иилинэллэрэ үгэс курдук буолара. Бэл эдэр уолаттар араас «барасыылабыскай-ирэсиилэбискэй» эҥин эгэлгэ араас учунучуохтары уолуктарыгар килбэччи тиһэн түөстэрин мөтөттөхтөрүнэ кыргыттар кэрэхсии кыҥастаһар харахтара арахсыбата, кыра ыамайдар ымсыыра одуулаһаллара уостубата.
Миитэрэй сайын, кэллэҕин утаата, аҥаар эҥэлэйэ бүтүннүү сууллубут балаҕанын иһигэр сыппыт. Остуоллара, ороно, сээкэй иһиттэрэ-хомуостара, таҥас дуомнаахтара баара үһү. Чэгиэн этэ сэймэктэнэн кэлбит абатыгар (тыҥатыгар уонна буутугар эмиэ ыараханнык бааһыра сылдьыбыт), кытта төрөөбүттэрин сүтэрбит аһыытыгар ханна да быкпакка, көстүбэккэ, сууллубут балаҕаныгар бүгэн хас да хоммутун кэннэ ыала Киспэ оҕонньор киирэн (Өксөөн куоракка холкуоһун соругар баран суоҕа эбитэ): «Кэбис, субу бүтүннүү сууллаары турар, сөхсүллүбэтэҕэ ырааппыт балаҕаҥҥа сытыма, аньыыта, сүрэ да бэрт, аны сохсо буолан баттыа… Айманарын айманаҕын бөҕө буоллаҕа, ол өйдөнөр, ону туох баалыа баарай, ити эрэн кэбис, өлбүтү кытта өлбүт суох, эн өссө тыыннаах дойдуҥ буорун буллуҥ, уһуну-киэҥи санаан бөҕөргүү сатаа…» – диэн оҕонньор элэбыла тылын этэн, хайа сатанарынан сүбэлээн-амалаан, тылыгар киллэрэн бэйэтигэр дьукаах ыҥыран таһаарбыт.
Балаҕан – киһи олорорун тухары эрэ балаҕан. Дьон иччилээбэт буолла да дьиэ аатыттан ааһар. Төһөлөөх да эргэ балаҕан, икки атахтаах илгэ сылаас тыынынан угуттаан олохсуйан олорорун тухары, иһигэр оҕо иэйбит саҥата чаҕаарар, чэрдээх тилэҕин тыаһа тибигирии сүүрэр буоллаҕына, аал уотун иччитэ күлэ-үөрэ бачыгырыы тыаһыырын устата – эргэрэн, эмэҕирэн, сууллан биэрбэт айылгылаах. Киһи ураты уһуу тыына кэхтибити да тилиннэрэр, буомурбуту да баараҕадытар, суураллыбыты да өҥнүүр улуу күүстээх!.. Өтөх – иччилээх эрэ буоллаҕына үгүс элбэх эбэлэр киэргэллэрэ аатыран, үйэлэр тухары туолан, торолуйан, томтойон турар. «Уруу – ырааҕа, уу – чугаһа ордук» диэн саха өһүн хоһоонугар этиллэринии, өтөх баар сиригэр уолбат уулаах күөл эбэтэр көлүкэ хайаан да баар буолар. Икки атахтаах – Ийэ Айылҕа барахсан биир саамай бастыҥ, кэрэ киэргэлэ. Киниттэн ураты ким силигин ситэри сыныйан сэҥээриэй, Орто дойду үөскүөҕүттэн, Аан дойду айыллыаҕыттан симэммит бары үтүөтүн, хатыламмат хаттыгастаах кэрэтин, кини муҥура биллибэт эгэлгэ араас дьиктиттэн дьикти айымньытын… Киһи буоллаҕа… Соҕотох киһи эрэ…
Санаа – олох быстыспат аргыһа, санаата суох – олох суох… Бэл, бэрт кыра чыпчылҕан түгэҥҥэ бүтүн олоххун ырытан-ыатаран ыларга дылы гынаҕын. Киһи Орто туруу бараан дойдуга кэмнэнэн, кээмэйдэнэн бэриллибит кылгас олоҕун устатын тухары санаанан эрэ сылдьар. Санаа – хом түһэрэн хомотор холус күүс, устан кэлэн уоскутар улуу күүс… Сорох ардыгар санньыар санааҕа санньыччы ылларан сарсыҥҥы күҥҥүн сааһылыы сатыыгын, арыт кэмҥэ алгыс кэриэтэ астык санаалар арыаллаһан киирэннэр аата-ахса суох алыстык үөрээхтиигин… Барыта – санаа… санаа… санаа…
Миитэрэй аҥаар илиитинэн тутта үөрэммит. Эрэй туохха үөрэппэтэҕэ баарай. Холто буолбут өрбөх саппыйатыттан табах кымаахтаан ылан ньилбэгэр ууруммут хаһыат кумааҕытыгар кутан, эрийэн, тылынан ньээлбээн баран уматтар. Оҕонньоттор эмиэ табахтыыллар, хамса хойуу буруота бурҕас гына-гына сиккиэр тыалга охсуллан ыһыллан, сүтэн-симэлийэн хаалар… Тугу эрэ дьээбэни кэпсэтэн, күлсэн, харбыйбыт, нүксүччү түспүт саннылара дьигиҥниир. Бу кэлиҥҥи кэмҥэ дьон санаата хайдах эрэ, туох эрэ үтүө кэлиэхтээҕин өтө таайан сэрэйбиттии, өрө көтөҕүллэн көнньүөрбүккэ дылы…
Ньөкөөрөр уола Тартаайа эмиэ, дьиэ кэйимин сиксигэр туран, дьонтон хаалсымаары табахтыыр, ол туран хайа эрэ ыаллар ыттара сүүрэн эйэҥэлээн иһэрин кини обургу таба көрө охсон, били, тутан турбут маһынан быраҕан кыыраппыта, «өлүү болдьохтоох» диэбиккэ дылы, талах тостон бүк барбыт сиринэн ыты миинэ түстэ. Күөрт ыт «ньох» диэт оҕуруот быыһынан куотаары чыыска күрүө көтүллүбүт сиригэр биилиттэн кыбыллан хаста да өлөр саҥатын таһааран баран биирдэ эрэ төлө барда.
Тартаайа онтон бэркэ диэн үөрэн көнньүөрдэ:
– Һэ, кэһэйдиҥ ини, тары хаһыспат буол!.. – арааһата аһын сиэппит быһыылаах, эмиэ да абаран, эмиэ да «иэстээх» ытын холлоох соҕустук табан астына туттан саҥа аллайар.
– Ити хайаларын ытай? – диэн Борускуоттан ыйытабын.
– Куртайаах Лааһар ыта, кини кэннэ күөрт ыт Болтуоларга эрэ баар, – Бороскуобуйа, Айдаҥ төрүт олохтооҕо киһи туох да саарбаҕа суох тута хоруйдуур.
– Тарын сиэппит эбит дии, – сэмээр сибигинэйэбин.
– Сиэттэ эрэ сиэппэтэ… – дьүөгэм тоһоҕо күрүө ортоку сиэрдийэтигэр тайанан, сэҥийэтин үөһээ сиэрдийэҕэ ууран туран соччо сэҥээрбэтэхтии Тартаайа диэки көрөн ылар… – Итинтиҥ былахытын да сиэттэҕинэ ыты өлөрдөҕүнэ көҥүл киһи… – Борускуо аны Тартаайа саҥабын истиэ диэн тылын түмүгүн оргууй ботугуруур, тоҕо эрэ, күлэн ылар.
– Бүгүн мунньахтыыгыт дуу? – баарыын сарсыарда Өксөөн киирэ сылдьан «киэһэ оҕолор мунньахтыыллар үһү» диэбитэ.
– Мунньахтаан… Тыккыр «кэритэр» оҕолоругар эппитэ. Эн, хата, кэлээриий, сээкэй сонуну истэ, билэ-көрө, сэргэхсийэ таарыйа. Киэһэ сололоох инигин?..
– Ол мин, хомсомуола суох киһи, эһиги мунньаххытыгар сылдьарым сөп үһү дуо.
– Ээс, хайдах сылдьыаҥ суоҕай, ыччаттар уопсай мунньахтара буоллаҕа дии. Эн толору сааһыҥ билигин хаскыный?..
– Мин…
– Эн…
– Уон түөрдүм…
– Оччоҕо эйигин, мэктиэ суруйтардаххына, өссө, хомсомуолга ылыахтарын сөп эбит дии.
– Миигин дуо?!. – хомсомуолга туох эрэ ураты оҕолору, дьону эрэ талан, сыымайдаан ылалларын курдук саныырым. Түөстэрин уҥа өттүгэр, тэтэркэй былаах ортотугар, үрүҥ ии иһигэр кыһыл сулустаах учунучуоҕу иилиммит, бэрт сэргэх сирэйдээх-харахтаах (тоҕо эрэ бары оннук көстөллөрө) хомсомуол оҕолору туох эрэ курдук ордугургуу көрөрүм, биир дьиэ кэргэн курдук бөрөспүтүнэн сылдьар ыччаттарга ханыы буолуохпун баҕарарым, ымсыыра саныырым.
– Эйигин… Эн хомсомуолга киирэр сааһыҥ да сөп буолбут уонна сайын от үлэтигэр улахан дьонтон хаалсыбакка тэҥҥэ үлэлээбит үһүгүн дии. Хомсомуол сэкирэтээригэр нэһилиэк оҕолорун испииһэгэ барыта баар. Ким ханна, хайдах үлэлээбитэ-хамсаабыта түөрэтэ биллэр. Удаарынньык киһини эйигин хомсомуолга ылбатахтарына кими хомсомуолга ылыахтарай, хотууй, бастыҥ киһини… – диэн Борускуобуйа элбэх саҥалаах муҥутаан биирдэ кутан-симэн кэбиһэр, үгэһинэн күлэн лаһыгыратан маҥан тииһэ кэчигириир.
– Ким билэр… бастыҥ да буолбатарбын… – дьүөгэм саҥатыттан симиттэн ылабын.
– «Ким билэр» буолбатах, эйигин тута ылыахтара, көрөөр да истээр, – Борускуо эрэмньилээх аҕайдык быһаара охсон кэбиһэр.
Онно-манна ыаллар балаҕаннарын, хотоннорун тирии бүрүөһүннээх халҕаннара аһыллан-сабыллан либиргиирэ иһиллэр. Тото аһаабыт сүөһүлэр уулаары тиэтэйэ-саарайа соруктаах аҕайдык ойбонноругар хаамсан дьалкыҥнаһаллар. Маҥан Халдьаайы сүөһүлэрэ күнүскү аһылык иннинэ уулууллар. Пиэрмэ сүөһүлэрэ солбуһа уулаан бүтэн тахсыбыттарын кэннэ биирдэ кэтэх сүөһүлээхтэр сүөһүлэрин үөскэ үүрэллэр. Ойбон элбэх эрээри түөрэ бары үмүөрүспүтүнэн киирэн «хааһыланан» хааллахтарына харсыһыы бөҕөтө буолар: ойбоҥҥо да түһүү, тэһэ кэйдэрэн орулааһын да сэдэҕэ суох. Пиэрмэ сүөһүлэрин ойбонун Улахан Баһылай анаан-минээн, үлэ-хамнас оҥостон алларар…
Борускуобуйаны кытта күрүө нөҥүө-маҥаа кэпсэтэ туран көрбүппүт, арай, дьон түмсэн кэпсэтэ олороллорун көрөн тахсаахтаабыта буолуо, Чукчакыын муҥнаах бас сыгынньах, чараас сиристээҥки ырбаахынан эрэ хааман бэдьэҥэлээн кэлэн оҕонньоттор ыксаларыгар турунан кэбистэ; элээр-мэлээр халлаан диэки хантаарыҥнаан, тугу эрэ билгэлээн эрэр киһилии, сүр оттомноохтук олоотоомохтоон ылаттаата, онтон биһигини таба көрөн, хаастарын түрдэһиннэрэн «эһиги эмиэ тоҕо манна кэлэн турдугут» диэбиттии, халыҥ уоһун толлотон кыыһырбыттыы тутунна… Онньоҕунан үктэммит бэллэйэн хаалбыт ынах этэрбэстээх, биир да бүттэтэ суох, түөрэтэ саба ууруу самалык абырах буолбут дьыгынаал ыстаанын дуомун тобуктара сатала суох хоппойон тахсыбыттара – Чукчакыыны такыйыаҕынан такыйан баран турар киһи курдук көрүҥнээбиттэр. Киччэччи кырыйтарбыт саҥа үүнэн эрэр баттахтаах куйахатыгар, хас да сиринэн быһа кымньыылаабыкка дылы, бэрт улахан чэр оннулара килбэһэ сылдьаллара бэл тэйиччиттэн көстөллөр. Мин, уол баһын чэрин көрөн «итиччэ айылаах улаханнык туох ааттаахха өлөрөөхтөөбүтэ, дэҥнээбитэ буолуой» дии саныыбын.
Тыккаайдар Талыабайдары кытары ыаллыы олороллор. Ньукулай Сүөдэрэп – Талыабайдар ааннарын саппат киһи, дьон да түмсэр сирэ буолан буолуо уонна бэйэтэ да соло буллар эрэ куруук киирэ-тахса сылдьар. Талыабайдар мэлдьи «киһи атахтаах», тастан киирии ыалдьыттаах буолаллар. Хантан эмит атын сиртэн кэлбит дьон бары сөбүлээн түһэн, хонон ааһар ыала. Өлөксөөһө киирбит киһини уу иһэрдибэккэ эрэ таһаарбат үтүө дьахтар. Талыабай ойоҕунуун майгылара да үчүгэйэ бэрт, ол да иһин дьон эрэ сөбүлээн түһэн эрдэхтэрэ.
Талыабай чараас ырбаахы дуомунан эрэ тахсыбыт Чукчакыыны көрөн:
– Ычча нохоо, дьиэҕэр бар, аны ыалдьан онтуҥ итэҕэс буолуо, – диир.
– Ээ бэйи, бэйи… – Чукчакыын айаҕын алаарыччы ата-ата киэҥ баҕайытык күлэн сатарытта, онтон тоҕо эбитэ буолла, аттыгар турар Тартаайа харытын бобо тутан көрдө уонна туораттан көрүүгэ бэрт сатамньыта суохтук эт-этин бүтүннүүтүн дьигиһитэн ибигирии-ибигирии: «Ыы-кы-кы-кыы… ыы-кы-кы-кыы…» – диидии эмиэ күлэн саһыгыраата.
Тартаайа итиччэ сылтах көстүбүтүн кэннэ ону дэлэҕэ да сыыска-буорга мүлчү түһэрэ сылдьыа баара дуо, кыыбаҕата баппакка бэйэтэ нэһиилэ сылдьар киһи.
– Хайа, быраатым дьоҕойон тутуһан көрүөххүн баҕараҕын дуу… Убайгын кытары ээ-э… – дии-дии ытыһынан Чукчакыын эрэйдээҕи бэрт холустук сүнньүттэн ылан илгиэлээтэ.
Чукчакыын күлэн ыртайа-ыртайа:
– Ээ бэйи, бэйи… айаха-айаха… – эрэ диэмэхтиир.
Тартаайа «үөһүгэр» киирдэ, «икки атахтаахха бүдүрүйбэтэх» Чукчакыыны охторон «аатын-суолун алдьатан» баран тэйэргэ сананна быһыылаах – уол эрэйдээҕи атахтаан да көрдө, бэрт холустук илиилэриттэн эр-биир ылан уҥа-хаҥас да садьыйталыы сатаата эрээри – Чукчакыын өчөһөн дьирэччи тэппитэ соҕотох.
Чөөдүү Миитэрэй, Тартаайа «куһаҕан уолтан» үтүөнэн арахсыа суох чинчилэммитин көрөн:
– Нохоо!.. Тартаайа, бадьыыстаама… Туох гынаары тыытаҕыный… Бүт-бүт, тохтоо, – диэн буойан көрдө.
Суох, Тартаайа киһи үтүө саҥатын истэ сылдьыа, кытаат диэбиккэ дылы өссө эбии өрө баран, санаата эрэ барыта хайдах эмит гынан Чукчакыыны охторбут киһи диэн буолла. Чахчы сыратын-сылбатын биэрэн туран тустан, икки илиитинэн «куһаҕан уолу» окумалларыттан бобо тута сылдьан бэрбээкэйгэ тэбиэлээтэ. Сиһиттэн өрө көтөҕөн ыла сатаата да кыайбата. «Кэбирэх сирэ ханнаный, хайдах киирэн киһи охторуой» диэбиттии, сүөһү атыылаһар киһилии, тула эргийэн көрүү-истии бөҕөтө буолла. Эмиэ туох да харса суох саба түһэн уҥа-хаҥас илгиэлии, тардыалыы сатаата да син биир туһа тахсыбата.
Саатар Тартаайа эбии кыһыйыах быатыгар, Чукчакыын сордоох наар саҥара үөрэммит үгэһинэн:
– Кэһэй, кэһэй, кэһэйдэ!.. – диэн онто да суох абара-сатара сылдьар киһиргэс уолу эбии кыынньаан, кыыртаан биэрдэ.
Тартаайаны хапсаҕайдаһан тустууга, кырдьыга, кытаанах, сүһүөхтээх уол диэн кэпсииллэр. Ыһыахтарга тустан элбэхтик мүһэ ылбыта үһү. Бэйэтэ хараҕынан харалҕан буолан сэриигэ барбатах. Чахчыта да көрөрүнэн букатын мөлтөх быһыылаах, ол эрэн дьон кинини оннук айылаах, сыыллан, чыыскаланан хаалыах айылаах мөлтөх харахтаах буолбатах, кинитээҕэр балай, алаа, кылар харахтаахтар бартара дэһэллэр. Тартаайа хараҕа «көрөр-истэр» хамыыһыйаҕа тиийдэҕинэ «букатын сабыллар» үһү. Эҥин араас ханна барыай, элбэххэ туох суоҕа баарай: «Тартаайа – сайын күөл билиитигэр хайа дьахтар тыынан устан талбаардарын, былаатын өҥүнэн арааран, дьиэтин тэлгэһэтигэр туран, эндэппэккэ билээччи…» – диэн эр дьон күлсэн кэпсэтээччилэр. Кырдьык эрэ, сымыйа эрэ. Омун да буолуон сөп…
…Тартаайа биир түгэҥҥэ уол эрэйдээҕи атаҕыттан ылан өрө баһан таһаараары гыммытыгар, анарааҥҥыта эмискэ эт-этэ бүтүннүү күүрэргэ дылы гынна да, хаҥас атаҕыттан көтөҕө сатыы сылдьар киһини синньигэс биилиттэн бобо тардаат, икки илиитинэн өрө баһан таһаараат, сүр күүскэ, лоһугуруу тоҥмут, үлтү тэпсиллибит, күһүҥҥү чараас хаардаах тиэргэн чигдитигэр «ньылк» гына түһүөр диэри ньыппаччы бырахта…
Киһи быара улаханнык доргуйда быһыылаах, кыл илимтэн араарыллан тыыга быраҕыллыбыт собо айаҕын аппаҥнатарыныы, тыын ыла сатаан өҥүргэһинэн көрө-көрө дьүккүҥнээтэ, муннуттан хоп-хойуу хаан санньылыйан түһэн чигди үрдүгэр таммалаата…
– Оо!.. – диэн Борускуо саҥа аллайа түстэ.
Чукчакыын хас тустан хоппут киһитин аайы тыллаһар дьаалатынан:
– Кэһэй!.. Кэһэй!.. Саатта ээ… Саатта… Кэһэй!.. – дии-дии икки ытыһын «тас» гына охсуна-охсуна, өрө ыстана-ыстана кыайбыт-хоппут киһи буолаахтаан үөрэн-көтөн даллахаччыйда, туох да дьалаата суох күлэн саһыгыраамахтаата.
– Бу да киһини тугун… Тугун туста оонньоон хаалбыт кэмэлдьилээх сатананый доҕор, – диэн Ньөкөөрөр оҕонньор, дөйөн баран, мунду миинин курдугунан мээнэнэн килээр-мэлээр көрө-көрө саҥа өйүн-төйүн булан эрэр уолун мөҕөн чаҥкынаата.
– Оноҕоһун буллаҕа, тустума диэн этиллибити истиэх эрэ быһыыта суоҕа, – аны Чөөдүү Миитэрэй сэмэлээтэ.
– Иһин улаханнык доргутта быһыылаах, дьэ сордоох киһи, хас уолу, оҕонньору барытын «тустан көрүөх эрэ» дии-дии тардыалаһа сылдьара ити баар. Чукчакыын муҥнаах туох буруйдаах буолуой, бэйэтинэн саба түһэн иилиҥкэйдэммит киһини быраҕымына, кини – киһи сээкэйин өлөрүө диэн куойатыгар-маҥкытыгар оҕустарбат эрэйдээх буоллаҕа, тустар, тутуһар баар буолтун кэннэ тустумуна, саатар эрэ… – Борускуо хотторооччуну да, хотооччуну да иккиэннэрин эмиэ да сэмэлээн, эмиэ да аһынан саҥарар.
Бу кэмҥэ Тартаайа ытыһын көхсүнэн дьабадьытын хаанын сотто-сотто, аҕылаан ыгдаҥныы-ыгдаҥныы туран кэллэ, бүтэй анныттан ыраас хаары ытыһан ылан сирэйин ньуххайданна, сыҥааҕа тахсыбыт киһилии, айаҕын киэҥник атан түөһүн муҥунан салгыны иҥсэлээхтик, өрүһүспүттүү эҕирийбэхтээтэ, уҥа илиитин харытынан иһин баттыалаамахтаата… Ыарыытыттан да, кууллаах хааһахтыы сааттаахтык бырахтаран хотторбут кыһыытыттан да абарбыта сүр быһыылаах, күрдьүөтээбит оҕустуу сүүһүн аннынан сүргүччү көрөн сүрдээх.
Талыабай Уйбаан, Тартаайа ыраастанабын диэн муннун хаанын сирэйигэр түөрэтигэр ньаҕайдаабытын көрөн баһын быһа илгиһиннэ:
– Ыл… баран сирэйгин суун… Тоҕо сүрэй доҕор…
– Киһи эппитин ыт да үрбүтүгэр, бырдах да дыыгынаабытыгар холообот хоҥ мэйии баара… Баран суун дуу, хайаа дуу!.. – Ньөкөөрөр уолуттан абарбытын омунугар, субу соппойон бүппүт удьурҕай бастаах хамсатын күлүн тэбээри, чэкичэххэ күүскэ охсон, тэскэҕэр баһын чубуугуттан арааран кээстэ. – Һуу!.. Ити, аны хамсабын тоһуттаҕым…
Бу түгэҥҥэ «өлүү болдьохтоох, иэдээн төрүөттээх» диэбиккэ дылы Чукчакыын, Тартаайаны одуулаан ыртайан туран:
– Кэһэйдиҥ дуо?!. – диэн ыйытыылаах буолла.
Тартаайа эрбэҕин муннун үүттэригэр эр-биир тиэрдэн уҥа-хаҥас сыыҥтаталаата, хаан булкаастаах силинэн, абарбыта бэрдиттэн сыҥааҕын энньэтэн туран хаста да силлээмэхтээтэ уонна:
– Ээ-э!!. – диэн ордоотоото.
Чукчакыын куттанар, дьаарханар диэни билбэт муҥнаах:
– Кэһэйдиҥ дуо-а!.. Саатта ээ!.. – диэн, киһи кэчэһиэх, кэлиилии-кэбэ турда.
– Туох диигин илээт!.. Киибэс!.. – диэн өссө да бэрт быдьардык үөхсэн саҥа аллайаат, Тартаайа сүр эрчимнээхтик ыстанан кэллэ да, соһуйбут курдук уун-утары көрөн кыалгайан турар Чукчакыыны, уҥа сутуругунан, маҕайа түһээт охсон кууһуннарда… Сыҥаах тыаһа бүтэҥитик «ньылк» гынаатын кытта, «куһаҕан уол» сордоох, ойбон таһыгар эһиллибит баҕа курдук, тас иэнинэн баран атахтара адаарыс гыннылар, киһи мэйиитигэр киириэхтик ыһыытыыр икки, кыланар икки ыккардынан саҥа таһааран часкыйа түстэ…
Тартаайа онно эрэ кыһаллыах быһыыта суох, охтон сытар уолу тоҥ ынах этэрбэстээх атаҕынан, өрө көтө-көтө, хайа түбэһиэх, туох да харса суох тэбиэлээн биллиргэттэ. Чукчакыын муҥнаах көмүскэннэҕим ырата буолан икки илиитинэн, биир кэм, таба атыыра табыйан эрэринии татыахайданна…
Тустуу бу курдук эргийэн, «эриэннэнэн» тахсыа эрэ диэн күүппэккэ олорбут дьон маҥнай утаа көрбүттэрин итэҕэйбэккэ аҥала аҥырдыы тааллылар. Ол эрэн ити, били, этэргэ дылы кыл эрэ түгэнигэр буолла. Чөөдүү Миитэрэй ойон тураат, сүүрэн кэллэ да, кыыллыйан уутугар-хаарыгар киирэн силиктээн эрэр Тартаайаны, тулаайах хаалбыт «соххор» илиитинэн халтаҥ сонун саҕатыттан түүрэ харбаан ылаат, кэннинэн тэмтээкэйдэтэн охторон түһэрдэ…
…Чукчакыын өттүгэстии сытан баламат охсууттан көтүрү ыстаммыт икки балтатын, тылынан бигээн хачыгыратан таһааран силлээн санньылытта. Ынчыктаан эрэрдии ытаан дуомнаммыта буола-буола, били, хааннаах силин кытта чигдигэ түспүт балталарын сөмүйэтин сүрэҕинэн «бу туохтар түстүлэр» диэбиттии баттыалаан көрдө. Онтон туһалара ааһан туллубут тиистэрин, «аны ким эмит көрөн былдьаан ылыа» диэбиттии, ытыһын иһигэр кистии тутан кээстэ уонна үлтү тэпсиллибит тиэргэн хаарын үөһэ умса түһээт иэмэ-дьаама суох ытаан барда… Чукчакыын муҥнаах өҥө баранан бүттэтэ суох буолбут сиристээҥки ырбаахытын хонноҕо киэҥ аҕайдык алларааҥҥа диэри хайа ыстаммытынан, кирдээх этэ кистиир хаххата суох хаалан бар дьон көстүүтүгэр килбэйдэ. Холто буолбут ырбаахытын көхсүн дуома уол өрүтэ тыынарыттан уус күөрдүн көпсөҕөрүнүү үөһэ-аллара хапсыҥнаата… Ити сытан аны, хабах курдук киччэччи кырыллыбыт, бүттэтэ суох чэр буолбут баһын өндөтөн Тартаайа диэки көрө-көрө:
– Аа-аа-а… А-ҕам кэһэтиэҕээ-э… – дии-дии отой да уйа-хайа суох ытаата, «тоҕус уон тоҕус сиринэн» самалык абырахтанан «дьэрэкээннэнэн тупсубут» дьыгынаал ыстаана «мин баҕас иччим үтүө этин кистии сатыам» диэбиттии хахха буолан харбыйда…
Мин, «…аҕам кэһэтиэҕэ…» диэн тыллартан, эмискэ үлүгэр, сүрэҕим, ким эрэ уолугум иһигэр илиитин уган убахтаан эрэринии, бобута туппахтаата… Айылҕа атаҕастаан, итэҕэс төрөөхтөөн кэрэгэй дьылҕаламмыт, «тахсан иһээччи – сүүскэ охсор, киирэн иһээччи – кэтэххэ биэрэр», дьон мөкүтэ, сидьиҥэ – күлүү-элэк, көр-нар оҥостор киһилэрэ буолбут Чукчакыын барахсаны аһынаммын кэҥэриим кычыгаланан, харахтарым туманныран бардылар, куолайбар, туох эрэ, бүлтэс кэриэтэ кытаанах бүөлүү турбутун курдук буолла…
Күүстээх садьыйыыттан тэмтэрийэн охтубут Тартаайа ойон тураат аны Миитэрэй уолугар түстэ, дьирээлэһии буолла… Чөөдүү төһө да аҥаар илиилээҕин иһин Тартаайа охсурҕаланан илгиэлииригэр кыһаллыбата, киһитин уолугуттан хам ылбыт уҥа илиитин ыһыктыбата.
– Туох буолбут урдуускунуй, доҕор эн?!. Кыайан көмүскэммэт киһини тоҕо охсоҕунуй, атаҕастыыгыный?!.
Тартаайа абарбыт, буугуначчы кыыһырбыт омуна ааһа илик уол харсаахтаһарын кубулуппата:
– Кыайан көмүскэммэтигэр киһини итиччэ айылаах күүскэ быраҕар дуо?!.
– Бэйэҥ тустуохха диэн тустубутуҥ буолбат дуо?!. Ити киһиҥ киһини охсор диэн тугун билбэтин бэйэҥ бэркэ билэҕин буолбат дуо уонна тугу үөннүрэҕин!.. Санааҥ да сатаҕайа бэрт доҕор, дьон баар, көрөн олорор диэн туттуммакка итигирдик кэбилэнэр диэн… Киһи тохтоппотоҕо буоллар, отой да өлөрүө эбиккин дии!..
– Онно эн тугуҥ кыһалҕатай… – Тартаайа, били, эрчимирэн тэбиэһирбит быһыыта, күргүй-көбүө саҥата – Чөөдүү Миитэрэй сүгэ-балта кэриэтэ өтөрү-батары сытыы тылларыттан сыһыйан, омуннуран сүгүллэҥнээбитэ арыый да намырыырга дылы гынна.
– Онно эн тугуҥ кыһалҕатай буолар ээ… Дьэ киһийдэххин дии… – диэт Миитэрэй, Тартаайаны кэннинэн хас да хардыы тэмтэкэччийиэр диэри күүскэ үтүрүйэн кээстэ.
Тартаайа аҕата Ньөкөөрөр тайах маһын өрө көтөҕөн чочоҥното-чочоҥното уолугар туһаайан:
– Хара сордоох онтон… Иирсээнэ суох сылдьыа дуо, наар кини дьону кытта мөрөйдөһөр буоллаҕа… – диэн мөҥүттэн муҥнанна.
Талыабай сиргэ сытар Чукчакыыны тиийэн окумалыттан ылан өрө тардан туруорда, хаар, муус сыстыбыт таҥаһын дуомун тэбээн көмөлөспүтэ буолла.
– Ыл, Чукчакыын, дьиэҕэр баран хаал, халлаан да тымныы, сыгынньах таһырдьа мээнэ сылдьыма.
Чукчакыын муҥнаах өгдөҥкөлүү-өгдөҥкөлүү ытаан сыҥыргыыра тохтоото, били, ытыһыгар кистии туппут, көтүрү саайтарбыт балталарын, кыра оҕо лыаҕы тутан баран аны көтөн, куотан хаалыа диэн сэмээр кылатарыныы, кумуччу туппут сутуругун муннун анныгар тиэрдэн, тарбахтарын сэгэтэн көрдө уонна:
– Бааллар… – диэт, туох эрэ күндүнү булбут киһилии, өрө ыстаҥкалыы түстэ. – Ийэбэр биэриэм… ийэбэр биэриэҕии-им… – дии-дии дьиэтин диэки сүүрэн, дьыгынаал ыстаанын кэннэ кыаһалыктана турда.
Борускуобуйа биһикки Чукчакыыны аһынан хайдах да буолуохпутун булбатыбыт.
– Дьэ сордоох киһи… – диэн Борускуо, оол курдук, сүүрэн эрэр уолу батыһа көрө-көрө саҥа аллайар. – Хаарыан тиистэрин алдьаттаҕын, аны кэлэн хантан иккистээн киниэхэ итинник тиистэр үүнүөхтэрэй, туох да суота-солуута суохха эҥин араас буолан экчэҥкэлээннэр, дьон да бөҕөлөр. Бэйэлэрэ булсан, элэк-хаадьы оҥостон бадьыыстыы-бадьыыстыы, хата, атын аҕай хабытайданыы дии… – Борускуобуйа бэйэтиттэн-бэйэтэ тымтан кэлэн Тартаайаны сэмэлээн барда. – Чукчакыын «куһаҕанын» билэ-билэ тоҕо тыытаҕын, тугун иһин ити сордооҕу сэймэктии сатаатыҥ, тииһэ эйиэниттэн ордугун иһин ону көннөрөн биэрээригин дуо, киһи да бөҕөҕүн… Бэйэҥ кыраттан тымтар майгыгын билиммэт эрээригин туора дьону ыстырыыстаабат буол, туттунуохха да баар эбит…
– Ким ыстырыыстаабытын этэҕин?!. – Тартаайа бүк барбыт ырбаахытын сиэҕин көннөрүнэ-көннөрүнэ Борускуону сүүлэ киирбит оҕустуу сүүһүн аннынан сүргүччү көрө-көрө кынчарыйда, онтон тугу эрэ ситэри этэн хардарсаары айаҕын атан иһэн тохтоото, киһи эрэ буоллар, аахсан да туох туһа тахсыаҕын дии санаата быһыылаах. Чукчакыыны да, Миитэрэйи да кытта тутуһарын тухары төбөтүттэн түспэккэ, иилиллэн сылдьыбыт нэк буолбут тугут бэргэһэтин илиитин көхсүнэн кэтэҕин диэки хаһыйа анньынаат, сугулаан диэки соруктаах аҕайдык хааман, кэтит санна уҥа-хаҥас даадаҥныы турда.
Күнүскү аймалҕан итинэн тохтоото. Эр дьон өссө да сээкэйи сэһэргэһээри, хаһыат кумааҕытыгар табах эринэ хааллылар. Борускуо биһикки киэһэ мунньахха көрсүһүөх буолан араҕыстыбыт.
//-- * * * --//
Мэхээлэйэп таҥара саҕана биир күн Улахан Баһылай оҕус борооскубутун өлөрдө. Мин Баһыычаанныын оһохпут уота күөдьүйэ умайбытын кэннэ, чугуун хаппаҕын арыйан олорон тымтыкка иилэн итир саллан сиэтибит, саһарчы буспут итир сарбынньаҕа хачыгыраан минньигэһэ сүрдээх. Онно сөп буолбакка аны салгыы үчэһэ кыстан быары итиргэ суулаан чоҕочу үөллүбүт. Оҕобутугар Биэрэҕэ саллыбыт итирбититтэн, чоҕочубутуттан ирээттээн бэрсэбит. Биэрэ ирээтин сиэн баран аныгы буһуор диэри кэтэһэ, күүтэ таарыйа «сэдэмньи аһылыгын» буорун салыы-салыы тойтоллон турар. Итир – уот төлөнүгэр сардьыгыныы буһар, сыата таммалаан чачыгырыы тыаһыыр, бэрт минньигэс сыт дьиэ иһин тунуйар.
Хаһан баҕарар, идэһэ туттуллар күнэ туох эрэ ураты күн курдук, дьиэ иһинээҕи дьон бары сирэйдэрэ-харахтара ордук турар, сэргэхсийэр, ас астаан уҥа-хаҥас лиһиргэйдэнии эбии тэтимирбиккэ дылы гынар.
Настааччыйа биһиги ыксабытыгар талах олоппоско олорон, тобугар тардан үчэһэ кыһар, эбээ кытахтаах борооскутун хаанын, бөлөнүйбүтүн, илиитинэн илдьи убахтаан булкуйар, үүт кутар, туустаан тумалыыр уонна муос ытыгынан күүгэннириэр диэри ытыйан күрдьүгүнэтэр, тас сыатын ис гына ытык угар тиэрэн бэлэмнээбит очоҕоһугар таас чааскынан хаанын баһан ылан кутан култатар. Сотору хааннаах очоҕосторун кытаҕар хаалаан тахсан ампаарын иһигэр хаар ыһан баран, чөкө-чөкө эрийэ уурталаан тоҥортуур. Эбэбэр тымтык тутуһан көмөлөһөбүн.
Борооску төбөтүн саас Ньукуолаҕа сиэхпит диэн ууран кэбистилэр. Сиһин уонна атахтарын иҥиирин туспа арааран ылбыттарын эмээхсин «хаттын» диэн сэбэргэнэҕэ ыйаата. Хойут сыыйан ылан сап гыныа. Ардыгар иҥиир сап да бэйи кэмчитийэр кэмнэрдээх. Дьахталлар иҥиир көрдөһө ыалга сылдьалларын элбэхтик көрөөччүбүн. Иҥиир сап – өрбөх сапка тэҥнээх буолуо дуо – сүрдээх бөҕө. Ынах, сылгы, тайах, таба этэрбэстэр, курумуулар – бары иҥиир сабынан эрэ тигиллэллэр. Идэһэттэн туга да хаалбат. Бэл үөһүн бырахпаттар. Эмээхсин ынах сүөһү үөһүнэн ойоҕостотон ыалдьыбыт киһини эмтиир. Эр киһиэхэ – тыһыта, дьахтарга – атыыра эмп буолар диэн кэпсиир. Сэбиргэхтэппит киһи үөһү иһэн эмтэммэт, тас өттүнэн, ыалдьар сиринэн бистэн омунуохтанар. Арай «ойуурдааҕы» үөһүн бистэн да, иһэн да тутталлар. Аны киһи эрэ дьиктиргиэх, эбээ кэпсииринэн, дэҥнэтэн, сорох сылгы эмиэ үөстээх буолар үһү, ол курдук таба эмиэ. Дьэ ол улахан эмтээх буоларын кырдьаҕастар былыр-былыргыттан кэпсэл оҥостооччулар диэн эмээхсин ахтан аһарааччы.
Баһылай борооскутун кутуругун «кыын оҥостуллуо» диэн эмиэ чөкө ыйаан хатаран кээстэ; муостарын «көбүөр» ытыга буолуохтара диэн өһүө быыһыгар анньыталаата.
Настааччыйа идэһэтиттэн лыглыччы буһаран күөстээтэ: этин, өрөһөтүн, бүөрүн, быарын, быысаһын барытын булкуйда. Хаһан баҕарар идэһэ бастакы күөһэ үгүөрү буолар.
Баһылай тыҥаны уонна таалы кэрчик-кэрчик сыа-сым курдук тутан бысталаан үчэһэҕэ үөлэр. Биһиги, уос-тиис тииһиниэх дьон, киниэхэ илии-атах буолабыт. Биэрэ итири, чоҕочону син сии сатаата, онтон тыҥаны уонна таалы сөбүлээбэтэ. Маҥнай үөлүллүбүт тыҥаны, онтон таалы: «Аал эрэ…» – диэн быһа ыстаан амтаһыйан, айаҕын ньамырҕатан көрөн баран, сэҥээрбэтэҕин уонна аһаан бүппүтүн биллэрэн сүүрэн тиийэн түүрүллүбүт таҥас үөһэ ыттан, «иһэ сиигирэн» топпут киһи быһыытынан бэйэтин дьаалатынан оонньоон барда.
Ардыгар, таал тас субатын алдьаппакка эрэ сэрэнэн бүтэйдии ибили тутан убахтаан илдьиритэн баран, уһук өттүн хайытын иһигэр эт, сыа симэллэр, онтон хайыппыт сирдэрин сабынан баайан баран буһараллар, ол минньигэһэ сүрдээх.
Идэһэлэммит ыал сураҕа кыра дэриэбинэҕэ сонно тута биллэр. Тастан хас да дьахтар киирэ сырыттылар, эбээ кинилэри кыра кыбыныылаах, илии тутуурдаах ыыталаата. Ити – идэһэлэммит эрэ ыал үтүө үгэһэ. Ол эрэн «амсайыыга» диэн бэрсии туох дуоннаах буолуой, дэлэҕэ да «сүүтүк саҕа сис үөһэ, сөмүйэ курдук хаан оҕото, ытыс кэриэтэ харын дуома» диэн өс номоҕо үөскүө дуо. Хаһан уонна ханна бэрсибиттэрин мыынсыбыт дьон ити курдук тылласпыттарын ким да билбэт.
– Хата халлаан сылааһыгар тутуннубут, сүөһү сыата, үөрүгэ быһахха соччо сыстыбат буолан абыраата, барахсаныҥ син куҥнаах, таманнаах эбит ээ, хара мурун уойумуна, үтүрүм ынах буоллаҕай, итинтэн ордук буолуо дуо, бэрт-бэрт доҕор… – диэн Улахан Баһылай идэһэтин хайгыыр.
Улахан тымныыга, кырдьык да, быһах биитэ ынах сүөһү сыатыгар сыста сылдьар, онтон тугун дьиктитэ эбитэ буолла – төһө да күскэччи уойбут сылгы сыата, хайдахтаах да түптэлэс тымныыга быһах тимиригэр сыстыбат. Ити – сылгы сыата, этэ – ынах сүөһү этиттэн уратылааҕыттан…
– Оннук-оннук, оннооҕор «хара иһэ» сыа омоонноох, – диэн Настааччыйа харыстыы соҕус саҥаран, эгэ-дьэгэ буолар.
– Быйыл сүөһүгэ өҥ сайын ааста ээ, холкуос да киэннэрэ куһаҕана суох этилэр, – Баһылай үнүрүүн сүөһү өлөрүүтүгэр сылдьан көрбүтүн-истибитин кэпсиир. – Быйыл от да оттонно, онон кэтэхтиин, уопсайдыын аны сааскы күөҕү этэҥҥэ көрсөр от баар.
– Сэрии да сураҕа киһини сэргэхситэр… – Настаа санаата көнньүөрбүччэ, хас саҥаны барытын сэҥээрэн, сэргэх аҕайдык иилэ хабан ылан санаатын этэн иһэр. – Сүөһүлэр кыстыахтараа-а, бэйэбит бу дьылы этэҥҥэ, ыалдьыбакка-сүппэккэ эрэ туоруу сатыахха… Күөххэ тиийдэххэ онтон салгыы туох-ханнык буолара бэйэтэ көстөн иһиэ. Баҕар онуоха диэри, өссө оннооҕор да эрдэ, сэрии бүтэн дьоллонор күммүт үүнүөҕэ…
– Оо, этимэ даҕаны – эн эппэтэҕиҥ, үөһээ үрдүк айыылар бэйэлэрэ эппит-тыыммыт буоллуннар… этэҥҥэ… – эбээ үгэһинэн кэм да айыыларын, таҥараларын ахтар, муннукка оҕотун көтөҕөн турбут Буҕараадыста Маарыйа онно эрэ оҥойон хаалбыт холоругун көрөн ылар.
Таҥара мэтириэтигэр сүгүрүйэр, сөһүргэстиир аны көҥүллэммэт, бобуулаах. Сибэтиэйдэр сырдык мөссүөннэрин ыйаан турар ыаллар сэмэҕэ тардыллаллар, эргэ хаалынньаҥ олох сиэрин-туомун тутуһар ньүдьүбалай, аныгылыы өйө-санаата суох дьонунан ааҕыллаллар. Ол эрэн билигин да кистии-саба кириэс охсунан тобуктаан олорооччулар, сир-буор аннынан сибигинэһэн кэпсэтии хоту иһиттэххэ, син бааллар үһү. Хайыахтарай үөрэнэн хаалбыт үгэстэрэ буоллаҕа. Салалтаҕа үлэлиир сорох үтүө дьон ону көрбөтөҕө буолаллар. Оттон, ордук куораттан тахсыбыт, Быралгы этэринии «олус кытарбыт» дэрдэм милииссийэлэр, биир эмит бэрдимсийбит боломуочунай – таҥараларын ууран турар ыалга түбэһэ түһэн сырытталлар эрэ хайаан да хомуйтараллар. Дьиҥинэн ол Буҕараадыста Маарыйа оҕотун Курустуоһу кытта ойууламмыт, хайа эрэ уус тарбахтаах тупсаҕайдык уруһуйдаабыт мэтириэттэрэ дьиэ киэргэлэ буолан турбуттара тугу мэһэйдиэхтэрэй. Тоҕо саҥа былаас дьоно, ыалга киирээт да, илэ абааһыны көрбүккэ дылы, ону букатын сөбүлээбэттэрин мин биир бэйэм сатаан өйдөөбөппүн. Таҥара этэр ыйааҕа, үтүө сүбэлэрэ – киһини наар кэрэ эйгэҕэ, үтүө суолга эрэ салайаллар ээ уонна баран дьэ тоҕо ол көйгөтүллэллэрэ кырдьык да дьикти.
Бэл, иннин-кэннин билбэт буола тымтыбыт, үөхсэн-үтүргэннэнэн барбыт киһи – дьиэ муннугар холорукка турар, холку, сырдык сэбэрэлээх таҥара мөссүөнэ кэлэйбиттии одуулаан турарын көрдөҕүнэ – тута сыһыйа түһээччи, кини түктэри кэмэлдьитин, хайа эрэ чахчы ытыктанар сүдү кырдьаҕас улаханнык хоргуппуттуу одуулуурунуу – харахтарын куоттаран, умса көрөн кыбыстыбыттыы туттааччы… Дьэ уонна баран. Били, этэргэ дылы, «кыра ычалаах, кыараҕас ыырдаах өйдөөх-санаалаах» кыайан биир тылынан быһаарбат суола…
Эбээ Мундулуҥдаҕа эрдэҕинэ ууран турбут таҥараларын мэтириэттэрин Айдаҥҥа көһөн кэлэн баран, киирбит-тахсыбыт кэлии дьон харахтарын аалыыта буолара бэрдиттэн, өрбөххө суулаан-суулаан баран, ампаарыгар таһааран чөкө кистээн кэбиспитэ. Эмээхсин таҥараны кырдьык итэҕэйэр, ону сэргэ уотун, эбэлэрин, тыатын отун-маһын бары иччилэригэр олус диэн сүгүрүйэр, кини биһиэхэ наар этэрэ: «Бүтэй эттээх-сииннээх, киһи ортото көннөрү дьоҥҥо мээнэ көстүбэт, биллибэт улуу күүстэр чахчы бааллар, эһиги оҕолор ону куруук өйдүүр буолуҥ, ытык сиэри-туому мэлдьи тутуһан, быдан дьыллар саҕаттан күн бүгүҥҥүгэ диэри кэлбит төрүттэргит барахсаттар үтүө үгэстэрин, итэҕэллэрин ытыктаан илдьэ сылдьан, кэмиттэн-кэмигэр кинилэргэ сүгүрүйэн, айах тутан аһатан, быстыспат ситимҥитин, бааргытын биллэрэн кэпсэтэ-ипсэтэ эрэ сырыттаххытына – чөл куттаах, чэгиэн эттээх, өссө, ордук туохтааҕар да сүрүнэ, хайдахтаах да ыар олоҕу тулуйар, ону таһынан өссө ол сылдьан саҥаны айар-тутар, быстан-охтон биэрбэт күүстээх, ньыгыл санааланыаххыт…» – диэн. Кырдьык оннук!.. Санаа энчирээбэт күүһэ – ол буолар туохтааҕар да сүдү, байым күүс. Онтон санаа ньыгыл буоларын туһугар киһи – киһи быһыытынан, майгытынан, үтүө санаатынан – ыраастан ыраас куттаах-сүрдээх, киниэхэ мөкүнү да баҕарбыт, олох очурдарын тулуйбакка түҥнэстибит да киһиэхэ наар үтүөнү эрэ баҕарар сырдык санаалаах буолуохтаах…
Санааттан санаа салҕанар, муҥура биллибэт санаа эйгэтигэр бигэтэн бардар-бара тураҕын… Бииртэн-биир уустук уонна судургу өйдөбүллэр утум-ситим сиэттиһэннэр оргууй устан кэллэр-кэлэн иһэллэр, бииртэн-биир санаа утаҕа – саҥаны, сонуну арыйыы – кинини сэргээһин, кинини бэйэҥ эрэ толору өйдүүр өйүҥ-санааҥ дьикти иэйиитинэн толору ылыныы…
…Аан эрчимнээх илии күүскэ тардыбытыттан хаачыгыр гына тыаһаабытыгар саныы олорбут санаам ситимэ үрэл гынан хаалла.
– Дьэ-дьэ, идэһэ ини, аһаабыппыт дии… – эр киһилии куолаһынан быһыта баттыалаабыттыы саҥарбытынан тастан Өксөөн мичээрдээн үрүҥ тиистэрэ кэчигирээбитинэн киирэн кэллэ.
– Дьоҕойон, борооскубутун тутуннубут, – эбээ үгэһинэн харыс тылынан хоруйдуур.
Өксөөн сылбырҕатык туттан-хаптан таҥаһын сыгынньахтанна: саһыл тыһа бэргэһэтин, икки салаалаах сатанах алын көхөтүгэр куондарыттан иилэн кээстэ, бэйэтигэр сөрү-сөп тэлигириэйкэ сонун устан эмиэ ыйаата. Аан чанчыгар турар атах тэбэнэр маһы ылан оһох иннигэр кэлэн ынах этэрбэһин кичэйэн, сэмээр «топ-топ» охсон тэбэннэ. Баһыычаан биһикки итир саллан сии олорорбутун көрөн:
– Бу дьон, хата, истэрин хайыы-сахха булуммуттар, – дии-дии күллэ. Утары сүүрэн кэлэн тобугар иилиллэ түспүт Биэрэни төҥкөйөн сүүһүттэн сыллаан ылла, Баһыычаан биһиккини эмиэ эр-биир хатырбыт тарбахтардаах кэтит ытыһынан имэрийтэлээтэ. – Хайа тоом, Аана, хайдаххыный, амаҕын, этэҥҥэҕин дуо, ыалдьыбакка хайаабакка сылдьаҕын ини? – диэн ыйытар.
– Ы-һыы, – мин кылгастык хоруйдуубун, онтон саллыбыт итирим түүрүччү буспутун Өксөөҥҥө ууммуппар быһа тардан ылан итииргэппэккэ хайаабакка айаҕар уган сиэтэ.
– Мийнигэс да эбит, – диэн Биэрэ саҥатын үтүктэн астыммытын биллэрдэ. – Бу хотун баҕас, арааһата, топпут быһыылаах, бэл чоҕочуга кыһаллыбат буолбут, – диэт атаҕар адаҕа курдук ыйана сылдьар кыра кыыһы бэрт чэпчэкитик хонноҕун анныттан өрө көтөҕөн ылаат, остуол анныгар турар дүлүҥ олоппоһу атаҕын көхсүнэн хаһыйа тардан олордо. Биэрэ эдьиийигэр көтөхтөрөн уһуннук таалбата, сотору түһэн «бэйэтин дойдутугар» оронугар барда.
Эбээ кыыһыгар чэрии булкаастаах чэйин саһарчы барыар диэри хойуутук үүттээн кутан биэрдэ уонна биһиги ыксабытыгар талах олоппоско олорон, хамсатыгар мохуорка симтэн табахтаан бусхатта. Ол олорон ырбаахытын алын эҥэлэйин тэниччи тардан көрүнэ-көрүнэ:
– Оо, бүтээхтээбит, сиидэ курдук буолбут, хайдах көрбөтүм эбитэ буолла, хаһан-хаһан түһэн бу сиирий ээ-э, – диэн түөрэтэ бүттэтэ суох үүт-дьөлөҕөс буолбут халадаай ырбаахытын эҥэлэйин өҥөйөн көрө-көрө саҥа аллайар.
Өксөөн сэмээр, наҕылыччы чэйин иһэн сыпсырыйарын быыһыгар:
– Табаахтыыр дьаллык биир куһаҕана дьэ ити, – диэн, бэйэтэ табаҕы төрүт тарпат киһи, ийэтин сэмэлээбитэ буолар.
Эмээхсин, суораты ыспыкка дылы, сир симэҕин курдук бытыгырас ойуулаах күөх сиидэс ырбаахытын алын эҥэлэйэ бүтүннүүтэ табах уота тэһэ сиэн биирдэ бүттэтэ суох буолбут. Ити – табахсыт дьахталлар эрэ биллэр бэлиэлэрэ. Табах уота түһэн тэһэ сиэбит ырбаахылаах дьахталлары киһи үгүстүк көрөр. Өссө чараас ырбаахыга түстэҕинэ кэм умуллар. Оттон тэлигириэйкэ, баата ыстаан үөдүйүөхтэриттэн кыым ити таҥастарга хатанара сэрэхтэнэн турар. Ботуу курдук халыҥ баатаҕа «саспыт» кыым көрүллүбэккэ хааллаҕына «көрдүгэннээн» сии сылдьар, онтон биир эмит түгэҥҥэ, салгын оонньоотоҕуна, өрө күөдьүйэн тахсыан сөп, оччоҕо дьэ тэмтэргэн буолар.
Кэпсээнтэн кэпсээн. Айдаҥҥа Тыккаай Ньукулай, удаарынньыктаабытын иһин, холкуос салалтата бэлэх биэрбит баата ыстаанын табах уотугар сиэтэн, бэйэтэ туспа араллаан тахсыбытын туһунан дьон күлсэн кэпсэтэллэр…
Арай, сааһыары кыһын, Өксөөн сарсыарда сугулааныгар баран испит… Утары Тыккаай Ньукулай, хайа эрэ ыаллар отторунан хачаллыбыттарыгар, дьоҕус соҕус от оҕотун, салҕамдьыга диэн атын сыарҕатыгар тиэйэн иһэрэ үһү… Өксөөн көртө, соһуйуон иһин, Тыккаайын баата ыстаанын буута буруолуур эбит, ону Ньукулай ойоҕолуу сиккиэр тыаллаах буолан бэйэтэ билбэккэ испит. Били, этэргэ дылы кэмниэ кэнэҕэс ыстааныгар хатанан көрдүгэннээн сии сылдьыбыт уоту тыал күөдьүтэн тэһэ сиэн этигэр тиийбитигэр биирдэ эрэ, өрө халахайдана түспүт… Өксөөн хаар ытыһан саба тутан умуруорсан көмөлөспүт. Төһө да кыл түгэнэ, кылгас кэм курдугун иһин хаппар куҥун син обургутук сиэппит. Хаамарыгар ыстаана аалан уһуннук эрэйдээбитэ үһү. Кэлин, ааһар ааспытын кэннэ дьахталлар: «Тыккаай, дьэ сүрүн сиргин сиэтэ сыспыккын…» – диэн дьээбэрэн күлсэллэрэ. Ньукулай: «Сыарҕабар тиэммит отум дьоҕус этэ, хата табахтаан баран отум үөһэ олорботохпун ээ, ыстааммыттан оппор кыым түспүтэ буоллар дьэ кырдьык да алдьархай тахсыахтаах этэ…» – диэн бэйэтин тэмтэргэнин кэпсии-кэпсии күлэрэ.
Эбэм хамсатын соппойорун быыһыгар:
– Ыаллыы нэһилиэктэртэн туох сонун иһиллэр, тугу биллиҥ-көрдүҥ? – диэн Өксөөнүттэн ыйытар.
– Улахан туох да сонун суох… Сурах хоту иһиттэххэ, «Сэссэлииһим суола» холкуос бэрэссэдээтэлин Борокуоппай Алампадьыыстабы үлэтиттэн устубуттар үһү. Үҥсүү баарын иһин куораттан боломуочунайдар тахса сылдьыбыттар дииллэр. Хоргуйан өлбүт холкуоһун дьонун түөрэтин «ыалдьан», эбэтэр араас оһолго өллүлэр диэн суруйан биэрэр киһи, туох эрэ «алҕаһа» билиннэҕэ, арылыннаҕа дии. Дьон хайа муҥун тулуйан сылдьыай, тыл хоноро, үчэһэ туолара диэн эмиэ баар баҕайыта, саарытын анньар «чобуолар» көһүннэхтэрэ, оннооҕор көстөн турар үрүҥү – хара, хараны – үрүҥ диэн үҥсэ сатааччылар үгүстэр буолбаат… Ол эрэн арыый «үөһээҥҥилэрбит» бука, хоргуйан өлбүтү – ыалдьан өлбүт диэбиккин диэн кирдиэхтэтээри тахсыбатылар ини арааһата, бэйэлэрэ дьону хоргуппатах «үтүө дойдуга» олорор аатыраарылар, – диэн Өксөөн урут улаханнык кэлэйэ сылдьыбыт киһи быһыытынан ахсарбатахтыы, сэҥээрбэтэхтии саҥарар. – Туох да суота-солуута суохха, хаста-хаста кырыммыттарай, хата кинилэр сололоро да бэрт… Алампадьыыстап бука туох эрэ лаппа улахан «дьиэгэ» арыллан түөрэҥнээтэ, туллаҥнаата ини, кини киһи.
– Кэбис, инньэ диэмэ, кини да киһи буоллаҕа, – эбээ үгэһинэн «эркин кулгаахтаныа» диэн дьаарханан саҥарар.
Өксөөн ийэтин саҥатыгар кыһаллыбат.
– Һэ, чэ хайа…
– Оннук-оннук, – Настааччыйа, сураҕы-садьыгы истэ, билэ-көрө сылдьар сэргэх аҕай дьахтар, күрэ балыһын саҥатыгар сөбүлэһэ охсор.
Эбээ тугу да хардарбат, табахтаан бүтэн, хамсатыгар «хаһаас» хаалларбыт өссө да ситэри тардыллан бүтэ илик табаҕын, тойон эрбэҕэр силлээн баттыалаан баран сиэбигэр уктан кээһэр уонна туран хаҥас өһүө тоһоҕотугар ыаҕайаҕа ыйаан аһыппыт сүөгэйдээх иһитин ситии быатыттан ылан остуолга аҕалан уурар, муос ытыгынан ытыйан арыылыыр.
Ытык тыаһа убаҕас сүөгэйгэ биир кэм сирдьигинии тыаһаан иһэн сотору хойдон бүтэҥитик куллургуур эрэ буолар. Ити тухары дьонум сээкэйи кэпсэтэн айахтара хам буолбат. Настаа Өксөөнүттэн сээкэйи бары сураһар, ыйыталаһар…
Сүөгэй – үөрүйэх илиигэ бэрт сотору арыыга кубулуйар, эбээ арыытын «бэйэтин киэнигэр уулаах барар» диэн, туспа иһиккэ, күөл ыраас уутугар ыгар, ытыһыгар мэкэчитэн таптайбахтыыр уонна мэчикээҥҥэ «пэс» гына быраҕар. Ити арыылаабыт арыытын аны кыынньарыахтаах, төбүрэҕин туһунан араарыахтаах, дьэ уонна бүтэһиктээх ыыс-араҕас буола дьэҥкирбит арыытын тоҥорон, мунньан нолуокка диэн туттарыахтаах.
Улахан Баһылай дьахталлар кэпсэтэллэригэр кыттыспат. Өссө Мундулуҥдаҕа эрдэҕинэ быстан хатарыммыт хатыҥыттан киллэрэн, оһох иннигэр олорон сүгэ уктанар. Баһыычаан убайын ыксатыгар тобуктаан олорон ону көрөр.
Улахан Баһылай дьээбэтэ киирдэҕинэ эмиэ көрүдьүөс киһи диэтэҕиҥ, уһанарын көрөн кыҥналлан олорор Баһыычаан диэки эмискэ иҥнэс гынаат:
– Баһыычаан, Холодоох кыыһын Хоборооһу таптыыгын дуо?! – диэн күлбэккэ хайаабакка, оттомноох аҕайдык ыйытар.
– Ы-һыы… – Баһыычаан маҥнай утаа, санаатыгар буолан, ыйытыы эмискэччитэ бэрдиттэн тута хоруйдуу, сөбүлэһэ охсор, онтон дьэ өй ылан Баһылайы харахтарын кэҥэтиэҕинэн кэҥэтэн саҥа көрбүт киһилии одуулуур: – Ээ, ту-туох диигин? – диир. Дьиэ иһинээҕи дьон бары күлсэн тоҕо барабыт.
– Сөө-өп, өйдөнөө-өр, ити аата таптыы-ыр эбит, – диэн Баһылай уолу хаадьылыырын кубулуппат.
– Кыра оҕону баран, ол-бу диэн… – эбээ ыамайы ыаһахтыылларын сөбүлээбэт.
Баһыычаан убайын дьээбэтигэр кыһаллыбат, өһүргэммэт. Баһылай сытыы быһаҕынан хаппыт хатыҥы эрилитэ кыһан күөдэллээбитин биир-биир ылан аһаҕас ааннаах оһоҕор быраҕар, уот бөһүөнэхтии кыһыллан, эриллэн тахсыбыт балык уорҕатын курдук көөбүллэри сонно тута тылыгар түһэрэн ылан түрдүгүнэччи сиирин көрөр, мэлдьи таһынан тахсан хаалар даба ырбаахытын эҥэлэйин ыстаанын иитин иһигэр симэн биэрэр.
– Кырдьык да, суорунаҥ тааһын буллуҥ дуо? – Баһылай Өксөөнтөн ыйытар.
– Бэҕэһээ Талыабай оҕонньор алдьаммыт суорунатын мэлииһэ ампаарын таһыгар аҕалан бырахпыт этэ, баран ылаарыый.
Баһылай аҥаар хараҕын симэн сүгэтин угун бэйэтиттэн арыый тэйиччи тутан эргичиҥнэтэн кыҥаан көрөр.
– Сэксэкэ ыйааһыныгар ыйаан тэҥнэниллиэ. Биир мөкөчүк, тэҥнээн аҕай кыладыйбыт тааһым сүтэн хаалбыт этэ, хайа ааттаах үөдэҥҥэ түспүтэ буолла, оҕолор оонньуу сылдьан от анныгар бырахпыттарын көрбөтөҕүм дуу. Ол эрэн көстүбэт этэ ээ. Сарсын ким солбуйарый?.. – диэн балтыттан салгыы ыйытар.
– Мытыйыс Маарыйата, Борускуолуун солбуйуохтара.
– Оо, ол оҕолорго оччоҕо ыйааһыннарын тааһын кыладыйан, тэҥнээн биэрдэххэ сатаныыһы, харах холооһунунан ыйыы үөрэммэтэх дьон наһаа туттан кээһиэхтэрэ. Сэмэн лааппытыгар баар ини, сибилигин бардахха сатаныыһы, – дии-дии Баһылай быһаҕын хаҥас өттүгэр эйэҥэлии сылдьар кыыныгар уктан, ньилбэгэр иилиллибит маһын сыыһын тэбэнэ-тэбэнэ, туран, барардыы оҥостор. Улар кынатынан, көөбүллээбит эрэдэһиннэрин кичэйэн сиппийэн биир сиргэ мунньан баран эһэкээнигэр биэрэр, онтон суппуун сонун кэтээт, нэк буолбут тииҥ бэргэһэтин төбөтүгэр уурунаат сып-сап, тиэтэйэ-саарайа тахсан барар.
Баһылай сарсын Сэксэкэ Сэмэнниин икки сыарҕалаах атынан Балаҕаччыттан Айдаҥ лааппытыгар сээкэй таһаҕас аҕала барыахтаахтар. Балаҕаччыга кэлбит маҥхааһай табаарын атыыһыт киһи Сэксэкэ баран тыырсар.
Дьон үксэ, дьахталлардыын кытта – табахсыт. Лааппыга кэлбит табаҕы сонно ылан бүтэрэн кээһэллэр, иэс суруйтарааччы да элбэх. Онон табах туох эрэ күндү ас курдук көрүллэр быһыылаах. Аһыыр ас ахтылынна да, үгэс курдук, табах эмиэ ахтыллар, «чаай, арыы, бурдук, ону кытта хайаан да табаах…» диэн буолан иһэр.
Кэпсэл хоту иһиттэххэ, Балаҕаччыга, Мэкчэкиирэп Уйбааннаах диэн ыалга кытай оҕонньоро, сэрии буолуон инниттэн, дьукаахтаһан олорор үһү. Балаҕаччы диэн ааттаах үс күөл баар, олору араартаан тус-туһунан ааттаталаабыттар: Угут Балаҕаччы, Орто Балаҕаччы уонна Уһук Балаҕаччы диэннэр. Калинин аатынан холкуос дэриэбинэтэ Орто Балаҕаччыга турар. Мэкчэкиирэптэр буоллаҕына Угут Балаҕаччыга олороллор. Дьукаахтара, кытай оҕонньоро табах үүннэрэр дьарыктааҕын туһунан кэпсэтэллэрин Быркылаахха кэлиэхпиттэн истэбин. Табаҕын отун ситтэҕинэ быһан ылан баайа-баайа атыылыыр үһү. Эбээ: «Били, кытай оҕонньорун табааҕына…» – диэн кэлээччи-барааччы дьонунан үлэһэн сэбирдэх табах ылларан тардар. «Оҕонньоруҥ үүннэрбитэ хатана сүрдээх ээ…» – эмээхсин кытайын табаҕын бэркэ хайгыыр. Аһара хабархайын, хатанын иһин үөт хаппыт хатырыгар булкуйан арыый сымсата түһэн баран соппойоллор, онон омук оҕонньорун табаҕа бэйэтин умнаһын, силиһин кытта кырбанан, онно эбии «хатырыгы-итириги» кытта холбоһон элбиир, уһуннук барар буолан эмиэ биир туспа үчүгэйдээх үһү. Дэҥ куораттан тахсыбыт киһи бөппүрүөскэ табахтаах буолар. Урут хамсалаах эрэ дьону көрө сылдьыбыт киһиэхэ ол туох эрэ ураты аҕай сонун көстүү курдук. Онтуларын «хортуосунай» табах диэн ааттыыллар. Тупсаҕай оҥоһуулаах, ойуулаах, суруктаах, анал хаатыгар эриэ дэхситик кэчигирээн угулла сылдьар бөппүрүөскэлэри көрөргө да астык, киһи, оҕо эрэ болҕомтотун тардыах айылаах.
Балаҕаччыга олорор кытай оҕонньоро ойоҕо да, оҕото да суох киһи. Быралгы этэринии «аттакылар аймахтара» үһү. Кытай кэннэ, биһиги эргин, хайа да кэлии, омук дьоно суохтар. Арай, дэҥ нуучча боломуочунайдара куораттан Балаҕаччыга тахса сылдьыбыт сурахтара иһиллэр. Нууччаны бэһиэччик диэн ааттыыллар…
Таска чэпчэки атах тыаһа сүүрэн тыбыгыраан кэлбит тыаһа иһилиннэ, сонно тута аан аһыллаатын кытта Ыстапаанньыйа уола Чоойун төбөтүгэр чомпой бэргэһэтин кэтэн аҥаардас ырбаахынан эрэ киирдэ.
Настааччыйа күөһүн булкуйа туран:
– Ыччаа… бу уолуо-а, сыгынньах чынайан эрдэҕин, – диир.
Баһыычаан бииргэ оонньуур доҕорун көрөн утары сүүрэн кэлэр, онтон өй ылан төннөн, тымтыгар саллан буһарбыт «хаһаас» итирин аҕалан биэрэр.
– Биһиги кү-күөс буһарына сылдьабыт, бо-борооску идэһэлэннибит, – диэн улахан сонунун кэпсии охсор.
– Сонноох сылдьыаххын тоом, тымныйан, аны ыалдьан хаалыаҥ дии, ийэҥ дьиэтигэр баар дуо? – эбээ Чоойунтан ыйытар.
Чоойун: «Эһиил оскуолаҕа үөрэнэ барабыы-ын…» – диэн куруук киэн тутта кэпсиир, сэттэтин ааспыт бэрт сытыы сирэйдээх-харахтаах олус диэн чобуо, чолохочуйбут уол.
– Баар, ханна барыай… – уол хоруйа үгэһинэн быһаччы соҕус.
Эбээ доҕоро өлүүлээн бэрсибит итирин быһыта тарда-тарда, бэрт минньигэстик айаҕын чамырҕатан амтаһыйан сии-сии, чомпой бэргэһэтин буодьутун аннынан турулус-ирилис көрө-истэ турар, сыгынах үөһэ икки илин атахтарыгар тэллэйи кумуччу тутан олорон кэбийэн мултугулдьутар дьирики курдук уолу көрөн сонньуйар, устунан күлэр.
Чоойун кытта төрөөбүтэ иккилэр. Маарыйа (Кутуйах) диэн биэстээх балтылаах, Лэгэнтэй диэн үстээх инилээх. Оҕолор аҕалара Саабынап Ыстапаан эбээ кэргэнэ Кудугуй оҕонньор бииргэ төрөөбүт Микиитэ диэн инитин уола. Ыстапаан сүөһү биригэдьиирэ – уһун күнү быһа, били, этэргэ дылы «өлөр да солото суох» түбүгүрэр (Ыстапаан кытта төрөөбүт быраата Ньукулай сэриигэ баран баран улаханнык сэймэктэнэн кэлэн, Балаҕаччы балыыһатыгар сытан өлөн турар). Кэргэнэ Ыстапаанньыйа, Арҕаа Кыргыдайтан кийиит кэлбит Кыһыччаан диэн киһи кыыһа. Мин Тээкиччэҕэ олорор эрдэхпинэ Ыстапаанньыйа ийэбэр кэлэн барааччы. Саабынапка кэргэн сүктэн, акка мэҥэстэн уол дойдутугар баран иһэн өтөхпүтүгэр таарыйан наҕылыччы чэйдээн, уһуннук олорон ирэ-хоро кэпсэтэн-ипсэтэн ааспыттарын үчүгэйдик өйдүүбүн. Ыстапаанньыйа эмиэ холкуостаах, сүрэх-бэлэс бөҕөтө дьахтар. Ийэм барахсаны кытары бэртиилэрин иһин, биир үксүн ол да иһин буолуо, ийэм дьүөгэтэ этэ диэммин, чугас киһим курдук көрөбүн, бэйэтэ да майгыта үчүгэйэ олус. Ортоһуор, дьулугурас уҥуохтаах, төп-төгүрүк сирэйдээх, арыы саһыл ыраас хааннаах, киһини көрдөр эрэ наар, биир кэм мичээрдии сылдьар үгэстээх. Уһун, ыас хара суһуоҕун мөлбөччү өрүнэн, эбэтэр кэтэҕэр эрийэн тупсаҕайдык туттаран кээстэҕинэ, отой кыыс оҕо курдук көрүҥнэнэр, эр дьон эрэ хараҕа хатаныах нарын, ис киирбэх сэбэрэлээх. Ыстапаанньыйа, арааһата, мин ийэбиттэн уонча сыл балыһа буолуо. Эмээхсиннээххэ, уруулара дьоҥҥо, быыс-арыт буллар эрэ, үгэһинэн мичээрдээбитинэн, унаарыччы көрбүтүнэн куруук киирэн тахсар.
Ыстапаан аҕата Микиитэ биир саас андаатар сир уйатын хаһа сылдьан, син киэҥ сири тибилийэн баран, уһугар, холлороон хайа диэки хайысхаламмытын билээри сыгынньах илиитин батары уган – уйаларын түгэҕэр хаатыйаланан олорор андаатардарга илиитин ыстатан улаханнык моһуогуран турар. Андаатар ытырдаҕына ол курдук иилистибитинэн ыйана сылдьар адьынаттаах. Муннун ытыртарбыт ыт ыйылыы-ыйылыы, тула холоруктуу-холоруктуу хайдах да илгистибитин иһин, дөбөҥнүк арахсан биэриэ диэн саараныма даҕаны: ыстаабыт сирэ сиирэ бардаҕына эбэтэр таба убахтаттаҕына биирдэ эрэ төлө ыһыктар, бэйэтигэр холооно суох киҥнээх харамай. Микиитэ илиитигэр бытырыыс курдук иилиллэн тахсыбыт андаатардары төһө да часкыйа-часкыйа сонно киэр илгитэлээбитин иһин, ол ыккардыгар улаханнык «убахтатан», уһуннук бадьыыһыран хойукка диэри эмтэммитэ.
Айдаҥҥа кэлиэхпититтэн Ыстапааннаах оҕолоро ааммытын саппаттар, күннэтэ оонньуур, аралдьыйар, сэргэхсийэр ыаллара биһиги. Баһыычаан да Ыстапаанньыйалаахха санаата эрэ киирэ-тахса сылдьар. Саабынаптар оҕолоро бары үтүктүспүт курдук табысхаан тириитэ чомпой бэргэһэлээхтэр. Ийэлэрэ иистэнньэҥ ахан дьахтар, эргэттэн-урбаттан даҕаны аттаран, ыамайдарыгар сөрү-сөп, дьип-дьап гына таҥас тигэттээн кэтэрдэр. Оҕолор чомпой бэргэһэлэрэ бороҥ табысхаан тириитэ, арай, буодьута сиппит үрүҥ табысхаан «арбаҕаһыттан» тигиллибитэ эриэ дэхситик, тупсаҕай баҕайытык көстөр.
Кыра киһи Лэгэй хаамара бытаан, ол иһин Чоойун инитин сүгэн баран икки дьиэ ыккардыгар күн аайы орох тэбэн сүүрэн ыһыллаҥхайданар. Бары суксуруспутунан, бэйэ-бэйэлэрин батыаккалаһан киирэн кэлэллэр. Ардыгар ол курдук сүксүбүтүнэн, килбигийбит ыалдьыттыы, аан чанчыгар тураллар. Ону көрөн Баһылай: «Ааккыт-суолгут кимнээх диэн дьоҥҥутуй, хантан сылдьар оҕолоргутуй?..» – диэн билбэтэҕэ буолан кыра ыамайдары дьээбэлиир.
Эбээ, оҕолор киирдилэр да, бары чомпой бэргэһэлээхтэрин иһин: «Оок, Чомпойдор кэллилэр, үөһэ-аллара туруҥ эрэ…» – диир. Кэлин, биһиги дьиэ иһинээҕилэр бары даҕаны: «Чомпойдор киирдилэр… Чомпойдор бардылар…» – диир үгэстэннибит.
– Аҕаҥ үлэтигэр ойбута ыраатта ини? – Настааччыйа ыйытар.
– Барбыта… атынан барбыта…
– Хайа, оттон бу балтылаах иниҥ?..
– Дьиэлэригэр.
– Тоҕо хааллылар?..
– Маарыйа ийэм куллуку сирийэрин көрөр.
– Лэгэйиҥ?..
– Утуйа сытар.
– Утуйа сытар даа!.. – Настааччыйа улаханнык соһуйбут киһилии саҥа аллайар. – Ол, күн баччатыгар диэри утуйан оҥторо сытар киһи баар буолар үһү дуо?..
– Баар бөҕө буо… Бэйэтэ билэ сытара буолуо, төһөҕө диэри утуйарын, – Чоойун иэмэ-дьаама суох, уустук соҕустук хоруйдуур.
Эмээхсин таска тахсан, ыаҕаска борооску этин, эмиэ да ис-үөс оҕотун уган киллэрэр:
– Мэ тоом, Чоойун, маны ийэҕэр таһааран биэр, дьоҕойон биирдэ сииргитигэр, амсайыыга, – диэн кэһиитин биэрэр.
Чоойун үөрэ-көтө астаах ыаҕаһын ситии быатыттан ылан тахсыах курдук гынан эрдэҕинэ, эбээ кыра уолу санныттан тардан тохтотон баран, көхөттөн Баһыычаан сонун ылан кэтэрдэр.
– Сыгынньах сылдьыма, соҥҥун бүрүнэ сырыт! – диэн хайыы-сахха сүүрэн ыраатан эрэр уолга ыһыытыыр. – Хата бэргэһэтин умнубатынан бэрт ээ…
Аан тутааҕын тутан турбут эбэтин хонноҕун аннынан быкпыт Баһыычаан:
– Тө-төннөөр!!. – диэн муҥунан хаһыытыыр.
Баһылай наһаа уһаабата, сотору соругун ситэн кэллэ.
– Халлаан бу хаһан хаардыыра буолуой, айабыын, – диэн, кырдьыга да, аныаха диэри кыайан нэмийэн астык соҕустук хаардыы илик халлаанын сөхпүтүнэн, мөҕүттүбүтүнэн киирэр.
– Кэмэ кэллэҕинэ түһүө буоллаҕа, – эбээ буспут күөһүн кытыыга тарда-тарда хоруйдуур.
– Чоргута сүрдээх, күһүн син ыраатта да күттүөннээх хаар түһэ илик. Күөл мууһа тоҥон хата ыраатта, ойбон тэһэ сылдьан көрдөххө муус мэнээк халыҥаабыт.
– Кырдьык оннук ээ, сүрдээҕин халыҥаабыт, бэл көлөлөөх киһи туох да сээбэҥнээһинэ суох күөл кытыытынан, кутатынан кытта хайа баҕарар хаамтарыыһы, – диэн мин дьонум кэпсэтэллэригэр кыттыһабын.
– Бу курдук тоҥоруулаах дьыл буоллаҕына, хата, аны саас куйуурдаан сиэхпит, – Настааччыйа үгэһинэн, хайа баҕарар уустук түгэҥҥэ, наар үчүгэй өттүн, өрүтүн эрэ булан саҥарар.
– Били, куйуурдьут баҕайы дьон, – диир эбэм. Настаа күлэр.
– Уу, биһиги Баһылайдыын, хайа саас этэй, ол дьыл тоҥорбут да этэ, Күһээбиккэ куйуурдуу бара сылдьыбыппыт дии. Манчыыктаабыкка дылы бэрт эмис соболоох эрээри, саҥаттан саҥа ойбону тэстэххэ эрэ балыгын өлүүлээн бэрсэр күөл мууһун алларыытыгар киһи эстэр, тутайар да буолар эбит этэ, – диэн Настаа чахчы саллыбыт суолун санаан, мэктиэтигэр чыпчырынан, баһын быһа илгистэн ылар.
– Ойбону сатаан алларар киһи алларар, бэйэтэ туспа үөрүйэхтээх, сатабыллаах, – диир эбээ. – Биир кэм бадалайдаан, аҕарааннаан алларбаккын. Тура күүс тугу да быһаарбат, ити Киспэ, Талыабай оҕонньоттор дьэ анньыыһыт барахсаттар буолааччылар, көрүөх бэтэрээ өттүнэ күрдүргэтэн, курдурҕатан кээһээччилэр ээ.
Мин испэр «ол иһин да муҥхаҕа Киспэлээх Талыабай наар анньыыһытынан сылдьыбыттар эбит» дии саныыбын. Төһө да күһүҥҥү күрэх муҥхатын саҕана күөл мууһа чарааһын иһин, анньыыһыт дьон сатабыллаах туттуулара-хаптыылара онно да көстөрө, тааҕы-таах, били этэргэ дылы «тэһэ анньа-анньа» бара тураллара. Оттон туона саҕана, саас кыайыгас-хотугас анньыыһыттар бааллара – улахан абырал. Анньыыһыт дьон «туох эрэ курдук» ытыктана көрүллэллэр…
Хаар чарааһын иһин Баһылай уларын туһаҕын эһэ илик. Үнүр биир күн үс токутары ылан кэлтэ. Ол иннинэ хас да хабдьыны, биир хара улары аҕалбыта. Табысхааны син мэнээк бултаата. Баһылайбыт булдун, күрэхпит муҥхатын балыгын солбуйан сиибит, онно эбии сүөһүлэрбит барахсаттар үүттээх буоланнар – үрүҥнээх чэй, күннэтэ күөрчэх сиэн абыранныбыт.
Талах чааркааныттан ылбыт бэлиэлээҕин Баһылай таҥастаан баран лааппыга туттарар. Кэлин соло булан сиригэр барбатаҕа хас да хонно. Дьиҥинэн Арыылаах Бэрэтэ дьиэ таһа, чугас сир, киһи быыс-арыт булан күннэтэ да бара сылдьыан сөп эрээри, бэл онно да көстөр соло суох буолан хаалар. Мин Баһылай олорор күөлбүт куруҥар табысхааҥҥа ииппит туһахтарын хаста да көрбүтүм. Өҥө-түүтэ сиппит куобах кыл туһахха иҥнэн, тэптиргэҕэ ыйанан, ыраахтан кылбайан турара оҕо киһи санаатын сэргэхситэрэ кэмнээх буолуо дуо. Өссө биирдэ Оҕонньор Уҥуоҕун өтөҕөр бугул тэбэн ииппит чааркааныгар муҥур иҥнибитин ылан кэлбитим. Чааркааммын урут хайдах турбутун курдук хат ииппитим. Ол нөҥүө күнүгэр Баһылай, отун ыйаан кэлэн иһэн, мин ииппит чааркааммыттан атыыр бэлиэлээҕи араарбыт этэ: «Аана ииппит чааркааныгар бэлиэлээх түүнүнэн иҥнибит, бэйи, итинтиҥ да иҥнэр киһитигэр иҥнэр, киирэр киһитигэр киирэр…» – диэн саҥа-иҥэ буолта.
Кыдыбыл күөлүн диэки ииппит сохсолорун Баһылай бэйэтэ көрөр, мин ол эҥээр сылдьыбаппын. Настаа биһикки от тиэйэр сирбититтэн отой туора, халты сытар күөл.
Сураҕын иһиттэххэ, оҕонньоттор, оҕолор дьиэ таһыттан куобаҕы биирдиилээн эмэ син ылаллар быһыылаах. Бэҕэһээ, эбэттэн (Арыылааҕы үксүн харыс тылынан ханалытан ааттыырбыт) от тиэйэн истэхпитинэ Ньохо Миитэрэй уола Сахаарка икки табысхааны атахтарыттан талаҕынан эрийэн баран сүгэн иилиҥкэйдэтэн иһэрэ. Сахаарка – обургу уол, миигиттэн эрэ арыый балыс, бултуйан, сэгэччи мичээрдээн үөрбүт ахан этэ.
Огдооччуйа Быркылааҕыттан отун ыйаан хойут кэлэр үгэстээх, ол иһин биһиги күөспүтүн хоторунан аһаатыбыт. Идэһэ тиэрэ көтүллүбүт күнэ – дьоро күн, сайыны билбит сүөһү минэ да барар. Кэрчик-кэрчик бөдөҥ кырбаһынан буспут эти тэлэкэлии быһа-быһа тотуохпутугар диэри сиибит. Баһылай мөскүөм эти тииһигэр ытыран олорон, ууннары тарда-тарда, сытыы быһаҕынан быһа сотор. Туораттан көрөн олорор киһиэхэ, санааҕар уоһун тэлиэх да курдук. Маҥнай утаа саҥаиҥэ мэлийэр, айах тыаһа ньамыргыыра, миин иһиллэн сыпсырыллара эрэ иһиллэр. Биэрэ ынчыктыы-ынчыктыы борооскутун иҥиирдээх этин тардыалаһар, дьиэ иһэ хото сылыйан тириппит-хоруппут, муннун төбөтүгэр кып-кыра таммах оҕолоро быдьыгыраан тахсыбыттар, баттаҕа ыһыллан сүүһүгэр түспүтүн кыракый тарбахтарынан хаһыйан илдьэн кулгаахтарын кэннигэр кыбытар.
– Оһохпут барахсан үрэн кээспитэ тоҕо бэрдэй, эбиллибэтэҕэ даҕаны ээ… абыта-аа, – дии-дии эбээ санныгар быраҕынан олорбут сиидэс былаатынан сүүһүн көлөһүнүн соттор.
– Итийдэ ээ… халлаан да былытырыах курдук буолбут, түүн хата хаардыыра буолуо, – диир Настааччыйа.
Баһылай дьонун саҥатын истэн:
– Сылыйаары гыннаҕа, хата, дьэ хаардыаҕа, хайа муҥун.
– Сарсын баран баран, нөҥүө күнүгэр, хонон баран кэлэҕит дуо? – диэн мин Баһылайтан ыйытабын.
– Хонон. Сэксэкэ – бытаан, бырыынчык ахсааннаах, тардылыктаах соҕус киһи буолааччы, тугун эмиэ түүннэри айаннаан хоочугуратыахпытый. Иккиэн да ытыы сытар оҕобут, сайыһа хаалар ойохпут суох дьоммут… Арыылаахпыт туһахтара көрүллүбэтэхтэрэ ыраатта, чааркааҥҥа биир эмэ бэлиэлээх иҥнибитин кутуйах-итийэх, сиэҥ да сиир ини… Хата, Аана сарсын баран көрөн да кэлбэккин ээ, – диир Баһылай.
Мин, эгэ эрэ, туһах көрө бараары үөрэн сэгэс гына түһэбин:
– Көрөн буоллаҕа, – сөбүлэһэ охсобун, онтон от тиэйиэхтээхпин санаан: – Ээ, оттон оппут тиэйиитэ… – Настааччыйа диэки ыйыппыттыы көрөбүн.
– Бардаҕыҥ дии, холкуостаах киһи буоллаххыный, сарсын мин бэйэм икки оҕуһунан сылдьыам, – Настаа быһаара охсор.
– Эбэтэр от тиэйэн кэлэн баран дуу? – диэн мунаарабын.
– Сарсыардаттан бараар, кэлин туһах да, чааркаан да мэнээк эппитим, күн да кылгас, сээкэйи бадьыыстаһаҥҥын хойутуоҥ, халлаан сырдык эрдэҕинэ ыксаабакка күөлгүн эргийэн, көрөн кэллэҕиҥ дии, биир эмит табысхаан ама бу чоргуга иҥиннэ ини, туһахтар көрүллүбэтэхтэрэ ыраатта, тэптиргэ буолан, сиэҥ эрэ сиэбэт диэн наһаа уһатан кээстибит… Туһахтаргын көрөн-истэн иитэлээр. Алыс чаачахайдаммыты, кэбирээбити хат иитэн боодьустаһа сатаайаҕын, саҥардаар, ол тураллар, – диэн Баһылай оронун үрдүгэр тоһоҕоҕо иилиллибит, түмүллүбүт бэлэм туһахтар диэки сэҥийэтинэн ыйар.
– Тэптиргэ туһаҕын, сэрэх муҥутаан, суор сиэбэт ини доҕор, – Настаа Баһылай диэки ыйыппыттыы көрөр.
– Ардыгар кыайан тэйгэйбэккэ, маһы эҥин эрийэ көтөн хайаан, өттүгэстээн хаалааччы, оччоҕо дьэ «хара сонноохтор» сонно ый-күн ыһыаҕа оҥороллор.
– Ха-хара сонноохтор диэн кимнээҕий? – Баһыычаан токкоолоһор.
– Суордары этэбин тоҕойуом, – Баһылай уолга быһаарар.
– Оттон бэлиэлээх иҥнэ сытарын таба харахтаатаҕына суор сиирэ буолуо дуо? – диэн ыйытабын.
– Бэлиэлээҕи суор сиэбитин бачча сааспар диэри көрө да, истэ да иликпин, тоҕо эбитэ буолла: этин сирэрэ дуу, ол эрэн оннооҕор буолуох сытыйбыт-ымыйбыт араас собулҕаны үссэнэр «күтүр» наһаа чымаадымсыйбата ини, тоҕо тоҥсуйбата эбитэ буолла, дьикти… Хата ол оннугар хаххан баар – тугу да ордорбот… Суор бэйэтэ да чааркаан иитиллибит көҥдөйүттэн, бугулуттан сүрдээҕин куттанар ээ, кини обургу, сэрэх муҥутаан, дэлэ буолуо дуо, элиэтээн, эргийэ көтөн эҥкээрэн-эҥкээрэн баран баран хаалар, чугаһаабат. Хатырык көҥдөйгө иҥнибит тииҥ, көҥдөйүн үлтү ыһан баран, таска да өлө сытар буоллаҕына бэл тыытааччыта суох. Дьиҥинэн тииҥ этин суор сиир бөҕө буоллаҕа, бэл киһи ас оҥостор булдун.
– Кырынааһы – ыытын сөбүлээбэтэ буолуо, – Настаа бэйэтин санаатын этэр.
– Туох билиэй, күтүр өстөөҕү, – диир Баһылай. – Ити, бу эргин сылдьар, өрдөөҕүттэн дойду оҥостубут икки кырдьаҕас суор бааллар, быыс-арыт туттардылар эрэ куобаҕы мэлдьи мэлитэллэр. Туох да сүрдээх «тииҥ мэйии» өйдөөх көтөрдөр. Мундулуҥдаҕа барыахпыт иннинэ, тэптиргэҕэ кыайан ыйамматах табысхаан баар буолла да, кэннибиттэн суолбун бата сылдьан сиэн кэбиһээччилэр; намыһахтык тэйгэйбит куобаҕы кытта, аллараттан ыстаҥхалаан тобулу тоҥсуйар адьынаттаммыттар этэ. Кэлин, уоран аһыыр албастарын өссө сайыннаран иһиэх курдуктара, отой туох да сүрдээх сиэмэх көтөрдөр. Билигин, хата, ама соҕустар дии.
Үнүр хомсомуоллар мунньахтарыгар бара сылдьыбытым. Мунньахтарыгар уон түөртэрин туола иликтэри киллэрбэттэр, ол иһин ыамайдар бөдөҥ оҕолор тугу кэпсэтэллэрин истэ, билэ-көрө сатаан, сэмээр ааны сэгэтэн өҥөҥнөһө сылдьаллара. Мин хойутаан тиийбиппэр кыра уолаттар: «Эн уон түөркүн туолбутуҥ дуо?!» – дии-дии ыххайан түһэн, хата, сүрдээхтэрэ. Олор истэригэр, били, бэҕэһээ икки табысхааны сүгэн намылытан иһэр Сахаарка баара. Кини туһаҕар иҥнибит уонча куобаҕын суордар тугун да ордорбокко, түөрэтин тоҥсуйбуттарын доҕотторугар абара-сатара кэпсиирэ.
– Суордар Сахаарка табысхаанын үксүн сиэбиттэр үһү, ааспыкка уол инньэ диэн эрэрэ, – ааһан иһэн үһүтаамах курдук истибит сонуммун дьоммор кэпсиибин.
– Онтон ол… Ол дьон бултарыгар аралдьыйан биһиги диэки биллибэттэр эбит оччоҕо. Оҕолор барахсаттар тэптиргэлэрин сатаан ииппэттэрэ да буолуо, намыһах эҥин гынан кээһэн эрдэхтэрэ.
– Бэҕэһээ икки табысхааны сүгэн иһэр этэ, – диир Настааччыйа.
– Эрэй, кыһалҕа туохха үөрэппэтэҕэ баарай, сиэбэттэрин курдук бооччойо үөрэннэҕэ дии, – диир Баһылай. – Суор туох да сүрдээх аһара сэрэх көтөр, эн кинитээҕэр өссө ордук оҕуруктаах албастаах буоллаххына сатанар, оччоҕуна эрэ тугу эмэни бултуйаҕын. Булду бултуурга барытыгар оннук, холобура саһыл баар – дьэ өйдөөх харамай, дэлэҕэ да ньуолбары, киитэрэйи эрэ барытын албын, түөкүн саһылга тэҥниэхтэрэ, холуохтара дуо. Хара тыа маанылаах харамайын саһылы – чахчы улахан булчут эрэ дьон хото бултууллар. Сорсуннаах, байанайдаах, өлгөмнүк бултуур булчуттар туох да сүрдээх мындыр буолаллар. Чулуу сонордьуттар – дьиҥнээх айылҕа оҕолоро, «сир түннүгэ» дьон.
Мин Баһылай кэпсиирин бэркэ сэҥээрэн, болҕойон истэн олорон тугу ордук дьиктиргээбиппин, туохха мунаарбыппын хат-хат тоһоҕолоон, билэ-көрө сатаан ыйытар үгэспинэн:
– Тоҕо ити өйдөөҕү, мындыры эрэ барытын «тииҥ мэйии», оттон акаарыны, өйүн тута илиги барытын «улар мэйии» дииллэрий? – диэн ыйытабын.
Баһылай, итиитин иһин сойутаары, бүлүүһэҕэ куттубут чэйин харахтарын симириктэтэ-симириктэтэ сыпсырыйан иһэр, онтон:
– Тииҥ мэйиитэ элбэх, баһын иһэ барыта мэйии, ол иһин мэйиитэ элбэҕи – өйдөөххө холууллар. Оттон улар мэйиитэ, бэйэҥ да көрдүҥ ини, туох да дуона суох, ол иһин мэйиитэ аҕыйаҕы – өйө суохха тэҥнииллэр.
Этиэх эппитин кэннэ санаан көрдөххө кырдьык да оннук эбит. Улар төбөтө бэйэтигэр сөп эрээри – мэйиитэ ол төбөтүгэр холооно суох кыра, баара-суоҕа киһи тойон эрбэҕин тыҥыраҕын саҕа эрэ буолар, онтон атына, мэйиитин тулата барыта көмүрүө. Дьэ, кырдьык да, киһи сөҕүөн курдук дьикти. Тоҕо, айылҕа улары ити айылаах кыра мэйиилээх гына айбыта буолла. Бэл өйүн тута илик уончалаах оҕону «улар мэйии» сааһыгар, кэмигэр сылдьар дииллэр.
Баһылай чэйин иһэн олорбохтуу түһэн баран:
– Чэ, ол эрэн тыл дэгэтигэр эрэ ити курдук уос номоҕо үөскээтэҕэ. Мас көтөрө кыра да мэйиилээҕин иһин, соччо акаарыта суох көтөр буоллаҕа буолуо ээ: уйа туттан, сымыыт баттаан, тэһэн, олоҕун сатабыллаахтык салгыыр көтөрү ама туох диэн өйө суохха холуоххунуй. Аны тэһиилэрэ киирдэҕинэ дьэ сэрэх көтөрдөр диэн кинилэр, ордук ити куртуйах барыкаас барыҥныыры көрдөр эрэ суолун сонно сойутар.
– О-оттон тииҥ кырдьык өйдөөх дуу? – Баһыычаан убайа кэпсиирин, сүүһүн аннынан сүргүччү көрөн, бэрт болҕомтолоохтук истэн олорон ыйытар.
– Тыый, өйдөөх бөҕө буоллаҕа. Тииҥ барахсан чөрөҥөлөөн, чэрэҥэлээн өйдөөх да буолан бу айылаах түптэлэс бытарҕан биһиги Сахабыт сирин ханна да суох хабараан тымныытын тулуйан, урааннаах уһун кыһыны быһа сүүрэн-көтөн, күн солото суох түбүгүрэн – этэҥҥэ кыстаан, сай барахсаҥҥа тиийэр буоллаҕа… Былыр да, быйыл да, ол аата урут да, билигин да – үлэһит, сүрэхтээх-бэлэстээх эрэ киһи санаа хоту олоҕу олорор. Онон эн, Баһыычаан, эмиэ үлэ буолла да, тугу соруйдулар да истэн, улгумнук, тута толорон, харса суох түһүнэн иһиэхтээххин, – Баһылай этииттэн этиитин бэрт сатабыллаахтык, тупсаҕайдык ситимнээн, сүбэ-ама тыллара гынан эргитэн кыра уолу үөрэтэр.
Баһыычаан кэтэҕин тарбана-тарбана турулус-ирилис көрөр, сирэйин аһыы баҕайытык туттар: төбөтүн иһигэр араас эгэлгэ санаалар киирэллэр быһыылаах, син сээкэйи «буһаран» эрдэҕэ.
Дьэ ити курдук, кэпсэл-ипсэл буолан, идэһэбит маҥнайгы күөһүн тото-хана аһаан бүтэбит.
Баһылай кулуупка икки оҕуһунан саһаан тиэйэ Быркылаахтаата. Ааҕар балаҕан сирэй оһохторо оттук маһы таах үрэ тураллар, онон саһаан күн аайы таһыллар. Икки сыарҕа мас тук буолбат. Үнүр Өксөөн: «Эһиил тэрилтэ дьиэлэрин оһохторун барытын саҥа оһоҕунан отой хайаан да солбуйдахха сатанар…» – диэн эрэрэ. Кэтэх ыаллар эмиэ биһиги курдук оһохтонноллор абыраныах этилэр. Ордук кыра оҕолоох, кырдьаҕас, аһаах дьонноох ыаллар. Улахан тымныылар түстэхтэринэ сирэй оһоҕу төһө да харыыта суох хаалаабытыҥ иһин син биир тымныы, сонно тутатына эрэ илгийэ түһэн баран маһа суҕараата, суоһа уоһунна да тута тымныйбытынан барар. Киэҥ ураа сылааһы бүтүннүү таска утааран кээһэр. Түптэлэс буркуҥҥа сэнэх, тонуктаах таҥаһа-саба суох, күн аайы хам аччык кэриэтэ сылдьар, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан олорор дьон тоҥуу хаары оймоон оттук мас кэрдинэллэрэ сыанан, арыынан аҕаабат суол.
Аттыы, сыҥаһалыы сылдьар ыамайдаах дьахталлар дьиэлэрэ тымныытыттан оҕолоро ыалдьаллар, устунан бэргээн, эмп-томп да суоҕа бэрдиттэн «төннөллөрө» да баар суол. Кыһын кэллэр эрэ – ол нэһилиэккэ хайа эрэ дьахтар оҕото тымныйан ыалдьан аҕыйах хоноохтоон хаалаахтаабыт, бу нэһилиэккэ хайа эрэ ыаллар оҕолоро улаханнык ыалдьан баран, арыый да бэттэх кэлэн иһэн, сыыстаран, эмискэ бэргээн «бараахтаабыт» диэн сурахтар иһиллибитинэн бараллар. Ньулдьаҕай, балчыр ыамайдар муҥнаахтар хаһан куруук көтөххө сылдьыахтарай, сиргэ түһэн оонньууллара, тымныы муостаҕа сыылаҥхайдыыллара ханна барыай. Отой уу кыһыл оҕолоохтор балаҕаннарын үөһэ өттө арыый сылааһын туһанан биһиктэрин, бээлэлэрин дьиэ өһүөтүгэр чугаһата ыйаан, кыраларын онно сытыара сатыыллар. Эмиийдээх, иринньэх оҕолоох ыалга тымныы балаҕан диэн иэдээн. Ыалдьыбыт оҕо, улахан да киһи аны эмтэниэн иһин биэлсэр, луохтуур тиийбэтэ, ыраахтара бэрдэ, олоруҥ да эмтэрэ-томторо суоҕа, кэмчитэ сыттаҕа. Аһааҕырбыт дьон бэйэлэрэ тугу сатыылларынан, билэллэринэн араастаан эмтэнэн дуомнаммыта буолаллар. Били, этэргэ дылы, ыалдьыбыт киһи муҥнаах дьылҕата «таҥара илиитин иһигэр киирэр».
Сэрии да кэмигэр дьахталлар – хат, ыарахан буолаллара элбэх эрээри, этэҥҥэ, кылбардык оҕолонооччута тоҕо эрэ аҕыйах. Сыраны-сылбаны быһар, күүһү-күдэҕи эһэр, утуйар ууну умнан туран күүстээх үлэни үлэлиир, тиийиммэт-түгэммэт ыар олохтоох дьахтар эрэйдээх оҕото сатаммата, «оҕо куоттарара» үгүс. Өссө ордук абата диэн баар – хастыы да оҕону күн сирин көрдөрөн баран, ол ыамайдара, харайбыттарын, бүөбэйдээбиттэрин ахан кэннэ, саҥа бороохтуйан иһэннэр, дьоннорун бэйэлэригэр убаан, муннуларын бүөтэ, сүрэхтэрин чопчута буолан ымманытан ахан бараннар, кырыыстаах кыраабытын курдук, утуу-субуу өлөн, «төннөн» хаалаахтыыллар. Ол барыта тиийиммэт-түгэммэт олох ыар охсуута. Уончалыы оҕону төрөтө-төрөтө биир, икки эрэ оҕолоох хаалбыт ыаллар элбэхтэр.
Эбэм, айылҕата биэрбит дьарыгынан, баар батарбата бэрт буоллаҕа, «бүргэс – саппыйа иһигэр батан сылдьыбат», бэйэтэ ис-иһиттэн баҕаран отоһуттуур. Эдэр эрдэҕиттэн, истибитин, билбитин-көрбүтүн барытын хаппар өйүгэр хатыы сылдьар сир түннүгэ, мындыр кырдьаҕас. Туох, ханнык от хайа ыарыыга туһалыырын, ол ото хайа кэмҥэ хомулларын, хайдах хатарыллан, төһө кэмнэнэн иһиллэрин эҥинин эт өйүгэр тута сылдьар. Сурунуон, бэлиэтэниэн иһин үөрэҕэ суох. Дьахталлар, эмээхситтэр оҕолоро ыарыйдаҕына, бэйэлэрэ аһааҕырдахтарына, үлэҕэ-хамнаска сылдьан сыыһа-халты туттан дэҥ-оһол да таҕыстаҕына, баас-үүт кыайан оһон-иҥэн биэрбэтэҕинэ, сэтэрээтэҕинэ – эмээхсинтэн ыйыталаһан, сүбэлэтэн-амалатан, эмтэтэн-томтотон бараллар. Ыарыыларыгар сөптөөх от эмтээх буоллаҕына биэрэн ыытар, эмэ кырдьык да туһалыыр. Махтал тылын этэр эмэн да, эдэр да элбэх. Өссө биир эмит чахчы ыксаабыт, «чэлкэҕирбит» киһини кистии-саба хаанныыр, оттон түөнү уот харахха таба ууран абырыырын туһунан этэ да барыллыбат. Ыһыах кэмин саҕана, бэйэтэ этэринии «киһи хаана убаатаҕына», бэс ыйыгар, от-мас сир уутун иһэн силигилии тыллан ситэн эрдэҕинэ ордук хаанныыр. Отоһуттуура, түөннүүрэ эҥинэ барыта чып кистэл, саҥа былаас дьоно араас хаанньыты, илбииһити, удаҕамсыйыыны, ойуунумсуйууну сөбүлээбэттэр, биллэхтэринэ, иһиттэхтэринэ эдэри эдэр, кырдьаҕаһы кырдьаҕас диэбэккэ улаханнык дибдийиэхтэрин, кирдиэлэтиэхтэрин сөп.
Эмээхсин Мундулуҥдаҕа олорон хомуйбут эмтээх отторун көһөн кэлбиппит кэннэ, кэлин бэйэтэ бара сылдьан түөрэтин аҕалта. Сайын от үлэтигэр солото суох сылдьыбыт буоламмын өссө көрбөт, билбэт да эбиппин: араас, тус-туһунан суол элбэх оту хомуйан хатарбыт этэ. Ампаарга, балаҕан дьиэҕэ тахса сылдьан көрдөххө: өһүө, сэбиргэнэ тоһоҕото барыта түрдьэлэнэ эриллибит эгэлгэ хаппыт отунан симэнэн турара.
Дьон ыарытыйар, санааҕа-онооҕо ылларар кэмнэригэр – эмтиир, сүбэ-ама буолар, түс-бас тыллаах, ытыктанар кырдьаҕастаах буоллахтарына – дурдалаах-хаххалаах курдук сананаллар. Киһи диэн аҥаардас санаанан эрэ салайтарар, олох олорор айылгылаах…
Баһылай саһаан тиэйэ бартын кэннэ Настааччыйа биһикки далга турар оҕустарбытын сып-сап көлүйэн, Арыылаахпыт уҥуор от тиэйэ таҥкырчахтаттыбыт. Көлөлөрбүтүн баран иһэн ойбоҥҥо уулатан ааһабыт…
Халлаан былытырда, киэһэнэн өссө тыалланна, устунан нуһараҥнаан салгын сылыйда, бэҕэһээ, иллэрээ күннээҕитэ тымныйан сырылаппытын букатын мэлдьэһэн кэбистэ.
Оппутун тиэйэн төннөрбүтүгэр, күн кылгаан боруорсуйан да буолуо, биир күрүс халыҥ былыт сайыҥҥы ардах былытыныы лүҥкүрэ ыаһырда. Быйыл хаара чарааһа дьикти күһүннэх дьыл кэллэ.
Оҕуспун, Ураанньыны, миинэн бэйэтин дьаалатынан айаннатабын, көлөлөр төннөллөрүгэр, хотонноругар тиийэ охсоору, айаннара сыыдамсыйар, хаһаалара чугаһаатаҕын аайы хааман-сиимэн таһынньахтатыы. Кинилэр да эрдэ тиийэн сынньаныахтарын, аһыахтарын баҕаран эрдэхтэрэ.
Ийэ айылҕа барахсан айбыта дьэ дьикти ээ, мин испэр «сылгы да, ынах да сүөһү ити хайдах аҥаардас сулумах уунан уонна отунан эрэ үссэнэн сылдьаллара буолуой» дии саныыбын. Дьиҥинэн, омос санаатахха, сүөһү киһиттэн туох да улахан уратыта суохха дылы – икки атахтаах курдук эттээх-сииннээх, сүүрэр хааннаах, тэбэр сүрэхтээх, харахтаах, бүөрдээх, быардаах, тыынар тыҥалаах уонна баран аҥаардас отунан эрэ аһаан, сөп буолан, дуоһуйуу диэн. Өссө, аһара баран, ол аҥаардас отторугар мөскөччү уойар буоллахтара – дьэ дьикти!.. Киһи оту сиэн хайдах да тыыннаах сылдьыбат бэйэтэ буоллаҕа. Кырдьык да, киһи эрэ сөҕүөн курдук, айылҕа барахсан уустаан-ураннаан, суол-суол аттаран, наардаан, бу – маннык буолуохтаах, ити – итинник айылгыланыахтаах диэн дьэ сатаан мындырдаан айар-тутар да буолар эбит!.. Сөрү диэн сөҕөҕүн, бэри диэн бэркиһиигин эрэ… Биһиги, көннөрү дьон итини буолуох буолуохтааҕын курдук санаан ситэри өйдөөбөппүт, күннээҕинэн эрэ күнү кээрэтэбит. Дьиҥинэн олох олоруу диэн хайдахтаах курдук дьиктиний!.. Хас саҥа күн үүннэҕин ахсын – аны хаһан да хатыламматы, иккистээн эргийбэти, араас «сүдү» дьиктилэри киһи элбэҕи, эгэлгэни даҕаны көрөр, харахтыыр буоллаҕа… Ол ону бары силигин ситэри сыныйан сэҥээрээччи ахсааннаах. Биһиги баһыйар үгүспүт, барыбыт даҕаны, күндү күммүтүн-дьылбытын күннээҕи, хаһан да бүппэт түбүккэ үтүрүйтэрбит, бүтэй эттээх-сииннээх, «үһүс» харахпыт сабыллыбыт, «алтыс» билгэбит симэлийбит муҥнаахтарбыт…
Мин оҕуһум үрдүттэн, оол курдук, борукка харааран көстөр күөлүм арыытын одуулаһабын. Арыы тэҥкэ тииттэрэ киһи хараҕын баайан, эмиэ да бөдөҥөөн кэлэр, эмиэ да оччоон хаалар курдуктар. Тутууга барыан сөптөөх лиҥкинэспит бөдөҥ тиит мастар баһаан үүммүттэр. Ол эрэн олору ким да кэрдибэт, эбэ арыытын кэрэ киэргэлэ буолан, сайынын хараара көҕөрөн, хойуу туораахтаах баай лабааларын намылытан, наскытан, киһи эрэ болҕомтотун тардыахтарын тардан, ыраахтан бэйэлэригэр угуйа лаглаһан тураллар. Үрдүк кырдаллаах, остуоруйа дойдутуттан кэлэн түспүккэ дылы, эбэбит арыыта ситэри тупсуон быатыгар кырдалын тэллэҕэ барыта хатыҥ, сыллата чэчириир хойуу чараҥ, онно эбии: собо тыла сэбирдэхтээх уонна харастыҥы үөттэр биир кэм будьуруйа үүммүттэрэ олус да кэрэ көстүүлүүллэр.
Хайа баҕарар арыылаах күөл арыытын көрдөргүн эрэ, киһи ис-иһиттэн ол арыыга тахса сылдьыан, онно туох баарын, хайа үүнээйилэр, мастар, талахтар үүнэллэрин, сирин-уотун көрүөн олус баҕаран кэлэр. Күөл арыыта ол курдук киһини бэйэтигэр тардар, угуйа умсугутар, туох эрэ ураты абылыыр күүстээх…
Оҕуһум үрдүгэр олорон иһэн өрө хантас гынан барбатах балык миининии бадыа-бүдүө болооруйа ыаһырбыт халлааны кыҥастаһабын. Түөһүм муҥунан ордук эбии ырааһырбыкка дылы киэһээҥҥи сайаҕас салгыны үрүт-үөһэ иҥсэлээхтик эҕирийэ тыынан ылбахтыыбын, санаам эбии дьэҥкэрэн сэгэччи сэргэхсийэбин…
«Хайа муҥун ыаһыран, ыанньыйан сөп буолуум, аны онтон хаардаатаҕым дии» диэбиттии үрдүк мэҥэ халлаан түөрт саҕаҕын иилии-саҕалыы саба халыйан бүрүйбүт биир кэлимсэ былыт ирбинньик-сарбынньык уран оһуордаах бөп-бөдөҥ хаарын, ээр-сэмээр нуоҕайа, нусхата түһэрбитинэн, үллэҥнэппитинэн барда…
Хантайан халлааны одуулаһа испит сирэйбэр оргууй аҕай бигии түспүт хаар кычыгылата уулларыттан сэгэччи мичээрдээн, устунан күлбүппүн бэйэм да билбэккэ хаалабын…
Настаабын кытта Маҥан Халдьаайы кыбыытыгар оппутун сүөкээн, оҕустарбытын хотонноругар киллэрэн оннуларыгар баайталаан баран, сээкэйи кэпсэтэ-кэпсэтэ дьиэбитигэр кэллибит…
Хаар түһэрэ эбии хойунна, сылаас, нуһараҥ түүн буолар чинчилэннэ, били, баарыын былытын аҕала сатаан соҕурууттан үрбүт тыал «тустаах үлэбин толорон бүттүм» диэбиттии иһийэн хаалла… Бары-барыта тыаһы иһиллээбиттии им-ньим баран чуумпурда, барык түүҥҥэ бэринэн талбаара нусхайда… Чараас көмнөхтөөх хара тыа утуктаабыттыы сүүһүн аннынан сүргүччү көрөн тура түһээт, халыйан кэлбит хараҥаны кут-ньуолах түү суорҕан оҥостон сэмээр симэлийдэ… Кыһыары күһүн борук-сорук киэһэтин Айдаҥ ыалларын сирэй оһохторун ураатыттан кытыастан тахса-тахса, үрэл гынаат сонно ыһыллан, симэлийэн хаалар кыымнара ордук киэргэтэргэ дылы… Арай биһиги оһохпут эрэ ураатыттан төлөннөөх кыым тахсара көстүбэт, бурутуулаах нуучча оһоҕо кыымынан силбиэтэммэт, арай, булкуйдахтарына эрэ күөдьүйэ түһээт, уостар…
Дьиэбитигэр киирбиппит Огдооччуйа Быркылааҕыттан саҥа кэлэн күнүскү күөһүн аһыы олорор. Баһылай саһаанын тиэйэ барбытынан, кэлэ илик. Ыстапааннаах оҕолоро түөрэ киирбиттэр. Биэрэ Кутуйах Маарыйалыын орон үөһэ чөкөһөн өрбөх кыыстарын бүөбэйдииллэр. Баһыычааннаах Чоойун, Огдооччуйа ыксатыгар остуол нөҥүө-маҥаа олорон, дуобат «дьоннорун» туһуннараллар, эр-биир иккилии дуобаты кымаахтаан таһааран баран ыһыктан кээһэллэр. Хайаларын «киһитэ» сууллубакка тура түспүт ол кыайыылаах, хотуулаах буолар. Дуобат «дьоннор» иккиэн тура түстэхтэринэ, эбэтэр иккиэн суулуннахтарына тэҥнэһэллэр. Уолаттар дуобаттарын туһуннарыахтарын иннинэ «муҥхалыы» олорбуттар быһыылаах, остуолга бэрт нарын гына тырыыҥкаламмыт «балыктарын» чөмөҕө өрөһөлөммүт, ол таһыгар «соболорун» баһан ылар көхөлөрө сыталлар.
Убайдара омун-төлөн буолан оонньуулларын, ынах этэрбэстээх атахтарын төбөтүгэр тура-тура, бэрт кыра уҥуохтаах Лэгэй уол, остуол кырыытыттан икки илиитинэн тардыстан ынчыктыы-ынчыктыы, сирэйин сөллөччү тутта-тутта көрө сатыыр… Биһиги киирбиппитигэр кэннин хайыһан оттомноох аҕайдык одуулаһан баран, аахайбатахтыы төттөрү эргиллэн остуолун үрдүн өҥөҥнөөбүтүнэн барар.
Эбээ оһох иннигэр талах олоппоско оҥостон олорон чыыспаан тыырар. Кыһыл сукуна курдук кытарбыт билиитэ үөһэ ууруллубут дьэс алтан чаанньык оргуйан тэбээри сырдьыгыныыр.
– Халлааммыт дьэ сылыйда дии, – диэн эмээхсин кимиэхэ да чопчу туһаайбакка эрэ саҥарар.
– Хаардаан үллэҥнэтэн, тэллэҥнэтэн ахан эрэр ээ, – Настааччыйа куобах бэргэһэтин устан сэрэнэн икки кулгаахтарыттан тутан тэбээн илигирэтэр. Ирэ охсубут инчэҕэй хаар уҥа-хаҥас бырдаҥалыыр.
Кыра кэмҥэ эмиэ саҥа-иҥэ мэлийэр, арай оҕолор оонньоон сэмээр саҥарсаллара, хамсанан-имсэнэн ылар тыастара тылынан кыайан этиллибэт, туох эрэ ураты истиҥ суугуну үөскэтэр…
Огдооччуйа ээр-сэмээр аа-дьуо аһыы олорор. Чааскылаах чэйэ бүппүтүгэр оһох кытыытыгар тардыллыбыт чаанньыктан кэлэн куттан кулдьугуратан баран, сыпсырыйа-сыпсырыйа тиийэн эмиэ оннугар олорунан кээһэр.
Настаа ыһыллыбыт баттаҕын куйаха кырабыайкатынан ньалҕаарыччы тараана-тараана:
– Тугу биллиҥ-көрдүҥ, иһит-тииҥ?.. – диэн бадьатыттан ыйытар.
– Һоох…
– Быркылаахтарыҥ ыаллара амалар дуо?..
– Этэҥҥэлэр… – Огдооччуйа биир-икки тылынан эрэ хоруйдуур.
Кэлиҥҥи кэмҥэ Огдооччуйа отой биллэ-көстө уларыйан хаалла, урукку киирбит-тахсыбыт, саҥарбыт-иҥэрбит бэйэтэ, букатын чуумпу майгыланна. Тоҕо оннук буолбутун мин сатаан өйдөөбөппүн, дьиктиргии саныыбын. Киэһэ, ардыгар үлэтиттэн отой сүөм түһэн, аат эрэ харата сүөдэҥнээн кэлэр, туох да суолтата, дуона суохтан тымтан барар, барыттан-бары охсурҕалана сылдьар быһыыланар; ардыгар, мин санаабар, туох да сылтаҕа суох, ис-иһиттэн сырдаан иҥин хаана кытта кэйэн дьикти дьүһүннэнэр, туттара-хаптара сыыдамсыйар, уоһун иһигэр тугу эрэ ботугуруу-ботугуруу, синигэр түспүт киһилии, сымыһаҕын ыстаабытынан сэргэх аҕайдык сэгэлдьийэр. Таһыгар таһааран хаһан да иэйбэт-туойбат Огдооччуйа туох санааҕа-онооҕо ылларан, эрэйи-муҥу көрө сылдьарын ким да билбэт. Ылдьаатын суохтаан, кэтэһэн кэлтэгэйэ хаалан санааҕа ылларта буолуо диэҕи, төһө эмэ кэми быһа, биир күрүс сылдьыбыта ээ, уонна ама билигин кэлэн ордук хараастан, санаарҕаан барыа дуо?.. Икки атахтаах майгыта – таайыллыбатах таабырын кэриэтэ, ордук иһигэр хаайтаран муунтуйбут санаатын кими да кытта ыһа-тоҕо кэпсэтэн үллэстибэт киһини өйдүүр уустук. Буолаары буолан дьахтар аймах санаатын. Дэлэҕэ да «дьахтар санаата аһынааҕар кылгас» эбэтэр «дьахтар – остуолуттан оһоҕор тиийиэр диэри санаата түөрт уонна уларыйар» диэн өс хоһооно үөскүө дуо.
Дьиэ иһинээҕилэр, Огдооччуйа кэлин дьүһүннүүн, быһыылыын уларыйбытын төһө да билэ-көрө сырытталлар, ким да «бу туох буоллуҥ» диэн токкоолоһон ыйыталаспаттар, ыаспайдаспаттар. Арай, үнүрүүн, Огдооччуйа суоҕар, Баһылай үлэтигэр сылдьар кэмигэр, Настаа эбээҕэ туһаайан: «…Ити Огдооччуйабыт тоҕо, хайдах, наар сүөм түһэн санньыйан хаалбыкка дылы буоллаҕай?..» – диэбитигэр эмээхсин тугу да саҥарбатаҕа, саба сапсыйан кэбиспитэ. Баҕар, эбээ, тугу эрэ сибикилээн истэ, сэрэйэ, билэ-көрө сылдьара буолуо да, ону биһиэхэ дэлэҕэ да мээнэ быктаран кэпсиэ баара дуо, суох буоллаҕа… Сааһын тухары хаһан да сэлээр сэһэнинэн саатаабатах, кырдьыга-сымыйата биллибэт хобу-сиби тарҕатан, кураанах тылынан кумахтан өтүү хатан сэлэспэтэх мас көнө киһи.
Сир-сир аайы, уу-хаар тыллаах-өстөөх, кыһыл тылларынан кыырбыт «этэрбэс араадьыйалара» дьахталлар, үгэс курдук, ханна да бааллар. Айдаҥҥа, Хаалаан Кэтириин диэн (били, атах балай, ыалы кэрийэ сырыттахпына, Уохаалар диэн ыалга миигин түҥнэри анньан, сыҥаһа орон кырыытыгар куйахабын быһа түһэрбит дьахтар), сүрдээх уот тыллаах, этиһиик дьахтар баар. Туой кини дьону кытары сатаспатах, тапсыбатах сураҕа мэлдьи иһиллэр. «Бостуок» диэн ааттаах балыксыттар биригээдэлэригэр киирсэн сайын Муосталаах эбэҕэ балыктаһан баран, бэйэтэ да уу сүүрүгүн курдук санаалаах кулан дьахтар, Айдаҥҥа хаалбыт. Өҥ холкуоска манна тохтуохха диэхтээбитэ ырата буолуо. Эрэ – Кытыйа диэн Халбаакы оҕонньорун уола Тэрии Сөдүөт диэн киһи. Оҕолоро суох ыаллар. Ону-маны солуута суоҕу түҥ-таҥ тыллаһан барбыт киһини: «Хаалаан Кэтириин курдук буолан барыма…» – дииллэр, биллэн турар ону Кэтириин истибэтигэр. Бэйэтин туһунан биир эмит, таайтарыылаах да мөкү тыл этиллибит сураҕын иһиттэр эрэ – иэдээн. Чыычый киһи…
– Кэтирииниҥ кыыһа хайдах үһүнүй? – эбээ Быркылаах ыанньыксыта Уодьас Кэтириин кыыһа Аньыыһыйаны сураһар. Ол оҕо үнүр иһэ ыалдьан үөрэммэккэ сытар сурахтааҕа.
– Үтүөрбүт, бэҕэһээ үөрэҕэр барбыт.
– Оннук эрэ буоллун.
– Оҕолор барахсаттар киһи көрбөтүгэр-истибэтигэр хайдах-хайдах аһаан-сиэн сылдьаахтыыллара биллибэт, сыыстаран да эрдэхтэрэ: эмискэ тоҥу, эмискэ итиини үссэнэллэрин куһаҕан истээх-үөстээх муҥнаахтар, истэрэ да тулуйбата буолуо, – Настааччыйа ханан да үрүҥ кыла суох, кылгас буолан баран хойуу баттаҕын кэтэҕэр тараан, өҥнөөх тэрэпиискэнэн бобо баайан туттаран кээһэр. Маҥан кулгаахтарын эминньэҕэр иилиллибит сарбынньахтаах үрүҥ көмүс ытарҕалара хас хамсаннаҕын аайы эйэҥэлииллэр, суһуоҕа хомуллан, кылбаа маҥан көнө моонньо күөкэйэн, ордук тупсубукка, эдэригэр түспүккэ дылы кынтайбыт, сэргэх сэбэрэлээх Настааччыйаны саҥа көрбүт киһилии кэрэхсии одуулаһабын.
Эбээ, туу маһыныы көбүс-көнө саастаах хаппыт чэкичэх хайдыбытын тыыран тырылатан бүтэрэн баран, тоҕо эрэ кыҥаан көрө-көрө, аны үөл маһы тыырардыы оҥостор.
– Киспэ отун таһыытыттан орпото буолуо, – диэн эмиэ да ыйытар, эмиэ да бэйэтэ-бэйэтин кытта кэпсэтэрдии саҥарар.
– Кэтэх сүөһүлээх оҕонньор күн солото суоҕа биллэр, хайа аны Борокуоппай быыс-арыт буллар эрэ чааркааннанар дьарыктаах. Эбэҕэ от тиэйэ сылдьан көрдөххө – оҕонньор бугуллаах чааркааннара онно-манна оҥоһон тураллара дэлэй, бэлиэлээҕи, хата, баһаан бултуур быһыылаах, – диир Настаа.
– Дьэ оҕонньоттор эрэ «олорсубут» үгэстэрэ, – эмээхсин, Киспэ Борокуоппай кыра түүлээҕи тыыппалаһарын сэҥээрэ истэр. – Аҥаардас киниэнэ эрэ буолбатах ини, атыттар да атытан эрдэхтэрэ.
– Мин көрдөхпүнэ, эбэ ити эҥээригэр наар Киспэ ыырданар быһыылаах дии, – диэн кэпсэтиигэ кыттабын.
– Ээ, буолуо… – диир эбээ.
Остуолга оонньуу олорбут уолаттар үөл мас тыырыллан эрэрин көрөн, кэлэннэр сарт оҥорбутунан бараллар, ити кинилэр сөбүлүүр дьарыктара. «Түннүк» таҕыста да кирээдэҕэ хатара ууран кээһэллэр. Лэгэй убайдарын аттыгар тойтоллон туран сарт симиллэрин бэркэ сэҥээрэн көрөр, былдьаһан, кыҥкыйдаан хайаан барбат бэрт көрсүө киһи, бэйэтэ да аҕыйах саҥалаах, оҕо диэтэххэ туох да иҥэ-дьаҥа суох сэмэй майгылаах, ол эрэн ардыгар оҕо оҕото өтөн биирдэ эмит дьээбэрэр.
Огдооччуйа уолугар төһө да көхсүнэн олордор, Баһыычаан өрүү кыайтарбатах сыыҥа субуруҥнуур тыаһын истэн:
– Ыл, нөйөн, сыыҥтаа эрэ!.. – диир.
Уол өс киирбэх сонно ойон тураат, сүүрэн тибигирээн тиийэн «куһаҕан» кытахха туур-таар сыыҥтыыр. Бу кэмҥэ Лэгэй, тутуу былдьаһан, саҥа симиллэн испит Баһыычаан сардын ылан көрөр-истэр. Биир сүрүн үлэтин бүтэрбит Баһыычаан төттөрү кэлэн, тобуктуу түһээт, сардын кытта бадьыыстаспытынан барар:
– Бу саҕаһа миэнэ, эн маны кө-көрөн олор сөп… – диэн кыра доҕорун Лэгэйи кытта эйэ дэмнээхтик кэпсэтэр. Биирдэһэ сөбүлэһэн киччэччи кырыллыбыт, үрүллүбүт хабах курдук төбөтүн тоҥхоҥнотор. Кыра уолаттар тыл-тылларыгар киирсэллэр…
Чоойун, арыый обургу киһи, туттуу-хаптыы муҥутаан бастакы сардын симэн бүтэрэ охсор:
– Мин биири бүтэрдим!.. – диэн киэн туттубуттуу саҥарар, талах олоппоско ыттан, халба кус тумсун курдук ньаппаччы барбыт тумустаах ынах этэрбэһин төбөтүгэр тура-тура, сардын кирээдэҕэ уурар, уунахалыырыгар сиристээҥки ырбаахыта өрө тахсан иһэ көстөр, киинэ оҥойор. Ону көрөн Лэгэй, дьээбэлэннэҕим буолан, убайын хаххата суох хаалбыт тараһатын тымтыгынан тарбаан кычыгылатар, күлэн, ыртаччы мичээрдээн маҥан тииһэ килбэйэр…
– Ии!.. Доо!.. – диэн саҥа аллайаат, Чоойун олоппоһуттан муостаҕа ыстанар…
…Таска атах тэбэнэр тыас иһилиннэ. Ити Улахан Баһылай саһаанын тиэйэн кэлбитэ чуолкай. Халлаан сылыйан, хойуу, нуһараҥ хаара түһэ турар буолан киһи атаҕын тыаһа иһиллибэт. Тымныы, чоргу күн эбитэ буоллар чигдигэ үктэнэн чоочугураан кэлэр тыас тэлгэһэ таһыттан иһиллиэ этэ. Мин Баһылай атаҕын тэбэнэрин эндэппэккэ билэбин. Өйдөөн, сыныйан истэр буоллахха, киһи-киһи, дьон-дьон этэрбэстэрин тэбэнэр тыастара кытта тус-туспа уратыланар…
Баһылай дьиэҕэ киирэн маҥнай тииҥ бэргэһэтин устан, бэркэ сэрэнэн, аны хайдан хаалыа диэбиттии, икки кулгаахтарыттан тутан тэбээн илигирэтэр, онтон сатанах алын салаатыгар иилэн ыйаан кээһэр. Оронун сыҥаһатыгар олорон сылаас ытыстарынан сылгы тыһа этэрбэстэрин тумсун имэрийэн, бобута тутан баттыалаан, түү быыһыгар киирбит хаарын ириэрэн, «куурдар».
– Хаарыҥ түһэ турар ини?.. – эбээ тастан киирбит киһиттэн си олоруохтааҕар ыйытар.
– Түһэн, дьэ, үллүктүү ахан турар дии, барахсан.
– Сылаас, буркун хаара эрээри тыала суоҕа дьикти, – диир Настааччыйа.
Кийиитин саҥатын истэн Баһылай:
– Нуһараҥныыр быһыыта… Сылааһа эмиэ да бэркэ дылы да, наһаа инчэҕэйэ оччото суох. Тыала суох диигит да, бэйи, сарсыҥҥыта, өйүүҥҥүтэ билиэ, бу айылаах халыҥ былытын ыһарыгар ала холоругунан да солбуйдаҕына киһи, арааһата, соһуйбата буолуо.
Эбээ маһын тыыран бүтэрэн, олоппоһуттан туран уһуннук олорон көһүйбүт сиһин көннөрөн кэдэҥэлээн, имиллэҥнээн ылар; эһэкээнин иннигэр олорон уотун суоһуттан тиритэн, сүүһүгэр бычыгыраан тахсыбыт көлөһүнүн сиидэс былаатынан туора-маары соттор.
– Дьыл баччатыгар, тымныйан ахан туран, эмискэ бу курдук сылыйара муокас диэтэҕиҥ. Кыһыныҥ да, бэйи, кубулҕаттаах, – диир Настаа.
– Чэ, айылҕа барахсан билэн-көрөн, тугун эрэ дэхсилээри-тэҥнээри гынан эрдэҕэ, сиппэтэҕин ситэрээри, туолбатаҕын толороору, – эмээхсин кыра ычалаах киһи улаханнык өйдөөбөтүн курдук саҥарар.
Баһылай халтаҥ сонун алын тимэҕин төлөрүтэн биир атыыр бэлиэлээҕи хостоон таһаарар. Бэлиэлээх хайыы-сахха бөһүйэ ирбит. Баһылай ардыгар ити курдук уктан кэлэр үгэстээх. Кыра да сылааска кырынаас түргэнник ирэ охсор дьикти эттээх-сииннээх. Булчуттар бэлиэлээҕи, алыс ирэ илигинэ, бөһүөнэхтии сүлэллэрин ордороллор. Ньолҕоччу бардаҕына «хааннанар-сииннэнэр, чэлкэҕирэр» диэн сөбүлээбэттэр, кырдьыга да оннук.
Баһылай, кырынаас муннун тииһинэн хоҥнорон баран, оронун үрдүгэр турар түннүк холуодатын сирэйигэр уурбут, уһуга бэркэ кичэйэн сытыыламмыт анал быһаҕын ылан, булдун айаҕыттан саҕалаан сүлбүтүнэн барар, үөрүйэх муҥутаан көрүөх икки ардына ньылбы тардан кээһэр. Бөһүөнэх бэлиэлээх субатыгар ханан да хаан-сиин сыстыбат, тириитин этиттэн арааран субуйа тардарыгар мэктиэтигэр «сыып» гына тыаһыыр.
Ардыгар ньалбаччы ирбит бэлиэлээх субатыгар хаан турбут буоллаҕына, Баһылай уоһунан түһэн дэлби оборо-оборо силлээн кээһэр, оччоҕуна субата кылбайа түһэр, сорох оҕолор ону көрөн сиргэнэллэр. Онуоха Баһылай: «Бултан сиргэнэр – аньыы, бултаабыт булкуттан сиргэнэр буоллаххына – ииппит булдуҥ сэбигэр-сэбиргэлигэр туох да киирбэт, тумна хаамар буолуо, Байанайгыт да кэлэйэн киэр хайыһыа… Саамай ыраас, чэнчис – айылҕа көтөрө-сүүрэрэ…» – диир.
Лэгэй уол, Улахан Баһылай ыксатыгар туран бэлиэлээх киэпкэ тиириллэрин сонурҕаан көрөр.
– Ыл, Аана, быар маста уун эрэ, – диэн Баһылай соруйбутугар, тирбэҕэ быаҕа боччоччу бааллан турар быар мастартан биири сэрэнэн сыыйа тардан ылан биэрэ охсобун.
Киэпкэ тиириллэн тоһоҕоломмут бэлиэлээх өрөҕөтүгэр быар маһа айаҕынан, кэлин атаҕын устатын тухары сурулаччы анньыллар. Баһылай булдун икки илин атахтарын үрүт үрдүгэр ууран куустаран кээһэн баран, эркин быыһыгар киэбин төрдүнэн кыбытар.
– Бүттэҕэ ити… – диир, бэркэ астыммыттыы туттар, онтон бэлиэлээҕин этин ылан, ахтатынан, Лэгэй муннугар чугаһатан үҥүлүтэр.
Кыра уол кырынаас дьаарын сөбүлээбэккэ:
– Һыы!.. – диэт кэннинэн чинэрийэр. Баһылай күлэр.
Огдооччуйа наҕылыччы аһаан баран, остуолун аттыгар чэкичэх олоппоско олорон, уолугар Баһыычааҥҥа саҥа кэтиинчэ тигэн испитин ылан салгыы иистэнэр. Саҥата-иҥэтэ син биир суох, хайдах эрэ уратытык оттомуран хаалбыкка дылы дьүһүннэммит. Киһи сирэйин-хараҕын утары көрбөт: халты, туора тутта сылдьарга дылы.
Дьиэ хаҥас түннүгүн холуодатыгар ыйаммыт кыраһыын лаампатын тааһа бүгүн сотуллубакка аҥаардастыы, кэлтэччи тордоҕурдубута, сырдыгын тунаҕырдан, болоордон кээспитэ борук-сорук курдук.
Үлэтэ бүтэн муннукка үтүрүллүбүт суоруна тааһын кэннигэр, тыас иһиллэнэн тохтоон ыла-ыла кутуйах тугу эрэ тарбаан кучугуратар тыаһа иһиллэр, чуумпуга, ардыгар тыастаах аҕайдык хачыгыратар-хочугуратар. Сартарын симэн бүтэрбит уолаттар, остуолларыгар хат кэлэн хабылыктыы олорон, ону иһиллииллэр, баҕар суоруна тааһын үрдүгэр тахсан олороорой диэн муннук диэки кыҥастаһан ылаллар, харахтарыгар түбэстэр эрэ сээкэйинэн быраҕан көрбөккө буолбаттар.
Биэрэлээх Маарыйа ороннорун үрдүгэр туран, өһүө тоһоҕотугар сапка бааллыбыт улар хабахтарын уҥа-хаҥас үрэн биэтэҥнэтэ оонньууллар.
Мин испиискэ хаатынан «кыыс» оҥорон, былааттаан, ырбаахылаан, сонун таһынан боччоччу баайан курдаан кыргыттарга биэрдим, онтон кэлэн уолаттардыын хабылыктаһан көх-нэм буоллум…
Эбээ Настааччыйалыын оһохторун иннигэр таалан наҕылыччы табахтаан унаардаллар. Сэбирдэх табах хойуу буруотун аһыылаах оһох ээр-сэмээр эҕирийэн ылан ураатыгар утаарар…
Күннээҕи сылаатын таһааран икки ытыһынан сирэйин имэринэ сыппыт Баһылай нук гынар үгэһинэн ити ыккардыгар мунна тыаһаан хаһыҥырыыр, онтон эмискэ туохтан эрэ тутуһа сатаан өрүһүнэн эрэр киһилии өрө мөхсөн дьигиһис гынар, онтуттан бэйэтэ да соһуйар быһыылаах, «чахчы дьиэбэр сытабын дуо?» диэбиттии өндөйөн биһигини одуулаһар…
//-- * * * --//
Сарсыарда турбуппут сото ортотунан сып-сымнаҕас түү ньуолах, көп хаар үллэччи түспүт. Тыа ото-маһа көмнөххө сууланан хоҥкуйбут. Арыылаах эбэ уҥуоргу тыата, үрүҥ саал былааты тэниччи тардыбыттыы, биир кэм көппөйөн көстөр…
Эрдэһиппит, ким хайа иннинэ турааччыбыт – эбээ дьиэтин халҕанын нэһиилэ арыйан таһырдьаны булбут.
Мин суунан-тараанан, аһаан баран эмээхсини саппай уопсан тахсыбытым – Баһылай хайыы-сахха тиэргэнин ып-ыраас гына күрдьэн күкүрүйэн кэбиспит, күрдьүк лаппа үрдээн өрө томтойбут. Кыһыл уонна араҕас түөстээх ымыылар тиэргэн күрдьүллүбэтэх өттүгэр үүнэн турар тиит маска оҕуруо курдук хатанан олороннор туорааҕы быһа тыыта-тыыта сиргэ таммалаппыттара ыдьыгыраан көстөр. Күөл кытылынан, арыы буолан будьуруйа үүммүт ньыыраайы талахтар үрдүлэринэн хаар эбэ, тыаһа суох сыбдыйа көтөн тэлээрэр…
Дарайыы уус турбута ырааппыт быһыылаах, уһанар балаҕанын сирэй оһоҕун ураатыттан күүһүн-уоҕун ылбыт төлөннөөх уот дьэргэлгэнэ көстөр. Оҕонньор тугу эрэ тоҥсуйан тыҥкынатар тыаһа иһиллэр. Иккитэ кыра соҕустук охсо-охсо биирдэ күүскэ охсоро «тыҥ-тыҥтаҥалай… тыҥ-тыҥ-таҥалай…» гынан иһиллэр. Дарайыы эмээхсинэ Богдьо Балбаара киһитэ уһанар балаҕанын сыбаан ньылҕаарыта сылдьара көстөр…
Эбэбин кытта ынах ыастым, булт сэбин көрөн эргийэн кэлэр сирим чугас буолан соччо ыксаабаппын.
Бөтүүктэр сайыҥҥыларын курдук олус да хахаарбаталлар, син саҥа таһааран баалларын биллэрэллэр. Кууруссалар сымыыттыыллара лаппа аҕыйаата, мантан антах тымныы оройун тыйыс ыйдарыгар отой да тохтуур буолуохтаахтар. Сайыҥҥы курдук тарбыйахтары босхо ыытан ийэлэрин эмнэрбэппит, буос сүөһүлэр үүттэрэ да тардан эрэр, арай кытарах ынах хойукка диэри күүгүнэччи ыатар. Аны туран биир дьиктитэ диэн буос ынах үүтэ чэйгэ үүттэннэххэ тимирэн хаалар, оттон кытарах ынах киэнэ көбө сылдьар. Төһө да туҥуй буоллар, эдэр ынахпыт Муоһа Суохтан уонна Кучуртан хаалсыбакка ыата турар.
Хотон муус түннүктэрэ бүтэйдии кырыаран хаалан хабыс-хараҥа, тимир күрдьэҕинэн кырыатаатахха син ханнык эмэ сырдыыр, ол да күнүскү өттүгэр, оттон киэһэлээх сарсыарда ыһыырынньыгынан сырдатынабыт. Бытыылкаҕа кыраһыын кутан, чаалбааны кырыйан эрийэн баран төбөтүн хам тутан битиилин туттарабыт. Чаалбаан кыраһыыннаах иһитигэр түспэтин диэн анал тэллэгэрдээх. Ыһыырынньык кыраһыын лаампатын курдук буолуо дуо – сырдыга мөлтөх, аны оннооҕор ордук куһаҕана – тордоҕо диибин диэн: муннуҥ үүтэ, дьабадьыҥ түөрэтэ киһи күлүөх курдук хап-хара буолар. Хотоҥҥо уһуннук сылдьан баран таска тахсан ыраас хаарга силлээтэххэ, сыыҥтаатахха хара ньоҕой кэлэн түһэр. Кыраһыын лаампата хотоҥҥо ыйаммат, сиигэ, чаана бэрт, үөһэттэн таммалыыр. Биир да таммах итийэн турар тааска түстэ да – таас сонно бытарыс гынар.
Мин Муоһа Суохпун ыан бүтүүбэр эбээ туҥуйун ыан, чэкиччэх олоппоһун адарай муостаҕа лүһүгүрэччи соһон, Кучуругар көһөр, сотору үөрүйэх, имигэс тарбахтар быыстарынан үрүҥ илгэ үүт туос ыаҕаска ыаммыт үүт үрдүгэр түһэн күүгэннирэ куугунуур.
– Тоом, чэ эн сиргэр тэп гынан хаал, күнүҥ да кылгас, булт тэрилин көрөр киһи тардыллыаҥ, уһуоҥ… – диэн эмээхсин эппитигэр, мин кырдьык да диэбиттии ынаҕым сааҕын күрдьэн, хотон ортотугар турар баҕана төрдүгэр мунньан ньалҕаарыччы таптайан баран тахсан бардым…
Таһарахтыыр оҕонньордоох тэлгэһэлэрин диэки иссэ сылдьар ыттар саҥалара күйгүөрэр…
Ньөкөөрөр оҕонньордоох тыһы ыттара иссибитэ хас да хонно, дэриэбинэ илин өттүгэр ыт айдаана сүрдээх, араас ырдьыгынаһыы, орулааһын барыта иһиллэр. Үнүрүүн, Холодоох Уйбааннаах ыттарын тутан, өлөрөн кэбиспиттэр этэ. Туохтарын дьиктитэ эбитэ буолла, охсуһуу таҕыстар эрэ, биир ыт ыарыыланан ыйылаата да, бары ол үөһэ саба түһэн мөрөйдүүллэр.
Халлаан лаппа сырдаабыт, сэмээр кэлэн силбэспит ыанньыйбыт былыттар халыҥ хаардарын тоҕо илгистэн чэпчээн, быһыта тыытыллан, өрө дэгэйэн үрдүк мэҥэ халлааҥҥа, ордук үөһэ көтөн тахсыбыкка дылы көстөллөр, ол быыһыгар сыыйыллаҕас, хас эмэ араҥа хартаҕас былыттар тус айаннарын суолун булбатах курдук хардары-таары тараадыйа, саамылаһа усталлар. Үөһэнэн тыаллаах быһыылаах, күөлбүт арыытыгар үүммүт тэҥкэ тииттэр төбөлөрө уҥа-хаҥас хоҥкулдьуһаллар… Халыҥ хаар кэннинээҕи, сүүйэн ылбыттыы ураты ырааһырбыт, дьэҥкир салгын ордук тупсубукка, минньийбиккэ дылы киһи этин-сиинин хаба ортотунан сайа охсон дьырылаан киирэрэ чэбдигэ сүрдээх. Баҕар, ыылаах-дьаардаах, хараҥа хотон иһигэр уһуннук сылдьан баран тахсаммын гынара буолуо… Ол эрээри бүгүҥҥү, улахан хаар кэннинээҕи салгын син биир, туох эрэ, туспа уратылаах, атыннаах…
Күрдьүллүбүт чигдигэ хап-хара тордоҕунан сыыҥтаан баран, дьиэбэр киирэн хотоҥҥо кэтэр бэллэйбит ынах этэрбэспин устан аан чанчыгар уурдум; куобах куллукулаах, кэтиинчэлээх кураанах этэрбэспин кэттим уонна баарыын кутуллубут чохооллоох чэйим ордугун сылытан иһэн, тоорук бурдук лэппиэскэтин харахтана убаабыт күөрчэххэ уймаан сии түһээт, сып-сап таҥнан, куул манааҕабын сүгэн, тахсан Арыылааҕым Бэрэтигэр, булчут киһи сиэринэн, тиэтэйэ-саарайа тэлибирэйэн түһэ турдум… Мин хотонтон киирэрбэр дьонум түөрэ үлэлэригэр барбыт этилэр, оҕолор утуйа сыталлара…
Хаар, кырдьык да, дьэ түһэ сатаабыт, били, таптаабыккынан кэһэ оонньуур тохтообут, Бэрэҕэ барар суол аартыгар диэри үүммүт Арыылаах чараҥынааҕы суол омооно да суох, айылҕа барахсан күөл кэриитин ойуу-бичик оҥорон эрийэ-буруйа типпит ахан. Кыра ытылҕан тыаллар, сүүрүктээх үрэх бурулҕаныныы, онно-манна көп хаары оҥо хаһа-хаһа, мэниктээн сырсыбыт куоһаахтара өтүүнү имиллэҥнэппиттии субуллаллар. Сайын Бүлүү куоратыгар барарга, аара тукулаан сир кумаҕа тыал типтэҕинэ эмиэ бу курдук ыт таҥалайыныы кэрдиистэнэн, дьапталҕаланан араастаан үрдүүр-намтыыр диэн кэпсииллэрин истэн, онно тэҥнии саныыбын.
Күөл кэриитигэр, сөкүлээх, дулҕалаах сиргэ бэлиэлээх бу сарсыардааҥҥы, кутуйаҕы бултаһан, сүүрбүт саҥа суола дэлэй… Атыыр кырынаас суолун быыһыгар, кып-кыра муҥур тилэхтэрин суола көстөр. Мукучай – аһыылаах удьуоруттан ордук кыралара, киниттэн атын, оччугуй анаҕастаах харамай суох.
Ычыкын иһигэр, үнүр өрдөөҕүтэ сылдьыбыт Баһылай суолун омооно дьэ көһүннэ, ол да дьоҕойон оҥхолой эрэ курдук. Тыа үөһүгэр киирээппин кытта, суол доҕордоох диэбиттии, икки кукаакы аргыс буоллулар, үгэстэринэн «пыыт-пыыт…» дэһэ-дэһэ, тыал үрбүт сэбирдэҕинии тэлээрэ көттүлэр. Эбээ: «Булчуту кукаакы батыстаҕына – бултуйар бэлиэтэ, туоһута…» – диэччи. Мин испэр ону санаан «дьэ, хайа буолар» дии саныыбын. Ойуур барахсан ото-маһа – халыҥ, көппөйбүт көмнөх хаар таҥаһын таҥнан, сүүһүн аннынан сүргүччү көрөн көрсүөрбүккэ дылы. Урут, мэһэйэ суох, ыраас ыллык суолунан барар эбит буоллахха, билигин халыҥ көмнөх баттаан ыллыгы туора бүк түһэн хоҥкуйбут титирик, талах элбээбит, таарыйдаргын эрэ үрэл гына ыһыллаат, соһуйбут киһилии, өрө өгдөс гына түһэллэр.
Иннибэр эмэҕирэн төбөтө тостубут хаппыт тиит төрдө күөдэл-таһаа буолан ыһылла сытарын көрөн «хайа, ити туох ааттааҕый?» дии санаатым, онтум, чугаһаан кэлэн көртүм – киргил үөн көрдөөн, оҥостон олорон, сыралаһан тоҥсуйбут суола-ииһэ эбит. «Ас тахсыбыт сирэ, баҕар туохха эмит уос-тиис тииһинээйэмий» диэтэҕэ буолуо – ыллык суол нөҥүө өттүнэн ааһан испит солоҥдо кыыл, ала-чуо, тоҥсоҕой сүргэйэн хараардыбыт сирин көрөн, суолу быһа ойуолаан тахсан чээччэйбит, онтон туһа суоҕун билэн төттөрү, били ыстаҥалаан киирбит суолунан олук үктээн салгыы субуруҥнуу турбут…
Суол уҥа эҥээригэр үүммүт хахыйахтарга чооруостар түһэн биир кэм саҥарсан «чиип-чиип-чиип…» диэн чибигирэһии, кыһыл «бэргэһэлэрэ» кытарыҥнааһын. Бэйи, итинтилэриҥ төһө да от атах буоллаллар кыһыҥҥы түптэлэс тымныыны тулуйан туораан кыстыыр көтөрдөр…
…Тэптиргэҕэ иҥнэн ыйаммыт бастакы табысхааммын субу кэлэн баран биирдэ таба көрдүм. Хаар үллэччи түһэн, от-мас халыҥ көмнөҕүнэн бүрүллэн, бары-барыта маҥхайан, кылбайан, киһи хараҕын баайан кылбаа маҥан өҥнөөх булкун да арааран көрө охсубаккын. Куобах иҥнибитэ ырааппыт, чакылыччы тоҥмут. Тэптиргэҕэ тэйгэйбит бултан табысхааннар куттамматтар, дьаархамматтар – арыый ойоҕолуу көтөөт син биир орохторунан сүүрэллэр, бу сарсыардааҥҥы саҥа онньоҥхолообут суоллара кытта баар. Моойун төрдүттэн иҥнибит тэс курдук булпун арааран ылан баран сиһин сыллаан көртүм – сыа сыттаах, атахтара уһуна, адаарыйан бэйэ табысхаан буолара тута биллэр. «Төннөн иһэн ылыам» диэн үөт ачааҕар кыбыта анньан кээстим. Бэргэһэм иһигэр эрийэ уган баран кэппит туһахтарбыттан биири ылан ииттим.
Хаар халыҥаата, онон кыыл олуктаатаҕына мантан инньэ Баһылай аны айалыа. Айа – уустук булт тэрилэ, чахчы билэр, сатыыр, нэмин табар эрэ киһи иитэр: туох булка тардылларынан көрөн араас холооһуна, кээмэйэ, тус-туһугар ымпыга-чымпыга үгүс. Сатабыллаах булчуттар айанан бэл саһылыгар, тайаҕар тиийэ бултууллар. Айа кылыыта – икки эрэ кыл буолар. Аҥаардас табысхааны бултаһар киһи кылыытын хара да кыл гыныан сөп, оттон саһыллаах сиргэ айалыыр булчут, табысхаан ороҕун батар күндү түүлээҕи айаҕа түбэһиннэриэн саныыр, эрэҥкэдийэр буоллаҕына кылыытын хайаан да үрүҥ кыл гыныахтаах.
Айанан бултуур бэйэтэ туспа сиэрдээх-туомнаах. Биир булчут айалыыр сиригэр атын булчут сылдьыбат, сэрэхтээх. Көрбөккө кылыыны таарыйан, тыҥыаҕынан тыҥаабыт, чиккэччи тардыллыбыт кирис төлө баран айа ырбата, эбиэнэ кэлэн батары түстэҕинэ бэйэҕин да, көлөҕүн да дэҥнээн улаханнык моһуогуруоххун сөп.
Айа араастаах: кыра уонна улахан булка иитиллэрэ тус-туһунан албастаах. Оҕонньоттор тайахха ииппит айаларын эбиэнин төбөтүгэр хамса чоҕойун биһэллэр, оччоҕуна тайах сүһүрэн өлөр. Холоҥдоорбут эти сииллэриттэн, хата, кыһаллыбаттар, сорох дьон өссө ордук минньигэһиргэтэллэр, ордук эмис кыыл киэнин. Киһи да араастаах: соруйан, амтаннаннын диэн, күөстэрин кыратык хаахтыта түһэн баран үссэнэллэрин сөбүлүүр, астынар дьон кытта бааллар.
Айа чаачара киил мастан оҥоһуллар. Кирсигэр – сүөһү тириитин түүтүн кыһыахтаан баран инчэҕэйдии тэлэллэр, эрийэн хаталлар, уонна ыксары тардан айа чаачарыгар баайаллар. Охсор эмиэ тиит мастан кыһыллар. Ырбаны эбэтэр эбиэни охсор төбөтүн сиирэ анньан баран кыбытыллар, сигэнэн ыксары баайыллар.
Табысхаан айатыгар икки төбөлөөх ырба иитиллэр, оттон тайах киэнэ эбиэн буолар. Осхор (холорук) тиит мастан оҥоһуллар, сарыннанар, алын өттүгэр кэрдиистэнэр, айа тэбиитэ элбэрээги ханнык кэрдиискэ иилэртэн тутулуктаах.
Холону куобах ороҕор атаҕынан туруору анньан баран, сыһыан маһынан (кыҥыыр мас) айа төһө үрдүк буоларын кэмнииллэр. Орох (куобахха), удьара (тайахха) уҥуор кылыы баайыллар маһа – кэнтик дэнэр. Барыны-бары оҥорон, силигин ситэрэн бүтэрэн баран, сэрэнэн-сэрэнэн охсору кэлин уураллар.
Айаны саһыл олугар иитэн бултаһар киһи суолун-ииһин хаарынан көмөр. Саһыл, сэрэх муҥутаан, хаар өҥүн сүрдээҕин арааран билэр, ол иһин үрүт өттүн хайаан да сыа хаарынан бүрүйэр, илбииринэн илбийэр.
Аны кыылга ииппит эбиэннэрин охсорун кэрдиистээн бэлиэтииллэр – эбиэн төһө дириҥник киирбитин билээри, онон сылыктаан кыыл хаһан охтуоҕун, төһө табыгастаахтык таптарбытын тойонноору. Кыладыйа сытыыламмыт төбөлөөх эбиэн өтөрү түстэ да – кыыл сонно тоһутар, ыраас сирдээх да буоллаҕына наһаа ыраатыннарбат, хайа да түбэлтэҕэ сотору булгу көтөр, төрдүгэһэ хаарга хаалар. Араастаан, эҥин-эгэлгэлээн бары сылыктыыр, мындырдыыр сир быта булчуттар баар буолаллар…
Иккис тэптиргэ туһаҕын тыал хамсаппыта дуу, хайдаҕа дуу – куймастан хаалбыт. Туһах ойоҕоһунан табысхааннар көҥүл сүүрэкэлээбиттэр, кыл туһах быһаҕаһыгар диэри хаарга тимирбит, элбэрээгин төлө тардыбыппар эстэн бурҕас гына түстэ… Туһахпын хат ииттим, үтүлүгүм төбөтүнэн баттыалаан анныгар орох оҥорон биэрдим; куобахтар ойоҕолуу сүүрбүт сирдэригэр титирик лабаатын тоһутан анньыталаатым.
Баһылай суолун көстөр-көстүбэт омооно ыллыктан туораан тахсыбытын батыһа кыҥастаспытым – муҥурах тииккэ тиийбит, өйдөөн көртүм тиит төрдүгэр бугул төбөтө лэкэйбит, сүүрэн тиийэн атаҕым төбөтүнэн сэрэнэн бигии баттыалаатым, талах чааркаан сууллубут, хаар анныттан ороон таһаартым – атыыр бэлиэлээх бэкийэр бэрдэ иҥнэн түүрүччү тоҥмут. Бугулбун чөкөтөн, хат кичэйэн оҥорон, чааркааммын саҥалыы иитэн баран ыллыкпар киирэн салгыы бардым. Кырынааспын манааҕабар угуннум.
Бэрэҕэ тиийиэхпэр диэри өссө үс табысхааны ылан ыйаатым. Өтөххө киирэн баран, били, үнүр Баһылайы кытта сылдьан кэрэхсии көрбүт хойуу лабаалаах суон тииппин бу да сырыыга сыныйа одуулаан астына саатаатым. Хас мутугун сарбынньах лабаатын аайы хойуу көмнөҕү бүрүнэн, биир кэлимсэ буолан лөглөйбүт кырдьаҕас тиит тупсаҕай көстүүтэ киһи эрэ болҕомтотун тардыан тардар.
Баһылай өтөххө ииппит чааркааныттан эмиэ биир бэлиэлээҕи араардым. Өтөх саҕатынааҕы хойуу талахтар быыстарыттан бочугурастар көтөн тилигирэстилэр. Хас да бочугурас, сиккиэр тыалтан көмнөхтөрө түспүт талахтар сытыы чыпчырхай лабааларыгар хатанан сохсос гына олордулар, атыырдар кэтэхтэригэр уһуу үүммүт көҕүллэрин тэрэтэн, кыһыл хаастарын тэрбэтэн, атын аҕайдык көрөн-истэн кыҥнаҥнастылар, нэһирэннэр киһиттэн отой кыһаллыбаттар, бэрт чугаһынан ааһан иһэн: «Һуу-һуу!..» – дии-дии ытыспын таһыммыппар да үргүөх быһыылара суох, анныларыгар субу кэлбиппэр биирдэ эрэ көттүлэр, ол да гынан соччо ырааппатылар, бучугураһа-бучугураһа чугас тиийэн, сорохторо тиит мутугар, атыттара отой да төттөрү сиргэ түстүлэр…
Үрдүк өтөхтөн аллара сүүрэн от үрэххэ кииртим – сылгылар орохторо кэллэ. Арыылаах күөлүттэн от үрэҕи бата хаһан аһыыллар эбит. Бэрэ уҥуоргутун кыҥастаспытым, илин эҥээргэ, кута саҕатыгар уонча биэлээх атыыр үөрэ сылдьар.
Сыыдам соҕустук хааман, кырдал устун сэгэйэ «сиэлэн», улардарым туһахтарын көрө-көрө, күөлүм уҥа тыатын эргийэ көттүм. Ычыкын быыһынан сэндэҥэрэн көстөр Кээрэҥээ көлүйэ кэннибэр хаалла. Өссө биир атыыр бэлиэлээҕи ыллым. Чааркааҥҥа иҥнибит бэлиэлээх наар атыыр буолан иһэр, тыһы кырынаас дэҥ иҥнэр, «тоҕо эбитэ буолла, дьоҕойон төрүөҕэ тахсаары гынан эрдэҕэ» диэн испэр дьиктиргии саныыбын…
Улар тоҥуулаах, кытыан үүммүт үрдүк кырдал арҕаһын хаара чараас эбит, сорох сиринэн отой да халтаҥ. Арааһата, түүн тыалыран, көпсө хаары үрдүк сиргэ тохтоппокко үрэ, ыһа турбут быһыылаах. Оттон сорох тоҥуу айаҕын букатын да үрдүнэн типпит… Көтөр туһаҕа хаалбыт… Мантан антах хаардыыр, бэрийэр туһата суох буолсу.
Тэптиргэлэри барытын эһитэлээтим, туһахтары хомуйан ыллым.
Күөлүм уҥа эҥээрин усталыы барбыт кырдала бүттэ, хотоол сир хомурах хаарын хоточчу кэһэн, аны булгунньах буолан өрө мэтэйэн тахсыбыт, били, тэтиҥ мастардаах, кэрбэн тоҥуулаах, «байанайдаах» өтөхпүтүгэр кэллим. Сиҥнэн, сууллан эрэр балаҕан тула хойуутук өрө үппүт хаптаҕас угун кытара буспут астара көмнөххө бүрүллэн, уктарын аллара намылытан, лоһугуруу тоҥон хоҥкуйбуттара биир кэм ыдьыгырыыр. Балаҕан тулатыттан саҕалаан өтөх тэллэҕинэн тэйиччи көстөр ычыкын ойуурга диэри тиийэ үүммүт сиһик мас сэбирдэхтэрэ, умнас лабааларыттан туллубакка, ыыс-араҕас буолан, билигин да эрдэтээҥҥи күһүнү санатан – санньыар, курус санааны саҕа сатаан санаарҕата сатаабыкка дылы, көрсүөтүк, ылы-чып иһийбиттэр… Ол эрэн ити ураты көстүү, эмиэ да, бэйэтэ туох эрэ, тылынан сатаан этиллибэт, хоһуллубат дьикти кэрэ иэйиини күөдьүтэн минньигэстик угуттуурга дылы…
Мэлдьи, өрүү кэрэхсиир тэтиҥ мастарбын көрбүтүнэн иһэн, эмискэ хараҕым тэптиргэҕэ тэйгэйбит хара уларга хатанна… «Хайыы, улар!..» – диэн саҥа аллайа түстүм… Өйдөөн көртүм – соҕотох эрэ буолбатах эбит: уһун кэрбэн бастакы айаҕар иҥнибит улар кэнниттэн кэлэр айаҕы көтөн баран өссө, утуу-субуу икки айахха эрдэҕэстээх хара иҥнэн өрө дэбдэйэн тураллар…
Улардар туһаҕы кэппиттэрэ ырааппыт, түһэ сылдьыбыт суолларын омооно да суох, хата, ол оннугар, аһаҕас хаалбыт тоҥуу айахтарынан хабдьылар хаамыталаабыттар. Суолларыттан сылыктаатахха икки ыалыкы түһэ сылдьыбыттар, кыһыҥҥы көп түүлээх «этэрбэстэрин» суола биир кэлимсэ буолан ыт тиҥилэҕэр майгынныыр. Эстибэккэ хаар анныгар хаалбыт кыл туһах үрдүнэн көҥүл көччүйбүттэр.
Улардарбын арааран ылан хаар үрдүгэр иттэннэри уурталаан астыныахпар диэри сирийэн көрдүм. Эрдэҕэс улар – хара улардартан биллэ кыра, ордук бастакы айахха иҥнибит хара улар ойуччу бөдөҥ. Хаар үрдүгэр тобуктаан олорон, Улахан Баһылайы үтүктэн улар сүүһүн кэтитин кэмнээн көртүм – түөрт тарбах. Кыра, «лэкээ» хара улар сүүһэ икки, орто улар сүүһэ – үс тарбах, оттон муҥутуур улахан хара улар сүүһэ түөрт тарбах кэтиттээх буолар диэн дьонум кэпсэтэллэрин истэрим. Баҕар мин, оҕо уонна кыыс киһи тарбаҕым арыый синньигэһиттэн, нарыныттан тоҥуу бастакы айаҕар иҥнибит уларым сүүһүн кэтитэ түөрт тарбахтан ордубута буолуо да, туох да диэбит иһин, дьоһуннаах, сүүнэ көтөр буолан биэрдэ. «Лэкээ» улар диэн дэҥ, биирдэ эмит бултанар, атыыр токутардааҕар эрэ арыый мэнэкэ. «Лэкээ» улары – улар куртуйаҕы кытта иссибититтэн үөскээбит көтөр диэн оонньуу-күлүү кэриэтэ эр дьон кэпсэтээччилэр, кырдык эрэ, сымыйа эрэ.
Тэптиргэлэри эһитэлээтим, туһахтарбын хомуйдум, бэл эриллибит, мускуллубут, чаачахайдаммыт туһах саас хабдьыга иитэргэ хаалбат.
Биир тэптиргэ эстибит эрээри туһаҕа төрдүттэн быстан элбэрээктиин мэлийбит, эҥин араас ханна барыай, онно соччо аахайбатым, бултуйбуппуттан олус үөрдүм.
Манааҕабын устан улардарым аттыгар ууран баран, дьулугуруу үүммүт тэтиҥнэрбэр тиийэн, үгэспинэн сып-сымнаҕас сотолорун имэрийдим, били, үнүр өрдөөҕүтэ сылдьан ойуу-бичик түһэрбит тарбахтарым суоллара көстөллөр, олору ытыспынан соппуппар сүтэн хааллылар… Тэтиҥнэрбэр аҥаар илиибинэн ыйаастан, кыҥначчы түһэ-түһэ эргийэ сылдьан өрө хантайан, сэбирдэхтэрэ суйдаммыт лабаалары кэрэхсээн одуулаһабын, кырыа дуй сэмээр тохтон иһирик ардахтыы сирэйбин кычыгылата сиигирдэриттэн сэгэччи мичээрдээн устунан күлэн ылабын…
Бу сылдьан, арай, өтөхтөн син тэйиччи, тыа диэки өттүгэр, синньигэс соҕус тиит өргөс чыпчаалын анныгар, мутукка, хара улар таҥнары ыйанан турарын түбэһэ харахтаатым… Маҥнай өссө көрбүппүн итэҕэйбэтим… «Хайдах-хайдаҕый, хантан кэлбит улар ити тэйгэйдэ…» дии санаатым, тула-мала көрүөлэнэн ыллым. Суох, хараҕым иирбэтэх – чахчы, хара улар…
Харса суох, этэрбэстээх атахтарбын хаар үрдүнэн ачарбаастыы быраҕаттаан, улардаах тиит анныгар баар буола оҕустум. Тэйиччиттэн көрдөххө синньигэс курдук тиитим, ыксатыгар кэлбитим добуочча суон буолан биэрдэ. Өрө хантайан түөһүгэр толбонноох, хара тыа маанылаах көтөрүн, хара улары кыҥастастым. «Ээ!.. Бай-да!..» – диэн туох-хайдах буолбутун дьэ өйдөөтүм – били кэрбэнтэн туһаҕын быһан элбэрээктиин мэлиппит булдум бу кэлэн иҥнэн турар эбит… Туһаҕын быһан көтөн тилигирээн тахсан баран, мас чыпчаалыгар олороору, элбэрээгин лабааҕа эрийэ охсон ыйанан хаалбыт, дьэ дьикти… Оннуга чуолкай, оҕо киһи, сытыы харах муҥутаан, кыл туһаҕы көрө оҕустум, эгэ мутукка эрийэ көппүт элбэрээгин көрүө суоҕум дуо – оол көстөр.
«Бээ эрэ, бу булпун хайдах ылабын» диэн толкуйга түстүм. Эпчиргэлээн туһа суох; сахсыйан, илгиэлээн көрүөҕү – тиитим суона бэрт, дьоҕойон илигир эрэ гынар; ыттан ылыаҕы – лабаата ортотуттан эмискэ синньээн барар, аны мутук тостон, мүччү туттан, сууллан иэдээн буолуо… Ортотугар диэри хатаастан тахсан баран ураҕаһынан анньыалыаҕы – мутукка эриллибит элбэрээктээх, хас эмиэ хос кыл туһах хантан сөллүөй. Тииппин кэрдиэхпин – сүгэм суох. «Дьиэбэр төннөн сүгэ аҕаллахпына эрэ сатаныыһы» дии санаатым… Билигин, субу төннүөхпүн сатамньыта суох курдук, күөлүм улахан аҥаарын эргийэн баран турабын, онон сып-сап түргэнник улар туһахтарын эһитэлээн, чааркааннары көрөн баран барарга сананным. Күн билигин да эрдэ, дьиэм да ырааҕа суох…
Туттуу-хаптыы түргэтээтэ, хаамыы-сиимии өссө сыыдамсыйда. Манааҕабар, били, улахан хара уларбын угуннум, ордубут эрдэҕэстээх харабын туһаҕынан атахтарыттан холбуу баайан хатыҥ лабаатыгар ыйаан кээстим, төннөн иһэн куобахтарбын ылыахтаахпын, онон сүгэһэрим элбэх.
Өтөх тэллэҕэр үүммүт чаллах тиит баай лабаатын анныгар томтойбут бугултан эмиэ биир атыыр бэлиэлээҕи ылан эбинним. Бэлиэлээх быйыл төрүөҕэ тахсыбыт, үөскээбит быһыылаах, суола биир кэм ырыкаайданан олорор, маҕан саҕынньаҕа суоҕа буоллар, киһи сүүрэ да сылдьарын көрүө эбит. Тииҥ да суола дэлэй, бу сылдьан – уһуктаах «муостаах» ситэри сиппит көп түүлээх тииҥнэр чэрэһэн олороллорун хаһы да харахтаатым, көмнөҕүрбэтэҕэ буоллар өссө да түбэһэ көрүө эбиппин, халыҥ көмнөх хахха-дурда буолан саһыаран, симэлитэн эрдэҕэ.
Күөлүм уҥуоргу от үрэҕэр киирдим. Үрэх киһини ахтатынан дулҕалаах, сөкүлээх сиригэр бэлиэлээх суола ордук хойунна. Баһылай манна хайаан да бугул тэппитэ чуолкай диэн иэмэ-дьаама суох гына тибэн тибилгэннээбитин хайдах да чээччэйэн көрдүү сатаан кээстим да, бугул баарын булбатым. Хата үрэх хаба ортотунан, көҥүс иһинэн чөм-чөм үктэнитэлээн күөлгэ саһыл киирбит суола дьэрэлийэр. Кини диэтэх сэрэх, сэргэх муҥутаан, лоппоруттан тахсан өрө томтойбут тибии типпит хаарын тумнан, эргийэ көтөн ааспыт. Баҕар бугулум бу буолаарай диэн тиийэн хаһыйа тэппитим – дулҕа эбит.
Үрэх баҕараҕын туораан, күөрэ-лаҥкы түспүт «куобах уоһа» сиргэ кэллим. Ычыкын иһинээҕи ороххо иитиллибит туһахха биир табысхаан иҥнэн өттүгэстии түһэн сытарын бэлиэлээх кэлэн сиһин көп этин бүтүннүү сиэбит, кутуйах да кыттыһан эбии буолбут быһыылаах, табысхаан ороҕун икки өттүгэр хороон оҥотон, хайыы-сахха саҥа хаарга чигди тахсыар диэри сүүрэкэлии охсубут. Сэмнэх да буоллар, табысхааммын манааҕабар угуннум, тэс курдук сүгэһэр буолла. Уларым сытыы тыҥырахтара куул манааҕаны тэһэ көтөн таска быкпыттарын көннөрө сатыы барбатым.
Ыт мунна баппат таас ычыкын быыһыгар лөглөйбүт, кытыан уктаах кыра ырааһыйа оҕото баарыгар, Баһылай икки айахтаах саҥа тоҥуу охсубут, тэптиргэлэр эстибэтэхтэр. Олбуйа ууруу тоҥуу бэтэрээ айаҕын хаарын хаһыйа тэбэн, туһахпын сүөрэн ылан түрдьэлии эрийэн, сонум сиэбигэр угуннум. Иккис тэптиргэ элбэрээгин төлө тарпытым, арай тэптиргэм эстибэтэ. Айах хаарын үтүлүкпүнэн хаһыйан ыраастаан иһэн, мин, көрбөтөхпүн көрдүм, эмиэ биир дьиктигэ түбэстим: атыыр бэлиэлээх улар кыл туһаҕар иҥнибит уонна тоҥуу кыйымыгар дэлби чаачахайданан өлөн түүрүччү тоҥон хаалбыт… Маҥнай, иҥнэн баран соһуйдаҕа ырата буолуо, төттөрү ыстаныытыгар тоҥуу айаҕын иһинэн буолбакка кыйым маһы эрийэ көтөн нөҥүө тахсыбыт, онтон мөхсөрүгэр отой да тоҥуу үрдүнэн ойуолаан туһаҕын дэлби эрийбит, ол иһин элбэрээк төлө барбатах. Кэлин, туһаҕын эрийэн баран да мөхсөрүгэр өскөтүн элбэрээк төлү барта буоллар, син биир өрө тэбэн эстиэ суох эбит, кыйым маска уонна тоҥууга эриллэн моонньуттан иҥнибит бэлиэлээҕи хантан өрө дэбдэтиэй.
Мин ордук сөхпүтүм, мэктиэтигэр кэлэйэ да санаабытым – бэлиэлээх өйө татымын, бу бэйэлээх синньигэс кыл туһаҕы кини, ити айылаах сытыы тииһинэн дьиҥинэн биирдэ «кып» гыннаран быһа ыстаан кээһиэ этэ буоллаҕа, ону өйө тиийбэккэ, туһаҕыттан арахса сатаан дэлби мөхсөн баран морбойон хаалбыт. «Дьэ дьикти, бэлиэлээх бэйэтэ хайҕатыаҕын быатыгар анаҕастаах ааттаах, һы, буолар да эбит» диэн мин бэри диэн бэркиһээтим, сөрү диэн сөхтүм эрэ.
Бэрэ хаҥас эҥээрэ барыта маар, сиики сир ычыкына да абына-табына, онон Баһылай бу эргин туһах ииппэтэх, салгыы элэтэ биир тэптиргэ баарыгар туох да иҥнибэтэх.
Арыылаахпар киирэр суолум аартыгар баар өтөххө кэлиэхпэр диэри түөрт бугулу көрөн өссө икки бэлиэлээҕи ыллым, иккиэн атыырдар.
Уҥуоргу үрэҕинэн киирбит саһыл тахсан барбыт суолун көрбөтүм, «ханна сүттэ, аны күөлгэ сылдьара дуу…» дии санаан, бөлүүн түспүт ып-ыраас, сып-сырдык сыа хаарынан тунаарбыт эбэ иэнин уҥуоргутун-маҥааргытын кыҥастаһа сатаатым да – туох да көстүбэт, арай, сур өҥнөөх атыыр үөрүн кытта, арыый да сир уларыйан өтөх аннын диэки кэлэннэр хаһа сылдьаллар. Аһаҕас өтөххө киһи тахсан кэлбитин дьэ таба көрөннөр одуулаһан олоотостулар. Атыыр барыҥныыры көрөн үөрүн көҥөннөҕө буолуо, намылыччы үүммүт хойуу сиэлин, көҕүлүн ыспахтаан илгистэ-илгистэ, хаар үрдүгэр соһуллубут уһун кутуругунан уҥа-хаҥас охсурҕалана-охсурҕалана, субу сиэх-аһыах айылаах мин диэки дохсуннук утары сүүрэн иһэн, эмискэ, туохтан эрэ иҥнибиттии хорус гынан тохтуу түстэ, өрө хантайан, уһуктаах кулгаахтарын чөрбөтөн атын аҕайдык одуулаан иһийэ таалан турда, онтон «ээ, киһи сылдьар эбит, кэбис уоскуйуҥ» диэбиттии тыбыыран тарылатан баран, баһылыктарын көрөн кулгаах-харах иччитэ буолан турар кулунчуктарын батыһыннарбыт биэлэрин диэки төттөрү иэҕилиннэ.
Билигин да ийэлэрин эмэ сылдьар, саҥа дьоройон, эт лахса буолан, кыһыҥҥы көп түүлэрэ уһаан мотоҕоно курдук буолбут, дьэргэлдьийбит сэргэх сэбэрэлээх мэник кулуннары ис-испиттэн өрө көтөҕүллэн мичээрдээн кэрэхсии одууластым.
Бу сотору биэлэри хомуйан, үүрэн киллэрэн, убаһалары арааран туспа иитийэхтээн аһатыахтаахтар, онтон ийэ биэлэр атыырдарын кытта хат хаһыыга ыытыллаллар. Уһун сайыны, күһүнү быһа эмиллэ сылдьыбыт сорох буос биэ ырыан сөп. Саас мөлтөх туруктаах сылгылары арааран туспа хаайан аһаталлар; ардыгар көрө-истэ, маныы сылдьан эрдэ киллэрэллэр.
Үөр атыыра барахсан – дьаарханыан дьаарханар, баччаҕа хантан кэлбиттэрэ биллибэккэ, эмискэ, бөрөлөр кэлэн быһа охсон ааһар үгэстээхтэр. Сур адьырҕалар «улуу добдурҕаларын» кэмэ бу ыйтан саҕаланар быһыылаах, сири-дойдуну биир гына кэринэн көҥүл көччүйэллэр. Сыл ахсын, тугун дьиктитэ эбитэ буолла, болдьообут курдук баччаҕа бөрөлөр хайаан да баалларын биллэрэн быгыаласпытынан бараллар. Бэйэтэ да, сэрии саҕаланыаҕыттан, баҕар бултуур-алтыыр, сырыыны-сылбаны тулуйан, кыанан сылдьар туруу дьон аҕыйаабыттарыттан буолуо – адьырҕалар ордук элбээтилэр. Сайын да, кыһын да таска сылдьан тыаҕа бөрө улуйан энэлийэрин истэр сонун буолбатах. Сылгы үөрүгэр түбэһэ түһэн, дьарык оҥостон бултастылар да, биир эмит биэни, кулуну хайаан да тардан сииллэр…
Булдум манааҕабар баппакка биир табысхааммын моонньугар иилбит туһаҕын атын туһаҕынан салҕаан сүктүм, биири кыбынным, атыттары билигин кэлэн ылыам диэн хааллардым.
…Түргэнник хааман, тиэтэйэн тириттим, куобах бэргэһэбин сүүспэр сэгэччи анньан сөрүүкүүбүн, соччо аҕылаабаппын. Халлаан былыта отой ыһылынна, сарсыарда сэмээр сиксийбит тыал күн иккис аҥаарыгар биллэ күүһүрдэ, субу-субу сирилэччи силбиэтэнэн, саҥа түспүт чэпчэки хаары өрө ытыйан таһаара-таһаара араастаан эрилитэ оонньоото. Арыылаах аартыгын чараҥын сиксигинэн кэлбит баарыыҥҥы суолбун хайыы-сахха мэнээк типпит…
Булпун сүгэн, кыбынан дьиэбэр киирбиппэр, сыгынньах ньилбэгэр өтүү хата олорбут эбээ саҥа аллайа түстэ:
– Хайы-ыы… кэлэ оҕустаҕыҥ тоҕо түргэнэй, хата, булт бөҕө бултаан сүгэн-көтөҕөн кэллэ буолбат дуо… Оҕом Аана – уол оҕо курдук, саатар, булчут буоллаҕа… – өтүүтүн туора быраҕан, сылаас турдун диэн оһох билиитэтигэр уурбут ирээт күөспүн таһааран бэлэмниир түбүгэр түстэ. Эбэлэригэр сиэл тыытыһа олорбут Баһыычааннаах Чоойун уонна Биэрэ, манааҕаттан туох булт хостонорун көрөөрү, ыксабар кэлэн турдулар. Кыра Чомпойдор суохтар, киирбэтэхтэр. Бобо баайбыт манааҕабын сүөрэ-сүөрэ:
– Маарыйалаах Лэгэй дьиэлэригэр дуу, тоҕо киирбэтилэр? – диэн Чоойунтан ыйытабын.
– Сибилигин, эн кэлиэҥ эрэ иннинэ, Настаалыын биһиэхэ тахсыбыттара, – Чоойун илиитигэр бобуччу туппут сиэлин тыыта-тыыта хардарар. Оҕолор эбэлэригэр сиэл тыытыһан мэлдьи көмөлөһөллөр.
– Хайа, кө-көрүүй, бу ту-тугуй?.. Тыҥырах!.. – Баһыычаан куулу тэһэ көтөн тахсыбыт улар сытыы тыҥыраҕын сөмүйэтинэн баттыалыыр.
– Куобах тыҥыраҕа дии, – диир Чоойун. Кырдьыга, билбэт киһиэхэ, табысхаан да, улар да тыҥырахтара биир курдуктар.
– Көрөөрүҥ эрэ, туох тыҥыраҕын…
Маҥнай табысхааны хостоотум, онтон уларбын ороон таһаардым.
– Оо, улар а-аҕалбы-ыт, көрүүй, эбээ! – диэн, онто да суох чэйин кута-кута булт хостонорун көрөн турбут эбэтигэр туһаайан Баһыычаан үөрэн, саҥа аллайа түһэр.
Оҕолор күөх толбонноох, күтүр улахан хара улары араастаан эргитэ сылдьан, түүтүн-өҥүн имэрийэ-имэрийэ, астына көрдүлэр-иһиттилэр. Бэлиэлээх элбэҕин сөхтүлэр.
– Дьэ баһаан бултуйбуккун доҕор, – эбээ кылбаа маҥан кырынаастары биир-биир ылан сирийэн кыҥастаһар. – Түөрэ атыырдар эбит… Үчүгэйдэрин… Бэйи, балары таска таһааран ууруохха, аны «үлүйэн» хаалыахтара, убайыҥ Баһылай кэллэҕинэ бэйэтэ сүлэттиэҕэ, – диэт, эмээхсин төбөтүгэр нэк буолбут тииҥ бэргэһэтин саба уурунаат, бэлиэлээхтэрин үтүлүктээх илиитинэн холбуу туппутунан таска тахсар. Били аан аһыллыннар эрэ хойуу туман буолан бургучуйа ытыллан киирэр тымныы тыына халлаан сылыйан сүппүт, барбах эрэ илгийэр.
Эбээ бэлэмнээбит аһын аһыы-аһыы өссө да сорох булдум сиргэ хаалбытын, биир уларым маска ыйаммытын туһунан кэпсээтим…
– Һэ, хаар тоҥуулаах хабдьы туһаҕар дылы, саатар маска ыйанан хаалар буоллаҕа, – диэн эмээхсин дьиктиргиир.
– Сүгэ илдьэн маһын кэртэххэ биирдэ эрэ киһи ылыыһы.
– Тыый, онтон оннук гынар буоллаҕыҥ дии, уонна хайдах сатаныай. Байанайыҥ оччолоох тосхойбут булдун… Төһө улахан тиитий, тоом?.. Аны наһаа суон кэрдэргэр, сууллараргар сэрэхтээх буолаарай?..
– Соччо суона суох, ити биһиги бүтэйбит аанын баҕанатын саҕа быһыылаах.
– Ээ, сөп-сөп… Ыксаабакка аһаан баран бар, күн эрдэ, Булгунньах өтөххө диигин буолба-ат, сөпкө кэлэр инигин.
– Би-билигин эмиэ ба-бараҕын дуо, ол уларгын ыла? – Баһыычаан ыйытар.
– Баран.
– Мин ба-барсабын дуо?
– Кэбис, тоом, балтыҥ сайыһыа. Эһигини барыгытын батыһыннардаҕына аны түүн биирдэ эргиллиэххит, – диэн эбээ кыра уолу буойар.
Сып-сап аһыы охсон, таҥнан бараары турдахпына, ыалларга дьаарбайа тахсыбыт Настааччыйа киирдэ. Бултуйбуппун бэркэ сэргээтэ, төннөөрү турарбын истэн баран:
– Иккиэн барыах эрэ?.. – диэн кыра оҕолуу сирэйэ-хараҕа дьэргэйэн сэргэхсийэ түстэ.
– Хата инньэ гыныҥ, сэрэхтээх ээ, сыыһа-халты туттаран баҕар мас тэбиэ хайыа, – эбээ Настааччыйа тылыгар сөбүлэһэ охсор. – Балаҕан иһигэр киирдэххитинэ аан чанчыгар Баһылай сүгэтэ турар, ону ылыҥ, бу сүгэ бүттэтэ суох буолбут, оҕолор тугу эрэ «уһаммыттар» быһыылаах, биитин ыт тииһин курдук ойута охсубуттар, – оһох кэннигэр кыстаммыт, хайытыллыбыт мас анныгар маалгы сүгэ сытарын ылан эрбэҕинэн биитин баттыалаан көрөр…
Өр-өтөр гымматыбыт, Арыылаахпыт Бэрэтин өтөҕөр тиийэн, улар ыйаммыт тиитин кэрдэн табырҕатан түһэрдибит. Сэрэйбиппит курдук улар, көтөн тилигирээн кэлэн тиит мутугар олороругар, элбэрээктээх кыл туһах мутукка эриллэн иилистибит. Улар собооботох, лис курдук ыарахан. Настаа хара улар көхсүн түүтүн үргээн көрөн баран:
– Тоҕо сүрэй эмиһэ, халатын көр, – диэн сөхтө. – Дьэ бултуйбуккун дии, түөрт улар барыта биир тоҥууга иҥнибит. Үс хара улар – биир тайах байанайа диэччилэр, – Настааччыйа урут хаста да истибит кэпсэлбин хат хатылаан санатар.
– Бу өтөххө Баһылай охсубут ити уһун кэрбэнэ наар туох эмит бултаах тоһуйар, үнүр маҥнай кэрийэрбитигэр бочугурастар иҥнибиттэр этэ.
– Бэйэтэ да кэпсииринэн үксүн мантан өттүк хараланар быһыылаах.
Өтөхпүт анныгар турар буолан, тоҕо эрэ, Булгунньах өтөх диэхпитин тылбыт тахсыбат. Былыр, быдан өрдөөҕүтэ, манна туох-туох дьылҕалаах, олохтоох дьон олорбуттара биллибэт, онон сир анал аатын мээнэ ааттаан, судургу киһи кулгааҕар иһиллибэт, көннөрү киһи хараҕар көстүбэт «иччилэри» сээбэҥнэтиэхпит диэн туттунабыт.
Баарыын ыйаталаабыт табысхааннарбын аараттан ылан, Настааччыйабыныын үллэстэн сүгэн, айахпыт хам буолбакка сээкэйи баллыгыраһа-баллыгыраһа төнүннүбүт.
Дьиэбит тэлгэһэтигэр киирэрбитигэр, кыһыҥҥы кылгаабыт күн арҕаа тыа кэтэҕэр саһан, халлыбыт халлааҥҥа кыыһар туҥат отоҥҥо ытыллыбыт күөрчэх курдук тэтэрэ кыыста. Маҥнай Чолбон сулус чолбоодуччу тыкпытын кэннэ, илин саҕах үрдүнэн биирдиилээн сулустар ээр-сэмээр дьирибинэспитинэн бардылар. Борук-сорук буолла. Киһи этин-сиинин дьагдьатар дьэбир салгын билиннэ. «Түөрт саҕаҕын ньылбы сотон ырааһырдыбыт чакылыччы халлыбыт халлаан аны түүн түптэлэс тымныытын төннөрүүһү быһыылаах» дии санаабытынан Настаам кэнниттэн дьиэм иһигэр дьылыс гынным…
//-- * * * --//
Ахсынньы ый аам-даам буркуна. От-мас тиэйиитин ордук уустук күннэрэ. Урукку курдук наар оҕус үөһэ олорон айанныыр тохтоон турар, субу-субу көһүйбүт атахтарбынан такыс гына көлөм үрдүттэн ыстанан түһэн хааман чоочугуруубун, чигдитийэ кытааппыт суол хаара биир кэм хаачыргыыр-чуучургуур. Силлээбит силиҥ «чуус» гына тыаһаат, сиргэ тиийиэн иннинэ муус чопчу буолан тостон бытарыс гынар. Киэһэлээх сарсыарда ити-бу көстүбэт хойуу туман ытыллар. Күнүс, сырама мөлтөөбүт күн дьоҕойон өрө дьэндэйиитэ, арыый да аматыйа түһэр. Бу курдук сытайан тымныйбыта уонча хонно. Оҕо аймах таска муннун да быктарбат үлүгэрэ.
«Уһуннук тымныйда, хайа үлүгэрий, сотору сымныыр ини» диэн дьон кэпсэтэллэр да, халлаан сымныаҕынааҕар буолуох, күн аайы тымныыта ордук күүһүрэн, эбии сэтэрээн ыбылы ылан иһэргэ дылы. Ынахтар ойбоҥҥо уулуу киирэллэригэр «сыалыйата» суох ыытыллыбаттар. Күөлбүт ойбоно үөһүгэр хаста да көстө. Урут баччаҕа итинник буолбата үһү, быйыл букатын эрдэлээн ийэ уутугар чугаһатта дэһэллэр. Биир ыал ынахтара уулаан баран, сотору атын ыал ынахтара уулуу киирэллэригэр ойбон уута хайыы-сахха чарчыйа тоҥон халыҥыы охсор. Баһылай анаан-минээн үлэ-хамнас оҥостон ойбон алларар. Маҥан Халдьаайы пиэрмэтин сүөһүлэрэ бары бииргэ субуруһан киирэллэр. Хас да ойбоҥҥо, былдьаһа-тараһа, утахтарын ханнара охсоот, быһа кымньыылыыр, халыаннык хаарыйар тыйыс тымныыттан хотоннорун диэки сүүрэр-хаамар былаастаах таҥкыччахтаныы.
Мин Настааччыйабыныын син биир отум тиэйиитигэр сылдьабын. Эбээ барахсан бэрийэн таҥыннарбыт таҥаһа сылаас. Атахпынан, атын да өттүбүнэн тоҥмоппун. Үтүлүгү устан сээкэйи бодьуустаһыы элбэх буоллаҕа, ардыгар тарбахтарым тоҥуох курдук гыннахтарына оҕуһум үрдүгэр олорон иһэн, дөрөбүн эр-биир солбуһуннара тута-тута, куобах истээх кулун үтүлүктээх илиибин оҕуһум сиһигэр баттыы олорон сылытабын. Сылгы курдук ыҥыыра-таймата суох көлөм көхсө сылаас. Дьон этэ-хаана, тымныыны да, куйааһы да тулуйара араас: сорох – олус тоҥуй, атын – халтаҥ да таҥаһынан улахан тымныыны тулуйар. Сылгыһыт, Дьыксаах Апанаас – төрүт тоҥуйа суох, дьилэй киһи. Ыалтан ыал ыккардыгар сыбыытыырыгар мэлдьи уолуга аһаҕас, нэлэккэй буолар. Дьыксаах саас уонна күһүн өргө диэри бэргэһэтэ суох сылдьар үгэстээх. Саннын байаатыгар диэри үүннэрбит хара, хойуу баттаҕа бэйэтэ бэргэһэ оннугар бэргэһэ буолар быһыылаах.
Апанаас хайдахтаах да хаҥыл сылгыны айааһаан, мөҕүһүннэрэн иннин ылан сыһытар уол. Үүнүн тимирин ытыра-ытыра уҥа-хаҥас илгиэлэнэн охсурҕаламмыт, тэһиинин биир кэм тартара сылдьар хаамыылаах ахан, дохсун, ахсым ат үөһэ олорон атаранан астарар эдэр уол уһун, ыас-хара баттаҕа тыалга охсуллан араастаан силбиэтэнэ иһэрин көрдөххө, кырдьыга да, киһи эрэ хараҕа астынар.
Баһылайдаах аллар атастара Мичээр эмиэ букатын тоҥуйа суох, хата, кыратык хамсанан тугу эмит үлэлии түстэр эрэ, бэл түптэлэс бытарҕаҥҥа баһа бургучуйан, тириппитинэн барар.
Мичээр быыс-арыт буллар эрэ Улахан Баһылайдыын дуобаттаары, хаартылаары, төбөтүттэн араарбатах сиэгэн бэргэһэтин кэтэҕэр анньынан, өрө хантайан, дьиэ өһүөтүн көрбүтүнэн киирбитэ эрэ баар буолар. Мичээр Баһылай кэдэччи туттубут, көбүс-көнө уҥуохтаах-арҕастаах, сылгыга дылы бөдөҥ тииһин килэтэн, биир кэм мичээрдээн ыртайбыт киһи.
Баһылайдаах үлэттэн, түбүктэн сынньанан, сээкэйи кэпсэтэн-ипсэтэн бэркэ сэргэхсийэллэр, күннээҕинэн ким тугу көрбүтүн-истибитин ыаһахтаһаллар, бэйэ-бэйэлэрин кыһытыһа-кыһытыһа, иэйэн, хатыһан туран дуобаттыыллар.
Мичээр Баһылай дуобаттаан хоттоҕуна: «Мөлтөх оонньооччугун…» – диэн араастаан хаадьылыыр, кыһытар, оччоҕуна Улахан Баһылай: «Чэ-чэ, баллыргыы олорума, халлааныҥ сулуһун аахпытынан дьиэлии турдаххына ол да сөп буолуо…» – диир.
Арыт Талыабай, Мытыйыс оҕонньоттор, атын да дьон кэлэн оонньууллар. Дуобаттааччылары тула үмүөрүһэн көрөөччү, кимиэхэ эмит ыалдьааччы, сүбэ-ама биэрээччи үксүүр. Сыыһа ыйыы-кэрдии этэн саҥарыллааччы, сөпкө сүбэлээн сэҥээриллээччи да элбэх. Ол эрэн, үксүгэр, икки киһи айа кирсинии тыҥаан аҕай, абаран-сатаран киирсэ олордохторуна, ким да туораттан сүбэлиирэ, этэрэ-тыынара көҥүллэммэт, дуобатчыттар бэйэлэрэ туспа «сокуоннаах» дьон. Табах буруота олустаатаҕына Огдооччуйа: «Тоҕо сүрэй, бу да дьон, туманнатан түһэн!..» – диэн саҥартыыр…
Уонча хонуктааҕыта, улахан тымныы түһүөн эрэ иннинэ, Буолкап Сэмэн уола Сэмэҥкэй икки турку табанан кэлэн ыһык, өйүө ылан баран турар, аҕата үүтээнигэр хаалбыт үһү. Сэмэҥкэй: «Кырса киириэх, быгыах курдук гынан иһэн кэлин мөлтөөтө…» – диэн кэпсээбитэ. Биһиги Баһылайбыт ону истэн: «Өссө ол уол буолан быктарар, Сэмэн бэйэтэ дэлэҕэ булдун кэпсиир үһүө, куруук «суох» хоту сылдьар киһи буоллаҕа, атаһым», – диэн күлэн сэҥээрбитэ.
Булчуттар – саҥа дьылы «бэлиэтии» эҥин диэн кэлбэт-барбат дьон, чугас ыырданааччылар ыһыктара дьоҕуһаатаҕына биирдэ эрэ дэриэбинэҕэ көстө түһэн ааһаллар. Ини-бии Намыынаптар – Оччугуй уонна Улахан Миитэрэй – биллибэтэхтэрэ ыйтан орто быһыылаах.
Биһиги эҥээр дойдубутугар, сирбитигэр кырса төрөөбөт-ууһаабат эрээри, сорохтор этэллэринэн, биэс-алта сыл буола-буола, атыттар кэпсииллэринэн уончалыы сыл арыттаан, муораттан хойуутук киирэр. Оттон биирдиилээн, хаамаайы кырсалар сыл да аайы бааллар. Кырса бултанара кэм дөбөҥ, саһыл курдук улахан сэрэҕэ суох кыыл. Дьиэ таһын буллаҕына, туохха эмит эҥкээрэн тохтоотоҕуна, киһи суолугар, сылгы ороҕор түбэстэр эрэ наар ону бата сылдьар үгэстээх, онон чааркааҥҥа дөбөҥнүк үктүүр, бугулга чээччэммэккэ хайаабакка, кудуххайдык киирэр. Кырса – саһылга лаппа майгынныыр кыыл эрээри, кини киһи суола-ииһэ чыҥха атын, дөбөҥнүк араарыахха сөп. Мин халлаан тымныйтын кэннэ, от тиэйэ сылдьан, Арыылаах эбэ уҥуоргу кэриитин анныгар, усталыы үүнэн будьуруйбут хойуу талахтар быыстарынан кэлэн ааспыт кырса суолун хаста да түбэһэн көртүм. Урут да, туундара маанылаах харамайа кырса барахсан мохоохтообут олугун түбэһэ түһэн харахтыырым: тибии типпит чигди хаарынан барбыт суола үүт-үкчү ыалыкы суолугар маарынныыр, атахтарын чугас-чугас уурталаан тыбыгыраппыт буолар. Кырса – сүрдээх сиэмэх харамай. Булчут ииппит сэбигэр-сэбиргэлигэр кырса түбэһэн өлө сытарын, атын кырса ааһан иһэн түбэһэ көрдө да сиэн кэбиһэр. Тоҕо үгэс курдук, хастыы эмэ сыл буола-буола хотуттан хойуутук, хото киирэрин дьон араастаан тойоннууллар, сылыктыыллар. Сорох – угут сай муора арыыларыгар кутуйах эстэн, аһа суох буолан хачаллан хаамаайылыыр дииллэр, сорох – төрүөҕэ тахсар сыллаах, ол иһин элбиир дэһэллэр, сорох – ханнык эмит атын сылтаҕы булар.
Баһылай айалыыр, сохсолорун соло буллар эрэ хаардаан, көрөн-истэн мэҥиэлээн кэлэр. Липпэтиттэн табысхааны бардаҕын да аайы хоҥнорор.
Күһүн, хаар чарааһыгар, чугас эргин, дьиэ таһыгар туһахтыы сылдьыбыт оҕолор, кэлин, халлаан улаханнык тымныйыаҕыттан төттөрү-таары тиэстибэт, кэлбэт-барбат, сыбыытаабат буоллулар. Биир үксүн үчүгэй ичигэс таҥас-сап да суоҕа кыһайар. Айдаҥ ыаллара күн аайы оттук мас тиэнэллэриттэн ордубаттар. Сирэй оһох титирик урааларыттан тахсар буруолар, онто да суох хойуу бүркүк тумаҥҥа холбоһон, үрдүк мэҥэ халлааҥҥа өрө ытыллаллар. Тымныы тумана эрэ, оһох буруота эрэ, киһи араарбат үлүгэрэ. Кыһыҥҥы кылгас күн аат эрэ харата өндөс гынан, кытара кыыһан «бээ, бу дьон кэм да буруолара бургучуйаахтыыр эбит ээ» диэбиттии санньыччы көрөн тура түһээт, арҕаа саҕах кэтэҕэр, тыаһа-сыма суох, ээр-сэмээр, сүүһүн аннынан сүргүччү көрбүтүнэн, киирэн хаалар…
Айдаҥ ыаллара бу күһүҥҥү күрэхтэрин балыга кэм да баар, онтуларын сээкэйгэ солбуһуннаран айахтарын хамсатан олороллор. Хата эбэбит барахсан көмүс хатырыктааҕыттан өлгөмнүк өлүүлээн бар дьонун абырыан абыраата. Муҥхаҕа сылдьыбатах да дьоҥҥо Өксөөн, аатыгар абаанса диэн ааттаан, ыскылаатыттан ылларан өрүү бэрсэр. Нолуок балыгын, Бүлүү өрүһэ туран, айан суола арыллаатын кытта, түөрэтин куоракка тиэйэн киллэрбиттэрэ. Өксөөн бэл бурдуктан кытта, нуормалаан холкуоһун дьонун кыра-кыралаан салгыыр. Бурдук абаанса бэриллэригэр ыал төһө тыынньалааҕа көрүллэр, буруонан буолбакка, дууһанан түҥэтиллэр.
Нолуок этэ эмиэ куоракка таһыллан бүтэн турар. Туттуллубут сүөһү хара иһин холкуостаахтар үллэстибиттэрэ: ким төһө абаанса ылбыта барыта суруллан, чопчу, чуолкайдык учуоттанан иһэр, илии баттаталлар. Кэлин дохуот үллэстиитигэр ол барыта аахсыллар. Наар абаансанан аһаан олорбут, аҕыйах көлөһүн күннээх дьон түмүгэр туох да аахсан ылаллара суох буолар, хата, ол оннугар төттөрүтүн, отой да иэстээх хаалааччылар кытта бааллар. Эдьиийбиттэн иһиттэхпинэ, Ньөкөөрөр оҕонньордоох курдук хас да ыал сылтан сыл ахсын, куртан кур иэстэнэллэр үһү.
Мин урут Айдаҥ дьоно дохуот үллэстэллэрин хантан көрөммүн билиэмий, кэпсэл хоту эрэ истэрим. Үксүн кыаммат-түгэммэт аҥаардас огдообо дьахталлар, бултаан-алтаан эбинэр кыахтара суох эрэйдээхтэр көлөһүннэрин күнэ аҕыйах буолар. Ордук элбэх дохуоту Буолкап Сэмэннээх, Дьэримиэйдээх, Киспэ оҕонньордоох, Талыабайдар уонна биһиги дьоммут аахсаллар.
Мундулуҥдаҕа олорор эрдэхпитинэ дьонум дохуоппут үллэһигэ диэн оҕус сыарҕатыгар эт, арыы, балык тиэйэн аҕалааччылар. Күннэтэ кыра-кыралаан бэриллэрэ эбитэ буоллар биллибэккэ-көстүбэккэ симэлийиэх ас, сылга биирдэ түҥэтиллэр буолан, туох да баһаан баай курдук көстөрө.
Кэтэх сүөһүтэ, ыанньык ынаҕа суох ыаллар ордук быстараллар. Бэрэссэдээтэл киһи Өксөөн холкуостаахтара туох, хайдах туруктаахтарын көрө-билэ сылдьан, хайа кыалларынан, сатанарынан көмөлөһө сатыыр. Отой тиийиммэт ыалга бэйэтиттэн туох чорбойорун кытта илдьэн биэрэн салгыыр.
Сурах хоту иһиттэххэ, ыаллыы да нэһилиэк холкуостара кэлиҥҥи кэмҥэ кэм аматык олороллор. Бастакы сууһарыылаах сут, аас дьыллар курдук хоргуйан өлүү баара дьыл баччатыгар диэри, этэҥҥэтэ, иһиллибэт. Ол эрэн олох билигин да ыарын курдук ыар, үлэ-хамнас кытаанах, дьон чэгиэнэ, чахчы киил эттээҕэ эрэ холкуос сыраны-сылбаны быһар, күүһү-күдэҕи эһэр үлэтин тулуйан сылдьаллар. Кыаммат, ыарыһах, аһааҕырбыт да муҥнаахтар иэдэйдибит-быһынныбыт диэн ханна барыахтарай – күүстэрэ төһө тиийэринэн үлэлээн букунайаллар.
Дьон араас: сэриигэ өлбүттээхтэр эрэйдээхтэр ыар санааҕа-онооҕо хам ылларан аат эрэ харата, күлүк курдук сүөдэҥнэһээхтииллэр, туохтан да санаалара дьэгдьийбэккэ, бэл уҥуохтуун-арҕастыын аччаан, сүтэн-симэлийэн хаалбыкка дылы, салаҥ аҕай санньыар санаа сэмээр сиириттэн, кэрбиириттэн күүстэрэ-күдэхтэрэ өһүллэн, си буолуохтааҕар эрэ күнү кээрэтэллэр. Дьон араас: чугас киһилэрин сүтэрэн айманыы бөҕөтүн айманан, иэйэн-туойан ахан баран, аҕыйах хонугунан бэрт түргэнник «чөллөрүгэр түһэн» үлэлээбиттэрин курдук үлэлээн, бэл күлэн-оонньоон барааччылар эмиэ бааллар. Ону туох да диэн киһи баалаабат. Киһи майгыта араас, өйүн-санаатын оҥоһуута уустук. Икки атахтаах дьиҥ ис туругун, кистэлэҥ, киччим санаатын түөрэ эргитэн эргиччи өҥөйөн көрөр, билэр хаһан да кыаллыбат суол… Ол дьон төһө да «дьүһүн кубулунан» күлбүтэ-оонньообута буолан сырытталлар, ардыгар сыыһа-халты саҥаттан-иҥэттэн «таарымталанан», эмискэ тымтан кэлэн, эни-мини билбэт буолуохтарыгар диэри ииримтийэллэр… Ол эмиэ өйдөнөр…
Соҕотох оҕолорун, биири-бииринэн сүтэрбит сордоохтор ордук амньырыыллар, кырдьаҕастар эрэйдээхтэр кэлэр кэскиллэрэ сарбыллар, уруу-аймах көмөтүнэн эрэ дьоҕойон түүл-бит курдук олохтоноохтууллар. Ону да, чахчы өйүүр-убуур уруулаах-аймахтаах дьон.
Дьон араас: төһө да, олох ыар охсуутугар оҕустардаллар, дьылҕа ынырык ыйааҕар ыйылынналлар – эр санааларын сүтэрбэт, ыһыктыбат, олоххо ончураабат тардыһыылаах, кыһалҕаттан, эрэйтэн кииллийэ хаппыт, сырдык санааларын сииккэ симэлитэн сүтэрбэтэх, бэйэлэрин харыстаммат, баламат дохсун үлэһит эр дьон да, дьахталлар да үгүстэр. Кинилэри – тыа сирин хара үлэтин эгэлгэтин баһылаабыт хоодуот, хоһуун дьону, кэлэр олоҕу тутааччылары, үүнэр олоҕу түстээччилэри – ытыктыы, сүгүрүйэ, холобур оҥосто, киэн тутта эрэ көрүөххэ сөп…
Калинин аатынан холкуос – чугас эргиннээҕи холкуостары түмэр сирбит. Аҥаардас оскуола, балыыһа да баара – Балаҕаччы киин сирбит буоларын туоһулуур. Биһиги эҥээр нэһилиэктэр оскуолаҕа үөрэнэр оҕолоро бары Балаҕаччыга түмсэллэр. Күһүн, кыһын холкуос-холкуос аайыттан солбуһа-солбуһа баран оскуола, балыыһа оттук маһын мастыыллар. Тыаҕа кэрдэ-кэрдэ эрбээн, сонно хайытан, көтөҕөн киир да оттор курдук бэлэмнээн, көлөнөн тиэйэн киллэрэллэр. Биһиги да дьоммут ити үлэттэн маппаттар. Улахан Баһылай оскуола саһаанын кэрдиитигэр хаста да бара сырытта, сороҕор уһуур, хастыы да хонугу быһа сүтэр. Суол-суол арахсан, аттарыллан үлэлииллэр, Баһылай наар кэрдиитигэр сылдьыбыт, тиэйээччи, таһааччы дьон туһунан үһү.
Айдаҥ оҕонньотторо үгэстэринэн холкуос эргэ муҥхатын абырахтаан, мындырдаан, бырыынчыктаан, сыымайдаан тугун эрэ көннөрөн, ханан эрэ таастыган эбэн, ханан эрэ көҕүрэтэн, ол быыһыгар эмиэ да хотоҕостоон, силигин ситэрэн бүтэрэн баран, билигин аны саҥа баҕадьы оҥоһуутугар, таҥыытыгар күн солото суох буоллулар.
Биһиги бары куолаан, эмээхсиҥҥэ бэриллибит, ирээт муҥха сииппэтин хатан кэбистибит. Холкуос ыскылаатын сэбиэдиссэйэ Сэксэкэ Сэмэн муҥха сииппэтэ буолар сылгытын кутуругун кылын ыйаан биэрэр, тутарыгар эмиэ ыйаан тутар. Сылгы кыла хатыллан төттөрү төннөрүгэр, хоһоҕото тохтон, имитиллэн, тыытыллан көпсөтүйэр, ыйааһына чэпчиир. Кыра итэҕэһи аахсыбаттар, оттон кыл улаханнык, биллэ итээбит буоллаҕына төлөтөллөр, онон баҕадьы сииппэтин хатан бүтэрэн баран, ордубут сарпай кылгын сиппийэн ылан түөрэтин туттараҕын. Бэрт кыра да тирбэҕэ быа-туһах хаалбат, түөрэтэ учуокка сылдьар, ол да сиэринэн дьон сүрдээх кичээҥи буолаллар…
Сылгы биригэдьиирэ Эпириэмэп Сөдүөт оҕонньор Маарыйа эмээхсиҥҥэ өтүү, көнтөс, өргөн (сылгы тутарга аналлаах, уонтан тахса быластаах, модьу-таҕа быа) уонна сулар хаттаран тиктэрдэ. Мин кэлин үөрэнэн эбээттэн хаалсыбакка хатар буоллум, онон бэриллибит сорудаҕы уһаппатыбыт, сотору бүтэрэн сылгыһыттарбытыгар туттардыбыт.
Бастаан утаа өтүү хатарым саҕана кытаран тахса-тахса аһыйбыт ньилбэгим кэлин чэрдийэн ыалдьыбат буолла. Өтүү хатыллара дөбөҥ, онтон көнтөс кэм бадьыыстаах, көнтөһү – үс өтүүнү холбуу тигэн оҥоһуллар, өргөн эмиэ биир оннук. Айдаҥҥа, бэйэм бараллаата эдэр кыргыттартан, быа-туһах хатар дьарыктаах мин эрэ быһыылаах, атыттар сыгынньах ньилбэктэригэр быа хата олороллорун харахтыы иликпин. Кэлин миэхэ өссө кэтэх ыаллар кытта үлэһэн сүөһүлэригэр ынах быата хаттарар хайыыр буоллулар.
Соло буллум эрэ Уоһа Суох Маарыйалаахха, Ыстапаанньыйалаахха, Тыккырга, Өксөөҥҥө, Мытыйыс Маарыйатыгар, Тороостооххо кэлэ-бара сылдьабын, кинилэр да биһиэхэ мэлдьи киирэр-тахсар дьон.
Уоһа Суох Маарыйаны маҥнай утаа силлибит уостааҕын, тииһэ ордьойо сылдьарын иһин салла, атыҥырыы көрөн баран, кэлин кэпсэтэн-ипсэтэн билсэн, майгыта элэккэйэ бэрт буолан отой да доҕор оҥоһуннум. Ол эрээри өрүү бииргэ сылдьар, күннэтэ алтыһар кыргыттарым: Мытыйыс Маарыйата, Тороос, Борускуобуйа, Дьэримиэй Ааната уонна Киристиинэ.
Киристиинэ төһө да Быркылаах пиэрмэтигэр олордор Айдаҥҥа куруук кэлэр. Оттон Куһаҕанчай Маарыйа Быркылааҕыттан соччо быкпат, дэҥ эрэ көрсөбүн. Кыргыттар түмсэн кэпсэтэр-ипсэтэр сирбит кулууп уонна Мытыйыс Маарыйалааҕа. Мытыйыс оҕонньор биһиги оҕолор киирдибит эрэ сэргэхсийэ түһэр: «Чэ эһиги кэпсэтиҥ…» – диэт хайа эрэ оҕонньорго, эмээхсиҥҥэ тэп гынан хаалар. Ардыгар тугу эмэни кыһан, кыладыйан уһана олорор буоллаҕына кэпсэтиигэ кыттыһан ээр-сэмээр сээкэйи токкоолоһон ыйыталаһар…
Мытыйыс Маарыйата хомус тардар, хайа эрэ туспа нэһилиэк ууһа охсубут бэрт хатан тыастаах хомустаах, онтутугар, оҥостон олорон, аҥаардастыы эрэ буолбакка, икки өттүнэн охсон, араастаан дэгэрэҥнэтэн олус үчүгэйдик, киһи эрэ тартаран истэн олоруон курдук дьүрүһүтэр. Борускуобуйа да хомуһун бэркэ тыаһатар, омос көрдөххө Маарыйа хомуһунааҕар улахан, үөтэкэтэ суох салаҥ оҥоһуулаах курдук эрээри тыаһа синньигэһэ, нарына сүрдээх, бэрт этигэн тэрил. Дьүөгэм хомуһун тыаһын истэн мин испэр күлэ саныыбын. Үүт-үкчү, били, хотонун балаҕаныттан араарбакка айдааны тардыбыт Холодоох Уйбаан куолаһын курдук. Холодоох – үрдүк уҥуохтаах, бэрт модьу-таҕа, туойунан баллырдаан сыбаабыкка дылы модороон, сылластыбыт-былластыбыт уостаах, муруннаах, кэтит сарыннаах, кырыылаах сыҥаахтаах, киппэ быһыылаах-таһаалаах. Уун-утары одуулаан, сүүлэ киирбит оҕус курдук сүүһүн аннынан сүргүччү көрөн турдаҕына – киһи эрэ толло, салла көрөр киһитэ. Дьэ ол айылаах кими да салыннарыах, самнарыах дьүһүннээх-бодолоох урааҥхай эрээри бэйэтин тас көрүҥэр букатын холооно суох, кыыс оҕоҕо дылы сип-синньигэс, лыҥкынас куоластаах.
Биирдэ оҕонньоттор баҕадьы кынатын бэрийэ сырыттахтарына, кыргыттары кытта кулуупка киирэн, «ааҕар хоско» Мытыйыс Маарыйатыгар ааһан истэхпитинэ, кырдьаҕастарга кыттыһан муҥха ийэтэ абырахтаһа олорбут Холодоох Уйбаан өндөс гынан көрөн баран: «Ии, һэгэйдэйим һыыстайа, һыччыыйдайым байахсаттайы һыллатайаан ылыахпын кэйиҥ эйэ бу диэки…» – диэн кыыс оҕолуу синньигэс куолаһынан сыыбырҕаабытыгар, мин маҥнай утаа ким-ким саҥарар, хайа кыыс дьээбэлэнэр диэн кэннибин хайыһан көрбүтүм. Онтон дьүөгэлэрим күлсэн бычыгыраспыттарыгар уонна Холодоох өссө туох эрэ диэн саҥаран тыҥкынаабытыгар биирдэ эрэ дьэ өйдөөммүн улаханнык сонньуйан ылбытым.
Кыргыттар Холодоох Уйбаан тугу эмит үлэлээн букунайа сылдьарын эбэтэр ыстаанын ахтата тобугар чугаһаан баран хайа эрэ диэки хааман ыбыгыратан иһэрин ыраахтан да көрдөхтөрүнэ күлэн тоҕо барбыттара эрэ баар буолар. Киһи эрэ сэргэхсийиэх күлэн-үөрэн мичилийэ сылдьар доҕоттордоох астыга сүрдээх. Тороос дьиибэ-дьээбэ, үөн муҥутаан, дьүөгэтин Борускуобуйаны хаадьылыыр: «Хомуһуҥ хотуй, төһө да Холодоох Уйбаан курдук модороон, бүрэ дьүһүннээх буоллар, куолаһа баҕас дьэ бэрт эбит…» – диир. Түмүстэрбит аайытын Тороос Борускуоттан ыйытар: «Хайа, соруоха, Холодооххун илдьэ кэллиҥ дуо?» Кыргыттар ыгыста-ыгыста күлсэллэр. Онон аҥаардас «куолаһа» үчүгэйин иһин «холодоохпутун» уларсыһа-уларсыһа сөбүлээн тардабыт.
Күннээҕи үлэ, түбүк кэнниттэн киэһэ соло булан түмсэн бэйэҥ тэҥнээхтэргин кытары алтыһар аһара астык, киһи сылайбыт сылаата кытта уостан-симэлийэн хааларга дылы, билбэтэххин билэн, көрбөтөххүн көрөн мэктиэтигэр күүскэр күүс, сэниэҕэр сэниэ эбиллэр курдук. Бэйэҕиттэн аҕа, улахан дьоҥҥо мээнэ кэпсээбэт, искэр иҥэрэ сылдьыбыт бүөм санааҕын таскар таһааран үөлээннээхтэргиниин үллэстэн, истиҥ дьүөгэлэргин кытта иһирэхтик кэпсэттэххэ олуһун даҕаны чэпчиигин. Дьүөгэлэрбиттэн бэрт элбэх сонуну, саҥаны билэбин. Ордук Мытыйыс Маарыйата кэпсээн-ипсээн сүрдээх, тугу аахпытын, көрбүтүн-истибитин хаппар өйүгэр чиҥник хатаан иһэр киһи диэн кини. Кулууп дьиэҕэ баар хаһыаты, кинигэлэри барытын хат-хат ааҕааччы эмиэ кини. Урут ааҕар балаҕанынан ааттаммыт дьиэ билигин наар кулууп эрэ дэнэр, эгэ сугулаана кэлиэ дуо. Арай Мытыйыс Маарыйата иккис дьиэ оҥостубут: кинигэнэн, хаһыатынан, араас кумааҕыларынан, былакааттарынан туолбут хоһо туспа сүрэхтэнэн, бэйэбит ыккардыбытыгар «ааҕар хос» дэнэр. Кэпсэтиибит эрэ барыта «ааҕар хоско тиийээриҥ», «ааҕар хоско киэһэ кэлээриҥ», «ааҕар хоско түмсүөхпүт» диэн буолар.
Кыра ыамайдар кулуупка киирэн муҥха абырахтыыр, таҥар дьоҥҥо мэһэйдээн-тэһэйдээн мөҕүллээри гыннахтарына Мытыйыс Маарыйата: «Чэ кэлиҥ эрэ манна, ааҕар хоско киириҥ эрэ…» – диэн ыҥыртаан ылар, оҕолорго буукуба үөрэтэр, дьүөгэбит онтон да атын «иитэр үлэтэ» элбэх. Ыамайдар ордук кинигэ ойуутун кэрэхсээн көрөллөрүн сөбүлүүллэр, ол эрэн кыһалҕа кыһайан ойуулаах, уруһуйдаах кинигэбит кэмчитэ бэрт.
Кулууп дьиэҕэ тастан киирбит киһи аан маҥнай ыйытар эрэ ыйытыыта: «Ааҕар хоско” ким баарый?..» – диэн буолар. Онон «ааҕар балаҕан» отой умнуллан хаалбакка, «ааҕар хоско» кубулуйан билигин да сылдьар.
Дьүөгэм Тороос киһи күлүөн курдук дьүһүннээх, сэбэрэлээх. Уһун синньигэс сирэйин умсары соҕус туттан, мөдөөннүк уҥа-хаҥас көрө-көрө уоһун мүчүҥнэтэн туох эрэ дьиибэни, дьээбэни саҥараары гынарын сэрэйэн эрдэттэн «сир ылан» күлбүппүтүн бэйэбит да билбэккэ хаалабыт. Ону көрөн Тороос: «Хайа бу туох буолаҥҥыт киһи айаҕын атыан инниттэн күлэн бычыгыраспытынан бардыгыт, дьоҕойон миигин күлүү-элэк гынаҕыт дуу?» – диэн көөҕүнэс куолаһынан көбдьүөрдэҕинэ кыргыттар эбии сытайан күлсэллэр. Биһиги аҕа саастаах дьүөгэбитин Торооһу «эдьиийбит» диэн ааттыыбыт. «Ааҕар хоско» түмсэрбитигэр Тороос кэлбэтэх буоллаҕына сарсыныгар көрсөн: «Хайа, эдьиий, тоҕо бэҕэһээ кэлбэтиҥ?..» – дэһэбит. Кулуупка, «ааҕар хоско» сылдьааччылар сүрүннээн биһиги бэһиэ кыыс. Оҕолоох-уруулаах, кэргэннээх эдэр дьахталлар бааллар эрээри, сулумах кыргыттар курдук соччо түмсүбэттэр, дэҥ биирдэ эмит биллэн, сэргэхсийээри киирэ түһэн тахсаллар. Биһиги да хоспутугар күн аайы мустар буолбатахпыт, ардыгар үлэҕэ-түбүккэ үтүрүйтэрэн хас эмэ хонукка сүтэрсэн баран биирдэ көрсүһэбит.
Кыһын оройунааҕы, түптэлэс ыыс-быдаан туманнаах, сирилии сиксиллэр, тоһуттар, бытарҕан тымныы даҕаны эдэр кыргыттар мустан кэпсэтэрбитин тохтоппот, боппот. Оннооҕор тымныы үгэннээн аҕай турар күннэригэр Быркылаахтан доҕорум Киристиинэ кэлэн барарын уураппат. Ханна да сылдьарын сөбүлээбэт доҕорун, Куһаҕанчай Маарыйатын, кытта тылыгар киллэрэн, аргыс оҥостон илдьэ кэлэр. Киристиинэ бэл Арыылаах уонна Быркылаах ыккардынан, кэлэр суолун быһа түһэн бөрө ааспытын көрөн да баран, ону улахаҥҥа уурбат, дьаарханан хайаан куттаммат. Атын хоргус кыыс эбитэ буоллар, бөрө суолунааҕар буолуох, ардыгар, ыйдаҥата мэлийбит, им балай, ытыс таһынар ыас хараҥаттан да куттанан таска быгыа суох этэ. Доҕотторун кытта көрсөн кэпсэтиэх, сэргэхсийиэх санаата баһыйан кыыс, соло буллар эрэ, кэлбитин курдук кэлэ турар. Санаа күүһэ – барыны бары быһаарар байым күүс, дьылҕаны дьоллуур дьоһун баай…
Эбэм мин доҕотторбун кытта сээкэйгэ аралдьыйан арыт-ардыгар букатын түүн да кэллэхпинэ, хараҥаны харахтанан хойутаан да хааллахпына «тоҕо хойутаатыҥ, бу ханна сырыттыҥ?» эҥин диэн хаһан да токкоолоспот. Хата ол оннугар, төттөрүтүн, бурдук эҥин тардан кыыкырдата олордохпуна дьүөгэ кыыһым киирэн кэллэҕинэ эмээхсин: «Чэ, тоом, эн доҕоргун кэтэһиннэримэ, маны баҕас бэйэм да ситэриэм… эн бар, бар… сэргэхсийдэҕиҥ дии…» – диэн хата бэйэтэ «үүрэн» ыытар.
Кулууп остуораһынан Саабынаба Харытыана үлэлиир. «Ааҕар хос» иһигэр өрөһөлүү кыстаммыт хайытыллыбыт бэлэм маһы оһох уота сөҕүрүйээри гыннаҕына үөттүрэҕинэн булкуйан, ситэри сиэммэтэх мас төрдүгэстэрин үөскэ үтэн бугуйан биэрэн баран, саҥа хардаҕастары уурталаан оттон иһэбит. Кыраһыын лаампата уонна оһохпут уота хос иһин сандаарыччы сырдатар. Эһэкээн тачыгырыы-бачыгырыы умайа-умайа сытыы төлөннөрүнэн араастаан дьэргэлдьийэ оонньоотоҕуна, талах олоппосторго олорон сэһэргэһэр кыргыттар күлүкпүт дьиэ чэҥ муус буолбут эркинигэр түһэн, эмиэ да улаатан кэлэ-кэлэ, эмиэ да оччоон хаала-хаала ыстаҥалаһаллар, күлүгүлдьүһэллэр…
Ардыгар сэһэммитигэр-сэппэммитигэр үлүһүйэн түлүк түүн үүнэ охсубутун билбэккэ да хаалабыт, биир-биир солбуһан тастан мас көтөҕөн киллэрэбит, ол сылдьан көрдөхпүтүнэ – үргэл лаппа арҕаалаабыт буолар. Оччоҕо дьэ «соһуйан-өмүрэн», «хайыы түүн ырааппыт дии» дэһэн, һуу-һаа омуннуран дьиэ-дьиэбитигэр тарҕаһан хоочугураһабыт. Быркылаахтан Киристиинэ кэлбит буоллаҕына, иккилии буолан солбуһа-солбуһа, хайаан да аарааҥҥа диэри атаарабыт. Сороҕор ыйдаҥалаах түүн кыыспыт: «Бэйэм барыам, кыра оҕоҕо дылы буоллахпыный…» – диэн атаартарбат, түптэлэс тымныы хойуу туманын иһигэр киирэн симэлийэн хаалар, арай, ат-оҕус чигдитийиэр дылы тэпсибит чаакы суолун хаарыгар ынах этэрбэһин тыаһа бэрт ыраахха диэри чоочугураан-чаачыгыраан баран сүтэр. Биһиги доҕорбут атаҕын тыаһа симэлийиэр диэри иһиллээн тура түһэн баран тарҕаһабыт. Киристиинэбитин бөҕөх гынаарыбыт бэйэтигэр да этэбит: «Эн атаҕыҥ тыаһа сүппүтүн кэннэ биирдэ дьиэбитигэр тарҕаһыахпыт…» – диэн. Оччоҕо санаабытыгар дьүөгэбит: «Доҕотторум мин дьиэбэр тиийиэхпэр диэри иһиллээн тураллар, онон туох-ханнык баҕарар түбэлтэҕэ саҥабын истэннэр сүүрэн кэлиэхтэрэ…» – дии саныырыттан куттаныа суоҕа дэһэбит…
Биир күн Мытыйыс Маарыйалааҕар кыргыттар хомус тардан ким куолайын хамсатан туох саҥа дэгэрэҥ, сонун тыаһы таһаарар буолбутун хардары-таары истиһэ олордохпутуна Борускуобуйа хомуһун тыла «тас» гынан тосту ыстанан хаалла.
Борускуо:
– Уо-аа!.. – диэн саҥа аллайа түстэ.
– Хайа, хотууй!.. – диэн Маарыйа оннооҕор ордук соһуйда.
Саҥа тардан испит Уйбаныаба Аана муостаҕа кыырайбыт хомус тылын батыһа көрөн эргичис гынна.
– Тыла тоһунна дуу?..
Тороос, Киристиинэ уонна мин – отой, төрүт сатаан тардыбаппыт, доҕотторбут дьүрүһүтэллэрин истэн эрэ саатыыр дьоммут. Бүгүн Киристиинэбит суох, кэлбэтэх. Биһиги үс кыыс төһө да хомуһунан сатаан бэйэбит саатаабатахпыт иһин, сыныйа иһиллээн олорор дьон быһыытынан «бу тыас ордук үчүгэйдик иһиллэр, ити тыас дьүрүһүйэн олус бэрт, бу хайдах эрэ… ээ куллурҕаан, саллырҕаан түһэн итини тохтот…» дэһэн санаабытын үллэстэбит. Уйулҕаны хамсатар кэрэ, уйаҕас, нарын тыаһы арааран сатаан истии диэн бэйэтэ туспа дьоҕур быһыылаах, хайаан да сатаан тыаһатар эрэ киһи хомус араастаан, эгэлгэлээн дьүрүһүйэр, дьурулуур, дьирилиир тыаһын сирэр, талар буолбатах. «Кулгааҕар уус киһи» диэн туспа.
Тороос ити уран тэрили тутан төрүт холоно да сатаабатаҕа: «Нарын тылын бигээн тардыахтааҕар буолуох, бүтүн бэйэтин да таба туппат модороон илиилээхпин, тарбахтаахпын…» – диэн сонньуйан саҥарааччы. Кырдьыга да, Тороос тарбахтара уһуна, суона – эр киһи киэнинии. «Онтон эн уһуннук, дьаныһан туран үөрэнэн көрүөххүн…» – Мытыйыс Маарыйата сүбэлээтэҕинэ, Тороос кэтит ытыстарынан саба сапсыйан кэбиһэр: «Ии, хаһан сатаары, итиннэ баҕас туура, сыһыан мэлигир киһитэбин…» – диэн дьүөгэтин саҥатын истэ да барааччыта суох.
Киристиинэ – хомуһа суох, кыргыттар киэннэрин уларсан хайдах да үөрэнэ сатаан баран: «Кэбис мин дьарыгым, аналым буолбатах эбит уонна тииһим кыйар», – диэн уурайбыта…
Мин атах балай ыалы кэрийэ сылдьар кэммэр хоонньубуттан араарбакка, өрүү, мэлдьи доҕор гыммыт ийэм барахсан хомуһун мэлдьи саныырым… Тоҕо сүппүтэ буолуой, итиччэ кичээҥитик суулуу, бүөбэйдии сылдьыбыт хомуһум диэн олус дьиктиргиирим. Санаа аалыыта оҥостон мэлдьи ахта, аймана саныырым. Ол эрэн ити туорхаһыйбыт санаам түмүгүн сотору биир бэлиэ түгэн төлө тарпыта. Мин ол дьикти түгэн кэнниттэн хомуһум сүппүтүгэр аймаммыт санаам – аны үөрүү өрөгөйүгэр кубулуйбута…
Илин Кыргыдайга Алаас сугулааныгар оҕонньоттор сээкэйи ыаһахтаһалларын, эгэлгэ кэпсэли истэн, онон саатаан бэркэ сэргэхсийэн баран, күнүс Боруллуолаах эбэҕэ дьукаахтарбар төннөрбөр хоонньубуттан сүппүт хомуһум дьылҕата – бэйэтэ иһэ-истээх, дьиктилээх буолан биэрбитэ…
Мундулуҥдаҕа сайылаабыт бастакы сайыным ааһан, чэп-чэмэлкэй, үөнэ-көйүүрэ суох, сөп-сөрүүн көмүс күһүн барахсан күөйэ көтөн кэлэн турара… Биир түүн көннөрү түүлтэн ураты, чахчы иччилээх түүлү түһээбитим… Букатын илэ курдуга, оннуга да быһыылааҕа… Түүл уонна санаа ыккардынан дьикти, ураты турукка киирии диэн эмиэ баар… Утуйар утуйбат ыккардынан сытар этим… Таас түннүгүнэн тыкпыт күн уота дьэҥкир салгыҥҥа уйдаран дьэргэлгэннэнэн ылара… Арай… аттыбар, оронум ыксатыгар – ийэм барахсан илэ олороро… Тумустаах, кыытта маҥан тирэҥсэ этэрбэстээҕэ, сир симэҕэ ойуулаах чараас сиидэс халадаай ырбаахылааҕа, такымын ааһар ыас хара уһун, хойуу суһуоҕун чөрү-чөкөччү, мөлбөччү өрүнэн кэбиһэн баран, сүрдээх оттомноохтук, сэргэхтик, аһыммыттыы миигин одуулаан олорон, наһаа ис киирбэхтик мичээрдиирэ… «Бу да кыыс, аны аныаха диэри хайа муҥун сөптөөх толкуйу тобула охсон биэрбэккин… санааҥ сиппит ситиминэн дьэ тиийдэҕиҥ…» – диэбитэ. «Хомуспун бэйэм хараммытым хотуй, сөптөөҕүн ымыы буоллаҕа, төннөр айылгылаах тэрил… Оҕом барахсан атынын бэйэҥ ситэри сыныйаар, чэ этэҥҥэ…» – сүүспэр ийэм сылаас тыына илгийбитэ, сымнаҕас муннун даҕайан сыллаабыта… Онно өйдөөн көрбүтүм, ийэккэм барахсан нарын тарбахтардаах ытыһыгар хомуһун бобуччу тута сылдьар эбит этэ… Хомус килбэчигэс тимирэ кустук сэттэ өҥүн түһэрэн күн сырдык сардаҥаларынан күлүмүрдүүрэ… Мин уһуктан кэлбитим… Долгуйаммын уонна дьолбуттан тыаһа суох, сэмээр ытаабытым…
Кырдьыга да, олоҕум ордук уустук кэмнэригэр, түгэннэригэр ийэм барахсан хомуһа ымыы буолан араҥаччылыы сылдьан өрүһүйэн баран, кэмэ кэлэн иччитигэр төннүбүтүн өйдөөбүтүм… Бэйэм син биир хаһан эрэ эргитэн, эридьиэстээн итини тобулуом этэ да, ийэм барахсан аһынара бэрдиттэн ураты эйгэттэн кэлэн уоскутан бардаҕа… Хомуһум «барыаҕыттан» мин дьылҕабар букатын саҥа кэрдиис, сонун олох саҕаламмыта…
Эбээ эмээхсин тарбахтаахха таарыйтарбакка, тыҥырахтаахха тыыттарбакка, бэркэ диэн кичэйэн, тэрэпиискэҕэ суулаан илдьэ сылдьыбыт, аакка-суолга киирбит, устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах, хоһуйан ыллыыр ырыаһыт Лэҥкэй Аана аҕатыгар Суккаар ууска, эдэр эрдэҕинэ оҕустарбыт хомуһун сээкэй күндүтүн угар дьэрэкээн ситии кыл ойуулаах ыаҕайатыттан ылан, аны холустук, эмискэ арыйдахпына, сүөрдэхпинэ чыычаах кэриэтэ үргэн, көтөн хаалыа диэбиттии бэркэ сэрэнэн, түмэ тардыбыт быатын сүөрэн, суулаабыт суутун арыйан, биир киэһэ, иккиэйэҕин эрэ хаалбыт кэммитигэр, аһыы олордохпуна аҕалан иннибэр уурбута. Эмээхсин миигин уонна хомуһун диэки, хардары-таары харахтарын тиэрдэн бэркэ астыммыттыы туттара.
Кыргыттар олус үчүгэйдик хомус тардалларын, ордук Мытыйыс Маарыйата астыктык да дьүрүһүтэрин дьоммор сонун оҥостон, сөҕөн-махтайан кэпсиирим, баҕар ол да иһин, миигин хомустаныан баҕара саныыра буолуо диэтэҕэ, ол айылаах харах харатын курдук харыстаан тута, уура сылдьыбыт, кэмин иннинэ бу орто дойдуттан күрэммит кыра кыыһын Сөдүөччүйэ хомуһун миэхэ: «Хомус тардыаххын баҕараҕын быһыылаах, бу кыра киһим хомуһун ыл, доҕотторгор бараргар маны илдьэ сырыт…» – диэбитэ.
Суккаар уус охсубут хомуһа кыыс эрэ оҕоҕо анаммыкка дылы бэрт нарын оҥоһуулааҕа, хомус ньолбуһах соҕус күөллээҕэ, туруйата уһуна уонна биир күдьүс көнөтүк токурутуллубакка арыый туора сылдьара. Хомус туруйатын эминньэҕин эрэдэһинэ икки хос эриллибит этэ, эминньэх эрэдэһинин тимирэ, чарааһа бэрт буолан, өйдөөн эрэ көрдөххө көстөрө. Суккаар уус эмээхсин үлэҕинэн охсубут хомуһа оннук айылаах нарына, намчыта. Тыаһа даҕаны оҥоһуутугар дьүөрэ астыга, этигэнэ. Бэл сатаабат да киһи мээнэ тыас эрэ таһааран тартаҕына олус кэрэтик дьүрүһүйэ, эймэнэ, эйээрэ түһэрэ.
Мин ол эбээ эмээхсин хомуһун доҕотторбор барарбар хаста да илдьэ сылдьыбытым. Борускуолаах хомус тыаһа үчүгэйин олус диэн сөхпүттэрэ. Ол эрэн оҥоһуута наһаа нарынын, дьарамайын иһин «кэбис, аны тосту ыстанан хаалыа, бу айылаах үтүө хомуһу тумалык гынымыаҕыҥ» диэн миигиттэн уларсан тардалларыттан туттуммуттара. Эбээ хомуһун аҕыйах хонукка илдьэ сылдьан баран «сатаан тардыбаппын ээ…» диэн төттөрү биэрбитим…
…Хомус тыла тостубутугар бары соһуйбуттуу бэйэ-бэйэбитин хардары-таары көрсөн чуумпура түстүбүт. Хас да хомус тэҥинэн дьүрүһүйэн испитэ биирдэ ах барда.
– Ити хайдах тоһунна?.. – диэн Мытыйыс Маарыйата олуона соҕустук ыйытар.
– Икки өттүгэр дэгэрэҥнэтэн тардан иһэн, илиим хамсаан… сыыһа, олуйа охсубуппар… – Борускуо эмискэ куһаахарык дьүһүннэнэн хаалла, тэрилин аһыйда быһыылаах… – Тыла тостон хаалла дии… хомус тыла – куһаҕаҥҥа тостор дуо?.. – хас биирдиибитин эргиччи көрөр.
– Эс… бары-барыта куһаҕаҥҥа буолан истэҕэй, – мин Борускуону уоскутабын… – Тостуох буолан тоһуннаҕа дии…
– Ии, иктэни бары эҥин эгэлгэлээн ыатаран ырыҥалаан, хомус тылын урут мин хаста да тоһутан турабын, – Уйбаныаба Аана улахаҥҥа уурбатахтыы саҥарар.
Маарыйа Аана тылын истэн:
– Оннук, оннук… тугу барытын хайдах тойоннуургуттан тутулуктаах, оннооҕор түүлү икки аҥы түстүүр дьон баар буолааччылар: биирдэрэ – бэрт диир, атына – төттөрүнү этэр.
Борускуону утары олорбут Тороос чэкичэҕиттэн туран тобуктуу түһээт, адарай орон анныттан хомус тостубут тылын туруйатын булан ылан кымаахтаан таһаарда, хараҕын анныгар тиэрдэн көрө-көрө:
– Току от умнаһын сыыйа тардан баран салаан ньэмиргэттэххэ үүт-үкчү бу курдук эриллэн хаалааччы, – диэбитигэр биһиги маҥнай утаа «тугу-тугу туойар» диэн дьүөгэбитин саҥа көрбүт дьон курдук одууластыбыт, онтон дьэ өйдөөн күлүстүбүт. Бэл Борускуо ымах гынан сонньуйда.
– Тороос син ону-маны таба холоон этэр ээ, – Маарыйа хомус тостубут эрэдэһиннээх туруйатын Борускуоттан ылан сирийэн көрөр, – кырдьыга да оннук эбит, – диир.
Хомус тыла сүрдээх хатан, онон өҕүллүөн оннугар тосту барара сонун буолбатах. Ордук сатаан тардыбат киһи мээнэ, олус күүскэ холустук тардыалаатаҕына бэрт нарын сыыйыылаах хатан тимир тулуйбат. Биир эмит сиикэй тимиртэн оҥоһуллубут, табан хатарыллыбатах хомус тыла токуруйуон сөп, ол эрэн оннук хомус тыаһа мөлтөх, «дар-дур» гынан соччо үчүгэйэ суохтук иһиллэр.
– Дарайыыга оҥортордоҕуҥ дии, хомуһуҥ тылын. Оҕонньор саҥанан уларытан биэриэ буо, – Уйбаныаба Аана Борускуоҕа өй уга охсор.
– Уларытар дуо ол?..
Маарыйа Аана этиитигэр сөбүлэһэн:
– Ээ, хата инньэ гын, Дарайыы итини сатаабата кэлиэ дуо, оннооҕор саҥа хомуһу охсор киһи хомус тылын баҕас атынынан солбуйуо буо, – диэн тааҕы-таах курдук, олус судургутук саҥа аллайан көбдьүөрэ түһэр.
– Инньэ гыныыһыккын, – Тороос эмиэ кыргыттар тылларыгар сөбүлэһэн, турулус-ирилис көрөр.
Борускуо хомуһа иккистээн тиллиэх курдук буолбутуттан сирэйэ-хараҕа биллэ сэргэхсийэр.
– Дарайыы билигин сололооҕо дуу?..
– Билигин – саас, сайын, күһүҥҥү кыстык түбүгүн да кэмэ буолбатах, быыс-арыт булан оҥоруо буоллаҕа, – диибин мин.
– Сарсын бара сылдьыахпыт, миэхэ кэлээр, оҕонньор сөбүлэһиэҕэ, көрөөр эрэ, – Мытыйыс Маарыйата эрдэттэн эрэллээх баҕайытык саҥарар.
– Оччоҕо инньэ гыныахпыт… – Борускуо хомуһун, тостубут туруйатыныын анал мас хаатыгар уган сиэбигэр куду анньан кээһэр. – Туруйата сырыттын, баҕар итиннэ тэҥниэ.
– Аана, хомуһуҥ Киргиэлэй оҥорбут хомуһа буолба-ат? – Тороос Дьэримиэй кыыһыттан ыйытар.
– Кини… Ийэбэр охсубута, ону миэхэ биэртэ.
Дарайыы уус кэннэ хомуһу охсор уус чугас эргин нэһилиэккэ суох, онон биһиги Айдаҥ дэриэбинэтин дьоно бэйэбитигэр улахан уустаахпыт туһугар табыгаһа, үчүгэйэ сүрдээх, ханна да барбакка-кэлбэккэ үрдүттэн барыны-бары уһаннаран, «абырахтатан», «саматан» дьон абыраналлар. Киргиэлэй оҕонньоруттан, оҕотуттан тутулуга суох, соруктаах киһи кэллэ да, сонно тута кыһалҕалаах кыһалҕатын болҕойон истэн, кини киһи мындыр муҥутаан бэркэ ымпыктаан-чымпыктаан, эргитэ сылдьан көрбүтүнэн-истибитинэн барар. Оҕонньор барахсан өрүү кип-киэҥ халҕайбыт дьыгынаал ыстаанын кэннэ үүт-үкчү тирии күөрдүн курдук араастаан хапсыҥнаан-ипсиҥнээн, хааман-сиимэн дадахаччыйан, үлэлии-хамсыы сылдьар кэмигэр, мэктиэтигэр эдэригэр түспүккэ дылы дьүһүннэнэн, бэйэтин сааһыгар холооно суох сэргэхтик, эрчимнээхтик балталаан батырҕатарын киһи эрэ кэрэхсээн көрөр, устунан оҕонньор курдук, сибилигин, тугу эрэ үлэлээн барыаххын баҕараҕын.
Дарайыы майгыта да үчүгэйэ бэрт – оҕону кытта оҕо, оҕонньору кытта оҕонньор. Ол эрэн куруук татыаланан тымта сылдьыбат киһи дэҥ биирдэ эмит кыыһырдаҕына иннин-кэннин билбэт буола кыынньарын сиэринэн – Киргиэлэй сыл баһыгар-атаҕар бэйэтин баарын биллэрэр кырдьаҕас диэн дьон кэпсэтэллэр. Ону билбит суох. Мин көрдөхпүнэ Дарайыы биир кэм дьиибэ, дьээбэ кэпсээннээх-ипсээннээх бэрт сэбэр, ытыктанар оҕонньор. Уутугар-хаарыгар киирэн, оттомуран үлэлии туран утары көрдөҕүнэ – Хатааһын Чолбонунуу, кыым саҕылларга дылы сытыы харахтара, мэктиэтигэр, киһи ис туругун супту көрөн, тугу саныыргын кытта өтө таайар курдуктар. Уус Дарайыы туох да диэбит иһин киһи кутун-сүрүн баттыыр оҕонньор. Эбээ Маарыйа: «Улахан уус диэн айылҕаттан айдарыылаах ураты айылгылаах киһи, син биир хомуһуннаах ойуун кэриэтэ, этиттэриилээх улуу ууһу хайа да абааһы кыайан сиэбэт, бохсуппат баҕайыта…» – диэччи. Уус күөрдүн уотун сыралҕаныттан саллан абааһы чугаһаабат диэн өйдөбүл былыр-былыргыттан баар. Этиэх эттэҕинэ кырдьык да үлэ-хамнас оҥостон, олохторун тухары тимири кытта эллэспит, маһы кытары мадьыктаспыт биллибит-көстүбүт улахан уустар – тарбахха баттанар дьон. Кинилэр, ахсааннаах эрэ баһылыыр сэдэх дьарыктаах буоланнар, киһи аймах кэпсэлигэр сылдьыахтарын сылдьаллар, ытыктаныахтарын ытыктаналлар…
Борускуо хомуһун тылын Дарайыы уус саҥанан солбуйан үчүгэйкээн гына бэрт чочуонайдык оҥорон-тутан биэрбитэ. Аһара баран хомус тыаһа өссө ордук тупсубукка дылы буолбут этэ…
Урукку дьылларга кыһыҥҥы Ньукуолуҥҥа тымныы оройо эбит буоллаҕына, быйыл бу таҥара күнүн эргин төттөрү кэлэн сылыйда. Кырыа кыһын оройун ордук кылгас күннэрэ. Күн дьоҕойон, баарын биллэрэн, быга түһээт, арҕаа саҕах кэтэҕэр, соһо былыттар быыстарыгар саһан, ньимис гынан хаалар…
Сотору күн «кутуйах хаамыыта» уһаата.
Соҕурууттан, илинтэн сылаас, сайаҕас тыал үрэн, хас да хонукка халыҥ былытынан бүрүллэн, ыаһыра лүҥкүрэн турбут халлаан биир сарсыарда турбуппут былытын ыһан, ыраастанан кээһэн чакылыччы халлыбыт. Күнүс, кыркаҕа да суох, сууйбут курдук ып-ыраас халлааҥҥа күммүт тахсыбытыгар сырама күүһүрбүккэ, сырдаабыкка дылы буолбут. Уйаара-кэйээрэ биллибэт күөх кырамаҥҥа көрсүө сардаҥаларынан сэмэйдик оонньуур күн ураты кэрэ иэйиини сайа охсон киллэрэн дьиктитик угуттуур. Салгын, сүүйэн ылбыттыы, ордук эбии дьэҥкирбит. Түүн, төһө да халыннар, улаханнык тымныйбатах, уруккутун курдук ыыс-быдаан туманынан өрүкүйбэккэ, барыны-бары ырааһырдан сэргэхсиппит, дьэгдьиппит курдук… Бэл Арыылаах уҥуор көҥүл көччүйбүт сылгылар түптэлэс тумаҥҥа саһан, чугас-чугас тоҕуоруспуттарын тохтотон, атыырдар барахсаттар үөрдэриттэн көҥөнсөн ыраах тэйсэн хаһан аһыы сылдьаллара бэрт чуолкайдык көстөр…
Кыһыҥҥы, кырыа оһуор саҕынньахтаах халыҥ көмнөҕү бүрүммүт тыа бөлкөй-бөлкөй, намтыы-намтыы үрдээн, бэйэ-бэйэлэрин кытта быстыспакка сиэттиһэн саҕахха тиийэн сүппүттэрин кэннигэр, «кутуйах хаамыыта» да уһаатар, кэрэни кэрэхсиир уйаҕас уйулҕалаах дьону үөрдүбүт кыһыҥҥы күн, сарсын өссө ордук тэмтэйэн, чэмэличчи тыган тахсаары, кытара кыыһан тура түһээт, санньыччы көрбүтүнэн халыҥ тыа кэтэҕэр ээр-сэмээр түһэн, саһан хаалар…
//-- * * * --//
Саҥа дьыл иннинэ холкуос уопсай мунньаҕа буолла. Көннөрү да мунньах буолбатах, дьон этэринии – холкуос сыллааҕы үлэтин түмүктүүр, ыһыылаах-хаһыылаах, отчуоттуур-быыбардыыр, атыыр мунньах.
Киэһэ, күннээҕи сүрүн үлэ үмүрүйтүн кэннэ, холкуостаахтар түөрэ кулууп дьиэҕэ муһуннулар.
Анаан-минээн илии баттатан ыҥыртарыы суох, эрдэттэн истэ-билэ сылдьан, соруктаах аҕайдык, били этэргэ дылы кыанардыын-кыамматтыын түөрэ көһөн кэлэллэр.
Бэйэтэ да соччо улахана суох кыараҕас кулууп иһигэр киһи баппат үлүгэрэ… Кыра ыамайдары киллэрбэттэр, биир эмит мэник-тэник бэдик саһан киирэн хайа эмит муннукка-ханныкка хорҕойон олороору гыннаҕына, сонно тута тахсар аан диэки дэллэритэллэр. Дьон үксэ үөрэҕэ суох, буукуба хараҕын сатаан аттаран аахпат, суруйбат. Айдаҥҥа, Балаҕаччыга курдук араадьыйа эҥин диэн сонун тэрил мэлигир, биирдэ эмит аҕытаатар тахсан, боломуочунай кэлэн мунньахтыыр, онон дьон сээкэйи истэн сэргэхсийэр, сөргүйэр да туһуттан мунньах эрэ ыытылыннар көтүппэттэр.
Мин холкуоска киирэ да илик буолларбын, түмсүү туһа диэн улахан дьонтон итэҕэһэ суох үлэлиир киһи, дьүөгэлэрбин кытта мунньахха сырыттым. Кулууп иһэ, тууга киирбит мунду курдук, толору киһи: анал оҥоһуллубут уһун олоппосторго, турку кытылыгар түһэн түмсүбүт бараах үөрүнүү кэчигирэспиттэр, ол быыһыгар чэкэчэххэ, талах олоппосторго чөкөспүт дьон да үгүстэр. Ыаллыы холкуостартан сонун истэ диэн кэлбиттэр кытары бааллар. Сорох-сорохтор олоппосторун дьиэлэриттэн аҕалбыттар. Били куобахчыт Сахаарка уол Тартаайалыын сирэй оһох кэннигэр кыстаммыт оттук мас үөһэ олортор.
Нэһилиэктэри кэрийэн ыал-ыал аайы хоно сылдьар, оҕото-уруута суох, имииһит уонна быа хатар дьарыктаах, көрбүтүнэн икки хараҕа суох Байках Маарыйа диэн эмээхсин дьиэ уҥа өттүгэр тардыллыбыт кыһыл сукуна сабыылаах мунньаҕы ыытааччылар остуолларын анныгар өрө мылайан олорор. Кылатарыттан мэлийбит эрээри кулгааҕа чуора сүрдээх быһыылаах, дьон саҥатын бэркэ сэҥээрэн чөрбөҥнүүр, тастан киирээччилэр ааны аһан-сабан тыаһаттахтарын аайы, харахтаах киһилии, ол диэки олоотоомохтуур. Байках хайа эрэ аттаахха дуу, оҕустаахха дуу олорсон өтөр-өтөр Айдаҥҥа кэлэн барар. «Биһиэхэ да хонор буолуохтаах, сотору биллэрэ буолуо» дии саныыбын. Эмээхсин – имииһитинэн чугас эргин тэҥнээҕэ суох киһи. Бэл хаппыт ынах тириитин сиигирдэн, үрэн баран эт илиитинэн, ньып-ньылыбырас, өрбөх курдук сымныар диэри убахтаан кээһэр. Билигин сорсуйбутун иһин, эдэригэр тарбыйахтаах ынаҕа кыстыыр отун, илиитин иминэн, сиэрпэнэн быһан оттуура эбитэ үһү. Байках төһө да икки хараҕа суох буоллар «сир түннүгэ» эмээхсин, билбитэ-истибитэ бэрт элбэх, сэһэнэ-сэппэнэ үтүмэн үгүс, саҥата-иҥэтэ тэтиэнэҕэ, чуолкайа сүрдээх.
Муостаттан үрдүк гына тутуллубут «сыана» диэн ааттанар сирдэригэр тардыллыбыт мунньаҕы иилээн-саҕалаан ыытааччылар остуолларыгар холкуос бэрэссэдээтэлэ Өксөөн, сүөһү биригэдьиирэ Көстөкүүн Баһылаайап, күннээҕи үлэ биригэдьиирэ Хабырыыл Намыынап, сылгы биригэдьиирэ Сөдүөт Эпириэмэп, холкуос ыскылаатын сэбиэдиссэйэ Сэксэкэ Сэмэн уонна куораттан тахсыбыт мунньах бэрэстэбиитэлэ – куппутсимпит курдук киппэ быһыылаах-таһаалаах, дыраҕар кэтит сарыннаах, уоһун анныгар субуйа тардан кэбиспиккэ дылы туора бытыктаах, уҥа илиитэ бэгэччэгинэн суох, «Уйбаан Ньукулаайабыс» диэн ааттыыр киһилэрэ кэккэлэспиттэр.
Мунньах бэрэссэдээтэлинэн Намыынап Хабырыылы таллылар. Сэкирэтээринэн Сэксэкэ Сэмэн куоластанан, иннигэр кумааҕы уурунан, сытыы төбөлөөх бөрүөтүнэн, субу-субу өндөс гынан, тугу эрэ толкуйдаабыттыы дьоһумсуйа туттан ыла-ыла, биир кэм суруйан кычыгыратар, өтөр-өтөр бөрүөтүн төбөтүн таас иһиттээх чэрэниилэтигэр угар, алыс биһилиннэҕинэ тарбаҕар үөрүйэхтик эргитэн иһитин кырыытыгар биһэн көҕүрэтэр…
Куораттан тахсыбыт боломуочунай Уйбаан Ньукулаайабыс туран, сэрии сонуннарын кэлиҥҥи собуоккатын, өрүс уҥуордааҕы нэһилиэктэр холкуостарын үлэлэрин-хамнастарын туһунан кылгастык тыл эттэ уонна бүтэһигэр, халтаҥ дыраап сонун таһынан ыга тардыммыт кэтит бортупуойа курун тойон эрбэҕинэн көхсүн диэки ньиккэрийэ тардан көннөрөн баран, чөркөй кус сымыытын саҕа хабарҕатын хоботун бөлтөрүҥнэтэн, сутуруктуу туппут илиитин сүһүөхтэринэн остуол кырыытыттан тайанан, уҥа мултуйбут илиитинэн сөп-сөп салгыны хайытан садьыйан ыла-ыла, бэйэтин санаатын суон, лоп бааччы куолаһынан бу курдук түмүктээтэ:
– …Эһиги холкуоскут быйыл сайын да отун былаанын быдан аһара толорбута, онон ынах, сылгы сүөһүгүт дьылы этэҥҥэ кыстыыр дэлэй оттоох, сөп!.. Ыанньыктаргыт, субайдаргыт туруктара үчүгэй. Маҥан Халдьаайыгыт саҥа хотонун бэрт түргэнник, кылгас кэм иһигэр тута охсон киллэрбиккит хайҕаллаах суол!.. Көлөһүн да күнүнэн көрдөххө холкуос баһыйар үгүс чилиэннэрэ бэрт элбэх күнү аахсаллар эбит. Сыл түмүгүнэн биэс сүүстэн тахса көлөһүн күннээх дьон элбэхтэрэ үөрдэр… Эһиги Свердлов аатынан холкуоскутугар, бэл сэрии маҥнайгы, ордук ыар, аас-туор дьылларыгар, атын нэһилиэктэргэ курдук, киһи хоргуйан өлүүтэ тахсыбатаҕа… Биир да киһи!.. Онон салалта сөптөөхтүк аттаран, туох чорбойорун көрөн дьонун аһатан сатабыллаахтык үлэлээбитэ уонна үлэлии сылдьара биһирэниэн эрэ сөп… Биллэн турар, ити эһиги, холкуос дьоно утуйар уугутун да умнан туран үлэлээбит сыралаах үлэҕит түмүгэ… Дойду үрдүнэн, байыаннай кэм быһыытынан, үлэҕэ ирдэбил, модьуйуу кытаанах!.. Ол эрэн, доҕоттор, сотору сэрии бүтүө… өссө төгүл хатылаан, тоһоҕолоон этэбин, букатын бэрт сотору, сэрии өрөгөйдөөх кыайыынан түмүктэниэ, оччотугар холкуостаах дьон күнүһүн-түүнүн наар сэрии туһа диэн букунайарбытын тохтотон, бэйэбит төрөөбүт холкуоспут ситэри, силигилии сайдарын эрэ туһугар бары күүспүтүн түмэн үлэлээтэхпитинэ – олохпут аҕыйах сыл иһигэр букатын киһи билбэтин курдук тосту уларыйыаҕа, көнүөҕэ!.. Букатын атын, ураты кэмнэр, саҥа саҕахтар үүнэн, тахсан иһэллэр, табаарыстар!.. Онно эрэниҥ даҕаны. Сэриитэ суох эйэлээх олоххо көҥүл тыына-тыбыыра сылдьан үлэ эрэ туһа диэтэхпитинэ, санаан да көрдөххө, ама олохпут хайдах тупсуо суоҕай!.. Оннук буолбатах үһү дуо?!. – диэн куораттан тахсыбыт боломуочунай этиитин этэн түмүктүүрүн саҕана тыла-өһө ордук тэтимирэн, чөллөрүйэн, саҥарар саҥата эбии саталанан иһиллэргэ дылы күүрээннэннэ. – …Холкуос үлэтин уопсай туруга бэрт эрээри, кыра итэҕэс-быһаҕас да баара ханна барыай. Эһиги бурдуккут былаана туолбут эрээри, ол бурдук ыһыллыбыт бааһынатын кээмэйигэр эрэ үүммүт туругунан… Табаарыстар!.. Солооһуну кыайа тутуҥ!.. Буолаҕыт аҕыйаҕа, иэнэ кырата бэрт. Бу эҥээр нэчимиэн да, дьаарыһа да төлөһүйэ үүнэр уохтаах үтүө, нүөл буордаах, сирдээх-уоттаах дойду. Туһата суох хаалан сытар бэртээхэй сонуок тахсыах томторҕоно сирдэр холкуос сирин-уотун көрбүт эрэ киһи хараҕар тута быраҕыллаллар. Онон доҕоттор, инникитин бурдук үүннэриитин өттүгэр эмиэ хото охтон үлэлээтэххитинэ сатанар…
– Атын, бу эҥээр ыаллыы холкуостар ыһыы сирдэрин көрдөххө биһиэниттэн үгүөрүтэ, улахана да суох курдуктар буолба-ат, тоом?!. – диэн дөйүҥү буолан хаҥас ытыһын кулгааҕар тиэрдэн таллаппыт Талыабай оҕонньор, куорат бэрэстэбиитэлин анныгар өрө мыҥаан олорон, дьүлэй киһи сиэринэн хаһыытыы былаастаан ыйытар.
Этэ турбут тылын быһа түһэн саҥарбыт кырдьаҕас оҕонньортон боломуочунай хайдах эрэ симиттэн ыларга дылы гынна, били, уотугар-күөһүгэр киирэн «ыһыытаан-хаһыытаан» испитэ тохтоон, уоһун аннынааҕы усталыы соппукка дылы бытыгын сөмүйэтин кырыытынан уҥа-хаҥас ньиккэрийэн көннөрөн, көхсүн этитэн баран бэрт холку куолаһынан:
– Ыаллыы холкуостар бурдук ыһар хара сирдэрэ, кырдьык, эһиэниттэн ордуга суохтар, ол биллэр, кинилэргэ эмиэ ити өттүгэр улахан үлэ барыан наада уонна оннук сорук, үлэ-хамнас хайаан да ыытыллыа. Ону бу мин курдук тахсыбыт атын боломуочунайдар холкуос дьонугар, салалтатыгар тылларын тиэрдэн этиэхтэрэ, этэ да сылдьалларыгар саарбах суох.
– Кэнэҕэски өттүгэр улахан сорукпут диэн оччоҕо ол эбит дии?.. – Талыабай оҕонньор кулгааҕын бүк тардан олорбут ытыһынан, иннэни саайталаабыкка дылы, оройун абына-табына өрө турбут баттаҕын имэринэр.
– Оннук.
– Тыый, оттон бурдук диэн тыын аспыт буоллаҕа, солооһун сирин өссө кэҥэтии саамай сөп.
– Сонуокпут кырдьык аҕыйах… – диэн онтон-мантан биирдиилээн Уйбаан Ньукулаайабыс этиитигэр сөбүлэһэ охсоллор.
Кулууп түгэҕин диэкиттэн:
– Бэйэбит айахпытыгар сиир бурдукпут үүнэр буолба-ат, бааһынабытын кэҥэтэн эбии үүннэрэн атыылыыбыт дуу, туох дуу? – диэн эмиэ да олуона соҕус ыйытыы иһиллэр.
Мунньахтыыр хоско төһө да түөрт кыраһыын лаампата тэҥинэн умайдар, түгэх олорор дьон сирэйдэрэ чуолкайдык көстүбэт, онно эбии саатар табах хойуу буруота биир кэм тунаҕырдан үдүк-бадык.
– Ким ыйытарый? – диэн Намыынап Хабырыыл, харабыл хааска дылы, моонньун уһата-уһата үөһэттэн хос түгэҕин диэки олоотоомохтуур.
Кыс мас үөһэ олорбут Тартаайа:
– Ыстапаан… – диир.
– Ким диигин?
– Ыстапаан! Ыстапаан!
Сүөһү биригэдьиирэ Көстөкүүн Баһылаайап:
– Ээ, Буолкап Ыстапаан ыйытар эбит, – мунньах бэрэссэдээтэлигэр оргууй соҕус чуолкайдаан этэр.
Намыынап өндөйө-өндөйө көрүөлээмэхтээн баран:
– Илиигитин уунан биирдиилээн ыйытыҥ…
– Бурдук ордук үүнэрэ диэн суох. Аҕыйах киһилээх холкуос буолаҥҥыт кэм туохха эмэ тииһинэҕит, салалтаҕыт сатаан аттаран түҥэтэр буолан, – Уйбаан Ньукулаайабыс ыйытыыга хайа сатанарынан холкутук, ситэри хоруйдуу сатыыр.
Мин ыксабар олорбут Мытыйыс Маарыйата:
– Сөпкө этэр, үгүс холкуостарга наар былааны куоһара сатааннар туох чорбойорун барытын судаарыстыбаҕа туттараллар үһү. Өксөөнү буруйдуу сылдьыбыттарын бэйэҥ билэҕин дии. Сээкэй бэриллибит былааны Өксөөн, атыттар курдук икки бүк куоһарбакка, «сүүс эрэ» бырыһыан толорор диэн. Эмиэ да киһи сонньуйуох дьаабыта. Онтон чорбойбуту, ордубуту холкуоһун дьонугар-сэргэтигэр бэрсэрэ, түҥэтэрэ буруйа үһү… Һы-һы… Сорох-сороҕор, арыт-ардыгар киһи отой өйдөөбөт, баһыгар батаран ыатарбат быһыылара-майгылара үөскүүллэр. Эмиэ да саарбах, уустук соҕус үлэ-хамнас буолаарай… – диэн тус санаатын, иҥнэс гынан, сэмээр сибигинэйэн саҥарар. – Киин улуустарга бурдугу сүрдээҕин хото хомуйаллар. Хата, ол оннугар отторо кыайан үүммэккэ, курааҥҥа аһыыка сута үөскээн, нүөл сирдэрэ кэмчититтэн сүөһүлэрэ кыһыны туорууругар улахан ыарахаттары көрсөллөр.
Чөөдүү Миитэрэй соччо ахсарбатахтыы:
– Итини истэбэ-эт, куруук истэбит… – диир, «тулаайах» илиитинэн хаһыат кумааҕытын хайытан ньилбэгэр эрийэ олорбут табаҕын, тылынан ньээлбээн баран, уоһугар кыбыппытыгар – ыксатыгар дьоройбут, торохуома быһа сиэн сиикэй этинэн көрө сылдьар Суудаа оҕонньор уола Бычыгыр Дьөгүөр хап-сабар испиискэ уматан сыр гыннара охсон биэрэр.
– Билэргит бэрт, дойду сонунун истэ-сураһа олорор сэргэх дьон буоллаххытына үчүгэй эрэ… – куорат бэрэстэбиитэлэ, киһи саҥара турдаҕына үрүт-үөһэ хос-хос ыйытан лэбэйдиигит диэн тымтан барбакка, холкутук санаатын этэр. Ардыгар сорох боломуочунайдар, ордук куорумалаахтар, быһа түһэн тыл-өс буолар киһини сөбүлээбэккэ бардьыгынаан барааччылар. Уйбаан Ньукулаайабыс олорго холоотоххо сымнаҕас соҕус бэрэстэбиитэл буолан биэрдэ. Сэрии уотун-күөһүн ортотунан ааспыт, эрэйи-кыһалҕаны этинэн-хаанынан билбит киһи кыраҕа уолуһуйбат, оччугуй аайы омнуолаһан барбат холку майгылаах, киэҥ көҕүстээх быһыылаах. Баҕар ол да иһин буолуо, урут мунньахтарга айах атан тугу да, бэл бэйэлэрин тус соруктарын кыайан этиммэт симик, сэмэй дьон кытта биир-биир туран сээкэйи бары токкоолоһон бардылар… Сороҕо кырдьык да киһи сэргиэх ыйытыылара бэрилиннилэр, ардыгар, киһи сонньуйуох, солуута да суох тыл-өс кытары тахсар. Араас ханна барыай, элбэххэ туох суоҕа баарай, өй-санаа өттүнэн эгэлгэ эридьиэс дьон мустан барыны-бары түөспүттэригэр.
Ыйытыы кимиэхэ, туох үлэҕэ-хамнаска туһаайыллан бэриллэр да, ол эҥээргэ сыһыаннаах биригэдьиирдэр сөптөөх хоруйу биэрэн, санааларын сайа этэллэр. Ардыгар күлүмэх соҕус, саба быраҕан үрдүттэн харда буоллаҕына – дьон күйгүөрсэ түһэллэр, ис-иһигэр киирэн илдьиритиһэн ыаспайдаһыы тахсар. Кэлин-кэлиҥҥинэн тиритии-хорутуу да барда. Кулууп остуораһа Харытыана эрдэ бэлэмнээн өрөһөлүү кыстаабыт, тачыгыраччы умайар хаппыт маһын сирэй оһоҕор биир кэм хаалыы олорор. Дьон симиллэн кулууп иһэ итийбит…
– Токуруос баар… Миэхэ биир токуруос баар… – Болтуо оҕонньор таба тириитэ ыстаанын тобуктара хоппоруттан тахса-тахса туран, нэктийэн түүтэ кылгаабыт табысхаан бэргэһэтин икки илиитинэн, имии имитэн эрэр киһилии, убахтыыр. Урут хаһан да тыл көрдөөн ыла-ыла чоргуйбатах, эдэригэр бэл эһэҕэ киирэригэр илиитэ хамсаабатах оҕонньор, манна кэлэн долгуйан бэл алын уоһа кытта ибигириир, убаһа сонун бобо тардыммыт саппыйаан куругар быһах-хатат иилиммитэ намылыҥныыр, оҕонньор тиэтэйэн бэл холотун устарын кытта умнубут.
– Туохтаахпын даа?.. – киирэр аан ыксатыгар дьон быыһыгар олорбут Быралгы төттөрү ыйыта охсор. Дьон киирэр-тахсар кэмигэр тугу эрэ саныы, кэпсэтэ олороммун Быралгы кэлбитин көрбөтөхпүн, арааһата үлэтигэр тардыллан Мундулуҥдатыттан хойутаан биллибит быһыылаах, баарыын, маҥнай суоҕа, көстүбэтэ.
Болтуо оҕонньор Быралгы диэки, тиит төргүү мутугар олорор хаххан курдук, убаһа саҕынньахтаах саннын хамсатан да көрбөккө төбөтүн эргитэн чыпчылыҥныыр.
– Токуруостаахпын!.. – диэн хат нэмийэн күргүйдүү былаастаан дибдигириир.
– Тугу-тугу диир? – аны Холодоох Уйбаан хамсатын табаҕар чачайан, били кыыс оҕоҕо дылы, синньигэс куолаһынан нарын аҕайдык тыҥкыныыр.
Остуорас аттыгар кэккэлэһэ олорбут кыргыттар туттуна сатыы-сатыы күлсэн бычыгырастылар.
– Оҕонньор ыйытардаах үһү, – диир Чөөдүү Миитэрэй.
– Ээ, боппуруостаахпын диир эбит, – Хабырыыл Таппаҕаарап быһааран биэрэр. Дьон күлсэн күйгүөрсэ түһэллэр.
Мунньах сэкирэтээрэ Сэксэкэ Сэмэн:
– Туох боппуруостааххыный, оҕонньор, ыйыт! – дии-дии, боротокуолун кумааҕытыгар суруйбутун иһигэр ааҕан ботугуруу-ботугуруу, сыыһаны булан түргэн үлүгэрдик көннөрө охсон биэрэ-биэрэ, Болтуо диэки көрбөккө эрэ дьаһайар.
Болтуо этэр тылын хас биирдиитин быһыта баттыалаан, саҥарар саҥатын сатаан сааһылаабакка түҥ-таҥ соҕус:
– Ити… Былырыын… Ээ, былырыын да диэн, оҕолор… Быйыл буоллаҕа. Саас… Холкуос борооскуларын аттыылларыгар сылдьыспытым… Ыһым-һым!.. Өһөм!.. – оҕонньор көхсүн этитэн ылар, кими эрэ таба көрө сатаабыттыы дьону кэриччи олоотоомохтуур, онтон салгыы саҥаран сэҥийэтигэр үүммүт абына-табына бытыга сэпсэҥэлиир. – Онно… Силигин ситэрдэххэ, торумун толордоххо диэн эттэххэ, бүтэһик борооскуга диэри сылдьыспытым баара, онуоха туран…
– Оҕонньор туох соруктааххын өһө-хоһооно, ырыата-тойуга суох судургутук ыйыт, мээнэ ыаһыйалыы, лабысхалыы турума, – кыс мас үөһэ өттүгэстии түһэн сыппыт Тартаайа чалыгыр гыннарар.
– Бэйи тохтоо!!. Эн киһини быһа түһэн бардырҕаама!!. Эн да биллэр киһигин!.. Эн даҕаны… – эҥин диэн оҕонньор өһүргэнэн татыакайданан, отой да мунньахха туох да сыһыана суоҕу, арааһы бары эрдэн, этэн-тыынан бараары гыммытын, аттыгар олорбут дьахталлар саҕынньаҕын тэллэҕиттэн тардыалаан тохтоттулар. Онно-манна дьон туттуна сатыы-сатыы күлүстүлэр…
– Чуумпуруҥ-чуумпуруҥ!.. – мунньах бэрэссэдээтэлэ арыт-арыт, сөп-сөп суруйан бэлиэтэнэ олорбут харандааһын, төбөтө тостуо диэн, таҥнары эргитэн баран остуолун сирэйин тоҥсуйан тобугуратар.
– Ыйыт… – Уйбаан Ньукулаайабыс, Болтуо тугу этээри гыммытын ситэри истээри, сирэйин бэрт сэргэхтик туттан болҕомтото барыта оҕонньорго хатанар.
– Быһаас борооску аттаһа сылдьан… уон биир сымыыты ылан сиэбитим…
– Саатар «биирдээх» буоллаҕа, – диэн хайа эрэ дьахтар сонньуйбут саҥата иһиллэр.
– …Онно… ити Мохчолоһо Уйбааныныын… кэлин сылдьыбыппыт. Уйбаан ылан сиэбит аспын абаанса суотугар диэбитэ. Иҥэмтиэлээх, амтаннаах ас сыаната да ботуччу буолуо диэбитэ. Ону ол бииргэ сылдьыбыт буоламмыт, Уйбаан миигин аһынан бэйэм төлүөм… бэйэм ааппар суруттарыам диэбитэ. Үөрүүбүттэн уолбар бүтүн биир хаа мохуорка бастыҥын биэртим…
Оҕонньор тугу-тугу туойар диэн мунньахтааччылар маҥнай утаа саҥата суох истэн эрэ олордулар, арай, хос түгэҕин диэки, дьон быыһыгар саһа-кирийэ сатаабыкка дылы баара-суоҕа биллибэккэ олорбут Мохчолоһо Уйбаана, тоҕо эрэ, тула-мала көрүөлээмэхтээтэ, төбөтүн умса туттан бэрт дьиибэтик ымаҥнаата.
– Онон, мин ыйытарым диэн маннык: тоҕо сорох холкуоска аттаммыт борооску сымыытын төлөппөттөрүй, оттон сорох холкуоска ол ирдэниллэрий, ити туохтаный, ээ-э?.. Биһиги ол туох буоламмыт төлүөхтээхпитий. Дьабараах: «Төһө баҕарар сиэ, босхо аһы…» – диэбитэ ээ. Ону баара, киһи кыһыйыах, саатар хайыы-сахха ылан борсоммутум кэннэ биирдэ биһиги холкуоспут буоллаҕына аттаммыт борооскуларын сымыытын төлөтөр буолан хаалбыт, киһититтэн көрөр баҕайылара дуу, туох дуу?.. – диэн Болтуо оҕонньор кэлиҥҥинэн симиттибитэ, толлубута ааһан, тэҥэ суох быһыы тахсыбытын дьаныһан туран туруулаһан барда.
Дьабараах – Хаҕын киһитэ, саас ыҥырыкка сылдьан холкуостары кэрийэн оҕус аттыыр дьарыктаах оҕонньор.
– Тоҕо оҕонньору дьээбэлиигин, Уйбаан, – диэн Өксөөн бэрт холкутук туттан, ис киирбэхтик сонньуйа мичээрдээн, модьу-таҕа тэҥ тиистэрэ кэчигирэһэн көһүннүлэр.
Дьон Мохчолоһо уолун үөнүн дьэ өйдөөн суугунаһа түстүлэр. Тартаайа итиччэ айылаах дьиибэттэн өттүгэстии түһэн сыппыт кыс маһыгар, аны иттэннэри кэлэн түһэ-түһэ, солуута суох күлэн саһыгыраата. Чугас олорбут Тыккыр Маарыйа уостаах таба үтүлүгүнэн тобукка охсубутугар биирдэ эрэ тохтоото.
– Бу Уйбааны көр…
– Дьэ киһи кэрэмэһэ…
– Ыа дьэ…
– Дьиибэтэ-дьээбэтэ баппат киһиний, доҕор!.. – диэн бииртэн-биир араас саҥалар утуу-субуу иһиллитэлээтилэр. Эр дьон Мохчолоһо уолун үөнүттэн күлэллэр, арай дьахтар өттө бары даҕаны, Уйбаан хаһан да бүппэт түктэри, быдьар быһыытын сөбүлээбэккэ, бэл кыыһыран, тымтан сирэйдэрэ түрдэһиннэ, хара хаастара чанчыктарыгар өрө ыйанан тэрбэйдэ.
Болтуо оҕонньор турбутун курдук турда, дьон биир кэм күйгүөрсэр саҥаларыттан тугу да арааран ылан өйдөөбөтө.
– Итиннэ туох да «кэрэмэһэ» да, «үтүөтэ» да суох… Уйбаан, кыыбаҕаҥ төһө да кытта төрөөбүтүн иһин, хайа муҥун туттунар киһи туттунар да кэмэ кэлиэх этэ, кыра оҕо буолбатаххын, – Намыынап Хабырыыл Мохчолоһо уолун саҥарда. – Үнүр эмиэ сиэргэ баппат быһыыны оҥорон тураҕын… Хайа муҥун доҕор, сөп буолуо… – мунньах бэрэссэдээтэлэ өссө да элбэҕи эргитэн аҕалан саҥарыах курдук буолан иһэн, «аны хойох хостоһуута» тахсаары гынна диэтэҕэ, Уйбааҥҥа туһаайан саҥарарын тохтотон, били, хоруй, харда күүтэн билигин да олох маһыгар олорбокко наҥналлан турар Болтуоҕа дьыала ис дьиҥин быһаарда. – Микииппэр, эн сыыһа өйдөөбүккүн. Аттаммыт борооску сымыыта төлөнүллүбэт. Уйбаан эйигин дьээбэлээбит. Онон оҕонньор борооску сымыытын төлөтүөхтэрэ эҥин диэҥҥин долгуйума…
Үөрэҕэ суох, өс хоту сылдьар судургу, мас көнө майгылаах, оҕоҕо дылы улгум, ыллам быһыылаах Болтуо Микииппэр эрэйдээх киһи аһыныах мунду миинин курдук мэндээриччи көрөн, тугу эрэ санаан, толкуйдаан эрэрдии умса нөрүйэн тура түстэ, онтон:
– Ээ… ол иһин… ол иһин… Ама сүрэ бэрт этэ ээ, оҕолор… – дии-дии хаптаһын олоппоһугар лах гына олордо.
Тартаайа Мохчолоһо уолун диэки бэрт үөннээҕинэн көрө-көрө:
– Уйбаан табаарыс, табааххын төттөрү биэрииһиккин, – диир. Биирдэһэ киһи эрэ буоллар, тоҕо эрэ, туох да диэн утары тыл бырахсыбата…
Холкуос сыллааҕы үлэтин-хамнаһын туһунан кэпсэтии, ырытыһыы өссө да уһуннук барда.
Ааспыт сайын от өлгөмнүк үүммүтүн үрдүнэн Кыдыбылга оттообут, сайыҥҥы кэмҥэ, быстахха хонуу биригэдьииринэн анаммыт Ыкынаачайап Ыстапаан биригээдэтэ ылыммыт былаанын толорботоҕо ахтылынна. Урукку өттүгэр Ыстапаан биригээдэтэ оту хото оттуура. Быйыл, тоҕо эрэ, үүнүүлээх сайын төттөрүтүн кэлэн мөлтөөн-ахсаан хаалбыт. Саатар биригээдэтин да дьоно түөрэтэ оҕолор, үксэ кыргыттар. Эдэр дьоҥҥо биригэдьиир киһи ыйыыта-кэрдиитэ улахан суолталаах. Оҕолор төһө да сыралаһан үлэлии сатаабыттарын иһин, сатабыллаах, үүннээх-тэһииннээх тыллаах, үлэҕэ сатаан аттаран туруорар салайааччы баара, нэмин табан үлэлэтэрэ – үлэ тахсыылаах үтүө түмүктэнэригэр төһүү күүс буолара саарбаҕа суох. Өксөөн от кэмигэр атынан сылдьан өрүү отчуттарын кэрийэн ходуһа сирин сирийэн, иилии-саҕалыы эргийэн көрөрө. Ол сылдьан Кыдыбыл күөлүн ходуһатын үөһэ тоҕо ситэ охсуллубатаҕын ыйыппытыгар Ыстапаан: «Куйааһа бэрт буолан уутун көтүтэрэ сүрдээх, ити кэлин тахсыбыт…» – эҥин диэн туох да суота-солуута суох тыллаһан турардаах. «Кэлин лаппа түһэн кэҥээтэҕинэ охсон ылыахпыт…» – диэбит этэ. Сыл ахсын оттонор эбэ ходуһата бэйэтэ кэмнээх-кээмэйдээх, Ыстапаан биригээдэтин отчуттара ходуһаларын сорох сиринэн урукку хадьымалыгар да тиийбэтэхтэр үһү. Төһө да улахан ардаҕа суох куйаас сайын буоллар, кута саҕалаах, эмискэ дириҥиир чүөмпэтиҥи уулаах күөл хантан эбии ходуһа сир таһаарыныай. Өксөөн кэрийэн көрөн-истэн баран: «Кэлин охсулуннаҕына эчи сүгүүтэ-таһыыта да ырааҕа бэрт буолсу, «дьураа» курдук охсуллубут от…» – диэн, сонно хаалларан иһэр сирдэрин ситэри охсоллоругар дьаһайан, ордубут, ырыыскаламмыт ходуһаны барытын ыраастатан, бэл былырыын хаалбыт бырдыргыы сытар уулаах сирэ кууран кур лаҥха быыһыттан хойуутук өрө үтэн тахсыбыт оту барытын кыһыйтаран турар.
Урут Өксөөнү үҥсүүгэ кыттыгастаах Ыстапаан Ыкынаачайап, быстах санаатыгар буолан, үлэтиттэн уһуллубут абатын от үлэтин атахтаан, мөлтөх үлэлээх холкуос аатырдан Өксөөнү «кирдиэлэтэттэрээри» гынара, оҕоҕо дылы ити курдук киһи сүрүргүөх быстах быһыыларыттан да көстөрө. Кэлин эбии дьон биэрэннэр, Кыдыбыл, Абаҕара, Куолаҕай ходуһалара күһүҥҥү улахан ардахтар иннилэринэ син орун оннугар оттонон бүппүттэрэ…
Сүөһү биригэдьиирэ Баһылаайап, тугу санаабытын этэ олорор аһаҕас санаалаах киһи, Ыкынаачайап сайыҥҥы, от саҕанааҕы быһыытын, кэлиҥҥи да үлэтин-хамнаһын итэҕэстэрин туһунан саҥаран-иҥэрэн бараары гыммытын, Намыынап тохтотон кэбистэ. Урут мунньахха айахтааҕы атыппатах, төтөлө суох тыллаах, били этэргэ дылы «саҥаран баран кэлээр» диэбит киһилэрэ Ыстапаан, биир да харсаахтаһар тылы утары эппэккэ, сөҥүөрэн олоро түһэн баран, хара тугут тириитэ бэргэһэтин төбөтүгэр уурунаат, ээр-сэмээр, туох да буолбатаҕын курдук холкутук туттан, хааргын таба тыһа этэрбэстээх атахтарынан чөм-чөм үктэнэн тахсан барда…
Мунньахха хайҕанааччы да баар, мөҕүллээччи да көстөр. Маҥан Халдьаайы хотонугар, аҕыйах хонуктан бэттэх, оҕуһунан ынах сааҕын таһыытыгар анаммыт Тартаайа тиэйэн илдьибит сааҕын олус чугас сүөкээн кээспитэ ахтыллан, ыанньыксыт дьахталлартан мөҕүлүннэ, кулун үтүлүк күөрэҥниириттэн көрдөххө, кыратык дьарылынна да быһыылаах… Тартаайа ол аайы кыһаллыбат, кини киһи кыһалҕата кыра.
Дьон араас: үтүө суобастаахтык үлэлээччилэр бэл туттан-хаптан да олороллоро холку, оттон сээкэй итэҕэһи-быһаҕаһы таһааран, үлэҕэ көтүмэхтик сыһыаннаһааччылар киһи сирэйин-хараҕын кэтэһэн-манаһан чөрбөһө, кэчэһэ олороллоро харахха тута быраҕыллар. Ол эрэн оннук дьон биир эмэ. Оччоҕо да, баччаҕа да «сыа быыһыгар быччархай кыбыллыбытыгар» дылы дьон ханна барыахтарай. Арааһата, олох оҥоһуута да оннук быһыылаах, «үчүгэйэ суох куһаҕан, куһаҕана суох үчүгэй суох». Хаһан баҕарар утары турар мөкү уонна үтүө күүстэр баар буоллахтарына эрэ олох диэн баар. Орто дойдуга олох айыллыбыт айылгыта оннук…
Мунньах уһуннук барда: араас бары ырытылынна, ыатарылынна. Сотору буолуохтаах дохуот үллэстиитин туһунан эмиэ ахтылынна.
Үлэҕэ-хамнаска сылдьан оһолго дуу, ыалдьан дуу «куһаҕан» буолан хаалбыт холкуос чилиэнэ олус элбэх абаансанан ылан иэстэннэҕинэ да, ол иэс өлөөччү дьиэ кэргэниттэн, оҕолоруттан, аймахтарыттан ирдэниллибэт, хата, ол оннугар элбэҕи үлэлээбит үгүөрү көлөһүн күннээх эбит буоллаҕына, дохуот үллэстиитигэр онтун суотугар бэриллэр аһы дьонугар өлүүлүүллэр. Онон «саҥа олох» сонун сүүрээннэрэ, дьаһаллара, уураахтара кыаммат-түгэммэт, кыра-хара дьону өйүүр, араҥаччылыыр курдуктар.
Былыр өтөх-өтөх аайы арҕам-тарҕам ыһыллан, алаас-алаас аайы тус-туспа тоҕуоруһан, дьаҕа баһынан тайаан бур-бур буруо таһаарынан олорор кэм саҕана сэниэ ыалга, баайга хамначчытынан сылдьан, сылын аайы оҥойор айаҕын эрэ туһугар тараһатын тириитэ килбэйиэр, көхсүн уҥуоҕа бөгдьөйүөр диэри үрүҥ хараҕын өрө көрбөккө үлэлээн букунайар саха кырата эрэйдээх куртан кур иэһэ эбиллэн ат тарпат, оҕус соспот ыар ындыытыгар, сор сүгэһэригэр кубулуйара. Айаҕын да туһа диэхтээн аатыгар эрэ ини… Хайа да турукка, ыар дьылҕаҕа сылдьыбыт, олох олорбут иһин – оройунан дьулайдаах орто дойдуга күн да күлүк түһэрэн сүөдэҥниирэ, бэйи, күндү. Инчэҕэй эттэнэн дьылы туоруур, «күөххэ үктэнэр» туһугар тугу баҕарар тулуйуохха сөп. Ол айылаах хаһан да төлөнүллэн бүппэт иэс – көлүөнэттэн көлүөнэҕэ, «бэйэтиттэн бэдэригэр», ыччаттан ыччатыгар тиийэ салҕанан, үүнэ, үллэ турара… Кэбис, билигин ол кэмҥэ холоотоххо таһы-быһа ураты, ама кэм. Ама бөҕө буоллаҕа…
Кый ыраах арҕаа дойдуларга уонунан сылларга көрдүгэннии сыппыт кырыыстаах сэрии, оо биһиги ийэ дойдубутугар сириэдийбэтэҕэ буоллар, санаан да көрдөххө, бэл бу айылаах аас-туор амырыын алдьархай сылларга кыаммыт, ырааҕы-киэҥи эҥсэн ырыҥалыыр үтүө санаалаах салайааччылаах холкуостар, холобура бу биһиги Свердлов аатынан холкуоспут дьоно букатын бэркэ да олоруох этилэр ээ…
Арай, мин бу холкуоска кэлбэтэх буолуум… Олоҕум сиик курдук симэлийимиэх быатыгар, сап саҕаттан салгыы салҕаныах, тэнийиэх төлкөтүгэр, сайаҕас санаалаах эбээ эмээхсин барахсан булан ылан, оҕотун оннугар оҕо гыннаҕа, онтон антах туох-туох дьылҕаланыам биллибэт этэ…
Дьүөгэлэрим мин ааспыт олоҕум туһунан иҥэн-тоҥон ыйыталаһаллара. «Тоҕо ыал устун атах балай ускаай барбыккыный, ама, биир да чугас киһиҥ, ырааҕынан да урууҥ-аймаҕыҥ суох этэ дуо?» диэн токкоолоһоллоро. Кырдьыга, эһэм Хара Өлөксөй барахсан өттүнэн төрүттэрим халыҥ аймах буоллахтара. Эһэм аах сүүрбэ ордугуна түөрт буолан кытта төрөөбүттэрэ эбитэ үһү. Олор бары дьылҕа хаан ыйааҕынан сир-сир, өтөх-өтөх аайы ыһыллан, тэнийэн хаалбыттар. Былыр, билиҥҥи курдук биир сиргэ түмсэн олорон дьаһаныы кэлэ илик кэмэ этэ буоллаҕа… Олох уустук… Киһи биир тылынан «маннык этэ» диэн быһа эппэт суола…
Таайым Нуолур Бүөтүрү кытта иккиэйэҕин эрэ хаалыахпытыгар диэри ыкса билсибит аймах киһибитинэн Тоҕойдуур барахсан этэ. Били, Миитэрэйэп таҥара ааспытын кэннэ, сэтинньи ортото тиҥэһэ бургунаспытын сиэтэн барбытын кэннэ көрбөтөҕүм… Кини да муҥнаах уһаахтаабатах этэ, дьыл оройугар тиийбэккэ, ыалдьан, хоргуйан өлөн турар… Олох уустук…
Мин мунньахха олорон арааһы саныыбын, ардыгар ким туох диэн саҥарарын истибэккэ, бэйэм, испэр туһунан мучумааҥҥа ылларабын, санаа эгэлгэтэ, эридьиэстээҕэ төбөм иһигэр күөстүү ытыллар. Тыл этэ турар дьон саҥарар саҥалара аччаатар аччаан, сүттэр сүтэн, симэлийдэр симэлийэн, айахтара эрэ оҥоҥноон, оҥоойу дыыгыныы-күүгүнүү тыаһыырыныы, ханна эрэ ыраах эҥсиллэр… Биир сири тобулу одуулаан, мэндээриччи көрөн, тулабар туох баарын таһыччы умнан, муҥура биллибэт санаа будулҕаныгар бүтүн бэйэбинэн бүүс бүтүннүү ылларан олорорбун көрөн дьүөгэм Мытыйыс Маарыйата өттүккэ анньан имнэнэр.
– Ити айылаах сөҥүөрэн тугу саныыр буолаҕын?.. – диир.
– Ээ, суох, бэйэм…
– Бэйэҥ буолбакка, бэргэһэҥ саныа дуо, – доҕор кыыһым, ааспыты, уруккуну санаан санньыйдаҕа диэн, миигин көнньүөрдээри дьээбэлэнэр, үгэһинэн ис киирбэхтик мичээрдиир.
…Бу олорон мин холкуоһум дьонун барыларын, эмискэ, тоҕо эрэ, атын харахпынан сонуннук, ис-испиттэн ытыктыы, таптыы көрөбүн: бу санныбар сыстан өйөммүт, унаарыччы көрбүт кыраһыабай бэйэлээх дьүөгэм Маарыйа; ол – сэргэстэһэн олорон, тугу эрэ сибигинэһэ-сибигинэһэ күлсэн бычыгыраһар Борускуолаах Аана; сүүһүн аннынан сүргүччү көрбүт оттомноох дьүһүннээх доҕорум Тороос; ис киирбэх, куба маҥан бэлтэйбит сирэйдээх төбөтүн кыҥначчы туттан, тыл этэ турар киһини болҕомтолоохтук одуулаабыт Уйбаныаба Маарыйа – бары, хаан уруу чугас аймахтарым кэриэтэ, бастыҥ доҕотторум, дьонум буолан ордук күндүтүйэн көстөргө дылылар… Мин кинилэри барыларын хас биирдиилэрин ыбылы кууһуохпун, сыллаталаан ылыахпын баҕаран кэлэбин… Истиҥ иэйии кэлэрэ – эмискэ, сылаас быйаҥ ардаҕын кэриэтэ иһирэх тыл этиллэрэ – соһуччу… Баҕар инники олоҕум үтүө буолуоҕун санааммын, кэрэни эрэннэрэр эймэһитэ долгутар көстүбэт күүстэр имнэнэн ааһалларыттан сүргэм көтөҕүллэн, сүрэҕи өрүкүтэр нарын иэйиилэргэ ылларарым буолуо. Туох силигин ситэри сыныйан билиэ, таайыа баарай, киһи санаатын ураты уустугун…
Санааны хото үллэстэр мунньахтан дьон бэркэ астыннылар.
Саҥа муҥха таҥыытыгар анаммыт оҕонньоттор баскөс киһилэрэ Талыабай оҕонньор: «Муҥха Былаҕачыанайап таҥараҕа (талах тутар таҥара) диэри бүтэр ини…» – диэн бэйэтин санаатын эттэ. Саҥа таҥыллыбыт муҥхалаах холкуос, бэйи, улахан бултуур тэриллэнэн сураҕыра түһэр. Ол холкуос дьоно: ийэтэ оччо, кыната бачча саҥа баҕадьыламмыттар, күөйэрдэммиттэр (муҥханы харыстаан, ханалытан этии) үһү диэн сурах истэргэ да астык. Кырдьаҕастар барахсаттар сыа-сым курдук бэрийэн, кинилэр диэтэх дьон кичэйэн ахан барытын-бары орун оннугар дьип-дьап тутан таҥмыт муҥхалара бөҕө-таҕа, үйэлээх буолар, биһирэниэн биһирэнэр.
Таҥара күнэ ахтыллыбытын куораттан тахсыбыт бэрэстэбиитэл кулгааҕын таһынан аһарда. Атын киһи эбитэ буоллар хайаан да «тугуҥ таҥаратын үөтэн бардыҥ» диэн аныгы олох киһитэ аатырарын биллэрэ сатаан тылыттан иилэ хабан ылан дэрдэмсийиэ этэ.
Дьүөгэм Маарыйа кулгаахпар сэмээр сибигинэйэн:
– Ити Уйбаан Ньукулаайабыс… – оргууй тула-мала көрүөлэнэн ылар, – хаста да буруйданан хаалла сылдьан баран босхоломмут киһи үһү дии… – диир.
– Тоҕо… тугун иһин?.. – хардары ыйыта охсобун.
– Сымыйаҕа балыллан… Үҥсэннэр… Били Өксөөн курдук…
Холкуоһу «куорҕаллаан сиэн» хаайыыга барбыт дьон үксүгэр төннүбэт төлкөлөнөллөрүн билэр буолан:
– Хаста да хаалла сылдьыбыт диигин дуо?.. Хата ол хайдах эргиллибитэй, ол дойдуларыттан?..
– …Оттон буруйа суоҕа билиннэҕэ дии…
Боломуочунай хааһын саба түспүт сылгы көҕүлүн курдук туспа хоппойо сылдьар баттаҕын өлүөр илиитинэн хаҥас диэки хаһыйа анньа олорор үгэстээх киһи, кэтэҕин бэрт кылгас гына кырыйтарбыта, төһө да сааһырдар, эдэр көрүҥнээбит. Итинник кырыллыбыт баттахтаах уолаттары, эр дьону «хомсомуолускайдыы кырыттарбыт» диэн ааттыыллар. Арай, туртайбыт чанчыктара, эрэйи-кыһалҕаны элбэҕи билбит дьүһүнүн силигин ситэрэн биэрбиттэр…
Мунньах түүн үөһүн саҕана бүттэ. Холкуос үлэтин-хамнаһын туһунан биригэдьиирдэр сөптөөҕүн эттилэр-тыыннылар. Хос-хос ыаспайдаан ыаһыйалаһар дьон ыйытыыларыгар кинилэр да билэллэринэн, кыайалларынан хардара, хоруйдуу сатаатылар. Түмүккэ холкуос бэрэссэдээтэлэ Өксөөн бэрт кылгастык, ол эрэн лоп бааччы, сүрүнүн сүүйэн тыл эттэ. Өксөөн суота-солуута суох үгүһү-элбэҕи хаһан да лабысхалаабат киһи. Кини тыла-өһө мэлдьи кылгас, ол эрэн чопчу, чуолкай уонна судургу. Тыл эттэҕинэ куруук буоларыныы, түмүгэр, күүстэрин харыстаммакка букунайар холкуоһун үлэһит дьонугар, оҕотуттан оҕонньоругар тиийэ, бэйэтин махталын этэн түмүктээтэ…
Куорат бэрэстэбиитэлэ Уйбаан Ньукулаайабыс биһиги холкуоспут, үчүгэй салайааччылаах уонна үлэһит дьонноох буолан, олоҕун-дьаһаҕын ыаллыы сытар хайа да холкуостардааҕар сатабыллаахтык тэринэн, сатаан аттаран үлэлии олорорун хайҕаан аһаҕастык, иэйиитин туттуммакка тыл эппитэ барыбытын үөртэ.
Холкуос сылы түмүктүүр мунньаҕа бу сырыыга биир күннээх буолла. Сорох сыл ардыгар хастыы да киэһэни, түүнү быһа барара үһү.
Өксөөнү, туох да саарбаҕа суох, бары биир киһи курдук куоластааннар, үлэтигэр хат талылынна…
//-- * * * --//
Мунньах нөҥүө күнүгэр, Өксөөҥҥө Балаҕаччыттан туох эрэ сорукка кэлбит икки дьахтар хонор буоланнар, сарсын дьаамынан бараары сылдьыбыт боломуочунай бу түүн биһиэхэ хоно кэллэ.
Уһун күнү быһа бырабылыанньаҕа үлэлээн, суруксуттаан, кумааҕыны кытта бодьуустаһан баран, ахсынньы эргэтинээҕи, ыйдаҥалаах уу чуумпу киэһэ Өксөөн хоноһотун Уйбаан Ньукулаайабыһы кытары сээкэйи кэпсэтэн баллыгыраһа-баллыгыраһа кэлбит саҥалара тиэргэҥҥэ киирээттэрин иһилиннэ.
Кэлин эмиэ биллэ тымныйбыт халлаан хаҕыс тыына өрө бургучуйан, хос-хос хаттаҕастанан, өрүкүйэ ытыллан тымныы туман буолан туохтан эрэ саһа, куота сатаабыттыы омуннаахтык улаҕаны былдьаста, сыҥаһа ороннор анныларыгар киирэн тыаһа-сыма суох кирийэн, симэлийэн хаалла.
– Дьиэлээхтэр дорооболоруҥ!.. – диэн тастан киирбит ыалдьыт бэрт сэргэхтик дорооболосто.
Куорат киһитэ таҥаһын-сабын сыгынньахтанан баран, аны биир-биир илии тутуста. Хаҥас муннукка бурдук тардан кыыкырдата олорбут киһини, миигин кытта эмиэ, соруктаах аҕайдык хааман даадаҥнаан кэлэн, уҥа илиитэ мэлигир боломуочунай, хаҥас илиитин биэрэн сатамньыта суохтук дорооболосто.
Баһыычаан дьону үтүктэн хоноһоҕо бэйэтэ утары кэлэн илиитин уунна уонна бэрт чобуотук:
– Ды-раа-ба!.. – диэтэ.
– Хайа бу, хата, сэргэх киһи буолаарай доҕор, ыалга сырыттахха, бэйэтинэн кэлэн илиитин уунан эҕэрдэлэһэр оҕо суох буолааччы ээ, тастан киирдэххэ хата түргэнник үгэх эбэтэр оһох кэннигэр түһээччилэр, дьэ маладьыас киһи эбиккин, – диэн Баһыычааны хайҕаата, оҕоҕо сүрдээх киһи быһыылаах, бэрт эйэҕэстик көрөн туран, уолу хаҥас илиитин кэтит ытыһынан саннын таптайан ылар.
Дьиэҕэ киирбит ыалдьыкка, буспут моонньоҕон курдук харалаах харахтарынан, биир кэм, тонолуппакка көрөн олорор, тэскэйбит иэдэстэрдээх Биэрэ эрэ тоҥуй киһи буолан биэрдэ – хоноһо ууммут илиитигэр илиитин биэрбэтэ, хаһан да харахтаабатах киһитин атыҥыраата быһыылаах. Ардыгар бэл төһө эмэ алтыспыт киһитэ көтөҕөөрү, сыллаары гыннаҕына сөбүлээччитэ суох.
– Итинтиҥ «илии уунары» билбэт киһээ-э… – Настаа сибилигин кырбастанан угуллубут эттээх кытаҕар мас уһааттан тимир хомуоһунан муустаах ууну сулдугураччы кутан аҕалан, тигинэччи умайа турар оһоҕун, харахтара аһыллыбыт билиитэтин үөһэ уура-уура, тылын түмүгүн уһатан саҥаран унаарытар.
– Сөп-сөп, хайдах киһи эрэ барыта биир, өс хоту улгум буолуой, – боломуочунай кыыс төбөтүн имэрийэр.
Куорат киһитэ түһүүлэнэммит, идэһэбит этиттэн буһардыбыт. Ыалдьыт, хоноһо кэллэр эрэ саха ыала туох баарынан-суоҕунан маанылаан, күндүлээн аһата, хадаҕалыы сатыыра – үтүө үгэһэ. Күөс буһуор диэри ыалдьыкка сэмсэ аһылык диэн сүөгэй үүттээх чэй кутулунна, лэппиэскэ быһылынна, кыыймыт чохооллоох арыы уурулунна. Дэҥҥэ, мааны ыалдьыкка туттуллар биилкэ тэрил ыскаап тардарыттан ылыллан, хончоҕорго доҕор буолан остуолга килбэйдэ.
Уйбаан Ньукулаайабыс быһыта тыытыллыбыт лэппиэскэни биилкэнэн тэһэ анньа-анньа, кыыймыт арыыга уймуу-уймуу бэрт минньигэстик аһаан ньылҕаарытта. Өксөөн «көххө» диэн боломуочунайы кытта чэй иһистэ. Баһыычаан аһыы олорор ыалдьыты остуол нөҥүө утары туран, хас ыстаан ыйыстарын, туттарын-хаптарын барытын сүрдээҕин сонурҕаан одуулаһар. Уҥа илиитин бэгэччэгинэн мэлиппит киһи сатамньыта суохтук хамсанара бэл мин болҕомтобун тарта…
– Онон, Өлөксөөндүрэ Борокуоппайабына, ити мин этиибин туох дии саныыгын? – диэн хоноһо хойуу үүттээх барбыт итии чэйи, уоһун сиэтэ-сиэтэ, сыпсырыйарын быыһыгар ыйытар.
Өксөөннөөх бырабылыанньаҕа олорон холкуос үлэтин-хамнаһын туһунан үгүһү кэпсэппиттэр, мөккүспүттэр быһыылаах, онон, ол санааларын аны дьиэҕэ кэлэн баран салҕаан эрэллэрин өйдөөтүм.
Өксөөн убаҕас хаастарын түрдэһиннэрэн, тугу эрэ толкуйдаабыкка, ырыҥалаабыкка дылы олоро түһэр:
– Дьэ, Уйбаан Ньукулаайабыс, этэрин этэҕин эрээри, ким билэр… саарбахтыыбын, – диир.
Бурдукпун тардан бүтэрэн баран, эбээ соруйбутугар, балаҕан дьиэҕэ сүүрүүнэн тахсан туос ыаҕаска лоһугуруу тоҥмут отонтон баһан киллэрэн уот таһыгар ириэрэ уурдум. Сотору ирбитигэр эмээхсин отоҥҥо булаан күөрчэхтээн күрдьүгүнэттэ.
Огдооччуйа Быркылаахха мин дьиэҕэ суохпуна барбыт: «Уодьас Кэтириинэҕэ хонуом…» – диэн кэлбэтэх, суох.
Күөс буһуор диэри, эбэбэр этэн баран, дьүөгэбэр Дьэримиэй кыыһа Аанаҕа ойдум, тахсан иһэн тэлгэһэҕэ саһаан тиэйэн хойутаабыт Баһылайы көрүстүм.
– …Хоноһо кэлэн олорор, били, Уйбаан Ньукулаайабыс диэн киһи, – сонуммун кэпсээтим.
– Көр эрэ, хата, бу киэһэ баҕас сонуну тото истииһикпит дии, дьэ бэрт эбит… – диэн Баһылай сэҥээрэ иһиттэ, түнэ этэрбэһин аан чанчыгар тиийэн талах төрдүгэһинэн тэбэнэн табыгыратта…
Чакылыччы халлыбыт хараҥа халлааҥҥа ахсаана биллибэт бачымах сулустар биир кэм дьэргэлдьийэ, дьирибинэһэ оонньууллар. Өйдөөн көрдөххө сырдык сулустар имнэнсэр курдук тырымнаһаллар. Бүтэн, эргэрэн эрэр кэлтэгэй ый биир сири тобулу одуулаан көрсүөтүк кыҥнайан турара куту-сүрү ордук уоскутарга дылы. Үүт тураан ыйдаҥа сырдыгар Айдаҥ ыалларын саах сыбахтаах дьиэлэрин омоонноро эрэ барбах барыһан көстөллөр, онно-манна сирэй оһохтор титирик урааларыттан хойуу кыымнар үрэл гынан, омуннуран-төлөннүрэн ыһыахтанан тахса-тахса, уҥа-хаҥас илгистэллэр.
Хомуос Сулус (Сэттэ Хатыы) хотоойулаах аҕайдык өрө хонойбут. Саас, кулун тутар ыйга Куйбаҥ Кутуруга «кутуругун» сулустара туллан (сүтэн) хаалалларынан сылыктаан кырдьаҕастар дьылы-күнү тойоннууллар. Эрдэ сүттэҕинэ – саас эрдэ кэлэр, хойут сүттэҕинэ – хойутуур үһү диэн. Хас сыл аайы сулус сүтүүтэ халбаҥныы, уларыйа турар…
Үргэл сулус – оол, илин турар… Үргэл – алтынньыттан ыам ыйа бүтүөр диэри халлааҥҥа көстөр. Сайыҥҥы киһи күнү кытта бииргэ сылдьар, күн төһөлөөбүтүнэн көрөн кэмин быһаарар, сылыктанар. Оттон кыһыҥҥы киһи, ордук түүҥҥү айанньыт, ый быыһа хараҥаҕа Орой Сулуһу (Хотугу сулус) аргыс, суол сирдьитэ оҥостор, ол да иһин, сороҕор Сирдьит сулус дииллэр. Бэдэрээтчиттэр, дьаамсыктар түүннэри айанныыллар, ыксаллаах, тиэтэллээх сорук ханна барыай. Ардыгар, түүн сэргэхтик утуйа сытан, ыттар үрэр саҥаларыттан уһуктан кэллэхпинэ, борук быыһыгар эбээ эмээхсин: «…Эмиэ кимнээхтэрбит эрэ кэллилэр ээ, быһыыта… бэдэрээтчиттэр дуу, дьаамсыктар дуу… төһө эрэ тоҥон-хатан эрээхтээтилэр…» – диэн бэйэтэ-бэйэтин кытта кэпсэтэрэ…
Кырдьаҕастар ый уонна Үргэл алтыһыытынан («алтыһыы» диэн Үргэл ыйы ситэн ааһыыта ааттанар), сулус сырыытынан, айанынан (хамсааһынынан) дьылы-күнү сүрдээҕин билгэлииллэр. Үргэл түргэнник «устара» – угут сааскыга, сындыыс сулус элбэхтик түһэрэ – былыты, сиппэрэҥи аҕалар, аны Араҥас сулус сырыыта түргэтээтэҕинэ – дьыл эрдэ кэлэрин туоһута дэһэллэр.
Кыһын Үргэл сарсыарда хойутаан тимирэр буоллаҕына – сааскыта хойутуур. Кыһыл Уоттаах хатааһын Чолбоно сарсыарда Үргэллиин ытырсан тимирэр буоллаҕына – кураайы, куһаҕан дьыл кэлэрин кэтэһэллэр.
Халлаан сулуһа кэмэ суох элбээн, чаҕылыйан көстөрө – угут, үүнүүлээх дьылга.
Араас бит-билгэ элбэх: саас хаар сыһыыттан уулуннаҕына – өҥ дьылы күүтүллэр, тыаттан уулуннаҕына – курааны. Оҕус тарбыйах элбэхтик төрөөтөҕүнэ – эмиэ өҥ дьылга. Эрдэлиир саас тугу да кэрэһилээбэт. Хаар ууллубутун кэннэ сир харанан көрөн уһуннук тоҥордоҕуна – «хара хапсыыр» сатыылыыр: тыллан испит үүнээйи үнүгэһэ кэхтэр, үлүйэр. Оччоҕо от аанньа үүммэт. Сааскыта эрдэлииригэр – муус чопчу кылгас буолар.
Кураан сайын буолуох буоллаҕына – сааскы айан көтөрө үөһэнэн ааһар. Аҥыр аҕыйахтык мөҥүрүүр. Көтөр уйатын уу чугаһыгар туттар. Тигээйи уйатын сиргэ оҥостор. Үрүҥ үрүмэччи үксүүр. Былыта быкпакка, күн бэркэ уоттанан, үөһэнэн өр кэмҥэ күөрэйэр. Тойон ыҥырыа эрдэ тиллэр.
Кэлэр сыл сайына улахан куйаас буолуох буоллаҕына – күһүн, аһыҥа окко-маска өрө көрөн олорон өлөр, онтон илгэ, быйаҥ ардахтаах өҥ сай үүнэригэр – таҥнары олорон өлөр.
Аны ардахтаах сайын билгэтэ туһунан: кыһын ойбон уута толору буолар, ардыгар, таһынан таһымныыр. Күөл мууһа үллэ тоҥор, тааҥныыр. Холлоҕос хаара тыалга түспэккэ, күн уотун сылааһыттан кэлтэйдии сиэнэн түһэр. Чалбах түүҥҥү тоҥорууга хооҥкурар, көҥдөйдүүр. Сыллата саҥа уйа туттар көтөрдөр, уйаларын күн көрөр өттүгэр оҥостоллор.
Саас бадараан көтөрө кэлиитэ көҕө суох, сыымах буоллаҕына – аны сайын ардаҕа суох; туруйа олус үрдүгүнэн саҥара-саҥара элиэтээн ааһара – курааҥҥа; хомурах куһа олус эмиһэ – тымныы, хахсааттаах уһуур сааскыга; күөрэгэй эрдэлээтэҕинэ – сааскыта ичигэс; үгүрүө үөһэттэн «үөгүлүү-үөгүлүү» сурулаатаҕына – сотору бырдах түһэр, хото сылыйар.
Сааскы көтөр, луҥку түүн, эмискэ тоҕо анньан кэлэн баран, үөрдээн аарыыра – төрүөҕэ аҕыйах буоларыгар, оттон иккилии буолан ханыыластаҕына – төрүөҕэ элбииригэр диэн сааһыт дьон үөрсэллэр.
Айылҕа хаамыытын ымпыктаан-чымпыктаан, сыныйан кэтээн көрөр тииҥ мэйии дьон, кырдьаҕастар барахсаттар, күнү-дьылы сылыктыыр мантан да атын араас, эгэлгэ билгэлэрэ үгүс…
Дьэримиэйдээх уоллара Тараас балтын Тамараны аҕала бүгүн Балаҕаччылаабыт. Оскуола оҕолоро кыһыҥҥы өрөбүллэригэр кэлитэлээн эрэллэр. Бары бииргэ биллээччилэр да, биирдиилээн, урут-хойут кэлбит-барбыт оҕолор да бааллар. Анаан-минээн оҕолору ыла хас да сыарҕалаах аты сэтиилэнэн холкуостан киһи барар, төннөллөрүгэр киһитэ суох аттары улахан оҕолор бэйэлэрэ буоһалыыллар.
Оскуолаттан оҕолор уһун өрөбүллэригэр дьиэлэригэр кэлэллэрэ бэйэтэ туох эрэ улахан бырааһынньык курдук, туспа ураты кэрэ, үөрүүлээх умнуллубат түгэн. Оскуола кыһыҥҥы уһун сынньалаҥын баттаһыннара дохуот үллэстиитэ буолан, ас-үөл да «дэлэйэр». Онон саҥа дьыл эргиннээҕи күннэр, биллэн турар сайыҥҥы кэми аахсыбатахха, сыл ордук үтүө күннэринэн ааҕыллаллар. Төрөппүттэр, ыамайдара кэлэллэригэр, туох эмит амтаннаах астаннахтарына, хайаан да, «били дьоҥҥо» диэн мунньан ууран иһэллэр. Оскуолаҕа үөрэнэр оҕолордоох ыал уһун өрөбүллэр буоллулар да дьиэлэрин иһэ оҕо саҥатынан туолан, бэйэ-бэйэҕэ сылдьан ыалдьыттаһан, киирэн-тахсан, ураты астык сүпсүлгэнинэн туола түһэр…
Дьүөгэм Аана сээкэй «күндү» малын уктар хамыккаан тиктибит, онтутун хара кылынан хатыйа анньан оһуордуур.
Дьиэлээхтэр чөҥөчөк талкыга түүтэ үрүллүбүт ынах тириитин имитэн таллырҕаталлар. Табысхаан эмээхсин хаадьаҥнаабыт талах олоппоско талкытын ойоҕолуу олорон, тирбэҕэнэн бобо бааллыбыт ынаҕын тириитин эргитэн-урбатан биэрэр. Дьэримиэй баттык маһын тутан араастаан хоҥкуҥнуур-иҥкиҥниир, ходьох-идьэх хамсанар, саба ууруу абырахтаах, дьыгынаал ыстаанын кэннэ холбуҥнуур, оһоҕун уотугар сыраллан, сүүһүн көлөһүнэ иэдэһинэн таҥнары саккыраан, сирэйин хара чуоҕур оҥорбут.
Үгүстүк туттуллан, сылгы хоһоҕото буутайга лаҕыайдаммытын курдук, килэрийэ хараарбыт баттыктаах талкы биир кэм лиһиргиир-лаһыргыыр, кыычыгырыыр-хаачыгырыыр.
– Эмээхсиэн, талкыбыт быата холкутаата быһыылаах, алыс мээнэ тэлэкэчийээри гынна… Һуу, айаха, тыын ыла түһүөххэ!.. – Дьэримиэй төҥкөҥнүүрүн тохтотон, кэдэччи туттан, сиһин көннөрөн уҥа-хаҥас имиллэҥнээмэхтиир. Тохтобулу туһанан Табысхаан уота умуллан хаалбыт хамсатын хат уматтан күүскэ-күүскэ сүүгүнэччи оборбохтоон омурда хапсыҥныыр.
– Хайа, тоом, Одуҥдаҕыт отун таһыыта төһөлөөтө? – Маарыйа миигиттэн ыйытар.
– Элбээ-эх, билигин да уонча от баар.
– Күөҕэ сүрдээх ини?
– Күөх.
– Буолбахха… Сүөһүлэр абыраннахтара…
– Икки-хас ардах баттаабыт кээһиилэрэ бааллар эрээри, олор да амалар, наһаа лаҕыыр, сүөһү сиэбэт отторо буолбатахтар.
Дьэримиэй дьиэ ортотугар турар өһүө өйөбүлэ баҕанаҕа биилин куоһааҕыттан эрийэ тардыллан бааллыбыт талкытын холкутаабыт өтүүтүн, тирэнэ-тирэнэ тардан, хат хам баайар. Ити кэмҥэ ойоҕо Маарыйа тириитин быатын сүөрэн дэлби тардыалаан биэрэр уонна аны биир өттүнэн түүрэн баран эмиэ тирбэҕэтинэн ыксары баайан кэбиһэр.
– Илин Кыргыдайга үс хонуктааҕыта, бөрөлөр икки биэни, Арҕаа Кыргыдайга бэҕэһээ кулуннаах тыйы тардыбыттар үһү. Онон сылгыһыттар үлэлэрэ-түбүктэрэ баҕас элбээтэ быһыылаах. Сөдүөт: «Кыыллай Уолун уонтан тахса биэлээх атыыра Ыарыкчаан күөлүгэр сылдьаллар, хайаан да онно баран көрөн, бугуйан бэттэх аҕаллахха сатаныыһы…» – диэн баарыын Тыккаайыныын барбыттара. Ыкынаачайдара атын ыырынан баран барсыбатах быһыылааҕа, – Дьэримиэй бүгүн сугулааҥҥа бара сылдьан истибит сонунун кэпсиир.
Ыарыкчаан – Арҕаа Кыргыдай сирэ, Кыыллай Уолун атыыра сылын аайы ити эргин хаһыыланар үгэстээх. Үөр атыырдара бэйэлэрэ бас билэн, тайаан сылдьар ыырдаах буолаллар. Сылгыһыттар дьиксиниэхтэрин дьиксинэллэр, бөрөлөр обургулар унньулуһан ити ыккардыгар төһө гынан кэлиэхтэрэй, хаан таһаардылар да эбии ууларыгар-хаардарыгар киирэн уутуйан иһиэхтэрэ: киэҥ айдааны, хайа да холкуоска улахан хоромньуну таһаарыахтарын сөп. Буолаары буолан урукку дьылларга Ыарыкчаан эбэ эргин дугуйдаммыт сылгылары хаста да тардан тураллар үһү, онон ас оҥостубут сирдэрэ, этэргэ дылы, «абааһы аһаабыт сириттэн арахпат».
– Маннык буоллаҕына хайдаҕый, көстүүтэ үчүгэй буолбат дуо? – Аана хамыккаанын аҥаарыгар диэри аспыт иккис кэккэтин оһуорун миэхэ көрдөрөр. Аана хас кэккэтин барытын араас оһуор гынар эбит.
– Наһаа астык… үчүгэй баҕайы дии…
– Маарыйа ыаҕайатын оһуора-мандара олус да тупсаҕай этэ.
– Ы-һыы… Кини эрийэн оһуордуурун сөбүлүүр ээ. Иэҕэн оһуор анньар олус да бытаан, бырыынчык. Эчи сылаата, салгымтыата.
– Бытаан. Мин уһуктаах ойууну анньарбын сөбүлүүбүн. Ураһа курдук хас да хаттыгастаах оһуордар наһаа астыктык көстөллөр. Эрийэн оһуордууру Маарыйа курдук сатаабаппын ээ, эриллэҕэһэ сороҕо улахан, сороҕо кыра буолан хаалар, онон көстүүтүн буорту гынан кээһэбин.
– Онтон оннук буоллаҕа, киһи-киһи тус-туһунан сөбүлүүрдээх-сөбүлээбэттээх.
– Тороос ыаҕайатын оһуорун санаарыый… – Аана күлэ сытар.
– Чэ-чэ, киһи барыта эһиги курдук иистэнньэҥ буолбат, – диибин эрээри бэйэм эмиэ доҕорум күлэрин көрөн сонньуйан ылабын.
Дьүөгэбит Тороос, кини киһи киэнэ барыта толоос, Мытыйыс Маарыйатыгар кэлэн оһуор анньарын көрөн үөрэнэ, үөрэттэрэ түһэн баран дьиэтигэр тиийэн, күтүр улахан уу баһар ыаҕаһын оһуордаабыт ахан этэ. Кырдьык да киһи эрэ хараҕа хатаныах симириттибит-боллоруттубут, хоҥкуйбут-иҥнэйбит эмиэ да киэмсийбиттии кэдэрийбит, эмиэ да эргэрбит этэрбэс баһыныы өрө хантайбыт ойуу-бичик, оһуор-дьарҕаа арааһа диибин диэн барыта баара, ол ыаҕаһыгар. Тороос, оһуор анньыбыт ыаҕаһын ойуутуттан бэйэтэ да күлэрэ: «Айылҕа бу да өттүгэр тугу да бэрсибэтэх киһитэ диэтэххэ, бэйи астык оһуор буолба-ат, хотуйдар…» – дии-дии уоһун сөрүөччү тутта-тутта, ыаҕаһын эриэн ситии быатыттан тоҕоноҕор иилинэн, дьээбэлэнэн атын аҕайдык охсурҕалана-охсурҕалана дьэргэйбититтэн, оо, кыргыттар күлүстүлэр да этэ. Мин да хаалсыам дуо…
Маарыйаны кытта күннээҕини, сээкэйи кэпсэтэ, хамыккаанын оһуордуурун көрө түһэн баран: «Бээ, мин наһаа олорон хааллым, дьонум күүттэхтэрэ…» – диэн дьиэбэр таҕыстым…
Кииртим – сэһэн-сэппэн ырааппыт, күөстэрин аһаан бүтэн эрэллэр. Мин ыалга тахсыбытым кэннэ: Мичээр Баһылай, Намыынап Хабырыыл кэлэн эбиллибиттэр. Мичээр үгэһинэн дуобаттыы киирбит да, хоноһо баарын иһин, кэпсэл истээри оонньооботохтор быһыылаах, долбуурга турар дуобат оннуттан хамсаабатах. Өксөөн наҕылыччы сэһэргэһэн барардыы кэлбит, бэрт наҕыллык туттан олорон, Уйбаан Ньукулаайабыс кэпсиирин сэҥээрэр, дөрүн-дөрүн тыл кыбытан санаатын этэн ылар. Киһи, хаһан баҕарар тапсан кэпсэтэр, уоһа өһүллэн санаатын хото үллэстэр дьонноох буолар. Боломуочунай бэйэтэ да болҕомтону тардар астык тыллаах-өстөөх, кэпсээннээх-ипсээннээх киһи эбитин мин өссө мунньахха олорон истибитим.
– Хайа, тоом, ыалга тахса сырыттыҥ дуо?.. Аһаа… – эбээ оһох кытыытыгар тимир нэлэгэргэ куппут эттээх миини аҕалан остуолга, эт кырбыыр мас үөһэ уурар. Итии чэйдээх хончоҕор ыксатыгар хамыйах, быһах аҕалан кэккэлэһиннэрэр, онтон оһоҕун айаҕар талах олоппоско атаҕын олбуу кээһэн олорон, үрүҥ көмүс хамсатыгар сэбирдэх табах симтэн табахтаан бусхата-бусхата, кыыһа аах кэпсэтэллэрин истэр.
Мин болҕомтом эмиэ барыта Өксөөннөөх сэһэргэһиилэригэр буолла… Оҕолор хайыы-сахха утуйан хаалбыттар.
Уйбаан Ньукулаайабыс инньэ Дьокуускай куоракка төрөөбүт, онно силистээх-мутуктаах киһи эбит. Үөрэхтээх, элбэҕи аахпыт, билбит-көрбүт, араас салайар үлэҕэ эриллибит-мускуллубут киһи тыла-өһө чыҥха атын. Балыллан хаайыыга түбэһэн баран, «буруйун» «ыстырапыныай оруота» диэннэригэр, сэрии оргуйар ортотугар, уотугар-күөһүгэр сылдьан боруостаабыт, онтон эмсэҕэлээн, сыыйыллан кэлбит.
Боломуочунай кэпсэлин, сорох-сороҕун отой да өйдөөбөппүн, урут хаһан да истибэтэх сонун тылларбын элбэҕи туттан саҥарар. Киин улуустар эргин уһуннук үлэлээбит киһи буолан, хас оройуон олоҕун тэҥнээн, араастаан ырытан, ырыҥалаан кэпсиир, сэһэргиир. Саҥата-иҥэтэ да быһаччы, дохсун соҕус, баары-баарынан, суоҕу-суоҕунан, санаатын аһаҕастык, «эркин кулгаахтаныа», эбэтэр бу истэн олороооччулар ортолоругар аһаҕас айахтаах «саарбах» дьоннор бааллара буолуо диэн дьаархаммакка кэпсиир киһи буолан биэрдэ.
– …Тугу барытын боруон туһугар дии-дии өрөспүүбүлүкэ дьаһалтата үрдүттэн былаан туолуутун эрэ ирдии олорбута, ол содулугар сэрии бастакы сылларыгар ити айылаах иэдээннээх хоргуйан өлүү таҕыста. Нэһилиэктэргэ көлөһүн күнүн суотугар бэриллиэхтээх нуорматтан холкуостаахтар аһыыр өттүнэн тугу да аахсыбаттар… Саатар, эргиччи кыһайан, киин улуустарга турбут ити айылаах уот курааны санааҥ. Бэйэлэрэ инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан олорор тыыл дьоно – дойдуну бүтүннүүтүн бүрүүкээбит сэрии иэдээнин сүҥкэнин өйдөөн бүтэһиктэрин да ууран биэрэллэр. Дьаһал кытаанах. Үөһэттэн бэриллибит ирдэбил туолара булгуччулаах. Толуга – киһи тыына. Оннук-оннук!.. – Уйбаан Ньукулаайабыс абаран-сатаран туран саҥаран-иҥэрэн кэҕилдьийдэҕинэ уһун бэскитэ хараҕын саба түһэр, ону кэтит ытыһынан кэтэҕин диэки хаһыйа анньан кэбиһэр. – …Былааны хас эмэ бүк түспүт эбэһээтэлинэй бурдук бастаапката, үүт, эт нолуогун таһынан сайыамҥа сурутуу; үп, ичигэс таҥас хомуура… Күннээҕинэн, сибилигин даҕаны айахха уган туох да ыстыыра суох хаалбыт ыалтан ыга түүрэн ыла эрэ олоруу… Үөһэттэн үөтэлээх, толкуйдаах дьаһал ылыллыбат… Өссө, мин ордук сөҕөрүм диэн, сорох нэһилиэк холкуостарын бэрэссэдээтэллэрэ, холкутук тиийинэн-түгэнэн олорор курдук дэрдэмсийэ-дэрдэмсийэ дакылааттыыллар, букатын түөкүнү, олоҕо суох ончу сымыйаны отчуоттууллар, былаан итиччэ бырыһыан туолла, бачча бырыһыан аһара түстэ диэн «үллүбүт-баллыбыт» дьыаланы-куолуну оҥорон, суруйан-тутан биэрэллэр… Ис дьиҥэр киирдэххэ, бэйэ баран көрдөҕүнэ, үлэни-хамнаһы билистэххэ – чыҥха атын көстүү… Ама да ыгыыттан-түүрүүттэн куттанан кутуйах хороонун кэҥэппит иһин, ити баҕас доҕоттор, бүтэһик быһыы диибин… Аны, саатар – үҥсээччилэрбит-харсааччыларбыт, донуостааччыларбыт элбэхтэрэ бэрт ээ. Сыыһа-халты туттуом, тыллаһыам диэн куттал бөҕөтө… Сорох холкуос салайааччылара нэһилиэнньэ хоргуйан ыксаан эрэрин биллэрэ, этэ сатаан баран, били, көҥүллэммэтэх үүттэрин аннын саатар биэриэххэ диэн дьаһаммыттарын ону кытта, кулгаах-харах иччитэ буолбут «кыраҕы дьоммут», холкуос уопсай баайын-дуолун, аһын бэйэлэрэ билэллэринэн мээнэ айбардаан эрэллэр диэн үҥсүү суруйан түһэрэр буоллахтара.
– Оттон оннук… Ити кыыбаҕа баҕас сир аайы баар суол буоллаҕа, – диэн Мичээр Баһылай хоноһо кэпсэлин бэркэ сэҥээрэн истэн олорон санаатын этэр.
Намыынап Хабырыыл уутугар-хаарыгар киирэн этэн эрэр олоҥхоһуттуу икки илиитинэн тобук тардыстан чынайан, олох маһыгар сыҕарыҥныы-сыҕарыҥныы:
– …Уонна, дойдуну билбэт дьон, тосту-туора сиртэн кэлэн салайбыттара кырдьыга да сатамньыта, сөбө суох эбит, – диир. Намыынап бырабылыанньаҕа тахсыбыт кэпсэтиилэртэн кыбытан, санатан биэрэр быһыылаах.
– Туох дьоно диигин? – Мичээр Баһылай өйдөөбөккө ыйытар.
– Былырыыҥҥа диэри баартыйа Саха сиринээҕи обкомун бастакы сэкирэтээринэн Кырасынадаар кыраайын киһитэ Степаненко Ион Лукич олорбута, – Уйбаан Ньукулаайабыс дьиэ иһинээҕи аҕыйах киһиэхэ тугун эмиэ ымпыктаан-чымпыктаан кэпсии сатаан диэбэккэ, улахан мунньахха тыл этэр киһилии сүрдээҕин кыһаллан-мүһэллэн, хаҥас илиитин ытыһын кырыытынан салгыны хайытан нэлэс гыннаран ыла-ыла, тыла-өһө өһүллэн салгыы саҥарар-иҥэрэр, кутар-симэр: – Совнарком бэрэссэдээтэлинэн Саратов уобалаһыттан кэлэн Муратов Владимир Алексеевич, оттон сир Совнаркомун наркомунан – Москубаттан Маленкобунан бэйэтинэн үлэҕэ ыытыллыбыт Туула киһитэ Анашин Николай Григорьевич үлэлээбиттэрэ. Обком тыа хаһаайыстыбатын салаатын отут тоҕус сылтан бэттэх, эмиэ былырыыҥҥа диэри, Маленков илии баттааһыннаах командировочнай дастабырыанньалаах Москуба уобалаһын Боронуускай оройуонун Холунаайаба дэриэбинэтиттэн төрүттээх Макеев Федор Алексеевич диэн киһи салайан олорбута…
Мин, амтаннаах, итии миини иһэн сыпсырыйа-сыпсырыйа, испэр «ити айылаах, барыны бары, хайа сиргэ-дойдуга төрөөбүттэригэр тиийэ, хайдах барытын баһыгар батаран өйдөөн илдьэ сылдьар баҕайытай» диэн сүрдээҕин сөҕө саныыбын. Аһыы олорор аһым амтанын умнуохпар диэри, болҕомтобун эрэ барытын кэпсээччигэ уурабын.
– …Ити дьонуҥ, биһиги тыйыс айылҕалаах, ураты усулуобуйалаах дойдубутун хантан кэлэн иҥэн-тоҥон билиэхтэрэй. Сахабыт сирэ, хоту дойду барахсан иэнэ, киэҥэ-киэлитэ да улахана бэрт буоллаҕа. Оннооҕор хоту оройуонтан соҕуруу оройуоҥҥа баран баран кэллэххэ – букатын тус-туһунан дойдуларга сылдьыбыт курдук киһи сананааччы. Тыа хаһаайыстыбатыгар ирдэбил уратыта биир оннук. Хас биирдии нэһилиэк, холкуос сирэ, үлэ чопчу хайа эрэ салаатыгар сөп түбэһэр сирдээх-уоттаах буолар, ону барытын кыраҕытык көрөн учуоттуохха, сыта-тура сыымайдаан сыныйан ырыҥа-лыахха наада; барытыгар үрдүттэн биир ирдэбили соҥнуур отой, төрүт сөбө суох… Мин бэйэм тус санаабар, ити кэлэн «үлэлээбит» кэлии дьон биһиги дойдубут ураты усулуобуйатын билэ-көрө да сатаабатах дьон дии саныыбын. Ыйаах хоту үөһэттэн ананыллан кэлбиттэр уонна туох ирдэнэрин, бүрүүкээбит балаһыанньаны ыараҥнаппакка эрэ, ыга-түүрэ, дьаһалы толорторо эрэ сатыы олорбуттара… Ол түмүгэр маҥнай утаа итинник улахан өлүү-сүтүү бөҕөтө таҕыста…
– Бэйэбит уолаттарбыт салайбыттара эбитэ буоллар, хайа эрэ буолар этэ?.. – Мичээр Баһылай Уйбаан Ньукулаайабыс диэки ыйыппыттыы көрөр.
– Эн этэҕин… Сөпкө ыйытаҕын «хайдах буолуо этэй» диэн… Үлэлиэ этилэр, кыахтара, күүстэрэ тиийэринэн… Ону ханна баар, чулууларбытын эрдэ «ыраастаабыттара». Ону эн санааҕар, кинилэри, санааларын хоту салайтаран, дьаһайтаран үлэлэтиэхтэрэ этэ диигин дуо?.. Суох!.. Саарбахтыыбын… Уустук… Билигин чопчу «бу курдук» диэн этэр кыах суох, кэм-кэрдии кэлэн ааһыа, өскөтүн кырдьык диэн баар эбит буоллаҕына, хойут дьыала ис дьиҥэ биллэн иһиэ… Ол эрэн хайа да кэмҥэ чулуулар бааллар, санааларын аһаҕастык этэн туруулаһар дьон… Илья Егорович барахсан үлэ бөҕөтүн үлэлэһэ сылдьар. Кини сөптөөх дьаһалы отой эрдэттэн туруорса сатаабыта, хаста да төхтүрүйэн партия Саха сиринээҕи обкомугар, Совнарком бэрэссэдээтэлигэр сурук суруйан ыыталаабыта… Ол суруктарын харатын «туруорсар туруорсууларым дьэ бу» диэн миэхэ бэйэтэ көрдөртөөн санаатын үллэстибитэ. Илья Егорович суруктарыгар: «…кураан дьыллар содулларыттан холкуостаахтар дохуота суох хааллылар, көлөһүн күнүн аахсыбыттарын дуома судаарыстыбаннай бастаапка туолбакка онно уонна сиэмэ бурдукка барда. Онон аһылык чааһынан эттэххэ улахан күчүмэҕэй буолла. Кэлэр сылларга балаһыанньа ордук кытаатыаҕын учуоттаан, холкуостаахтарга кэтэх сүөһүлэрин, саатар биир, икки ынаҕы холкуос суотугар тутары көҥүллүүргэ, госсокууп уонна үүтү, арыыны судаарыстыбаҕа туттарыы былаанын аччатарга, килиэп лимиитин саатар ыарахан туруктаах оройуоннарга элбэтэргэ, нэһилиэнньэ үүт аннын ылыытын бопсуо суохха…» – диэн бэйэтин санаатын аһаҕастык туруорсубут этэ. Онтон да атын бэрт элбэх олус наадалаах этиилэр бааллара…
– Илья Егорович диэн ханнааҕы киһини этэҕин? – Мичээр хаһан эрэ, ханна эрэ истибит аатын чуолкайдаары токкоолоһон ыйытар.
– Мөлөкүүрэби этэҕин буолба-ат?.. – Улахан Баһылай кэпсэл истэрин быыһыгар оһох иннигэр олорон, хаппыт тиит хаптаһынынан айатын холотун кыста-кыста саҥарар.
– Кини-кини… Илья Егорович Винокуров, – диэн боломуочунай чуолкайдаан биэрэр.
– Аҕыс дуу, сэттэ дуу сыллааҕыта, отут сэттэҕэ быһыылаах этэ дии… ээ ол-ол сыл, биһиэхэ, Бүлүүгэ кэлэн оройуон исполкомун бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит киһи. Отут аҕыска, манна Анды Солооһунунан сир кэлимниир сылбытыгар, доруобуйа харыстабылын норкуома буолбута, ону чуолкай билэбин, онтон Совнарком бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан үлэлээн баран, билигин бэйэтэ салайа олорор, биһиэхэ хаста да тахса сылдьыбыта ээ, – Өксөөн дьонугар ким-туох киһитин быһааран, өйдөтөн биэрэр.
Өтөҕүн иһиттэн ханна да тэлэһийбэтэх, ырааппатах Мичээр Баһылай:
– Ээ, ол Бинэкиирэби этэҕит дуо!.. – диэн дьэ соһуйар-өмүрэр.
– Кини-кини…
– Ол киһиҥ…
– Илья Егорович буоллаҕына, нэһилиэнньэ хоргуйан, иэдээн тахсан эрэрин этэ, биллэрэ сатаан баран, туох да дьаһал ылыллыбатаҕыттан аны Москубаҕа суруйбут. Винокуров диэн тиһэҕэр тиийэ туруорсар киһи буоллаҕа дии…
– Оттон бэйэбитигэр ону быһаарбатах, миэрэ ылбатах бэйэлэрэ дуу? – Мичээр чуолкайдаары харса суох ыйыталаһар.
Болумуочунай оннугар Намыынап Хабырыыл:
– Суоҕун иһин өссө «үөһэ», салгыы барар буоллаҕа, – диэн санаатын этэр.
Уйбаан Ньукулаайабыс салгыы кэпсиир:
– Былырыын Москубаттан анал бэрэбиэркэлиир, хонтуруоллуур хамыыһыйа кэлэн үлэлээн барбыта уонна муус устар уон үс күнүгэр баартыйа киин кэмитиэтин обкома «Саха республикатын тыатын хаһаайыстыбатыгар обком сөптөөх дьаһаллары ылан сатаан салайбатаҕыттан тахсыбыт алҕастары көннөрүү» диэн уурааҕа тахсыбыта. Ол уураахха Саха сирин обкома тыа хаһаайыстыбатын сүрүн салааларыгар: сүөһү иитиитигэр, хонуу үлэтигэр улахан хаалыыны таһаарбытын, кэтэх хаһаайыстыба сүөһүтэ аччаабытын туһунан ыйыллыбыта. Дьэ, ити уурааҕы ырытан маннааҕы баартыйа обкома ыам ыйын сүүрбэ түөрт күнүгэр пленум ыытар. Бу пленум Илья Егорович Винокуров туруорса сатаабыт боппуруостарын саҥалыы көрөн, тыа хаһаайыстыбатыгар тахсыбыт сыыһалары, алҕастары дьэ өйдөөн, ону туоратар уураахтар, били, этэргэ дылы кэмниэ кэнэҕэс, хомнуо хойут буолан баран дьэ биирдэ ылыллаллар… Илья Егорович туруулаһан туран туруорсубут этиилэрэ сүнньүнэн бары киирбиттэрэ. Былырыын атырдьах ыйыгар Степаненко, Мураатап үлэлэриттэн босхолонон Киин аппааракка төттөрү ыҥырыллыбыттара. Пленум Анашины, Маркыайабы үлэлэриттэн устубута. Партия Саха сирин обкомун тохсус пленума, обком бастакы сэкирэтээринэн Ыстаабырапал куораттан төрүттээх Маасыланньыкап диэн киһини бигэргэппитэ, Совнарком бэрэссэдээтэлинэн буоллаҕына Илья Егоровиһы анаабыта.
– Хайа да үҥсүүнү кырдьыгынан эрэ көрөр, киһилии өйдөөх-санаалаах дьонноох хамыыһыйа тахсан ырыттаҕына – үҥсүү сымыйа буолла да, сонно биллэр, – Намыынап санаатын этэр.
– Оннугун-оннук эрээри, ардыгар араас барыта баар куолута, – диир хоноһо.
– Чахчы… – Өксөөн сөбүлэһэ охсор. – Дьаһал туолбата да – бүттэҕиҥ. Дьон, нэһилиэнньэ туох, хайдах олорорун билбэккэ эрэ үрдүттэн саба быраҕан олус улахан ирдэбили туруоруу диэн отой сыыһа.
– Хата!.. Оннук!.. Улуус-улуус, нэһилиэк-нэһилиэк аайы кыах, таһым тус-туһунан. Мин түөрт уон биир сыл бу эһиги эҥээр хас да оройуоҥҥа сылдьан улаханнык саллан, санаабын этэн туруорса сатаабытым – кыаллыбатаҕа. Хата халтайга хас да ый хаалла сытан баран тахсыбытым. Салгыы тэлэһитэн уччуппатахтарыгар махтал. Үлэбэр төннүбүппэр оннооҕор ордук улахан үөрүү… Эҥин-эгэлгэ, букатын туох да суота-солуута суохха хаалла сытар дьон үгүстэрэ. Сорох сороҕуттан баҕас киһи да сонньуйар… Биир аҕыс уончатыгар чугаһаабыт, букатын үөрэҕэ суох тыа оҕонньорун, хоргуйан, ыксаан, холкуос борооскутун кулгааҕын быһан сиэбитин иһин, хаайа сыталлара. Ол Оппоодо оҕонньор сордоох: «Этэрбэс уллуҥунааҕар оһо ордук амтаннаах буолар баҕайыта…» – диэбитин санаатахпына өрүү, мэлдьи да сонньуйа саныыбын… Эҥин-эҥини киһи истэр ээ, – Уйбаан Ньукулаайабыс табахтаабат киһи эбит, дьэ ол оннугар ууну баҕас хото иһэр хоноһо буолан биэрдэ: чөчөгөй үүттээх ыыс араҕас хойуу чэйи бэрт минньигэстик биир кэм сыпсырыйа олорор, астыммытын биллэрэн: «Аа-ам!..» – диэмэхтиир, сүүһүгэр көлөһүнэ бычыгыраан тахсыбытын, сайын окко сылдьар киһи курдук, саба сыыллыбатын диэн бүүрүллүбүт, чараас, сиидэс былааттааҕынан субу-субу соттор… – Бу саҥа оһох барахсан бэрдин, үрэн түһэн, – диэн ол быыһыгар биһиги билиитэ оһохпутун хайгыыр, эмиэ чэйиттэн сыпсырыйан ылар, онтон кэпсэлин салгыыр: – Оройуоннааҕы ас кэмбинээтэ уонна соҕотуопка ыйаахтарынан, дьаһалларынан – холкуостартан, холкуостаахтартан киирэр булгуччулаах бастаапка үүтүн аннын, түөрт уон биир сыл от ыйыгар диэри биэс уон бырыһыан тута олорбут эбит буоллахтарына – от ыйыттан сүүс бырыһыан арыы собуотугар туттаралларыгар диэн дьаһал тахсар… Дьон бурдуктарын, эттэрин, арыыларын, үүттэрин туох чорбойору барытын судаарыстыбаҕа туттараллар, аны бэйэлэрэ утуйар ууларын умнан туран, үлэлээн аахсыбыт көлөһүннэрин суотугар бэриллиэхтээх нуормаларыттан тугу да ылбаттар. Саатар, били, үүппүт анна баҕалаах. Дьэ санаан көрүҥ: дьон айахха уган туох да ыстыыра суохтар уонна хайдах үлэлииллэр? Ити айылаах баһа суох үрдүк ирдэбиллэри, дьаһаллары хайдах толороллор – нэһиилэ атахтарыгар уйуттан иэҕэҥнэһэ сылдьар дьон. Дойду үрдүнэн сутаан, хоргуйан өлүү саҕаланнаҕа ол…
Үс сыллааҕыта биһиги Дьокуускайтан Уйбаан Холодуоһунньукабы кытта икки буолан Аанньаахха онтон Сунтаарга бара сылдьыбыппыт, үҥсүү баарыгар. Оройкуомҥа донуос киирбитин бэйэлэрин истэригэр кыайан быһаарбатахтар… Оройуоннааҕы пищепром дириэктэрэ оройкуомҥа үҥсүбүт суругар: «…дьыл баччатыгар диэри киһи хайдах да тулуйан саҥарбакка сылдьыбат быһыыта-майгыта тахса турар, эбэһээтэлинэй бастаапка үүтэ-арыыта ыйдааҕы былаана туолбакка иһэр. Ол төрүөтэ – рай-упол-нар-ком-заг (Уйбаан Ньукулаайабыс тылын быһыта баттыалаан сүһүөхтээн саҥарар) эппиэтинэһэ суох, көтүмэхтик үлэлиириттэн, хонтуруолу кэмигэр ыыппатыттан. Хас да холкуоска арыыны абаансанан биэрэ олороллор. Мантан сылтаан улахан куттал буолла, былаан туолбат, соҕотуопка бытаарар. Бу холкуостарга олунньу ыйтан ыам ыйын отут биир күнүгэр диэри госпоставка көрдөрүллэр былаана уонна туолуута – нуул бырыһыан…» эҥин диэн бэрт элбэҕи эппит-тыыммыт этэ…
– Түҥэтиминэлэр, туохтарын сиэхтэрэй, кэтэх сүөһүлэрэ, эбиэнньэлэрэ эстибит дьон, – диир Өксөөн.
– Эстэн… Республика үрдүнэн, ити үөһэ ахтыллыбыт дьон үлэлээбит сылларыгар, бу ааспыт түөрт уон бииртэн түөрт уон үскэ, ынах сүөһү – икки сүүс сүүрбэ сэттэ тыһыынча төбөнөн көҕүрээтэ. Ону санааҥ!.. Холкуостаахтар кэтэх хаһаайыстыбалара отой эстэр уһукка тиийбэккэ, ханна барыай!.. Түөрт уон үс сыл, тохсунньу ыйдааҕы сибидиэнньэнэн холкуостаах хаһаайыстыба түөрт уон биэс сыалай икки бырыһыана ыанар ынаҕа суох хаалла. Ол эстибит төрүөтүнэн – холкуостаахтар хоргуйан ыксаан бүтэһик сүөһүлэрин өлөрөн сиэһиннэрэ. Били «иннэ илийдин, кэннэ кэриэрдин даҕаны» диэбиккэ дылы санааҕа кэлии буолар ити, күнү тыыннаах эрэ туоруур туһуттан. Маннык бүтэһик сүөһүлэрин сиэбит дьон хантан сарсыҥҥылаах буолуохтарай. Ааспыт-туорбут, суппут, хоргуйан өлүүбүт кэллэҕэ ол. Санаан көрүҥ: түөрт уон сылга, төбөнөн сүүрбэ тыһыынча аҕыс сүүс түөрт сылгы баар эбит буоллаҕына – түөрт уон үскэ баара-суоҕа тыһыынча тоҕус сүүс уон түөрт сылгы хаалбыт!..
– Хас улуус аайы итинник турук буолуо дуо? – Настааччыйа адарай оронун сыҥаһатыгар олорон, табысхаан тириитин имитэ-имитэ ыйытар.
Уйбаан Ньукулаайабыс, мэктиэтигэр, саба сапсыйан кэбиһэр:
– Ханна да оннук. Ити этэ олоробун дии… Барыта чып кистэлэҥ, дьиҥ кырдьыгы туоһулуур сибидиэнньэлэр сөптөөх сирдэригэр «туора харахтаах көрбөтүн, хаптаҕай кулгаахтаах истибэтин» курдук кичэллэн, хараллан иһэллэр… Онно үлэлиир сөптөөх дьону кытта алтыһар эрэ буолан киһи сээкэйи билэр.
Мичээр Баһылай:
– М-даа-а… – дии-дии соторутааҕыта кырыммыт, саҥа үүнэн эрэр сэҥийэтин бытыгын ытыһынан төттөрү-таары сууралаан, сыҥааҕын энньэтэ-энньэтэ имэринэр.
– Биһиги манна, дьаҕа баһыгар олорор дьон, билбэппит ээ. Айдаан-араллаан бөҕөтө буолан эрдэҕэ… Ити кэпсэммит үөһээ салалта дьонун үлэлэриттэн уһулбуттарын үһү-таамах курдук эрэ истибиппит, – диир Настаа.
– Оннук, балаҕаммыт иһиттэн ырааппатах, тэлгэһэбит иһиттэн тэлэһийбэтэх дьон тугу билиэхпит-көрүөхпүт баарай, – диир эбээ.
– Баҕар санааҕа буолуо, бу кэлин биһиги да ыаллыы холкуостарбытын көрдөххө, балаһыанньа кэм уларыйбыт курдук ээ. Оннук буолба-ат? – Улахан Баһылай кыһан бүтэрбит холотун баһын хаба ортотунан үүттүү олорон ыйытар.
– Уларыйан… Ол эрээри итиччэ айылаах түҥнэстибит олох, хантан тута тупса түһүөй, сыыйа-баайа, хас эмэ сылынан-хонугунан көнүө, – диир боломуочунай. – Илья Егорович бу ааспыт сайын астык ыһыахтары ыстарбыта. Дьонун-сэргэтин санаатын көтөҕөөрү. Мэҥэ Хаҥаласка, Аммаҕа, Намҥа буолбут ыһыахтар бэрт тэрээһиннээхтик, олус үчүгэйдик ааспыттара. Бу эһиги холкуоскут дьэ чахчы үчүгэй үлэлээх холкуос, бэл бастакы иэдээннээх сылларга биир да киһи хоргуйан өлбөтөх, ынах сүөһүгүт ахсаана көҕүрээбэтэх, көҕүрүөхтээҕэр, хата, түөрт уон биир сылга тэҥнээтэххэ – түөрт уон биир төбөнөн эбиллибит. Бу сүрдээх улахан көрдөрүү… – диэн Уйбаан Ньукулаайабыс аны биһиги холкуоспут олоҕор-дьаһаҕар кэпсэлин көһөрөн кээһэр. – Дьыала-куолу да чуолкай, барыта уурбут-туппут курдук лоп бааччы. Сорох холкуоска сырыттахха, оттон үөрэҕэ да суохпут биир үксүн кыайан эрдэҕэ, бэрэссэдээтэл отчуота, кумааҕыга түспүт суругун үлэтэ – дьүүлэ-дьаабыта суох, туома, били, иирбит аҕабыыт дьыалатын курдук ытыкаай буолааччы. Биир да кылаас үөрэҕэ суох бэрэссэдээтэл, хайа эмит оҕону суруксут гыммыта, оҕо-оҕо курдук сыыһата-халтыта да ханна барыай…
Эһиэхэ кэтэх сүөһүлээх ыалгыт элбэҕэ киһини эрэ үөрдэр суол. Биллэн турар, аҕыйах ыанньыктаахтар, ол эрээри биир да ыанар ынахтаах – баар аата баар, эбии аата эбии. Хастыы да ыал буолан кыттыһан дьукаах кыстаан, бииргэ бөрөһөн сүөһүнү-аһы көрөн-истэн, кыраны да ууга-хаарга булкуйан тугу эмэни эбинэр, хата, бэрт буоллаҕа. Кэтэх ыаллар чөрү-чөкөччү, сыа-сым курдук сүөһүлэрин холбоон дьаһанан олороллоро – көрөргө да астык. Бэйэ-бэйэни өйөһөн олорор үчүгэйэ, быстар-ойдор кэмҥэ суолтата ордук өйдөнөр – бу эмиэ сатаан дьаһаныы түмүгэ.
– Айылҕабыт барахсан араҥаччылааһынынан сырыттахпыт ээ. Хайдах дьыл, төһө өҥ сайын кэлэрэ аҥаардас киниттэн эрэ тутулуктанар ини. Төһө нүөл, үтүө, табыгастаах сиргэ холкуос олороруттан олоҕуҥ улахан торума быһаарыллар. Бары даҕаны, айбыт ийэ айылҕабыт илиитин иһигэр буоллахпыт, – диир Өксөөн.
– Оннугун оннук эрээри, билигин урукку курдук, дьаҕа баһынан биирдиилээн бур-бур буруо таһааран, алаас-алаас аайы арҕам-тарҕам ыһыллан, өтөх-өтөх аайы бытанан өлбөт эрэ туһугар өндөҥөлөһөр кэм буолбатах. Бары түмсэн, биир санаанан сиэттэрэн, сыллата сайдан, олоҕу тупсаран иһэр туһугар олорор саҥа, сонун кэм. Дьону түмэн, санааларын табан, сөптөөхтүк, хас биирдии киһи тус кыаҕын көрөн, ким хайа үлэҕэ ордук сыһыаннааҕынан сатаан аттаран, дьаһайан үлэлэтии – манан аҕай дьыала буолбатах. Сорохтор «үөрэҕэ суохпут» диэн, төһө эмэ үлэлии-хамсыы сылдьан сололоруттан аккаастанаары гыналлар, «ити үөрэхтээх киһини кинини талыҥ» да диир бэрэссэдээтэллэр бааллар. Ол букатын сыыһа. Мин тус санаабар салайар дьоҕур айылҕаттан бэриллэр, манна үөрэх улахан суолтаны ылбат. Төһө эмэ үөрэхтээх аата, «дьиэ иһинээҕи» да дьыаланы-куолуну сатаан бэрийбэт дьон бааллар, эгэ кэлэн холкуоһу сатаан салайыахтара дуу, оройуоҥҥа киирэн биир эмэ эппиэттээх үлэҕэ, дуоһунаска талыллан үлэлиэхтэрэ дуу. Норуот – ис-иһиттэн ытыктыыр, убаастыыр үтүө дьоно баар буолаллар. Түс-бас ыйааһыннаах, ылыннарыылаах тыллаах-өстөөх, баары-баарынан, суоҕу-суоҕунан этэр-тыынар, кырдьыгы эрэ байым күүс оҥостубут, дьон-сэргэ туһа эрэ диэн үрүҥ күннэрин үлэҕэ барыыр ураты дьон. Аны өссө туохтааҕар да сүрүнэ – киһи майгыта! Дьон санаатын табан сылдьыы. Киһи «үтүө» да, «мөкү» да кэмигэр – санаатын табыы. Куһаҕаны, итэҕэһи булуу туохтааҕар да судургу, оттон үтүө өрүтү таба көрүү тоҕо эрэ уустук. Сорох нэһилиэккэ суота-солуута да суохтан сирэй-харах анньыллан, санаалара түһэн, күнү эрэ кээрэтэн салбыҥнаһа сылдьыбыт дьон, салайааччылара солбуллан, санааларын табар киһи олордоҕуна атын аҕай удаарынньык буола түһэллэр. Холкуоһун хас биирдии киһитин санаатын сатаан табар, хас биирдии киһиэхэ, ол кини уустук майгытыгар, олоҕор сөп түбэһэр табыгастаах, сөптөөх сыһыаны талан, тобулан булар салайааччы – ол бастыҥ салайааччы. Киһи майгытынан сыаналанар уонна тугунан да буолбатах, дэлэҕэ да өбүгэлэрбит «көтөр кынатынан, киһи майгытынан» диэхтэрэ дуо…
– Дьэ ити бэрт сөп. Майгытынан бөҕө буоллаҕа, – диэн эбээ эмээхсин хоноһо тылыгар ытаһа буолан сөбүлэһэ охсор.
Мин ыалдьыт кэпсэлин истэ-истэ мас кытыйаҕа сылаас уу кутан киэһээ аһылык иһитин-хомуоһун сигириинэн сууйдум, күөс иһитин күлбүһэҕинэн кылбаччы астым. Имии имитэ олорбут Настаа көмөлөһөөрү гыммытын «бэйэм сууйуом» диэн тохтоттум.
Бэрт өрдөөҕүттэн сылдьар тиит остуол сирэйэ, сыа-арыы иҥэн сап-саһархай буолбутун кичэйэн соттум, хаһан эрэ урут, хаартыһыттар түүнү эргитэн үлүһүйэн оонньуулларыгар тымтык туттарбыттара, ол уота саккыраан онон-манан тэһитэ сиэн кэбиспитэ, иччитэ суох харах курдук чоҥоруһаллар. Тымтык тутааччылар сүүйбүт киһиттэн ханнык эмэ харчы ылан, уос-тиис тииһинэллэрэ үһү, ол да иһин устар уһун түүнү эргитэн, харахтарын симпэккэ, салгыбакка тымтык тутан эрдэхтэрэ.
Биһиги дьиэ дьоно, киэһээ аһылык иһитин сууйан, остуолу ыраастаан, сотон кээһэр үгэстээхпит. Эбээ этэринэн: киэһэ остуолга кирдээх иһит-хомуос, ас-үөл тобоҕо хомуллубакка, сууллубакка турбутунан хааллаҕына – түүн, ыҥырыга суох «атын ыалдьыттар» кэлэн аһаан ааһаллар үһү. Аһаҕас харахтаах дьон, ол «ыалдьыттар» аһаан айбардана олороллорун бэл көрөллөрө эбитэ үһү диэн кэпсииллэр. Онон былыр-былыргыттан илдьэ кэлиллибит сиэр-туом тутуһулуннаҕына табыллар. Инньэ гымматаххына көстүбэт «түүҥҥү ыалдьыттары» кытта дьиэҕэ араас дьаҥ-дьаһах, ыарыы-сүтүү киириэн сөп дэһэллэр. Эбээ түүн остуолга биилээх уонна туус хааларын улаханнык аньыыргыыр, мэлдьи хомуйан кэбиһэр.
Улахан Баһылай сабыс-саҥа холо оҥостон бүтэрдэ, куругар иилинэ сылдьарыгар анаан холотун баһын дьөлөҕөһүттэн иилэн ылар быалаах хараҕалаата.
Курдарыгар биэтэҥнэтэ сылдьар итинник хололоох дьону, хайа да холкуоска тиийдэххэ, кыһын, саас киһи мэлдьи көрөр. Холо – кыһыҥҥы булчут мэлдьи бэйэтиттэн араарбакка илдьэ сылдьар тэрилэ. Кырдьаҕастар: «Булчут байанайа – холотугар», – дииллэр. Ордук саһылы, бөрөнү олугар ууран чааркааҥҥа үктэтэллэригэр, туохха да солбуллубат тэрил…
Өксөөн уһуннук олордо, ыалдьыт да бэрт элбэҕи кэпсээтэ: дьиэ да таһынан «сырытта», ыраах да «ыырданан», үөс да сирдэринэн «тэлэһийдэ», сэһэнэ-сэппэнэ баһаан аҕай. Истэн олорорго үчүгэйэ сүрдээх, уутугар-хаарыгар киирдэҕинэ мэктиэтигэр олох маһыттан өндөс гына-гына үлүһүйэн кэпсиир киһи буолан биэрдэ. Сороҕор холкуос олоҕор сыһыана суох араас дьиибэлээх-дьээбэлээх да түгэннэри кэпсиир. Онон кэпсэтэр сонунун эйгэтин буоһатын этириэс уларытан, букатын атын сиринэн салайан айаннаан тибилиннэрэн да барар. Ыалдьыт кырдьык да «этэн-тыынан баран кэлээр» диэбит киһилэрэ быһыылаах, эчи тыла-өһө да ууһа-урана – киһи эрэ истэн олоруон, сэргэхсийэ сэҥээриэн курдук. «Устар ууну сомоҕолуур, сүүрэр ууну сүрүннүүр уус тыллаах» диэн, арааһата, маннык киһини этэн эрдэхтэрэ.
Бэрт хойукка диэри олорон баран биирдэ тарҕаһыы буолла. Кытарбыт чоҕо эрэ хаалбыт, күөх төлөнө сүппүт оһох сабыллыбытыгар дьиэ иһэ эбии сылыйда. Хоноһо бэйэтин кытта илдьэ кэлбит утуйар таҥаһын Кыра Баһылай оронугар оҥоһунна. Утуйар таҥаһы илдьэ сылдьыы – хоноһо, ыалдьыт эрэ үгэһэ…
«Били дьахталлар аныаха диэри «үһүс ууларын» утуйан ырааттылар ини…» – дии-дии Өксөөн Намыынаптыын тахсан бардылар, кинилэр кэннилэриттэн Мичээр Баһылай, Улахан Баһылайы кытта оһох иннигэр олорон уматтыбыт табаҕын ситэри тардан баран эмиэ дьиэлээтэ…
Кыраһыын лаампалар умулланнар дьиэ иһэ тунаархай ыйдаҥа толбонунан эрэ сырдаан турда. Хоноһо оннун булунан эргичийэ-урбачыйа түһэн, көхсүн этиппэхтээн баран ньим барда, күүскэ-күүскэ тыынарыттан сылыктаатахха арааһата тута утуйда быһыылаах…
Мин бэҕэһээҥҥи мунньаҕы, бүгүҥҥү кэпсэтиини, арааһы санаан, тоҕо эрэ, уум кэлбэккэ уһуннук сыттым…
Чоҥкуйа кырыарбыт, муус килиэ буолбут таас түннүктэринэн, ыйдаҥалаах халлаан быстаҕас былытын иһиттэн ый быган нуһараҥ толбону суоруу муостаҕа түһэрбитэ уйаҕас уйулҕабар ураты кэрэ иэйиини астыктык уйуһутан киллэрэр… Уу чуумпу… Арай, үгэһинэн, суоруна даардын кэннигэр, кутуйах тохтоон иһиллэнэн ыла-ыла, тугу эрэ тарбаан хачыгыратар-хочугуратар… Тэлгэһэ таһыгар, хотон кэтэҕэр, халыҥ көмнөҕүнэн бүрүллүбүт, утуйан хоҥкуспут кырдьаҕас хатыҥнар күлүмүрдүү оонньуур үрүҥ көмүс кырыа дуйдаах баай лабааларын анныгар, күнүс эбээ бырахпыт ходуулун үссэнэр сылгылар тоҥ чигдини чуучугураччы үүттээн хаамсар тыастара иһиллэр…
Таҥара холоругун үөһэ ууруллан турар чаһы күнүс баара-суоҕа биллибэт бэйэтэ, түүн, дьэ кини аҕай буолан, тыаһа-ууһа мэктиэтигэр улаатан, уларыйан кэлэргэ дылы гына-гына, биир кэм, тохтоло суох олох эргиирин кэрэһилээн, «чилк!.. чалк!.. тилк!..» диэн тиллиргиир, чаллыргыыр. Маҥнай уу чуумпу курдук этэ да, бэйи, түүн даҕаны үлэ үөһүгэр сылдьар «күтүрдэр» бааллар эбит. Хараҕым хараҥаҕа үөрэнэн: ый былыкка састаҕына – боруорсуйа түһэр, сэмээр быган кэллэ да – үүт тураанынан дьиэ иһин хото сырдатар… Ханна эрэ, ала чуо, соҕотох ыт тохтоло суох улуйан энэлийэр… «Ити кимнээх ыттара итиччэ айылаах суланан муҥнанара буолуой?..» диэн испэр таайа сатыыбын… «Киспэлээх ыттара?.. Суох… Бээ-бээ, хайа эҥээр улуйарый?.. Кириилэлээх диэки дии… Кинилэр ыттара суох… Куртайаах Лааһар ыта, Кыыстара быһыылаах. Ол эрэн Кыыстара киэһэ босхо сылдьар этэ ээ, ама баалла сытар ыкка дылы онолуйан эрдэҕэй… Бээ-бээ…» диэн өйбөр дэриэбинэ ити уһугар олорор ыаллар ыттарын сыымайдыыбын… «Тууй-сиэ!.. Хайдах умнубуппунуй, ити, били – Лэкээрэй эмээхсин уола Лэгэнтэй бэҕэһээ Балаҕаччыттан аҕалан бааммыт Баһырҕас диэн ыта улуйар эбит буолбаат!.. Һы дьэ, хайдах өйдөөбөтөх бэйэккэбиний… Ити ыт Лэкээрэйдэри утуппат ыт буолла ээ…» дии саныыбын. Ыаллар Балаҕаччыга олорор аймахтара киһи, икки сыллааҕыта «хаан уларытыытыгар» диэн өрүс уҥуордааҕы хайа эрэ нэһилиэктэн ыт оҕото аҕалан ииттибит, ол киһи былырыын сэриигэ баран өлбүт, огдообо хаалбыт ойоҕо эрэйдээх: «…Лэгэнтэй кэлэн бу ыты ыллын, сирэйэ-хараҕа бэрт сэргэх, сытыы ыт, хайаан да туох эмэ дьарыктаах сүөһү тахсыах чинчилээх, манна сытан таах борҕоһуйан хаалыа…» – диэбит этэ. Саҥаһын илдьитин истээт, уол бэҕэһээ баран ыты аҕалта. Дьэ ити, ол муҥнаах энэлийээхтиир эбит диэн ыты сүрдээҕин аһынным, сарсын баран хайаан да хайдах дьүһүннээҕин көрүөм дии санаатым…
…Төһө да муус килиэ буоллар, сытар сыҥаһа оронум үрдүгэр турар түннүк арааматын үөһээ таастара ортолорунан ыраастар, ол аһаҕаһынан сырдык сулустар бэрт сэргэхтик дьэргэлдьиһэн дьирибинэһэ, имнэнсэ оонньууллара көстөрө… Кинилэр мин сүргэбин сүр күүскэ көтөҕөллөрө, «бу курдук иһийэ таалан, бу кэрэ иэйиигэ бүүс бүтүннүү куустаран, уһуннуук да уһуннук сыппыт киһи, ааһан хаалар бу ураты дьикти түгэни умнубаттык өйбөр-санаабар хатаан кэбиспит киһи-и…» диэн утуйбакка уйгууран, уу-нуурал уоскулаҥ, үтүөкэн турукка куустаран, өссө да өөр да өр таалан сыппытым…
//-- * * * --//
Саҥа дьыл буолла. Дохуот үллэстиитэ ааста. Үөрэх оҕолоро уһун өрөбүллэрэ бүтэн Балаҕаччылаатылар. Тымныы син биир түркүннээн, туманнанан-тумарыктанан аҕай турар. Мин күнүм үтүөтүн Настааччыйабыныын Одуҥда отун таһыытыгар барыыбын.
Ороһуоспа таҥара кэмигэр «сүллүүкүттэр тахсаннар» халлаан эбии сэтэрэн тымныйан баран, Баһылаайап таҥара эргин быстаҕас былыттанан, тымныы, тыын ылларан, арыый да намырыы быһыытыйда, өссө кыратык кыраһалаата, онтон эмиэ «чэ сөп буолуо» диэбиттии ытарчалыы хам ылла.
Кириһиэнньэ кэннэ эмиэ кыратык нуһараҥнаата эрээри, хаардаабата, хата били Баһылаайап таҥараҕа түспүт кыраһатынан «сүллүүкүттэр суолларын» сабан тибиилэнэ сырытта.
Бастакы Охонооһойопко «тымныы оҕуһун биир муоһа тоһунна» диэн буолла да, оҕус муоһа тостубут чинчитин биллэрбэтэ, хаҕыс тыынынан-чаанынан силбиэтэнэ ыһыахтанан хата эбии сүрдэннэ, атын аҕайдык «айаатыы-айаатыы» айгыһынна.
Иккис Охонооһойопко оҕуспут аны иккис муоһа тоһунна да, хата, тымныыбыт син биир, халлаан өтөр сылыйыах, сымныах да чинчитэ биллибэт.
Хайдахтаах да тымныыга дьаам сырыыта тохтообот, бэдэрээт айана тутуллубат: биир күн, күнүс, хассабыык кыыс, кэтэһиилээх-күүтүүлээх, Ылдьаа суругун аҕалан үөртэ. Сурук ис хоһооно, урут суруйбут суруктарыттан, мин санаабар, туох да таһы-быһа уратыта суох. Былырыыҥҥы да суругу аах, быйылгы да суругу аах, син биир – биир сонун. Ол эрээри ити биһиэхэ сөп. «Этэҥҥэ сылдьабын» диэнтэн ураты улахан сонуну эбэм да, атыттар да эрэйбэппит. Өр буолан: кэтэһиннэрэн, кэчэһиннэрэн баран кэлбит сурук эбээни улаханнык үөртэ, сирэйэ-хараҕа биллэ сэргэхсийдэ. Арай, киһи дьиктиргиэх, Огдооччуйа, тоҕо эрэ, уҥуохтуун кыччаан-оччоон, төһө да сааһырдар, ис киирбэх дьүһүнүн илдьэ сылдьар сэбэрэтэ бэл сабыстан хаалла. Төбөтүн өндөтөн, ким да сирэйин-хараҕын таба көрбөтө, уруккутун курдук үөрэн-көтөн, саҥаран-иҥэрэн барбата. Били, сайын окко хачымахтанан килэрийэ хараарбыта, буһан-хатан бурулуйбута сүтэн, сирэйэ бурдугунан сууммукка дылы кубарыйбыта – кэлиҥҥи кэмҥэ миигин дьиктиргэттэ…
Сурук кэлбит киэһэтигэр Өксөөн Балаҕаччыга бара сылдьан килиэп аҕалла. Сонун аһы туох эрэ күндү, таҥараҕа тиксэр ас курдук кэрчик-кэрчик бысталаан күөрчэххэ уймаан мотуйдубут. Дьоммут лэппиэскэ сиэтилэр, килиэби, тоҥсук аһы, биһиги оҕолор эрэ амсайар «дьолго» тигистибит. Бэйэтэ да биир лэкэчэх. Баһыычаан быһыллыбыт килиэп тоорохойдоро остуолга хаалбыттарын ытыһынан сотон, тарыйан ылан, сыасым курдук айаҕар утаарда уонна бэркэ астыммыт киһилии ытыстарын охсон тэбэммэхтээтэ. Чомпойдор, уһун күнү быһа оонньоон баран, киэһэ, лаппа хойут биирдэ эрэ дьиэлэригэр таҕыстылар…
Бүгүн дьоро киэһэ. Били, күһүн, мин ылан кэлбит улардарбыттан ордубут биир хара уларга Баһылай, баарыын сарсыарда күөлбүт кэриитин хатыҥнарыгар хатанан аһаан ыбыгырата олорор куртуйахтарга үөмэн, иккитэ ытан, икки токутары бултаабытын эбэн буһардыбыт. Мас көтөрүн миинин минньигэс сыта дьиэ иһин тунуйбута астыга бөҕөтө. Эбээ чэйигэр хаппыт моонньоҕон сэбирдэҕин укпута ол сыта дыргыйан, бэйэтэ туспа ураты кэрэ.
Баһылай күһүн туттубут тыһаҕаһын кутуругунан быһах кыына оҥостор. Бэҕэһээ сохсотуттан түөрт табысхааны хоҥнорон кэлбититтэн иккитин Чомпойдорго сүктэрэн ыыппыта. Мин туһахтан ылбыт улардарбыттан эрдэҕэһи уонна биир табысхааны эмиэ Чомпойдорго биэрбиппит. Өксөөммүтүн да умнубаппыт. Тугу булбуппутун барытын уос-тиис үллэстэн сиибит. Өксөөн бэйэтэ да си-дьүгээр сылдьыбат, от күрүөтүгэр киирбит куобахтары туһахтаан, кэлэ-бара бадьыыстаһан, хаһы да ылбыта. Айдаҥ оҕолоро эмиэ чугас эргин, дьиэ таһыгар, күөл кэриитинээҕи хойуу ыарҕа талахтартан түүн кэбиһиилээх окко онньоҥхолуур куобахтары биирдиилээн эмэ, син бултууллар. Төһө да дьиэ чугаһыгар, көрө-истэ сылдьар сиргэ сэп тэриммиттэрин иһин – суордар обургулар, быыс-арыт булан тоҥсуйбуттара эрэ баар буолар. Аҕыйах хонуктааҕыта, Сахаарка уол тэптиргэтигэр биир суор иҥнибит этэ. Кини бэйэлээх буолан баран, хайа ааттаах өйө бааллан табысхаан тэптиргэтигэр моҥнубутун киһи эрэ сөҕө дьиктиргиир. Сахаарка: «Хайа муҥун, уоран аһаабыт күтүр, кини даҕаны үчэһэтэ туолан, аньыыта-харата таайан иҥиннэҕэ…» – диэн сэтэрээн эрэрэ. Уол, ол ылбыт күтүр улахан суорун эбэ кэриитигэр, көстүүлээх сиргэ ыйаан тэйгэтэн кэбиспитэ. Суордар ону көрөн син толло быһыытыйаллар быһыылаах.
– Бөлүүн олорор күөлбүт хаба ортотунан сиэгэн кэлэн лэппэрдээн ааспыт, – Баһылай бүгүҥҥү сонунун кэпсии-кэпсии түүтэ кыһыйыллыбыт хаппыт кутуругу сиигирдэн баран, кыладыйа кыспыт мас кыынын кутурук иһигэр анньар, кутуругун ордубут сорҕотун сөп соҕус хаалларан, быһа баттыыр. – Ыттар бадьыыстаспаттар эбит ээ, сибикилээбэтэх бэйэлэрэ буолуо.
– Баччаҕа сыл аайы биллэр биллиитэ. Үгэһинэн аны ый курдугунан эмиэ кэлэн ааһыа, – диир эбээ.
– Сиэгэн урут элбии сылдьыбыт сыллара баара, ити кэлин отой сүтэн баран, бу аны эмиэ биирдиилээн эмэ кэм үөскээтэ ээ, быһыыта, – диир Баһылай.
Мин уот иннигэр олорон ньилбэкпэр тарбыйах өтүүтэ хатабын.
– Оттон үүс элбэх дииллэр да, тоҕо дьиэ таһыгар суоллаабатый? – диэн Баһылайтан ыйытабын.
– Дьиэ таһынааҕыны күһүн ыттар маска таһаараннар эрдэ бултанан хаалар. Дьыксаах күһүн икки бэдэри өлөрбүт этэ, биири өссө отой да сир харатыгар. Ыта Кыыстара суптугулдьуйан, тиҥсиринэн түһэн сүрдээх сырыылаах ыт быһыылаах, ол икки бэдэрдэрин иккиэннэрин Аллараа Уолбуттан, бэстэн, ыта үрэн биэрбитин бултаабыт этэ.
– Аллаараа Уолбуттан, били, мохсоҕол уйалаах сиртэн дуо? – диибин мин.
– Ээ, онтон.
Күһүн, маҥнай көһөн кэллэхпит утаата, дьүөгэбиниин Тороостуун уруккута толору уулаах, билигин уолан букатын биир да уута суох буолбут күөл оннулаах, дьикти сиргэ бара сылдьыбыппыт. Тороос: «Аллараа Уолбут сирэ-уота киһи эрэ кэрэхсиэн курдук ураты оттоох-мастаах, бара сылдьыахха. Бэрт чугас сир аата, тиийдэхпитинэ көрөөр эрэ, отой атын «дойдуга» кэлбит курдук сананыаҥ…» – диэбитигэр мин саатар эрэ үөрэ-көтө барыстаҕым дии.
Айдаҥ дэриэбинэтин илин өттүнэн аартыктаммыт Аллараа Уолбукка барар суол, эбэ оттонор ходуһатыгар тиийиэххэ диэри күөлэ суох. Уолбукка субу тиийиэх иннинэ холкуос кыстык пиэрмэтэ кэлэр: улахан хотон, баһыылаах эркиннээх икки дьиэ, биир туруорбах балаҕан, оччугуй хоспох оҕото уонна икки ампаар дьиэлэр ыккардыларыгар, кыра соҕус, эркиннэрин ыккарда муоҕунан симиллибит, баһыыта суох, сээкэйдэрин уурар уҥучахтаах ампаардара…
Саас сүөһү сайылыкка көһүөр диэри ыабыт үүттэрин эрийэн сүөгэйдээн баран, ампаардарын уҥучаҕар ууран сойуталлар үһү, онтуларын арыылаан кыынньара-кыынньара мас уһаакка кутан мунньаллар. Уҥучахтарыгар турар икки мас уһаат кыыймыт арыынан туоллулар да, оҕуһунан тиэйэн Айдаҥҥа аҕалан, холкуос булууһугар угаллар. Хас биирдии кыыймыт, ыраас арыынан туолбут уһаат, лоп курдук сүүс киилэ. Кыһын, сыарҕа суола турда да, куоракка тиэйэн киллэрэн туттараллар. Онно, эрэдэһиннээх, баһыахтаах уһун тимиринэн уһаат түгэҕэр диэри анньан – арыы хаачыстыбатын сыныйан көрөллөр: түгэҕэ ууланара, төбүрэхтэнэрэ төрүт сатаммат. Арыылаах уһаат хаалар, ол оннугар холкуостан киирбит көлөлөөх боруомкэмбинээттэн саҥа мас уһааттары тиэйэн тахсар…
Аллараа Уолбукка кыстаабыт ыанньык сүөһүлэр сайын Томтор Суут диэн сиргэ сайылыыллар. Маныыһытынан Мичээр Баһылай уонна Тартаайа үлэлииллэр. Сүөһү бостууктара бары сатыы сылдьан сүөһүлэрин көрөллөр-истэллэр, сылгыһыттар курдук ат туттан миинэн тэлэкэчийбэттэр. Сайылыктар бары иилии-саҕалыы эргиччи бүтэйдээхтэр, онон сүөһүлэр отой кый бырах, ыраах баран тэлэһийэн хаалбаттар. Арай субан манааччылар аттаналлар.
Кыстык хотонун уҥа өттүгэр, бэс ойуур быыһыгар, толору уулаах, кыһын сүөһүлэр уулуур көлүйэлэрэ – Быытталаах көстөрө. Бэрт кыра көлүйэ эрээри, хайдах да тымныы дьыл уолбат – дириҥ, чүөмпэ уулаах көлүйэ үһү…
Биһиги Тороостуун кыстык дьиэтин-уотун таһыттан эрэ одуулаһан ааспыппыт, искэ киирэн ону-маны көрүөлэнэ барбатахпыт. Ыанньыксыттар саас Томтор Суукка көһөллөрүгэр кыстаабыт хотоннорун сайын салгылатаары түннүктэрин ылыталаан, ааннарын тэлэччи аһыталаан кэбиспиттэрэ чөҥөрүһэллэрэ, ноһуом, никсик сыта биллэн ааһара.
Аллараа Уолбут ыанньык сүөһүлэрэ сылын аайы хайа да атын пиэрмэ сүөһүлэринээҕэр хойут көһөр үгэстээхтэрэ, онон өссө да кыстыктарыгар көһөн кэлэ иликтэрэ. Урут Өксөөн да кэпсиириттэн, Уолбут сүөһүлэрэ бастакы кырпай хаар түстэҕинэ, сороҕор, эрдэлээбит дьыл, отой да кыстык хаара кылбайа түспүтүн кэннэ биирдэ көһөллөрүн билэрим…
Аллараа Уолбут Айдаҥтан соччо ырааҕа суох эбит этэ: сэттэ дуу, аҕыс дуу эрэ биэрэстэ. Оҕо дьон биһиги ону өр-өтөр гыныахпыт баара дуо, сүүрүү-хаамыы ыккардынан былаастаах «атара сэлии» айанынан бэрт түргэнник тиийэ охсубуппут. Бэс тыа иһигэр турар кыстык пиэрмэтин ааһа көтөөт, үрдэл сир хотойон түспүтүнэн: болбукта уктаах, сэппэрээктээх, абына-табына тапарах тиит мастардаах, эриэн ынах курдук, эмиэ да кытархай, эмиэ да болоорхой үрүҥ, сып-сымнаҕас көппөҥнүү сытар муохтаах, сапка тиһиллибиккэ дылы күлүүкүбэ отонунан толору үүнэн ситэри симэммит ээйинэн хаамсан истэхпитинэ – мин көрдөхпүнэ ортоһуор күөл – сиики бүтүүтүгэр будьуруйа ытыллан үүммүт хойуу талахтар быыстарынан сэндэҥэрэн, элэгэлдьийэн көстүбүтэ…
Дьэ кырдьыга да үтүөкэн сирдээх-уоттаах дойду эбит этэ. Биһиги батыаккалаһан кэлбит маарбыт илин уонна арҕаа өттүлэринэн эмискэ туруору үрдээн тахсыбыт кумах кырдаллар сыыйа кэтирээн, томтойо үрдээн Аллараа Уолбуту эргийэ бараллара. Били, ыраахтан көрөн күөл диэбитим – биир да уута суох, түөрэтэ оттонор ходуһа сир буолан соһуппута.
Аллараа Уолбуту икки өттүнэн иилии-саҕалыы эргийэн усталыы барбыт, кэпсиэхтэн кэрэ бөдөҥ-садаҥ үрдүк кырдаллары көрөн сүрдээҕин да астыммытым… Ханан да тумуһаҕа суох, ып-ыраастык сирийэ оттоммут хотоол ходуһа Арыылаах Бэрэтин диэки хайысхаланан, иэҕиллэн баран бүтэрэ. Сай үгэнигэр оттоммут, хатыйыы күрүөлээх саһарчы барбыт оттор, үрдүк кырдал саалыттан көрдөххө, утум-ситим чөкөһөн күөл бүтэр уһугун эргииригэр тиийэн сүтэллэрэ.
Кырдал чыыкыр кумах, уҥуохтаах отон саба үүммүт кырыс сирдээх, маһа барыта бэс буолан тыатын иһэ, киһи эрэ кута-сүрэ тохтуох ырааһа, сырдыга…
Доҕорум Тороос эппитинии, дьиэбиттэн көһү кыайбат чугас сиргэ кэлбит эрээрибин, чыҥха атын дойду сиригэр-уотугар тиийэн турар курдук санаммытым…
Түҥ былыргыттан үүммүт сабаҕа тииттэр, кинилэр эрэ буолан айгыстан, аарыгыран баараҕадыйа үүнэн тураллара киһи эрэ болҕомтотун тардаллара. Үрдүк мэҥэ халлааҥҥа көбүс-көнөтүк дьулугуруу үүнэн тахсыбыт, үрүт өттүлэригэр эрэ хараара көҕөрбүт мутукчалаах, бэйдэҥнэспит дэлэй туораахтаах бэрдьигэс бэстэр хойуутук сэлэлээн, ыыс-араҕас субаларыгар күһүҥҥү чэмэличчи тыкпыт күн уотун сытыы сардаҥаларын түһэрэн, көмүс дуйдаммыкка дылы, күлүмүрдээн көстөллөрө.
Аллараа Уолбуту эргийэ барар кырдаллар, оол курдук тунаҕырар тэбэр уһукка диэри хас да сиринэн намтаан, ходуһаны кытта тэҥнэһэ сыһа-сыһа эмиэ хат үрдээн тахсаллара. Оннук намтаабыт сирдэринэн, саас ахсын халаан уута халдьыгырыы халыһытан, күлдьүгүрүү күрүлгэннэнэн киирэн киэҥ киэлилээх оттонор ходуһаны нүөлсүтэн, сылын аайы өлгөм оту оттотон, айылҕа барахсан бэйэтэ анаан-минээн астыктык айбыт сирэ буолан «Аллараа Уолбут ходуһата дуо?» дэтэн кэпсэлгэ сырыттаҕа.
Былыр, өрдөөҕүтэ, Аллараа Уолбут толору уулаах, бөдөҥ, эмис соболоох, тылбыйар кынаттаах арааһа аараабыт, хотоҕой куорсуннаах эгэлгэтэ толору мустубут күөлэ үһү. Ханан да, чугаһынааҕы эбэлэри кытта силбэһэр от үрэҕэ суох эрээри, биир сайын эмискэ турбутунан чөҥөрүйэ уолан хаалбыта эбитэ. Кырдьаҕастар «сир хараҕа» аһыллан, тэстэн, уута онон барбыта буолуо дэһэллэр. Бу эҥээр олорон ааспыт, ааттара ааттаммат сүдү ойууттар көрүү көрүүлэммиттэринэн, кинилэр диэтэх дьон кэпсииллэринэн, сир анна бэйэтэ туспа уйаара-кэйээрэ биллибэт, бэрт элбэх араас суол хаттыгастардаах ураты «суолунан» устар уһуу уулаах, уустук сиринэн сүрүннэнэр салаҥ элбэх салаалардаах «байҕал дойду» үһү. Ол онтон хайа салаа тымыра, үгүс, үтүмэн үйэлэр тухары турбут буор сири бутугунатан дьөлөрүппүтүн арай айбыт айылҕа бэйэтэ эрэ анааран эрдэҕэ. Икки атахтаах эрэйдээх айылҕа араас дьиктитин бары силигин хаһан ситэри сыныйан билиэ баарай…
Тороостуун кырдал сыыйа-баайа намтаан хотойбут хоннохторунан түһэн, ходуһаҕа киирэ-киирэ, хат кырдалбытыгар сүүрэн тахса-тахса, Аллараа Уолбуту хаҥас эҥээринэн эргийэ барбыппыт. Ходуһа онон-манан оҥолох-чоҥолох куоһаахтаммыт дириҥ хаһырыалардааҕа. Урут, толору уулаах күөл эрдэҕинэ балык кыстыыр чүөмпэлэрэ үһү. Биһиги сылдьарбытыгар бэл ол дириҥ хаһырыалар уулара суоҕа. Саас, маҥнай утаа, ходуһа халаан уутунан халыһыччы туоллаҕына, айан куһа кытта аараан, тохтоон ааһар, тардыылаах, үчүгэй ууланар эбит. Ол эрээри Ньукуола эргин ходуһатын уута суугуначчы түһэн хаалан, үөл кус аанньа таппатын туһунан кэпсииллэр.
Кыһыны эргитэн сылгы хаһар сирэ буолан уонна үрдүк кырдал кумах сирэйэ саас эрдэ ирэн, күрүлгэннэнэн, уутун сүүрүгүрдэн, бастакы хомурах көҕөнүн мантан мэнээк бултууллар үһү.
Аллараа Уолбут сирин-уотун уратыларын миэхэ Тороос кэпсиир, бэйэм урут манна хаһан сылдьан билиэхпиний.
Өрө хоппоруттан тахса-тахса намтаабыт ходуһаны эргийэ барар үс ини-бии кырдаллар бэйэлэрэ тус-туспа анал ааттардаахтар: Оруктаах, Мохсоҕоллоох уонна Кырдьаҕас кырдала диэннэр. Оруктаах кырдал – ала чуо киниэхэ эрэ бэрт элбэх оруктаах мастааҕын иһин ааттаммыт. Киһи эрэ дьиктиргиэх, кырдьыга да, Оруктаах кырдалтан атын кырдаллар биир да орук үүнэн хараара сахсайбыт мастара Арыылаах аартыгынан киирдэххэ көстүбэтэ. Аллараа Уолбут кырдаллара, сорох атын күөл кырдалларыныы, сылгы саалыныы эбэ кэриитинэн эрэ томтойон баран бүтэн хаалбаттар эбит этэ – киһини бэйэлэригэр угуйан илдьэ барыахтыы булгунньах курдук үрдүү-үрдүү, эмиэ да намтаан ыла-ыла маһа-ото эбии хойдон, ол эрэн арыый да синньээн, ыччатыран тыа үөһүн диэки киирэн бара тураллара…
Мохсоҕоллоох кырдал – сылын аайы, мэлдьи, мохсоҕол уйаланан төрүүрүн-ууһуурун иһин итинник ааттаммыт. Бу кырдал атын кырдаллартан уратыта диэн – маһа бөдөҥө. Аны бэс эрэ буолбакка, дьиктитик эриллэн, мускуллан үүммүт чаллах тииттэр лагласпыттара болҕомтону тардаллара.
Бэрт модьу бэс, хас да салаа буола арахсыбыт суон умнас, мутуктара төрдүлэринэн холбоспут лоппорҕонотугар, хас эмэ уонунан сылы быһа дьиппинийбит хаххан дуу, суор дуу уйата араастаан арбынньахтанан-сарбынньахтанан, ото-маһа аллара санньылыйан-намылыйан турара. Уйа сахсайбыт үөл бэһэ ханан да кумалаана суоҕа, эмэҕирэн эмтэрийэ көөрөттүбүтэ көстүбэтэ. Бэс намыһах эрээри, сиэрэ суох аһара суона, модьута уонна Аллараа Уолбут ходуһатын, үрдүк кырдал саалыттан өҥөйөн иҥнэри соҕус араҥахтана үүммүтэ олус уратытык көстөрө. Бэс ыксатыгар, доҕор буолан ыксаласпыт чаллах тиит төргүү мутугуттан саҕалаан, икки салаалаах атырдьах курдук өргөстөммүт чыпчаалын аннынааҕы мутугар диэри түөрт хас арбах уйа баара. Ортоку турар биир уйа арыый да сэнэх соҕуһа, уоннааҕылар бэл курдары сардаҥаран көстүөхтэригэр диэри эргэрбит, көтөр сымыыттаабат, дурда-хахха оҥостон хорҕойбот буолбут уйалара этэ.
Торооһу кытта арбах уйалаах, бэрт дьиктитик эриллэн-мускуллан үүммүт бэс маһы, эргийэ көтө сылдьан, сыныйан көрбүппүт.
– Ыттан көрөбүт дуо, уйа иһигэр туох баар эбит?
– Кэбис, тугун эмиэ, туох кэлиэй, иччитэх уйаҕа, – мин сөбүлэспэтэҕим.
– Суох… Араас барыта баар буолар үһү, – Тороос, били, көрсүө, сэмэй, наҕыл бэйэтэ сирэйэ-хараҕа туран, дьэргэлдьийэн, хата, сүрдээҕэ.
– Дьэ ол туох баар буолар үһү?
– Аана, бу туох уйата арбайбыта буолуо дии саныыгын?
– Билбэппин… Хантан билиэхпиний…
– Хаххан киэнэ эбитэ буоллар, иччилээх буолуо этэ. Кыстыыр көтөр бэйэтэ да, оҕолоро да, төрөөбүт уйаларыгар кэлэн-баран эрдэхтэрэ, тоҕо эрэ, манна оннук чинчи баарын көрө иликпин.
– Онон?
– Онон, бу баҕар боруллуо уйата буолуо. Боруллуо үксүн сыыр хааһыгар турар өҥкөҕөр маска уйаланар үһү. Бу оннук буолбат дуо?..
– Тойон көтөр баарын эн сайын көртүҥ дуо?
– Суох, быйыл сайын мин манна сылдьыбатаҕым.
– Оччоҕо былырыын көртүҥ дуо?
– Суох.
– Тоҕо оччоҕо, ала чуо, боруллуо уйата буолуохтааҕый?
– Хаххан маннык туттубат, бэйэҥ да көрүүй…
– ?..
– Иһит эрэ, мин биир дьикти үһүйээни истэн турабын – боруллуо хас да арбахтаах буолар үһү: сымыыттыыр уйата уонна кэлэ-бара сынньанар, түһэн ааһар ордуу уйата диэн.
– Ордуу уйата даа?.. Дьэ эмиэ кэпсээннээх кыыскын дии.
– Ы-һыы… Ордуу… Аана, боруоллуо ордуу арбаҕар күн арааһын бары аҕалан мунньар үһү, кырдьык этэбин. Күһүн, тойон көтөр оҕолорун кытта соҕуруу айанныан иннинэ, ордуу уйатыгар туох эмит дьиктини, уратыны хаалларан, иччилээн баран биирдэ хоҥнор дэһэллэр. Мин ол иһин эйигин манна аҕалтым ээ, быйыл ким да бу уйаҕа ыттан көрө илик, ол чуолкай, мин билэбин… – диэбитэ турулус-ирилис көрө-көрө, доҕор кыыһым Тороос обургу.
– Ол урут ким эмит ыттан көрө сылдьыбыта дуо? – дьүөгэбиттэн ыйыппытым.
– Һоох, ким да ыттыбытын истэ иликпин.
Тороос ити кэпсээбитигэр, мин биир дьикти үһүйээни өйдүү түспүтүм. Олоххо дьиҥнээхтик буолбут түбэлтэни. Хоссоон эмээхсин кыыһа Маарыйа, Намыынап Хабырыылга кэргэн тахсан баран, бастакы оҕотун төрөөрү хорон талыыта киирэ сыттаҕына, ийэтэ дьэп-дьэҥкир тааһы аҕалан ытыһыгар туттарбыт. Хоссооҥҥо буоллаҕына ийэтэ Хотуойа эмээхсин биэрбит… Кыыс бэрт кылбардык оҕолонон, этэҥҥэ быыһаммыт. Хотуойа эмээхсин ол тааһы тойон көтөр уйатыттан ылбыта үһү. Мин Мундулуҥдаҕа ол «дьикти тааһы» харахпынан көрөн, илиибинэн тутан турабын. Намыынаба Маарыйа бэйэтэ көрдөрбүтэ. Таас – киһи ытыһыгар толору тутуллар улахан этэ, кырыылардааҕа уонна курдары көстөрө, дьэп-дьэҥкирэ… Тааһы туппуппар, хайдах эрэ, ытыһым сылыйан кэлэргэ дылы гыммыта уонна ис-испиттэн сүргэм көтөҕүллэн, сэгэччи мичээрдээн, наһаа астык ураты иэйиигэ саба куустарбытым. Кырдьык да туох эрэ дьиктилээх таас быһыылааҕа. Хотуойа эмээхсин ол тааһынан дьону эмтиирэ эбитэ үһү. Хайдах туттан эмтиирин ким да, туох да билбэт.
Ити үһүйээнтэн сиэттэрэн, билиэх-көрүөх санаам батарбакка:
– Ыттан көрөбүт дуо, оччоҕо? – диэбитим.
Торооһум, иһиттим-истибэтим диэбиттии, бастыҥалыы баана сылдьыбыт былаатын сүөрэн, моонньугар баанан баран, сонно тута хатаастыбытынан барбыта. Үгүстүк сууллан саҕата, бэлэнньигэ өҥүн сүтэрэн туртайбыт тобугун ааһар уһун сиидэс ырбаахылаах, бэллэйбит ынах этэрбэстээх Тороос кыыс, тэбэнэттээх уол оҕолуу, эрчимнээхтик мутуктан-мутугу хаба тутан ыла-ыла, ыттан хачыгырайарын көрөн, мин сонньуйан күлэ-күлэ, тииҥи таһаарбыт ыттыы өрө мыҥаан мылайан турбутум. Уйалаах бэс бэйэтэ даҕаны киһи эрэ хатаастыан курдук табыгастаах суон, элбэх мутуктардааҕа, эбиитин көҥүһү өҥөйө сырыынньата. «Үөл бэс мутуга баҕас тостубат ини» диэммин бөҕөҕүм, уйа да аһара үрдүгэ суоҕа.
Торооһум өр-өтөр гыммата, арбахха тиийэ охсубута уонна сэмээр уйа иһин өҥөйбүтэ…
– Хайа, туох баарый?!.
– ?..
– Хайа, туох баарый диибин дии?!.
– Бары-барыта баар!..
– Ыы-ы?..
– Күн эгэлгэтэ барыта баар!..
– Ээ… Һымыйанан…
Кыыһым уйа иһигэр илиитинэн тугу эрэ хаһыспыта буолан сыҕарыҥнаппыта, хачыгыраппыта.
– Аана, эн тугу баҕараҕыный, тугу бэлэхтэтиэххин баҕараҕыный, бу арбахтан?.. – дии-дии Тороос күүл да күл буолбута.
– Туу!.. Суос сымыйаччы баара, «арааһы бары мунньар» диэбит буола-буола.
– Ыы-һы-һы-һы!.. – Тороос уйа иһигэр быардыы түһэн сытан, биир кэм күлэн иэрийэрэ.
– Сэрэн, хотуй, күлэ сытан аны сууллаайаҕын.
Тороос өссө үөһэ ыттан, хас да салаа буолан өрө өргөстөнөн арахсыбыт модьу мутуктартан тутуһан баран, икки атаҕар дыраччы тэбинэн тура түспүтэ, онтон дьоһуннаах уйа иһигэр лыгыччы олорунан кэбиспитэ:
– Аана, мин өксөкү көтөрбүү-үн, сымыыт баттыы олоробоо-он…
– Аньыы, хотууй!.. Хайдах буолаҕыный!..
– Уу, мантан наһаа үчүгэй көстүүлээх, оол күрүөлээх оттор логлоһон эчи астыктарын, кыраларын!.. – кыыһым уҥа ытыһын сүүһүгэр тутан чарапчылана-чарапчылана килэччи охсуллубут ходуһаны одуулаһара, ынах этэрбэстэрдээх атахтарын босхо ыытан хардары-таары тэбиэлэнэ оонньуура.
– Атаххынан тэбиэлэнэ оонньоомо, аньыы.
– Барыта – аньыы, аньыы!.. Эчи аньыыҥ элбэҕин… – Тороос атахтарын биэтэҥнэтэрин тохтоппута.
– Уйа иһигэр туох да суох дуу?!.
– Һоох… Киһи сэргиэҕэ туох да суох…
– Ол иһин… Туох кэлиэй…
– Бу, боруллуо уйата буолбатаҕа буолуо, баҕар, – диэбитэ Тороос.
– Чэ, салыҥнаах балык курдук, санааҕын уларытаҥҥын, мүччү туттара сатаама, – диэн дьүөгэбин дьээбэлээбитим.
Боруллуобут уйатын хаалларан, Тороос аны мохсоҕол уйатын көрдөрөөрү, кырдалбыт устун салгыы барбыппыт.
Бэс ойуур ырааһа, сырдыга сүрдээҕэ. Уҥуохтаах отон бэйэ-бэйэтиттэн утум-ситим силис тардан сыыйыллар. Отон угун курдук сэбирдэхтээх биир салааны ылан тартахха – быстан, туллан кэлбэккэ, силиһэ хоҥнон тэтигирии-тэтигирии бара турара. Хачыгырыы тыаһыыр лабыкталаах кырыс сири бэс туораахтара хойуутук таммалаан киэргэтэллэрэ. Кырдал, талан ылбыкка дылы, толуу, бөдөҥ-садаҥ мастара, араастаан эриллэн-мускуллан үүммүттэрэ, олоҥхоҕо кэпсэнэр остуоруйа дойдутун санатаннар, көрөргө олус астыктара…
Хас да аһара суон бэстэр, тииттэр силиргэхтэнэ силигилээн туралларын Тороос биһикки эргийэ көтөн, илиилэрбитин быластаан, тарбахтарбыт иминэн булсуһан кууһан, тутуһан туран саатаабыппыт. Кырдалы усталыы эрийэ-буруйа орҕочуйбут ыллык уҥа-хаҥас арахсан, онно-манна «уччуйан», сүтэн-оһон хаала-хаала салҕанара.
Үрдүк сир саала сибилигин ким эрэ талах сиппииринэн сиппийэн барбытын курдук ып-ырааһа, киһи ис-иһиттэн кычыгылана иэйэн сүүрүөн-көтүөн баҕаран кэлэрэ.
Кырдал тыа диэки намтаан баран, хат үрдээн тахсыбыт хотоол сиригэр, чөкө-чөкө ылан олордуталаан кэбиспиккэ дылы, арыы-арыы, ыт мунна баппат титирик ычыкыннара бөлкөй-бөлкөй өрө үтэн хойуутук үүммүттэрэ, мутукчалара суйданан, бүркүк курдук тунаҕыран көстөллөрө. Бэл дьоҕус арыы ычыкын маһа-ото аһара симсэ үүнэн, уҥуоргу өттүгэр туох баара көстүбэтэ. Мин испэр «ити хойуу ычыкын иһигэр киирэн олорбут киһи, ити ычыкын кэтэҕин көрөн сүүрэн кэлбит киһи…» диэн иэйэн кэлэрим.
Биир сиргэ, ыллыгы ойоҕолуу, сүрдээх суон, модьу көҥдөй тиит суулла сытара… Урут хаһан эрэ сиҥнэригэр ортотунан булгу баран тостубут. Киһи дьиктиргиэх, ол тостубут төбө өттө суоҕа, ханна бартын туох да билбэт. Хас эмэ сүүһүнэн сыллары быһа үүнэн, үйэтин моҥоон, силигилии сиппит аарыма тиит, кэлин өр кэм устата кыра-кыралаан кээрэттэн эмэҕирэ турбут быһыылааҕа, онтон олус кэбирээбитигэр күүстээх көһүүн тыал силистиин сиҥнэрэн сууллардаҕа. Иһинээҕи «көмүрүөрбүт» эмэҕэ түөрэтэ туллан, ыһыллан хаалан баран тас өттө, эмэҕэ суоҕа муостуйа кытаатан, үөллүү хатан сытара. Орҕочуйбут ыллыгы усталыы сууллубут көҥдөй тиит – саһаантан ордук уһуннааҕа, суона – биһигини түөспүт тылын ааһара.
Тороос бу сиргэ уруккуттан сылдьа үөрүйэх киһи, дойдутун биир дьиктитин миэхэ соһуччу көрдөрөөрү, ыллык устун баран иһэн, эмискэ көҥдөй тииккэ сүүрэн кэлээт, аттыы түһэн баран, түргэн үлүгэрдик сылыпычыйан нөҥүө өттүгэр сүүрэн тибигирээн тахсыбыта. Мин Тороос кэнниттэн кэлэн өҥөс гыныам ыккардыгар, кыыһым хайыы-сахха көҥдөй уҥуоргу аһаҕаһынан быган, миигин утары көрөн олорон:
– Мин курдук кэлиий! – диэн ыҥырбыта.
– Аньыыта суоҕа буолуо дуо, көҥдөй тиит устун сүүрэкэлии оонньуур?
– Ээ, эмиэ аньыыргыыра киирдэ, биһиги манна кэллибит эрэ бу тиит иһинэн ааспакка буолбаппыт…
Мин, Тороос курдук ыксаабакка, тобуктаан баран сэмээр үнүөхтээн, көҥдөй тиит иһинэн нөҥүө өттүгэр кэтэһэн турар кыыспар тахсыбытым. Ортотугар өссө, киһи баһа батар кумалаан дьөлөҕөһө баарынан, таска быган тула-мала көрбүтүм эҥин, ол аайы тэбэнэттээх дьүөгэм күлэн бычыгырыыра.
– Дьикти тиит буолбат дуо? – диэн доҕорум, бу сир араас кистэлэҥнэрин элбэҕи билэр киһи быһыытынан, киэн туттубуттуу ыйыппыта.
– Ы-һыы… Өр да үүммүт, кырдьаҕас да тиит быһыылаах, – дьыгынаал ыстааным тобуга эмэх көөбүлэ буолбутун тэбэммитим.
– Оннук… Эн тоҕо барыны-бары аньыыргыыгыный?..
– Ээ, онтон оннук үөрэнэн хаалбыппын.
– Маннык суон көҥдөй тиити эн көрбөтөҕүҥ буолуо, арааһата?
– Суох… Көрөөччүбүн буолан баран, бу курдук, умнаһын иһинэн киһи аттаан баран сүүрэн тахсар көҥдөйүн көрө иликпин… Арай Настааччыйа кэпсээччи… Кини хотуттан кэлбитин билэҕин ини?..
– Билэн. Ол туох диэн кэпсээччиний? Уонна ол хоту, туундараҕа, муустаах байҕал диэки суон мас үүнэр үһү дуо?
– Хоту хайа эрэ таас үрэххэ, хайаҕа «сайтаан маһа» диэн ааттыыр мастара баар үһү. Дьиктитик үүммүт мас. Ол мас биир мутуга дуга курдук эриллэн сиргэ батары түспүт, онтон үөһэ диэки иэҕиллэн үүнэн тахсыбыт. Настааччыйалаах саас көһөллөрүгэр, бары, табалыын майдыын, ол дуга курдук үүммүт мас мутугун иһинэн ааһаллар эбит, инньэ гынан аньыыларын-хараларын, кирдэрин-хохторун ыраастаналлара эбитэ үһү. Уонна, өскөтүн оннук сиэри-туому тутустахтарына – ол дьону бэйэлэрин да, табаларын да ыарыы-сүтүү буулан ыалласпата үһү. Итинник арчыланан айылҕаларыттан улахан көмүскэл ылаллар эбит.
– Дьиктитин да, Настааччыйа бэйэтэ кэпсээбитэ дуо?
– Бэргэһэтэ буолбатаҕа биллэр буо…
– Һы-һы-һы… Ол мас мутугун иһинэн ааһаллар эбит дии?
– Дуга курдук эриллэн үүммүт мутугун иһинэн.
– Оттон оннук…
– Биһиги буоллаҕына көҥдөй мас иһинэн сүүрэкэлии оонньуубут ээ-э…
Тороос биһикки бэйэ-бэйэбитин көрсө-көрсө, тэбэнэттээх кыргыттар, күлсэн бычыгыраспыппыт.
– Хоту суон мас үүммэт үһү буолбат дуо? Оһохторун саас халаан уута аҕалбыт маһынан оттуналлар үһү дии, хотуй.
– Хоту, тумараҕа хантан үүнүөй. Ол эрэн хоту эҥээр бэйэтэ туспа, биһиэхэ суох атын туох эрэ дьикти, сөҕүмэр уратылардаах буоллаҕа. Биһиэхэ баар – кинилэргэ суох, кинилэргэ баар – биһиэхэ суох. Аҥаардас туундара уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ киэлитин да туһунан төһөлөөх иэйэн-куойан кэпсэтэллэрин да санаарыый.
– Оннук. Сөпкө этэҕин.
Биһиги сылдьарбыт тухары, айахпыт хам буолбакка арааһы бары кэпсэтэрбит: кэпсээнтэн кэпсээн, сэһэнтэн сэһэн бииртэн-биир, утум-ситим салҕанан бара турара, санаа муҥур уһуга биллибэт ытылҕана, иэйии эгэлгэтэ, араастаан эридьиэстэнэн, тылга кубулуйан, саҥа буолан таска кутуллара…
Туох уйата буолара биллибэт уйаны, Тороос «сүрэхтээбитинэн», боруллуо ордуу уйата диир буолбуппут. Кэлин өссө «боруллуота» түһэн, «Ордуу Уйалаах» диэн судургутуйбута. Онон Аллараа Уолбут ортоку кырдала иккис ааттанан хаалбыта: Мохсоҕоллоох уонна Ордуу Уйалаах диэн. Сир анал аата үөскүүрэ түргэн, биир кыра түбэлтэттэн, түгэнтэн. Итинник курдук холобурунан, бэрт судургутук ааттаммыт араас сир, күөл арааһата элбэх буолуо. Биһиги эргин аата суох көлүйэ күөл үгүс, олору ким хайа таптаабытынан «сүрэхтиир», биир ордуктара үйэ-саас тухары иҥэн хаалар, кэлин дьыала-куолу кумааҕытыгар ол аатынан суруллар.
Мин мохсоҕоллор уйаларын маска туттан эрдэхтэрэ дии санаабытым, онтум баара Аллараа Уолбут сойуо тумустаахтара сиргэ оҥостубуттарын соһуйа көрбүтүм. Бэйэм соҕотоҕун сылдьарым эбитэ буоллар, иҥэн-хаһан манна мохсоҕол уйата эрэ баара буолуо диэ суох эбиппин. Били, бэскэ турар боруллуобут ордуу уйатыттан син балайда хаама түспүппүт кэннэ, кырдалбыт саала өссө да намтыы илигинэ, тыа диэки абына-табына сугун абаҕалаах, ытыс саҕа ырааһыйалардаах, киһи атаҕар буутайданар хоп-хойуу сиибиктэлээх, дьиктиргиэх иһин өссө үрүҥ өҥнөөх ып-ыраас көппөҥнүү сытар, ынах эриэнин курдук кураанах муохтаах сиргэ, бэрт судургутук оҥоһуллубут мохсоҕоллор уйалара сытара.
– Бу дуо, мохсоҕол уйата?
– Бу…
– Тоҕо да судургутай, хотуй.
– Мохсоҕолуҥ уйата дьэ бу.
– Мин маска турара буолуо дии санаабытым ээ.
– Мохсоҕол уйатын маска туттубутун хаһан да көрө, истэ иликпин. Арай хайалаах сиргэ, тааска туттар диэччилэр. Хайа сирэйин куоһааҕар. Туруору, буор хайа санныгар эҥин.
– Оттон тумустаах, сиэмэх көтөр эрэ үксэ, маска уйаланар буолбат дуо? Тоҕо, ала чуо, мохсоҕол эрэ маска уйаламматый?
– Туох билиэй, айылҕатын оҥоһуута, ыйааҕа онтон оннук буоллаҕа.
Мохсоҕоллор томтойбут, кураанах, чыыкыр кумах буордаах сири оҥхоччу тэпсэн уйаламмыттар этэ. Туох да улахан тэллэҕэ суох, кыра муох уонна от оҕотун дьоҕойон уйа түгэҕэр тэпсэн дуомнаабыттара сытара. Мохсоҕол хас эмэ сылы быһа биир уйаны хат-хат сөргүтэн сымыыттыыр үһү, сай ахсын атын-атын саҥа уйаны туттубат. Тороос кэпсииринэн тыһы мохсоҕол ыам ыйын бүтүүтэ, бэс ыйын саҕаланыыта, сорох сыл икки, арыт дьыл түөркэ тиийэ сымыыты баттыыр үһү.
– Бу уйа сиргэ буолан, биһиги сылын аайы кэлэн көрө сылдьааччыбыт. Быйыл үс сымыыттаах диэбиттэрэ. Куруук тиэстэр буоллахха син үөрэнэллэр ээ. Бастакыларын курдук наһаа дэмнэммэттэр. Ол эрэн уйаларыгар ыкса кэллэххэ тугу этиэҥ баарай, сэрэхтээх. Тыһылаах атыыр иккиэн сымыыттарыттан көҥөнөн сүрдээх буолаллар. Тыһы, ийэ мохсоҕол ордук кырыктаах.
– Тыһытын, атыырын хайдах араараҕыный? – диэн дьүөгэбиттэн ыйыппытым.
– Тыһы мохсоҕол атыырынааҕар улахан, бөдөҥ, көрдөххө харахха тута быраҕыллар.
– Тыһы аата атыырынааҕар улахан эбит дуу?
– Улахан. Тыҥырахтаах, мохсоҕол уруулара көтөрдөр тыһылара хаһан баҕарар атыырдарынааҕар бөдөҥ буолаллар. Кырбый, собоһут, кыырт, элиэ, хотой, сар, харалыыр, боруллуо, хардааччы, тыытыкы – тыһылара атыырдарынааҕар биллэ улаханнар. Ол иһин тыһыта – ити, атыыра – ол диэн дөбөҥнүк араарыахха сөп… Уонна атыырдар өҥнөрүнэн-дьүһүннэринэн тыһыларынааҕар дьэрэкээннэр, онон эмиэ атыннаахтар.
– Кус курдук?
– Оннук, кус курдук. Ол эрэн кус атыыра тыһытынааҕар бөдөҥ…
– Ээ, ол биллэр…
– Биһиги мохсоҕоллор уйаларыгар сымыыттыы сыттахтарына ыраахтан саһан олорон көрөөччүбүт. Сымыыттарын иккиэн солбуһа баттыыллар, ол эрэн үксүгэр тыһы мохсоҕол уйа иһигэр, тимирэн хаалбыкка дылы буолан, төбөтө, кутуруга эрэ көстөн чэкэйэн олорооччу. Хата ол оннугар сымыыттара тэһиннэҕинэ оҕолоругар бултаан ас таһан «аҕалара» түбүгүрэр. Атыыр мохсоҕол сойуо тумсугар тугу кыбытан аҕалбытын ийэ көтөр быһыта тыытан, хайаларын да матарбакка, ордук хатаҕалаан борсообокко, оҕолоругар тэҥҥэ үллэрэр… Аҕа мохсоҕол өссө биир уратыта диэн – хараҕын аннынааҕы, иэдэһигэр сылдьар «бытыга» доҕорун киэнинээҕэр уһун уонна ордук хараарымтыйан көстөр… – дьүөгэ кыыһым Тороос, билбитин-көрбүтүн хайдах баарынан, хайа сатанарынан, сиһилии кэпсиирэ. Билбэт киһиэхэ билиититтэн бэрсэриттэн бэйэтэ да астынан, бэркэ үлүһүйэн туран, оттомноох аҕайдык ирэ-хоро сэһэргиирэ… Тороос маҥнай көрөргө саҥата-иҥэтэ суох, аһара баран дьэбир майгылаах курдук да, чугастык билсибит киһитигэр, айаҕа аһылыннаҕына элбэх саҥалаах, ол эрэн оттомноох, көрсүө дьүһүнүн хаһан да ыһыктыбат. Бэл, бэрт дьиибэни саҥаран хаадьылаһар түгэнигэр сирэйэ тыйыска дылы буолар. Икки кулгааҕын саба туттан, бүөлэнэн баран истэр киһи, Тороос дьиибэни саҥарарын дуу, оттомнооҕу кэпсиирин дуу, арааһата арааран билиэ суох этэ. Кыргыттар сээкэйи хаадьылаһан, көрдөөҕү кэпсэтэн күлсэн быардарын тыыттыбыттара ырааппытын кэннэ биирдэ, Тороос хара харахтарын кыаратан, уҥа-хаҥас көрө-көрө, нарын уоһун санньытан, муннунан хаҥсыйан улаханнык көнньүөрбүтүн биллэрэр…
Барыны-бары болҕойон, сирийэн, анааран көрдөххө – араас дьиктини, дьээбэни таба харахтыахха сөп. Мохсоҕоллор уйаларын таһынааҕы алатыйа хагдарыйбыт титириктэргэ, дөрүн-дөрүн күүһүрэн ылар сиккиэр тыалга таммалыы турар саһарчы барбыт сэбирдэхтэрин күһүҥҥү, сууйбут курдук ып-ыраас, күөх халлаан күөнүттэн чэмэличчи тыкпыт күн уотугар күлүмүрдүү оонньоппут арыы хахыйахтарга – хайа эрэ кыра чыычаахтар, чаччыгыныардар туой уйаларын отторо намылыһан тураллара.
Туора-маары сылбахтана сууллубут кумалааннаах, курдары көстөр көҥдөйдөрдөөх хаппыт тииттэр, бэстэр хахха-дурда буолуох эрэ сирдэригэр – чыычаахтар сэксэ туттан чөкөппүттэр ахан эбит этэ… «Ама да көмүскэттэриэхтэрин-харыһыйтарыахтарын иһин, тоҕо да элбээбитэй…» диэн сөҕө санаабытым. Мохсоҕол – бэйэтин арбаҕын таһыгар, күөнүн анныгар уйа туттубут кыра көтөрдөрү тыыппат, өссө атын сойуо тумустаахтартан, сиэмэхтэртэн көмүскүүр үһү. Эмиэ да дьикти, айылҕа эҥин араастаан айар. Чыычаахтар сылын аайы саҥа уйа тутталлар, мохсоҕоллор курдук наар биири сөргүтэ-сөргүтэ онно сымыыттаабаттар. Баҕар ол иһин элбэҕэ буолуо, дэгиэ тыҥырахтааҕы кытта мэлдьи ыаллыы олорон доҕордоспут чыычаахтар сыллата саҥа уйа тутталларыттан…
– Киһиэхэ син үөрэнэллэр эбит дии?
– Оннук, сүппэккэ, сөп-сөп биллэн ааһар, кэлэ сылдьар буоллахха. Манна хас сайын аайы, сыллата отчуттар оттууллар, онон син киһини көрөн, алтыһан, үөрэнэн эрдэхтэрэ… Уолаттары кытта икки сыллааҕыта, сайын окко киириэх иннинэ, кэлэ сырыттахпытына, Сахаарка биирин туола илик Моойто диэн ытын оҕотун батыһыннаран аҕалбытын мохсоҕоллор кэһэппиттэрэ ээ, букатын сии сыыспыттара. Акаары ыт сымыыттарын саҥа тэһэн тахсыбыт мохсоҕол оҕолоругар чугаһаабытыгар көтөрдөр тоһун биэрбиттэрэ… Моойто сордоох, маҥнай утаа атын аҕай дьэргэлдьийэн, уйаттан быгыалаһар бытаакы түүлээх мохсоҕол оҕолорун көрөн, субу тутан ылыахтыы өрө ыстаҥалаан сүүрэн тиийбитэ. Биһиги өссө «чоттообуппут» ээ, кырдьык көтөр оҕолорун тутуо диэммит, онтубут ханна баар, хантан да кэлбитэ биллибэккэ, тыһы мохсоҕол үөһэттэн сурулаан түһээт, ыт оҕотун ньахчас гына түһүөр диэри тэбэн кууһуннарбат дуо. Онтон аны атыыр мохсоҕол сурулаан кэлээт, өлөр саҥатын таһааран, ньааҕыныы-ньааҕыныы мээрикээн курдук тула эргичиҥнии сылдьар ыты сүр күүскэ өттүккэ тэбэн «таа-ас!..» гыннарбыта ээ… Отой да сиэхтэрин уолаттар маһынан-отунан далбаатанан уонна ыт оҕото өлүө суох быатыгар иччилэригэр сүүрэн кэлэн тыыннаах орпута.
– Тэбэн бааһырдыбыттар этэ дуу?
– Хата, ынырык буоллаҕа, тириитин хайытан көп этин ырбаччы барыар диэри логлу тэппиттэр этэ, хаан бөҕөтө.
– Тоҕо сүрэй…
– Оннук… Мохсоҕол тэбэр күүһүн туһунан былырбылыргыттан уос номоҕо гынан кэпсииллэрин истээччиҥ суох дуо?
– Истэн. Туох барыта оҕотуттан көҥөннөҕүнэ – бүтэһик өлөр мөхсүүтүн мөхсөр ини.
– Уолаттар онно, ыт оҕото буоллахпытый, көмүскэнэрдээх дьон туох да буолуохпут суоҕа, ураҕаһынан далбаатаннахпына баҕас куттаныахтара диэн көтөрдөр оҕолорун илиилэригэр ылан тутан көрөөрү соруна сылдьыбыттара.
– Холонон көрбүттэрэ сатаммата?
– Хантан!..
– Хас… кимнээх буолан кэлэ сылдьыбыккытый?
– Мин, Борускуо уонна үс уол буолан.
– Кимнээх?
– Сахаар, Дайыыл уонна Халҕарыын.
– Ханнык Дайыыл?
– Сартаанай уола Дайыыл.
– ?..
– Огдооччуйа уола, хотууй!..
– Ээ, ол Дайыыл дуо, мин өссө Киргиэлэйэп Дайыылы саныы турабын.
– Ол орой мэниги манна батыһыннарбат да буоллахпыт…
– Мохсоҕоллор уолаттары уйаларыгар отой чугаһаппатахтара дуу?
– Суох. Сахаар син мэнээк чугаһаан баран төннүбүтэ. Көтөрдөр киксибит курдук хардары-таары, быыс-арыт биэрбэккэ түһүөлүүллэр этэ. Тэбэллэрэ күүһэ диибин диэн ынырык, аҥаардас салгыны хайытан сурулууллара да киһини чаҕытыах айылааҕа. Дайыыллаах туора-маары охсуоланар ураҕастарын тэптэхтэринэ мэктиэтигэр «тас» гына түһэрэ. Эмэхтээх мас кэбирэх таһын тааҕы-таах логлу тэбэн бурҕас гыннараллара.
– Эчи сүрүн, ол айылаахтан уолаттар хайдах дьаархамматтарый?
– Куттанан бөҕө буо, ити эрээри – дьиибэ-дьээбэ, кутталлаах түгэнинэн үлүһүйүү, онтон дуоһуйуу ылыы диэн баарын эн да билэҕин ини.
– Оннук ырата ини… буолуо ээ…
– Буолбакка, Томтор Суут сайылыгар Сиэлискэн диэн кэйиик оҕус баар. Тартаайа бостууктуур онно. Ол сылдьан, дьэ, Сиэлискэни кытта «оонньуур» ээ. Бүтэй таһыгар сылдьан кыынньыыр… Оҕус буоллаҕына киһи кыйахыырын сөбүлээбэккэ, абааһы көрөн сүүрэн сүгүллэҥнээн кэлэр, сөп…
– Сөп… – Тороос оҕус сүүрэн бурҕачыйан кэлэрин көрдөрөн икки илиитинэн хараалга хааллан турар таба курдук табыйа-табыйа силбиэтэнэрин көрөн, күлүөх санаам кэлэрэ.
– Оҕус субу бөтөрөҥнөөн кэлтин кэннэ Тартаайа бүтэй аннынан төкүнүс гынан хаалар. Сиэлискэн омунугар күрүөнү кэтэ түһэр. Тартаайа ол аайы астынан күл да күл буолар, аны бүтэй нөҥүө өттүгэр ыстанан тахсан оҕуһу бэйэтигэр ыҥырар. Кэйиик Сиэлискэни ити курдук мэлдьи дьээбэлиир.
– Ол сылдьан хаһан эрэ «оноҕоһун» ылыа ээ… Куһаҕан оонньуулаах киһи эбит. Оҕуһу, хайаан да, кини кыйахаан кэйиик гынта буолуо. Бостууктууругар сатыы сылдьар эбит дии, биирдэ эмит ыы муннунан көрсө түспэт бэйэтэ буолуо дуо?
– Көрсөн да Тартаайа быыс-арыт булан куотар эр бэрдэ ини. Итинтиҥ, бэйи, мөдөөннүк мөөһөҥнүүрүн көрүмэ, кытыгыраһа сүрдээх ээ.
– Онтутугар эрэнэн эрдэҕэ.
– Кыргыттар хаста да маска тахсан олорорун көрбүттэр этэ, оҕустан куотан…
– Тартаайа дуо?
– Онтон кинини этэбин дии…
– Һы, «атастыылар» син онно-манна көрсүһэллэр эбит буолбат дуо?
– Көрсүһэн эрдэхтэрэ…
– Бээ эрэ, атыҥҥа көһөн хааллыбыт дии. Сахааркалаах инньэ гынан хайаабыттарай?
– Сахаардаах Дайыыл сорунан көрөн баран тохтообуттара. Халҕарыын мохсоҕоллортон куттанан чугаһыы да сорумматаҕа. Оо дьэ, сойуо тумустаахтар оҕолоруттан көҥөнөн сүрдээхтэр этэ ээ… – диир Тороос уонна ол сайын сылдьыбыттарын санаан мэктиэтигэр чыпчырынан ылара. – Төһө да мастанан-оттонон араастаан далбаатана-далбаатана, ыһыытаһа-ыһыытаһа сорунан көрбүттэрэ да – мохсоҕоллор оҕолорун төрүт таарыйтарбатахтара даҕаны. Сахаар харса суоҕа, ньоҕойо диибин диэн, уйаҕа ыкса кэлбитигэр көтөрдөр эр-биир үөһэ тахса-тахса сурулуулларын тохтотон, намыһаҕынан биир сиргэ талыбырыы көтө сылдьан туох да харса суох тунайдаабыттара. Киһи эрэ буоллар, уол ыксаан төттөрү куоппута ээ, хата, улаханнык тугун да эчэппэтэхтэр этэ. Мохсоҕоллор наар уолаттар сирэйдэрин бултаһаллара: ханан кэбирэх, уйан сириҥ баарын, хата, билэллэр. Иэдээн ээ, биир таба тэбиини кытта көрөргүттэн матыаххын да сөп, итиччэ сытыы, дэгиэ тыҥырахтаах көтөрдөр киһи гыныахтара дуо. Биһиги да акаарыларбыт, хоҥ мэйиилэрбит, туох гынаары дьээбэлэммиппит эбитэ буолла. Борускуолуун, дьэ өй ылбыттыы, кэлин биирдэ эрэ уолаттарбытын ыҥыран бопсубуппут… Мин ол сайын сылдьыбыппытын санаатахпына билигин да күлүөх санаам кэлэр… Дайыыл баһын үрдүнэн далбаатанан тэлэкэчиппит ураҕаһын тыһы мохсоҕол туура тэбэн кэбиспитэ. Уолбут көмүскэнэрэ суох хаалан баран, дьэ доҕоор, атын сирэй-харах буолан мүлтүрүҥнээн түргэнник куотан кыапарыйа көппүтэ ээ. Борускуолаах Халҕарыынныын тэйиччи туран дьоммут мучумааннаналларын көрө-көрө күлсэммит быара суох сыппыппыт. Оо, онно эн көртүҥ буоллар… – дии-дии Тороос сонньуйан баһын быһа илгистэ-илгистэ, устунан күлэн ыгыста-ыгыста кэпсиирэ…
– Куһаҕан тахсыбыта буоллар атын күлүү буолаарай.
Тороос биһикки кураанах мохсоҕол уйатын тугу уһуннук манаан туруохпутуй, тула хааман чээччэйэ түһэн баран кырдалбыт устун салгыы барбыппыт.
Мохсоҕоллоох кырдал намтаатар намтаан, Аллараа Уолбут ходуһатын хордоҕойун кытта тэҥнэһэр сиринэн, арыы ычыкын өрө үтэн үүнэн үөскэ киирбитин ортотунан ааспыппыт. Ыллыгы быһа көтөн быйылгы, хайыы-сахха хагдарыйан хачыгырыы тыаһаабыт, хойуутук үүммүт чоокура оттоох, дулҕалаах сири дьиппиниччи тэпсэн – киэһэ борукка, түүн хараҥаҕа, ходуһаҕа киирэн кэнчээрилээн сиир табысхааннар туора-маары, онон-манан орох үктээн ороҕочуппуттар ахан эбит этэ. Табысхаан кэнчээрини таптаан үссэнэр үгэстээх. Куобах инчэҕэй, саҥа сааҕа дэлэйэ, быйыл да төрүөҕэ тахсыбыт быһыылааҕа. Ычыкыны туораан эрдэхпитинэ, биир күрэҥ табысхаан хаппыт сылбах анныгар саһа сытан, тыастаах аҕайдык тилигирээн тураат, тыа диэки түһэ турбута, оол курдук, тэйиччи көстөр хотоол сиргэ үүммүт хойуу ыарҕа иһигэр киирэн сүтүөр диэри тохтоон көрбөтөҕө, тэппит атаҕын кубулуппатаҕа…
– Дьэ улаханнык кута көтө сыыһыар диэри куттанан барда дии… Утуйа сытан эмискэ уһуктубут бэйэтэ дуу, хайа үөдэн дуу, бэл олоро түһэн ииктии да соруммата, – Тороос табысхаан тиийэн сүппүт талахтарын диэки харахтарын араарбакка көрө-көрө кыҥнаҥнаабыта.
Өр-өтөр гымматахпыт, Кырдьаҕас кырдалын модьоҕолуу үтэн киирбит тэллэҕиттэн үөһэ сыыйыллыбыт ыллыгынан өрө сүүрэн тахсыбыппыт. Ханнык эрэ көтөрдөр кумах сири хаһан тибилийэннэр тохуруоп таастар ыһылла сыталлара.
Бу да кырдал син биир бөдөҥ мастардааҕа, ол эрээри хайа да кырдаллардааҕар уһун, төбөлөрүгэр эрэ тиийэн хойдор хойуу мутукчалаах лабаалардаах лиҥкинэспит бэстэр, көстүбэт ситимтэн тардыстан үрдүк мэҥэ халлааҥҥа тахса сатаабыкка дылы, тупсаҕайдык дьулугуруу үүнэн тураллара…
Лаппычах курдук суп-суон тииттэр төһүү, тутаах силистэрэ тобулуттан тахсан, сүүһүн ааспыт сүдү кырдьаҕас такыйбыт тарбахтарыныы, кырыһа суйдаммыт буор үрдүгэр ытыгыраабыттар этэ…
Ыдьыгырыы тараадыйбыт, иитэ-саҕата биллибэт силистэрин өрө ытыйан таһааран, отон уктаах буор көпсүргэнэни киэҥ сиринэн түөрэ сүргэйэн, үйэлэрин моҥообут аарыма тииттэр күөрэ-лаҥкы, күөдэл-таһаа умса түһэн сабыста сытаахтыыллара. Ааһан иһэр оҕолору – хатан хачыгыраабыт абына-табына, онон-манан ордон хаалбыт мутуктарын быыһынан, чөҥөрүйэ уолбут, хараара ыаһырбыт көҥдөй кумалааннарын харах оҥостон одуулаһарга дылылара… Хайдах эрэ киһи этин сааһа дьиктитик дырылаан, кутуҥ-сүрүҥ бүччүм түгэҕэр саспыт толук санааҥ тобуллан, эт-этиҥ эппэйэ аһыллан кэлэргэ дылыта…
Кырдал эргийэ иэҕиллэр тумсугар, ыраас, сэндэҥэ сир көстүбүтүн ыраахтан көрө охсубутум, итиннэ өтөх баарын тута сэрэйбитим. Эмискэ хараҕым ол өтөх саҕатыгар үүнэн турар туох да сүрдээх улахан харыйаҕа хатаммыта. Харыйа соҕотоҕо. Аттыгар ханан да ыччата баара көстүбэтэ. Баараҕадыйбыт, «мин аҕай» диэбит аарыма харыйа, ала чуо, кини эрэ хараара көҕөрөн, хойуу туораахтаах сытыы уһугунан ыксатынааҕы эргэнэ тыаны үрдүнэн өҥөйөн турара. Үөһэнэн сайа охсон суугунаан ааһар сиккиэр тыал ил гыннаран ыллаҕын аайытын, өргөс уһугар намылыта үүннэрэн хойуутук симэммит сиппит туораахтарын, биһиэхэ көөчүктээбиттии, «бу көрүҥҥүтүүй» диэбиттии, ээр-сэмээр эйэргэспиттии уҥа-хаҥас биэтэҥнэтэн, ымсыырдар курдук куоҕаҥныыра…
– Оо, харыйа!.. – диэн саҥа аллайа түспүппүн бэйэм да билбэккэ хаалбытым.
Тороос мин саҥабын баттаһыннара өттүккэ имнэммитэ:
– Оргууй…
– Тоҕо?..
– Сэмээр саҥар… Манна кырдьаҕас уҥуоҕа баар… – Тороос өссө симиктик сибигинэйбитэ.
– Ханнык кырдьаҕас?..
– Аата ааттаммат… – кыыһым кулгаахпар нөрүйэн, – …улахан оҕонньор…
Мин туох эрэ сүдү киһи бу өтөх аттыгар баарын, көмүс уҥуоҕа көтөҕүллүбүтүн, аһаҕас эппинэн-сиимминэн тута сэрэйэ охсубутум.
– Төһө чугаһый?.. Ыксатынан ааһары, мэнээк сылдьары сөбүлүүр дуо?..
– Ээ, оҕонньор үтүө кырдьаҕас… эһээ оҕолорун хаһан да куттааччыта суох.
Тороос долгуйбут саҥатыттан мин тоҕо эрэ таныым кычыгыланан, уйадыйа сыспытым. Дьүөгэм кэнниттэн батыһан иһэн, биллэр-биллибэт уоспун хамсатан «үтүө дьоннор – үтүө бөҕө буоллахтара» диэн ботугураабытым, аны кырдьаҕас уутун уйгуурдуом диэбиттии, бэрт чэпчэкитик дугунан, ээр-сэмээр үктэнэн хаампытым, этэрбэһим тыаһа эрэ сып-сап сырдыргыыра…
…Харыйа доҕордоох хайа сахтааҕы былыргы өтөх отой оһон хаалбыт этэ. Ол эрээри «сурт кэриэстээх, өтөх төҥүргэстээх» дииллэринии, хаһан эрэ ыал олорбут бэлиэтэ, бэрт модороон оҥоһуулаах, саннын эҥээринэн, биир сиринэн моойдооһуннаах, күн уота быһа сиэн тураҕастыйа кэриэрбит суон сэргэ дуома төрдө «көмүрүөтүйэ» көөрөттүөр диэри эмэҕирэн, Аллараа Уолбут диэки хайысхаланан иҥнэри түһэн турара. «Эрэйдээх үйэҥ моҥоохтуура кэлээхтээбит, чугаһаабыт ээ…» диэн испэр санаан аһарбытым. Хас өтөххө сырыттаҕым аайы, өтөх иччитэ сэргэ дьоройон турарын көрдүм да, хайаан да кэлэн ытыспынан имэрийэн, маһын таптайан ааһар бэйэм, бу сырыыга тоҕо эрэ чугаһаабатаҕым, ханнык эрэ биллибэт ураты күүстэр кулгаахпар сэмээр сибигинэйэн «ыксалаһыма» дииргэ дылылара… Былыргы үйэтээҕи моойторук олуктаах, баһыыта суох ампаар дуома халҕанын сыыһа тэлэччи аһыллыбытынан быһаҕаһыгар диэри сиргэ тимирэн күөх түүнүгүнэн, муоҕунан бүрүллэн турара; үгүс сыл хаара-самыыра хараарда өлүктүппүт хаарыан эркиннэрэ эмэҕирэн көөрөттө сылдьар хачыгырас тыастаммыттара харахха тута быраҕыллара…
Киһи дьиктиргиэх, өтөххө балаҕан турбут онно да суоҕа. Арааһата урут, сэнэх эрдэҕинэ ханна эрэ, туора сиргэ көһөрөн илпит быһыылаахтара… Бүтэй, күрүө-хаһаа элээмэтэ эмиэ ханан да көстүбэтэ. Өтөх иһэ бүтүннүү эрбэһин, от уола, чыыбаайы, халба дабыдала отунан саба үүммүт этэ. Эргиччи – ньолҕоччу буспут кып-кыһыл астардаах дөлүһүөн уктара намылыһаллара…
Хабархай сыттаах, күп-күөх быдьыгырас отонноох, киһини түөһүн тылынан өнөрдөөн үүммүт кытыан уктара сахсайбыттарын көрөн «оок, манна хайаан да, күһүн улар тохтуур буолуохтаах, бу үтүөкэн сири мас көтөрө ханныга да быһа ааспата, табара чуолкай, хатыйыы тоҥуу охсо-охсо Баһылай туһах иитэрэ буоллар, хайаан да ылыа этэ» дии санаабытым… Ити толкуйбуттан, тоҕо эрэ, сонньуйбутум…
Өтөх ыксатынан ааһан иһэн сөҕүмэр улахан харыйа чыпчаалын өрө хантайан одууласпытым… Бу иһэн атаҕым аннын көрбөккө, тобулуттан тахсан өрө хоппойбут силистэн иҥнэн туруйалаан ылбытым: «Һук!..» – диэн саҥа аллайаат нэһиилэ өрүһүммүтүм…
Хас да эдэр тииттэр төргүү мутуктарыгар кубарыччы хаппыт кур сылгы баһын уҥуохтара ыйанан тураллара. Биир төбө отой да синньигэс титирик үөл лабаатыгар иилиллибититтэн сылыктаатахха, арааһата өтөрдөөҕүтэ кимнээх эрэ ыйаабыттар быһыылааҕа.
Өтөх кырдал сиргэ буолан, ала чуо томтойон тахсыбыт саала, арҕаһа суоҕа. Кэрииттэн тэйиччи соҕус, тыа эҥээр, араастаан эриллэн-мускуллан үҥүү-өргөс кэриэтэ туруору үүммүт мутуктардаах, иччилээх чаллах тииттэр кэккэлэспиттэр этэ…
Бөдөҥ тииттэрдээх, лиҥкинэспит бэстэрдээх, эмиэ да хагдарыйан сап-саһархай буолбут сэбирдэхтээх хатыҥ булкаастаах хойуу тыа иһигэр киирбиппит. Кэннибитигэр хаалбыт өтөхпүт чугаһа. Кырдал, ити хаалбыт өтөхтөн дуга курдук иэҕиллэн баран, тыа үөһүгэр киирэн намтаатар-намтаан, ээр-сэмээр хотоол сиргэ кубулуйан ойуур сирин кытта тэҥнэһэн дэхсилэһэрэ.
Бэйэ-бэйэбитин батыаккалаһан, саппай уопсан иһэр кус очоҕоһунуу орҕочуйар ыллыкпыт тыа иһинэн баран, Аллараа Уолбут кыстык пиэрмэтигэр тиийэр суолугар холбоһуохтааҕа. Сарсыарда кэлэн истэхпитинэ Тороос: «Төннөрбүтүгэр бу ыллыгы батан кэлиэхпит…» – диэн этэн турар.
Уулаах отон угунан саба үүммүт кырыс суорҕаннаах кумах кырдалы саҥа ортолуу түһэн истэхпитинэ доҕорум Тороос, тарбаҕын төбөтүнэн тоҕонохпор анньан, сэмээр имнэммитэ… Мин, биир үөл тииккэ арбах уйа турарыгар хаххан төбөтө быган лэкэйэн олорорун одуулаһа иһэн, кыыһым имнэммитигэр эргийэ түспүтүм… Тороос сирэйэ-хараҕа дьэбирсийэ быһыытыйбыкка дылы, сүрдээх оттомноохтук мин диэки көрө-көрө, баһын биллэр-биллибэт хамсатан кыҥнах-кыҥнах гынан, хараҕынан тыа диэки ыйара… Мин ол диэки көртүм, арай – суп-суон бэстэр быыстарыгар туох эрэ тутуута ыаһыра лүҥкүрэн турара… Син тэйиччитэ… «Тугуй ити?..» диэх курдук санаан иһэн, урут дьонум Аллараа Уолбут кырдьаҕаһын туһунан кэпсээбиттэрин өйдүү охсон, эмискэ биирдэ «һык» гына түспүтүм… Ити – аата ааттаммат улуу ойуун араҥаһа эбит этэ…
Күһүҥҥү күн кыырпах да былыта суох сууйбут курдук ып-ыраас халлааҥҥа төһө да чэмэличчи тыган, күлэн-үөрэн мичилийдэр – ала чуо, араҥас турар сирэ, тоҕо эрэ, боруорсуйан хаалбыкка дылы буолан көстөрө… Араҥас тулатыгар үүммүт кырдьаҕас бэстэр хараара көҕөрбүт хойуу мутукчалаах төбөлөрүн хоҥкутан, ыар аһыыга ылларан соҥуорбуттуу, санньыйа нуоҕаһан тураллара. Бэстэр туора үүнэн уҥа-хаҥас сараадыйбыт суон төргүү лабааларын мэник тыал көөчүктэнэ оонньоон хамсатара, хайдах эрэ, үйэлэр тухары үүммүт ытык мастар биһигини көрөн: «…Кэлиҥ эрэ бэттэх… бэттэх… манна чугас…» – дииргэ дылы сарбаҥнаһар курдуктара…
…Тороос биһикки араҥас баар сирин ааһа көтөн тэйэ охсубуппут…
Мин араҥаһы көрөн куттамматаҕым. Хата төттөрүтүн, урут хаһан да харахтаабатах дьиктибин көрбүппүттэн, туох эрэ үтүөҕэ тиксибиттии, ис-испиттэн сүргэм көтөҕүллэн уратытык чэпчээн хаалбытым… Араҥастаммыт, ийэ мастара түөрт атахха ытаһаланан хараллыбыт дьон уҥуохтара бааллар диэччилэр да, мин оннукка түбэһэ илигим. Итинник ураты туомунан дьаһаллыбыт киһи уҥуоҕун бу аан бастаан көрүүм этэ. Төһө да ыраахтан буоллар син харахтаатаҕым. Ыкса тиийэн сирийэн сыныйыаҕы куттала бэрдэ, буолаары буолан аата ааттаммат улахан хомуһуннаах, сүдү ойуун араҥаһын.
Дьон кэпсииринэн ойууттар, удаҕаттар араҥастарыгар араас дьиктилэрэ барыта баар буолар үһү: «көтөрдөрө-сүүрэрдэрэ» (эмэгэттэрэ), тутта, илдьэ сылдьыбыт ураты маллара-саллара.
…Дьүөгэбиниин кырдал тэллэҕэр түһэн, тыа үөһүгэр син ыраахха диэри ыллык суол устун хаамсан баран биирдэ эрэ айах атан кэпсэппиппит…
Киһи – санаатынан ханна-ханна тиийбэтэҕэ баарай: кыыдааннаах кырыа кыһынтан – уот куйаас сайыҥҥа; көмүс күһүнтэн – сандал кэрэ сааскыга… Киһи биир олохтоох дииллэр да, мин санаабар дьиҥэ үс олоххо олорор. Ол үс олох бэйэлэрэ хаһан да хатыламмат уустук торумнаахтар. Үс олох: илэ сылдьар күнүскү олох, санаа олоҕо уонна түүл олоҕо…
Бэл кыһалҕалаах, кыһарҕаннаах ыар кэмнэргэр эн санааҕынан, эрэлгинэн үтүө олоххо олоруоххун сөп. Бэл ытыы олорон санаа нарын ситимигэр сыыйа-баайа сиэттэрэн, олоҕуҥ ордук дьоллоох кэмнэрин эргитэн, ол үтүөкэн кэмнэргэ өйгүнэн-санааҕынан бүүс-бүтүннүү талбаара устан киирэҥҥин, бэйэҥ да билбэккинэн ымайан олорор буолаҕын. Субу ытыы олорон сотору ымайан барбыккын туораттан көрөр туора харах «бу хайдах буолла» диэн иирбиккэ дуу, таарымталаммыкка дуу холуо этэ. Санаа ол курдук ураты уһуу, сүдү, сөҕүмэр күүстээх… Онтон, эмискэ, ол саныы олорбут санааҥ ситимэ быһа ыстанан илэ олоххор «эргилинниҥ» да – ымайбытыҥ ырдьайыыга кубулуйар… Муҥсор, кыһалҕа кытаанаҕын, эрэй эгэлгэтин эҥээргинэн тэлэн, эккинэн-хааҥҥынан эппэһийэ, эймэнэ кэһэ сылдьан саныыгын: «…Бэйи… биир эмит сылаас балаҕаннаах ыалга киирдэхпинэ, холдьоҕон-үүрэн таһаарбатахтарына, тото да аһаппатахтарын иһин, саатар муннукка-ханныкка чөрү-чөкөччү чөм түһэн сытан, санаабынан баҕас «сатала суох үтүө олоххо» олоруом ээ, мин даҕаны… били, бэҕэһээҥҥибин салгыы саныам… ону-ону, ол кэрэни, ол үчүгэйи… бэйи, киһилээх сиргэ тиийиэххэ, ыалы була охсуохха…» – диэн сүргэҥ кытта көтөҕүллэн сэргэхсийэргэ дылы гынаҕын… Барыта – санаа… санаа… санаа… Санаа – сөҕүмэр сүдү күүс: дьылҕаны уҥа-хаҥас салайар тэлибирэс тэһиин, олоҕу олорчу уларытар бойум буоһа. Сатала суох сыппах, сатаҕай санааттан – быстах дьылҕаланан былаҕайга былдьатыаххын сөп; киэлитэ суох кэрэ, кэскиллээх, улаҕалаах санааттан – хагдарыйа кэхтэн иһэн, илгэ ардах түспүт ача күөх отунуу, хамсыы-хамсыы тыҥыы тыллан, «тиллэн» кэлэҕин…
…Оттон түүл олоҕо – ылбат-биэрбэт ыккардынан саарбах олох. Ынырыгы, ыары түһүү сытан уһугуннаххына – дьиҥ олоҕум итинник буолбатах диэн сэргэхсийэ түһэҕин; кэрэни, үтүөнү түһүү сытан уһугуннаххына – илэ олоҕум хобдох да эбит диэн санаарҕаан санньыйаҕын… Эбэтэр төттөрү – сарсыарда, түүн кэрэни түһээн турдаххына санааҥ көнөр, «баҕар аны эмиэ итинник үтүө түүлү түһээйэмий» диэн оннук астык түүл хатыланарын долгуйа кэтэһэҕин, эгэ-дьэгэ буолаҕын, оттон – бэл үлүгүнэйиэххэр, ийэ-хара көлөһүнүҥ бүтүннүү сарт тахсан, кутуҥ көтө сыыһыар диэри куттанан ынырык түүлү түһээн баттата сыттаххына – ким эмит кэлэн, ханалытан ааттыы-ааттыы (баттата сытар киһини хаһан да анал аатын ааттаан ыҥырбаттар), илгиэлээн уһугуннардаҕына: биир курдук уһуктубуккуттан үөрэҕин, атын курдук сатала суох олоххор ханыы ыар түүлгүттэн санаалыын-оноолуун саппаҕыран, самнан төһө эмэ уһуннук хом түһэн хобдоҕура сылдьаҕын…
Мин – тохсунньу томороон, түптэлэс тымныытын үгэнэ – самаан сайыҥҥыга, көмүс күһүҥҥүгэ тиийэн «дьаарбайан» кэллэҕим дьэ бу… Бэл дьонум аах тугу кэпсэтэллэрин истибэккэ, таас дьүлэй курдук, өйдүүн-санаалыын, бэл эттиин-сиинниин кытта саныыр санаам эйгэтигэр бара сылдьыбыкка дылыбын… Дьон барыта мин курдуга дуу?.. Эбэтэр, ала чуо, мин эрэ бу курдук дьикти уратытык «көтөҕүллэн» көҥүл санаа муҥура биллибэт ураты эйгэтигэр көччүйэр дьоллооҕум дуу?.. Айылҕа барахсан айара сөҕүмэр дьикти. Хас биирдии киһи, хаһан да хатыламмат туспа улуу эйгэ, хаһан да хатыламмат ураты уһуу тыын… Эйиэхэ эрэ баар ийэ айылҕа барахсан бүччүмнээн бэрсибит дьиктитин – ким да, туох да, хаһан да, силигин ситэри ситэн сыныйан, анааран өйдөөбөт, билбэт…
…Дьиэ иһинээҕилэр кэм да бэдэр туһунан кэпсэтэ олороллор. Ханан эрэ ырааҕынан ханалыйан эргийэн баран, хат бэдэрдэригэр төннүбүттэр.
– Үүс бэргэһэ сылааһа дьикти ээ, хата уонна чэпчэкитин оҕото сыттаҕа, онно холоотоххо сиэгэн тириитинэн тигиллибит бэргэһэ – киһи төбөтүгэр баҕас баарын биллэрэр таҥас, – Настааччыйа үүс бэргэһэни хайгыыр, таас чааскыга куттубут, саҥа кээһиллэн барбыт чэйин минньигэстик сыпсырыйар.
– Бэдэриҥ бэргэһэтин дьэ уу иһэ-иһэ хайҕаатыҥ дии, ол эрээри сиэгэн бэргэһэ бөҕөтүнэн баҕас тэҥнээҕэ суох ини, – диир Баһылай.
– Бөҕөтүнэн бөҕө эрээри, эр дьоҥҥо эрэ сөптөөх. Тыаҕа көмнөххө кэтэн баран хайдах да сахсыйан тэбээбитиҥ иһин кыайан ыраастаммат, сылаас сиргэ, дьиэҕэ киирдиҥ да түүтүн төрдө илийэн хаалар, кэбирээн туллар, устунан соролуур. Чоргу, аһаҕас халлааҥҥа, улахан тымныыга эрэ киһи баһыгар уурунар таҥаһа…
– Чэ, ол эрэн, тииҥим нэк бэргэһэтин туохха да биэрбэппин, – диэн Баһылай көх-нэм буолар. Дьонум күлсэллэр.
– Оннук. Киһи бэйэтэ сөбүлээн таҥнар, кэтэр таҥастаах, – диир эбээ.
– Биһиги биир сайын, антах дойдубар, аҕабыныын Дьээкимдэ диэн сиргэ таба хомуйа сырыттахпытына ыттар хаамаайы үүһү маска таһаарбыттара, онно көртүм үүстэрэ диэн хайдаҕын… Олох дойдубар, хоту, төрүттэрим олорбут сирдэригэр үүс суох. Онтуҥ бөдөҥ мастаах-оттоох, тыалаах сиргэ эрэ баар, төрүүр-ууһуур харамай быһыылаах, – диир Настаа.
Баһылай кыынын оҥостон бүтэн баран, уһанан күөдэллээбит кыспатын чөкө сиппийэн оһох айаҕын анныгар мунньа-мунньа:
– Ээ, үүс сатана куобаҕы батыһа сылдьар. Табысхаан төрүөҕэ тахсыбыт сылыгар бэдэр да мэнээктиир. Урут, куобах отой эстэ сылдьыбыт кэмигэр үүс эмиэ сүтэн хаалбыта. Хата ол оннугар, хайа эрэ сиргэ, ыраах, табысхаан үөскээбит улууһугар «дэлэй үһү» диэн сураҕын истээччибит… Аны куобах мэнээҕэ буолан, ити оннооҕор дьиэ таһыттан хастыыны эмэ бултуу сырыттахтара.
– Үүс хас оҕолоох буоларый? – мин Баһылайтан ыйытабын.
– Икки, үс… Дэҥ, үтүө дьыл, түөрт буолар үһү.
– Дьыксаах Аллараа Уолбукка төрөөбүт үүстэри бултаабыта буолуо дуо?
– Ити эргин ханна эрэ олохтоох бэдэрдэргэ түбэһэ түстэ ини.
– Биир эмэ оҕото ордубута буолуо дуо, иккини эрэ өлөрбүт буоллаҕына?..
– Буолуо ээ, ол эрэн ийэ бэдэр аһыҥастарын нөҥүө сылыгар төрүөр диэри бэйэтин кытта бииргэ батыһыннара сылдьар айылгылаах. Чэ ол эрээри туох билиэй, ордуохтарын да сөп, – диир Баһылай уонна салгыы кэпсиир: – Бэдэр айылгытын билбэт, бултаабатах дьон мас үөһэ саһан олорон булдун үрдүгэр эмискэ ыстанан түһэн тутар дииллэр, дьиҥэ оннук буолбатах… Бэдэр куобахтаах дьыл наар куобаҕы эрэ сүрүн аһылык оҥостор: саһан сытан, эбэтэр хойуутук ыырдаммыт сиригэр сэмээр сыбдыйан үөмэ сылдьан, отой чугаһаан баран, эмискэ чыпчылҕан түгэнэ күлүмэх ойуунан биирдэ тутан, бохсуйан кээһэр. Мас үөһэ олорон булдугар ыстанар дииллэрэ букатын сымыйа. Мин да син бултаатаҕым, дьон да кэпсииринэн үүс мастан ыстанан тугу эмит туппут суолун-ииһин көрбүт булчуттары да бачча сааспар диэри истэ иликпин.
– Оттон үүс, суолун суоллаан, батан иһэр киһини, сыбар сиргэ аҕалан, эрийэ көтөн олугун бутуйан баран, маска тахсан олорон тоһуйар үһү дииллэрэ сымыйа үһү дуо? – диир Настааччыйа.
– Ээ, сымыйа доҕор! – Баһылай тута хоруйдуур.
Эбээ оһоҕун булкуйа туран:
– Баҕар маска да кэтэһэрэ буолуо ээ, түбэлтэтигэр, – диир.
– Истибэтэҕим, көрбөтөҕүм… – Баһылай син биир сөпсөспөт.
– Бэдэри тутар, бултаһар харамай баар дуо? – мин эбии токкоолоһобун.
– Бэдэр диэн көҥүл көччүйэр кыыл. Арай бөрө биирдэ эмит түбэһэ түстэҕинэ тардар, ону да дэҥ. Үүһүҥ маска ыттара сымсата сүрдээх, онон дэбигис ылларбат, аһаҕас сиргэ, киэҥ эбэ мууһугар сылдьан эҥин, киирэн биэрэн өлүөн сөп. Ити кыылыҥ күнүс үксүн утуйар, түүн бултуур адьынаттаах, киэһэ уонна сарсыардааҥҥы сырдык-хараҥа былдьаһыытыгар, борукка сыбыытыыр үгэстээх. Хараҥаҕа хараҕа уоттанар харамай диэн кини.
– Күнүс, суон мас мутугар тахсан, онно сытан утуйар дииллэрэ кырдьык дуо?
– Кырдьык… – Баһылай мин ыйыттаҕым аайытын ымпыктаан-чымпыктаан ыпсаран хардара олорор.
– Оччотугар, бэдэр өстөөҕө суох да эбит дии?
– Суох.
– Үүс кыр өстөөҕө – икки атахтаах, – диир эбэм. – Киһиттэн ордук кинини сонордуур харамай суох.
– Оннук, – Баһылай эдьиийин тылыгар сөбүлэһэ охсор. – Бэйэтэ да үөскээбит, ыырдаммыт сиригэр чааркааҥҥа үктэнимтиэ кыыл. Ийэ бэдэр иҥиннэ да оҕолоро тула чээччэйэн, онтон арахпаттар, ол сылдьан атын чааркааннарга аахтара иҥнээччилэр. Хата ол оннугар маҥнай оҕо бэдэр түбэстэҕинэ ийэлэрэ хаалбыт оҕотун батыһыннаран, чааркааҥҥа иҥнээччитин быраҕан, сир уларыйан дьаадьыйан, тэскилээн хаалааччы. Үүс бэйэтэ даҕаны саһыл, бөрө курдук олус сэрэх буолбатах, кырсаҕа дылы олугар үктэнимтиэ. Киһи, сылгы ороҕуттан куттаммакка бата сылдьар үгэстээх.
– Үүс суолун киһи тута арааран билэр дуу?
– Э-ии, кини киһи суола ала бэлиэ… Бөрө, саһыл киэнинии ньолбуһах буолбакка, ити-бу бытыгыраппыт төгүрүк суоллаах. Бэдэр – илин атаҕа биэс, кэлин атаҕа – түөрт «тарбахтаах». Чааркааҥҥа саҥа иҥнибит, сиппит-хоппут бэйэ бэдэр мөлтөх ыты чугаһатааччыта суох, тыҥыраҕын таһааран баран илин атаҕынан биир кэм далбаатана олорооччу… Күүһэ сүрдээх… Киин улуустарга үөскүүр: туртас уонна бүүчээн диэн добуочча улахан кыыллары таах тутан сиэн кээһэр, оннооҕор табаҕа кытта холонон көрөөччү, – диир Баһылай.
Эбээ буспут күөһүн, икки илиитигэр өрбөх үтүлүк кэтэн, көтөҕөн аҕалан остуолга уурар, тимир биилкэнэн үрүҥ чаанынан буруолаан бургучуйа сылдьар уларын, куртуйахтарын этин биир-биир ороон таһааран нэри-нэлэгэр мас кытахха хоторор.
Баһыычааннаах Биэрэ күөс хоторуллан эрэрин көрөн, кэлэн оннуларыгар олоруна оҕустулар. Баһыычаан олох маһа намыһах буолан тобуктуур. Үрдүк да олоппоско тобуктаан олорон аһыы үөрэнэн хаалбыт. Ынах этэрбэһин тилэҕэ хап-хара буола килэрийбитин Баһылай тымтык маһынан «топ-топ» гына охсон дьээбэлиир, кир-хох сыстыбытын кыһыйар. Кыра уол улар этэ сиэри үөрэн мичилийбит, кытахха хоторуллубут мас көтөрүн этэ бургучуйарын, муннун хамсатан сытырҕалыыр, бэркэ диэн астыммыттыы туттар. Сыыҥа субуруйаары гыммытын, дьоно санатыахтарын иннинэ, муннукка турар суунар кытахха «тыырк-таарк» сыыҥтыы охсон кэлэр, дьаалатынан таска тахсыбыт ырбаахытын эҥэлэйин ыстаанын иһигэр симтэр.
Биэрэ буспут моонньоҕон курдук хараҕын харата кыраһыын лаампатын сырдык уотугар кылапачыйа оонньоон убайын батыһа көрөр, «аһыыр кэмҥэ бу туох ааттаах буолан чоноһуйа көтөр оҕонуй» диэбиттии, дьураа курдук сыыйа тардыы кыракый хаастарын түрдэтэн оттомноох аҕайдык туттар. Мин ону көрөн сонньуйан күлэбин, үгэспинэн, оҕобун Биэрэни тэскэҕэр иэдэстэриттэн хардары-таары «сып» гына сыллаталыыбын. Кыыс мин таптыырбар кыһаллыбат, оттон атыттар сыллаары гыннахтарына ардыгар чинэрис гына-гына силбиэтэнэн турар киһи…
Настааччыйа улар миинин хомуоһунан баһан, тимир тэриэлкэлэргэ дьон ахсын үллэрэ кута туран, уостан испит бэдэр туһунан кэпсэтиини хат күөдьүтэр:
– Бэдэр сүрдээх чэнчис кыыл дииллэр дии, туппут табысхаанын дулҕа эбэтэр сылбах нөҥүө быраҕа сытан, сэмээр көмүллээн, оргууй кээрэтэн сиир үһү, – диир.
– Үүс дьэ кырдьык сүрдээх сэбэр харамай, – эбээ сөбүлэһэ охсор. – Кини бэйэлээх сиртэн-буортан тэйбиккэ дылы, уһуктаах кулгаахтарын хара нуоҕайдарын атын аҕайдык чэрэҥэлэтэн сэгэйэ көтөөччү, – тылын тамаҕыттан иһиттэххэ эмээхсин урут бэдэри көрбүт харамайа быһыылаах.
Огдооччуйа ырбаахы абырахтыы олорон, аһаан баран ситэрээри, самыы ууран тигэн испит өрбөҕөр иннэлээх сабын батары анньан, кыптыыйдыын оронугар чөкө ууран кээһэр.
Аа-дьуо, сыыйа-баайа ыксаабакка аһыы-аһыы, айахпыт хам буолбакка, сэһэммит-сэппэммит симэлийэн хаалбакка, күө-дьаа кэпсэтэ-ипсэтэ олоробут.
Мин, Аллараа Уолбукка сылдьыбыппын саныы сылдьар киһи, ити эргиннээҕи сир-уот, күөллэр тустарынан ыйыталаһабын. Аллараа Уолбуттан соҕуруу диэки биэрэстэ курдук бардахха Үөһээ Уолбут (Улахан Уолбут) диэн былыргыта улахан күөл, кэлин эмиэ уута түһэн киэҥ оттонор ходуһаламмыт сир баар үһү. Аны туран Улахан Уолбут булгунньахтаах диэн кэпсииллэр. Онтон салгыы чугас, отой көстөн турар сиргэ, Ыарҕалаах диэн, төһө да угутурдар эргиччи оттонор, уонча от турар күөлэ баарын туһунан ахталлар. Ыарҕалаах бөдөҥ, эмис собо баайдаах буолан, Аллараа уонна Үөһээ Уолбут отчуттара сайын онно илимнээн хараланаллар эбит. Быйыл Буолкап Ыстапаан биригээдэтэ кыстык пиэрмэтин дьиэтигэр түһүүлэнэн сытан оттообуттар.
Урут сайын, сырылас куйааска, үөн-көйүүр үгэнигэр, бырдах, оҥоойу оргуйа көймөстөр кэмигэр, холкуос табалара Аллараа Уолбут иччитэх хотонун иһигэр: түннүгүнэн киирээччи түннүгүнэн, аанынан киирээччи аанынан симиллэн сөбүлээн мусталлара, хорҕойоллоро үһү. Төһө да Ньычаҥдаҕа халтаама баарын иһин, быстан-ойдон хаамаайылыыллара, сир кэринэллэрэ ханна барыай.
Сэрии иннинэ Ньукулаччаан диэн ааттыыр оҕонньордоро икки эдэр уолу кытта Ньычаҥда эбэҕэ түптэ түптэлииллэрэ, тугуттары көрөллөрө-истэллэрэ, ааҕа, сыныйа, сыымайдыы сылдьаллара эбитэ.
Кэлин «атахсыт» уонна «саланар» ыарыылар өрө тураннар – таба букатын да эстэр турукка тиийбит. Сорох дьыл аны бөрө элбээн аймыыр. Кыһын өссө суолларынан көрөн, кэм бугуйан биэрэ сылдьыахха сөп, бөрөлөрү да бултаһар кэм дөбөҥ, оттон сайын сир харатыгар арҕам-тарҕам ыһыллан, ардыгар уччуйан, тэлэһийэн хаалар кэмнэригэр таба манааһына, көрүүтэ-истиитэ уустугурар. Сөптөөх сирдэргэ халтаама тутан уонна түптэлээһини кыайдахха эрэ биир сиргэ тоҕуорутаҕын…
Биһиги холкуоска улахан элбэх таба суох.
Маспыт көтөрүн минньигэс этин сыа-сым курдук тутан сии-сии, быдьыгырас хоргуннаах амтаннаах итии миини бурулаччы иһэ-иһэ, көх-нэм буолан арааһы бары кэпсэтэбит.
– Ити, Аллараа Уолбукка уйаланар мохсоҕоллор, Тороос кэпсииринэн, оҕолоругар бэл киһини отой чугаһаппат суостаах көтөрдөр үһү дии, – сойуо тумустаахтар тустарынан баҕар туох эмит саҥа, сонун кэпсээни истээйэмий диэн дьоммуттан ыйытабын.
Баһылай нэлэгэргэ куттубут итии миинин, уоһун сиэтимээри сэмээр, сэрэнэн сыпсырыйан иһэр.
– Һуох буоллаҕа, хаһан һугаһатыахтарай… Өссө ити Уолбут мохсоҕоллорун бадьыыстаан, уйаларын ыксатынан ааһан, хайдах буолаллар эбит диэн дьээбэлэнэн көрбүт да суох. Оҕолор бара-кэлэ көрөллөр-истэллэр быһыылаах… Биһиги Түҥ өрүскэ Мохсоҕоллоох бириистэнигэр таһаҕас куруустааһыныгар сылдьан көрөөччүбүт: онно мохсоҕоллор буор хайа санныгар, үрдүк сиргэ, уйаламмыт буолааччылар. Уолаттар дьээбэлэнэн көтөрдөр арбахтарыгар тахсаары тарбачыстахтарына отой ытыарааччылара суох, үөһэттэн сурулаан түһэ-түһэ сүр күүскэ тэбээччилэр. Туруору хайаҕа ыттан иһэр киһи сууллумаары нэһиилэ дьирээлэһэ сылдьан, маһынан эҥин далбаатанан, хантан көмүскэниэй…
– Ол тоҕо ытталларый, оччо айылаах тэптэрэ-тэптэрэ, абытай да?.. – диир Настааччыйа.
– Тэбэллэрэ күүһэ сүрдээх буолуо? – диибин мин.
– Дэгиэ тыҥырахтаахтар кэбирэх, тыын сиргин син билэллэр, хайаҕа хатаастан иһэр киһини наар төбөтүн, сирэйин бултаһааччылар. Онтуҥ кырдьык да сэрэхтээх, хантас гынар кэмҥэр харахха тэптэхтэринэ иэдээн. Уолаттар маҥнай аҕылларыгар эрэ ыттан көрө сатаан баран, нэмнэрин биэрэн уурайааччылар. Мохсоҕол уйатыгар тиийэр соруктара да суох буолааччы, мөккүһэ-мөккүһэ, өссө сакалааттаһа-сакалааттаһа, ким төһө ыраахха, үрдүккэ диэри ыттарыгар куоталаһааччылар. Ордук бэртэрэ – хайа ортотун эрэ дьоҕойон ааһа түһээччи.
– Ол туохха сакалааттаһааччыларый?
– Ээ көннөрү, кыраҕа, табахха эҥин…
– Табах туһугар тарбачыһыа суох киһибин, табан таптахтарына улаханнык хооруталлара буолуо?.. – диэн Баһылайтан ыйытабын.
Баһылай хардарыан иннинэ эбээ:
– Мохсоҕол тэппитэ аанньата суох ини, – диир.
– Куһаҕан буолуох курдук буолла да, сонно тута төттөрү түһээччилэр, ол эрээри биирдэ эмит лаппыччы соҕус тэптэрии да ханна барыай… Ити Ботуу Кириилэ сирэйин чэрин көрдүҥ ини? – Баһылай улар сиһин уҥуоҕун көмүллээн харахтарын симириктэтэ-симириктэтэ, кыҥначчы туттан олорон миигиттэн ыйытар.
– Көрөн.
– Ити мохсоҕол тэппит суола…
– Ээ, оччоҕо ити Кириилэ сирэйин чэрэ – мохсоҕол тыҥыраҕын суола дуо?
– Э-ээ… – диир Баһылай.
– Айака да, төһө да сакалааттаспыт иһин, ол биир эрийии табах туһугар биир бэйэм ыттыбаппа-ан! – Настаа чохоолугар миин куттарын быыһыгар саҥарар. – Ботуу иэдэһин этин быһа тэптэрбитэ саҥатыгар, ырдьайан түһэн, сүрэ бэрдэ, арыый да үөһэнэн эбитэ буоллар кылатарыттан матардаах этэ…
– Аньыы… – дии охсор эбээ.
– Мохсоҕол – алтан солуурчаҕы хомуру тэбэн кээһэр, – диир Баһылай.
– Ол хайдах?..
– Кириилэлээх, хайаҕа, төбөлөрүгэр алтан солуурчаҕы кэтэн баран ыттааччылар, дьэ ону кэлэн «лаа-ас!..» гына түһүөр диэри тэбээхтиир ээ. Ылан көрдөххө солуурчах хомуруйбут буолара…
– Тоҕо сүрэй… – мин чахчы саллабын.
Баһыычаан мас көтөрүн буутун уҥуоҕа төһө да силиитэ суоҕун биллэр, икки өттүнээҕи болчоҕун быһах өнчөҕүнэн үлтү охсон оборбохтоон көрөр. Мас көтөрө дабыдалын уҥуоҕа эрэ силиилэнэр уонна бүттэ, атын уҥуохтара барыта – көҥдөй көмүрүө. Уол аҥаар хараҕын симэн, уҥуох көҥдөйүн иһинэн оһох санныгар кэчигирэччи кэккэлэтиллибит куобах баһа «аттаах дьоннору» кыҥыыр: «Түҥ!..Түҥ!..» – диэн «өстөөхтөрүн» биир-биир ытыалыыр. Биэрэ остуолугар быардыы түһэ-түһэ убайын сирэйин өҥөйөр: «Һүү диэ!..» – диир. Ити, кыра кыыс эмис куобах силиитин сулугураччы үрэн баран киниэхэ биэрэллэрин иһин тыллаһар быһыыта. Кыыс убайыттан көҥдөй уҥуоҕу көрдөөн ылан, көрөн-истэн баран, чохоолугар уган миинин соппойон уоһа чорбоҥнуур.
Огдооччуйа кэпсэтиигэ соччо кыттыбат, саҥата-иҥэтэ суох…
Мин аһаан бүтэн баран, сабыллара чугаһаабыт оһох аанын күрүүкэ тордуоҕунан тутааҕыттан иилэн ылан арыйан, булкуйан иһэн – эһэкээн уйатын айаҕар, буруу курдук бурулуйа-бурулуйа, күл оргуйа оонньуурун көрдүм… Бэркэ дьиктиргээтим… Үүт-үкчү холорук куччуоҕунан-куччаан баран сылдьарын курдук…Сүр түргэнник эргийэ-эргийэ, биир кэм, тохтоло суох кулахачыйа-кулахачыйа күлү ытыйан ойуу оҥорон оҥхотор…
Барыны-бары билээччибит-көрөөччүбүт биһиэхэ эбэбит, онон сонно тута дьиктиргээтэхпинэ, мунаардахпына буолар үгэспинэн:
– Эбээ!.. Көрүүй, бу туох эргийэрий, наһаа дьикти… кэлэн көрүүй… – диэтим. Остуолга олорбут дьонум бары уот диэки хайыһа түстүлэр, ким хайа иннинэ Баһыычаан сүүрэн кэлэн тугу этэрбин өйдөөбөккө тула-мала көрүөлэннэ, онтон оһох айаҕар күл эриллэн уҥа-хаҥас сыыйылларын дьэ таба көрөн, дьиктиргээн кыҥнаҥнаата.
Настааччыйа олоппоһугар олорон ойоҕоһунан иҥнэх гынан, хаастарын түрдэһиннэрэ-түрдэһиннэрэ, оһох айаҕын одуулаат:
– Хайа оҕолоор, уоппут «оҕо кутун» оонньотор эбит дии, – диэтэ.
Эбээ эмээхсин кэлэн көрөн баран:
– Э-һээ, эһэкээммит барахсан эһинньэхтэтэн эрдэҕин, бу аата, тоом, «оҕо кута» оонньуур… – дии-дии, күлүүкэбин тутан баран даллайан турар киһини, миигин төбөбүн имэрийэр. – Соһуйдаҕыҥ-өмүрдэҕиҥ баҕас тоҕо сүрэй, урут көрөөччүҥ суох дуо, тоом?
– Һуох… – мин, кырдьык, урут эһэкээн итинник сүүгүнүү тыаһатан-ууһатан «оонньуурун» харахтаабатах хотуускабын.
Эбээ лэппиэскэ тооромоһугар арыы биһэн аҕалан, уоһун иһигэр тугу эрэ ботугураан баран, уотун аһатар.
– Биһиги дьиэҕэ өтөрүнэн оҕолонуохпут, арай Настаабыт эрэ ээ… – диэн Баһылай эгэ-дьэгэ буолар.
– Ээс!.. Суох… – дии охсор Настааччыйа. – Айыыһыт Хотун хайа эрэ ыалга оҕо бэлэхтээри гынта буолуо, ол сибикитэ ини…
– Ол туспа ыал туһа туспа, кинилэр бэйэлэрэ эмиэ эһэкээннээх, уоттаах-күөстээх дьон. Аал Уот иччитэ, Бырдьа Бытык Хатан Тэмиэрийэ – чопчу оҕо кэлиэхтээх балаҕанын иһигэр «оҕо кутун» оонньотор диэччилэр, – Баһылай хайа билэринэн билгэлиир, сатыырынан тойоннуур.
– Буолан эрдэҕэ… буолуо… – дии-дии Настааччыйа хараҕын кырыытынан уора-көстө Огдооччуйаны одуулаһар.
Огдооччуйа, таас дьүлэй киһилии, ким да саҥатыгар кыһаллыбат, умса түһэн хончоҕорго куттубут итии чэйин сыпсырыйар.
Биэрэ эбэтин кэннигэр туран, туолбут ый курдук бэлтэҕэр сирэйин быктаран, итииргээн, көлөһүннүрэн сүүһүгэр сыстыбыт баттаҕын эттээх кыракый тарбахтарынан кулгааҕар хаһыйа кыбытан көннөрө-көннөрө, оһох айаҕын күлэ эриллэ, куоҕаҥныы оонньуурун сүрдээҕин дьиктиргээн тонолуппакка одуулуур…
Сотору эһэкээн эргичиҥнэтэ оонньоппут «оҕотун кута» симэлийдэр симэлийэн, «хайа муҥун, көрүөххүтүн көрдүгүт, баарбын биллэрдим, сөп буолуо» диэбиттии, аргыый уостан, сүттэр-сүтэн хаалла…
Хас да киһи билэр кистэлэҥэ, соҕотох киһи кистэлэҥинээҕэр түргэнник биллэрэ, арыллара кырдьык. Огдооччуйа хат буолбута маҥнай утаа эрэ сир-буор аннынан сибигинэһиигэ сылдьыбыта, кэлин таска аһаҕастык кэпсэтиллэр сонуҥҥа кубулуйбута. Айдаҥ дэриэбинэтин бэйэтэ да аҕыйах ахсааннаах дьоно бары да баары баарынан, суоҕу суоҕунан сылдьар судургу дьон этилэр. Огдооччуйа төһө да сокуоннай эрдээх дьахтар эрээри, атын киһиттэн оһоҕостоммутун ким да сирэй-харах анньан хомуруйан, сиилээн-хоһулаан, сэмэлээн саҥарара иһиллибэтэҕэ. Биһиги дьиэ иһигэр Огдооччуйаҕа сыһыан син биир уруккутун курдуга… Хата, мин дьиктиргиэм иһин, били саҥата-иҥэтэ сөҥөн сылдьыбыт Огдооччуйа, «кистэлэҥэ» биллиэҕиттэн, санныттан сүүнэ сүгэһэр, ыар ындыы түспүтүнүү, сэргэхсийбит курдук дьүһүннэммитэ. Урут кэпсэтиигэ-ипсэтиигэ кыттыбат бэйэтэ кэм саҥарар-иҥэрэр буолбута, бэл дьээбэттэн сонньуйан күлэрэ. Ол эрээри сороҕор баара-суоҕа биллибэккэ нам баран, соруктаах үлэтин бүтэрдэр эрэ, кумуччу туттубутунан наар оронугар сытан тахсара, бэйэтэ-бэйэтигэр бүгэн тугу саныырын, санаа-оноо ханнык-ханнык тууйа тардан саппаҕырдар утахтарыгар ылларарын туох билиэ баарай. Кистээн, киһи көрбөтүгэр ытыыр быһыылааҕа, онтун биллэрбэтэ, арай кытарбыт харахтара, уратытык уларыйбыт дьүһүнэ эрэ санньыар санааҕа санньыччы ылларан сылдьарын туоһулууллара… Дьахтар киһи санаата ураты уустугун, эргитэр эйгэтин эгэлгэтэ эридьиэһин ким ситэри анааран, толору таайбыта баарай…
Огдооччуйа, Ылдьаатын кытта биэс сыл ыал буолан бииргэ олорбуттара да, оҕолоро суоҕа. Айыыһыт Хотун, тоҕо эрэ, оҕо кутун бэлэхтээбэтэх… Дьахтар оҕоҕо баҕарара кэмнээх буолуо дуо. Дэлэҕэ да Огдооччуйа, кытта төрөөбүттэриттэн кыраларын – Баһылайы, төрөппүт уолун курдук бэйэтин аннынан суруйтара-суруйтара, аҕаларын аатын кытта уларыттаран, «Баһылай Ылдьыыһынан» докумуоҥҥа бэлиэтэттэрэ-бэлиэтэттэрэ ииттиэ дуо. Огдооччуйа нэһилиэгин билэр да дьонугар, туора сиртэн кэлбит-барбыт билбэт да дьонугар: «…Бу – мин оҕом, Баһыычаан Баһылай…» – диэччи.
Уһуннук бииргэ олорон баран оҕоломмотох эдэр ыал, ардыгар оҕо иитиннэхтэринэ – оҕо үөскүүрэ үһү. Оннук ыаллары «күнүүһүт Айыыһыт Хотуннаах ыаллар» диэн ааттыыллар. Ол эрээри Огдооччуйа төһө да Айыыһыты албыннаан «бу мин оҕом» дии-дии Баһыычааныгар ымманыйбытын иһин, син биир «кыра киһи» үөскээбэтэх. Ону Огдооччуйа: «Айыыһытым, тоҕо эрэ, күнүүлээбэтэ…» – диэн кырдьык-хордьук санаарҕаан саҥарааччы. Отутун лаппа ааспыт, кэргэнин кытта төһө эмэ өр бииргэ олорбут дьахтар «аны баҕар, бу курдук сырыттахпына, ийэ буолар дьолтон отой да матыам» дии санаан, синигэр, харса суоҕар түһэн, эр киһилиин сылдьыстаҕа… Мин улаатан эрэр киһи сиэринэн, испэр, дьиэ иһинээҕи да, таһынааҕы да, киһи биир тылынан «бу курдук» диэн быһа этэн быһааран кэбиспэт уустук быһыытын-майгытын, бэйэм ычабынан араастаан ыатарабын…
Эбээ эмээхсин оҕолоро бары да – холку, наҕыл, үтүө майгылаахтарынан, кыра аайыттан тымтан барбат киэҥ көҕүстээхтэринэн ытыктаппыт дьон. Кими да батан ыгым, бардам быһыыланыахтарай. Аҕалара Кудугуй оҕонньор сытар ынаҕы туруорбат сытыары-сымнаҕас майгылаах киһи эбитэ үһү…
Биирдэ, маҥнай утаа, Улахан Баһылай кийиитэ Огдооччуйа хат буолтун истэ илигинэ: Настааччыйалаах эбээ уот иннигэр сэргэстэһэн иистэнэ олорон, баар сонуну кэпсииргэ сананан, син биир сотору биллэри, көстөрү тугун кистиэхтэрэй – Баһылайга Огдооччуйа ыарахан буолбутун, көнөтүнэн да буолбатар, ханалытын соҕус эргитэн эппиттэрэ. Мин эбэм аах ыксаларыгар талах олоппоско бүк түһэн ньилбэкпэр ынах быата хата олорбутум. Баһылай сонуну иһиттэҕинэ туох диир эбит диэн барыта кулгаах, харах иччитэ буолбутум…
Баһылай кулууп дьиэҕэ оҕуһунан саһаан тиэйэн киллэрэн баран, туохха эрэ тардыллан хойутаан кэлэн, субу аһаан бүтээт, үгэһинэн күннээҕи сылаатын таһааран, кыратык сыта түһэн сынньанаары, оронугар кэтэх тардыстан сытара. Муннун анныгар киҥинэйэн ис хоһооно суох тугу эрэ «ыы-ныы-ныы-ы… ыы-ныы-ныы-ы…» диэн ыллыыра…
Биһиги киһибит дьоно Огдооччуйа ыарахан буолбутун кэпсиир кэмнэригэр бэл киҥинэйэн ыллыырын тохтоппотоҕо, ол курдук «ыллыы» сыппыта, онтон сотору, тугу да истибэтэх киһилии, отой да тиэрэни: «Ойбон мууһа бөлүүн халыҥнык да тоҥмут…» – диэн дьиэ иһинээҕи кэпсэтиигэ төрүт туох да сыһыана суоҕу саҥарбыта… Настаа ииһин тигэн бүтэрэн, иннэтин сабын кыптыыйынан кырыйа-кырыйа, өс саҕа буолбуттуу саҥатын кэҥэтэн, аҕа кынныгар туһаайан:
– Огдооччуйабыт ыарахан буолбут, иһиттиҥ дуо? – диэбитэ.
Баһылай тыыллаҥнаан баран, сыҥааҕырдан дьааһыйан ылбыта уонна бэрт сэргэх куолаһынан:
– Бэрт буоллаҕа… этэҥҥэ сырыттахпытына кыра киһилэнииһибит… – дии-дии эриэ-дэхси илин тиистэрин кэчигирэтэн мичээрдээн мыттыйбыта. Бүттэҕэ ол…
Мин санаабар Баһылай Огдооччуйа хатын эрдэ билбит быһыылааҕа. Баҕар кимтэн эрэ тугу эмит сибикилээн истибитэ буолуо. Ити итинэн ааспыта, барыта буолуох буолуохтааҕын курдуга…
Биир өттүнэн санаан көрдөххө, тустаах киһиэхэ – Огдооччуйаҕа бу курдук олороро хайдах эрэ сатамньыта суоҕа. Кэргэнигэр, хотунугар, дьонугар буруйдаах, аньыылаах-харалаах курдук бэйэтин сананар быһыылааҕа. Уолларын кэргэнэ эрээри атын киһиттэн оһоҕостонон баран, биир дьиэ кэргэн иһигэр бөрөһөн олороро табыгаһа суохха дылыта.
Настааччыйа бадьатын кыһалҕатын өйдүүрэ, хайа кыалларынан, саҥаран-иҥэрэн санаатын алы гынан өйүү сатыыра. Эгэ эбээ кэлэн туох диэхтиэй. Огдооччуйаҕа мэлдьи, өрүү да кыыһын курдук сыһыаннаһара.
Кийиит отой урукку чөлүгэр түһэн сэргэхсийиэн, кинини биир санаа үүйэ-хаайа тутара, ааспакка-арахпакка аймыыра, ол – Ылдьаа эргилиннэҕинэ хайдах, туох диэҕэ биллибэтэ…
Огдооччуйа холкуос ыскылаатын сэбиэдиссэйэ Сэксэкэ Сэмэнтэн хат буолбута. Сэмэн ону ол диэбэккэ, биһиэхэ сөп-сөп киирэн тахсар, Баһылайдыын сэһэргэһэр. Арай Огдооччуйа, Сэмэн киирдэр эрэ, туох эрэ сылтах булан, ыалга тахсан хаалар.
Эбэм аах Сэмэҥҥэ сыһыаннара син биир бэрт, туох да буолбатаҕын курдук тутталлар. Дьиэбитигэр бэйэбит эрэ хааллахпытына эмээхсин: «…Ылдьаа кэллэҕинэ бэйэлэрэ быһаарсыахтара… хайалара даҕаны, таҥара көмөтүнэн, этэҥҥэ эрэ сырыттыннар…» – диирэ.
//-- * * * --//
Олунньу ортото саҥа муҥха сиэрэ-силигэ барыта оҥоһуллан бүтэн, ууга түһэрэ эрэ хаалла.
Үһүс Охонооһойоп күнэ ааспыта аҕыйах хонтун кэннэ холкуос дьоно түмсэн, Айдаҥтан балтараа көс кэриҥэ ыраах, Лүксүгүн диэн дьоһуннаах эбэҕэ муҥхалыы бардылар. Күөл – көс усталаах, биир оччо туоралаах үһү. Мин муҥхаҕа сылдьыспатым, биһиги дьиэттэн Баһылай барда.
Холкуос дьоно Лүксүгүҥҥэ хонон-өрөөн сытан муҥхалыыллар. Отчуттарга уонна балыксыттарга тутуллубут туруорбах балаҕан дьиэ баар.
Муҥхаһыттар уонча хонук устата эбэлэрин кыра-кыралаан элээннээн тардаллар. Элээн – муҥха айаннаабыт бастакы ойбоннорун, аҥаар кынатын, иккис түһэриилэригэр туһаналларын ааттыыллар. Оччоҕо үлэ судургутуйар, баҕадьы биир кынатыгар эрэ ойбон аллаһыллар. Сааскы туона муҥхатын ойбоно халыҥ, онон төһө кыалларынан үлэни судургутута сатыыллар. Ол эрэн өлгөм балыктаах, баай күөлгэ эрэ элээннииллэр. Балык кыайан кэлбэтэх буоллаҕына ити ньыманы туттубаттар.
Лүксүгүн – «Свердлов» холкуос эрэ дьоно муҥхалыыр эбэлэрэ. Балыга араас: бөдөҥ да соболоох, ыччат да быччыкыта, куллукута дэлэй. Ону суортууллар. Кыратыгар баҕас дьон хото тииһинэр. Ол холкуос бэрэссэдээтэлиттэн тутулуктаах, сорох нэһилиэккэ бөчөөҕү да быыс бычыгыраппаттар.
Соболорун тоҥоро-тоҥоро ат сыарҕатыгар эргэ кыл муҥха быстаҕастарын тэлгэтэн баран, онно кутан суулуу-суулуу, утары таһа тураллар, холкуос ыскылаатыгар мунньаллар. Баҕадьы балыгын бөдөҥүн сөп-сөп, ким төһө тыынньалааҕынан абаанса түҥэтэллэр, онтон атынын куоракка тиэйэн киллэрэллэр, холкуос туһатыгар сээкэйгэ мэнэйдэһэн эҥин араастаан эргитэн тутталлар.
Быралгы үс сыарҕалаах аты сэтиилэнэн, нэк буолбут үүс бэргэһэтин кулгаахтара көтөн барыахтыы эйэҥэлээн, атын аҕайдык хоноһутан, собо таһар. Кэллэ да биһиэхэ итии киллэрэн ааһар, ардыгар уһаан-тэнийэн, тардыллан Мундулуҥдатыгар барбакка хонон да хаалар. Кини киһи, дьиибэ-дьээбэ муҥутаан, сэһэнэ-сэппэнэ мэлдьи киэр-инньэ.
Быралгы кэлиҥҥи кэпсээниттэн мин ордук нэһилиэкпит кырдьаҕаһа Киспэ оҕонньор саҥа муҥха сиэрин-туомун силигин ситэри тутуһан арчылаабытын сэҥээрдим. Ньукулай кэпсииринэн, маҥнай утаа тиийбит күннэригэр Киспэ сонно тута муҥханы тэлгэһэҕэ түһэртэрэн баран, эбэлэрин туһаайыытынан, кынаттарын көннөртөрөн тэниччи тэлгэттэрбит. Хотоҕостуун, таастыганныын саҥа таҥыллыбыт баҕадьы сэбин-сэбиргэлин – киэҥ киэлилээх ийэ уонна икки кынаттар үөһэ үллэрэ уурдарбыт. Оҕонньор кынаттар икки ардыларыгар уот отуннарбыт уонна муҥха ийэтин диэки хайыһан туран, күөл иччитэ Күөх Боллох оҕонньору аатын ааттаан, киниэхэ тугу утары уунары этэн, көмүс хатырыктааҕыттан тосхойоругар көрдөһөн алҕаабыт. Киспэ оҕонньор эбэтин аһатарыгар анаан илдьэ кэлбит үрүҥ илгэтинэн, аараҕынан (ас дэлэйигэр сүөгэйинэн, саламаатынан, арыылаах суоратынан) айах туппут уонна сүөһү төбөтүн уурдарбыт (Өксөөн кэтэх ыал сүөһүтүн төбөтүн туохха эрэ мэнэйдэһэн ылан биэрбит). Ити кэнниттэн эмиэ үс төгүл аал уотугар үрүҥ аһыттан, ботугуруу-ботугуруу, илгэлээх ибир ардах кэриэтэ ыһыахтаан бэрсибит уонна сиэллээх хамыйаҕынан түөрэх бырахпыт… Түөрэҕэ ой олоҕу омуоллаан (туоһулаан) олордьу кэлэн түспүт. Түөрэх умса кэлэн түһэрэ – куһаҕан бит, билгэ туоһута эбитэ үһү.
Быралгы обургу тыла ууһа, Киспэ кырдьаҕас туомун эбии ситэрэн-хоторон, ардыгар, сорох-сорох өттүн баҕас, көтүппэт, бэйэтиттэн да эбэр быһыылааҕа, кэпсиирин киһи эрэ иһиттэр истэн олоруох курдуга…
Түөрэх быраҕыллыбытын кэнниттэн муҥхаларын үүт аннынан ибирдэтэ ыһыахтаабыттар, ити кэнниттэн бары үөрэ-көтө аһаабыттар. Эбэ иччитэ сиэр-туом оҥоһуллар кэмигэр түмсүбүт дьон сүргэлэрэ көтөҕүллэн сэгэччи сэргэхсийэн үөрбүттэрин-көппүттэрин көрдөҕүнэ сүрдээҕин астынан манньыйара үһү. Быралгы: «Эбэ Иччитэ Күөх Боллох син биир хара тыа иччитэ Баай Барыылаах Байанай оҕонньор курдук, бэрт кыраттан даҕаны аһара үөрүнньэҥ ээ…» – диир.
Дьон кэпсиирин иһиттэххэ, сир-сир аайы араас сиэр-туом тутуһуллар, бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаспат кэм туох эрэ уратылаахтар. Ол эрээри сүрүн соруктара мэлдьи биир – үтүөнү, кэрэни эрэ түстээһин. Сорох нэһилиэккэ, муҥханы түһэрэллэригэр арыылаах сүөһү хабаҕын баҕадьы ийэтигэр баайаллара эбитэ. Тахсыы чардааттан ийэ бүтүннүү таҕыстаҕына ол арыылаах хабаҕы ким сымса, күүстээх ылыахтаах үһү. Туһугар эмиэ да дьикти үгэс…
Мин испэр сиэр-туом толоруллуутун, тутуһуллуутун араастаан ыатаран, ырыҥалаан көрөбүн. Чэ баҕар ол алҕааһыныгар эҥинигэр эгэлгэтэ элбээтин даҕаны дии саныыбын, ордук дьиктиргиирим диэн, күөл иччитин сир-сир аайы араастаан, тус-туһунан ааттыыллара. Биир холкуоска: Эрилик Тойон, Чыкчылыын оҕонньордоох эмээхсин (өссө эбиитин эмээхсиннээх ээ), сорох холкуоска: Укулаан Тойон, Күөх Боллох, онтон да атыннык аат ааттаан ыҥыраллар, кэпсэтэллэр. Атын да иччилэри ааттааһын, ыҥырыы биир итинник.
Настааччыйа Быралгыттан: «Оҕонньор Эбэтиттэн туох диэн көрдөспүтэй, истибитиҥ дуо?..» – диэбитигэр, Быралгы ону эрэ күүтэн, кэтэһэн олорбут киһилии:
…Унаар-тунаар кытыллаах
Килиэ-мичээр эбэккэм,
Саҥа муҥха аҕалан,
Сараадыччы тэлгэтэн,
Сиэри-туому тутуһан
Ситэрээхтээн тураммын
Көрдөһөбүн эйигиттэн —
Дьэҥкир далбар эбэбиттэн:
Күлүмүрдэс күлүм уулаах
Күөх далайым иччитэ,
Дьэбэрэ – тэллэх,
Бырыы – сыттык,
Көҥүл – сүүрээн,
Туона баай тойон оҕонньор!
Кылыы ситим кыл муҥхабар,
Тарыйа тардар сонун тэрилбэр
Лаһый лаҕаан
Лоһугурас собоҕуттан,
Тэҥий тэһии
Чэркэ бычааххыттан
Төһө сатыыргынан,
Хайа көрөргүнэн
Уган, кутан кулу даа!..
– өссө да үгүһү, элбэҕи этэн-тыынан тыбыырыах киһини Настаа: «Ити барыта Киспэ оҕонньор эппитин үтүктэҕин дуу, сороҕо бэйэҕиттэн дуу?..» – диэн быһа түһэн ханнаран кэбиспитэ. Быралгы: «Ээ, онтон кэпсэл буолан баран, кыратык эмэтик киэргэтиитэ, сэһэн-сэппэн эрээри, ханнык эмэтик ханалытыыта суох туойуом баара дуо…» – диэн истэн олорооччулары барыбытын күллэрбитэ…
//-- * * * --//
Холкуос булчуттара бултаан бүтэн, хара тыаларыттан эргийдилэр. Маҥнай Буолкап Сэмэн уолунуун Сэмэҥкэйдиин бүтэн кэлтэрэ, онтон ини-бии Намыынап Миитэрэйдээх, кинилэр кэннилэриттэн, болдьоспут курдук, аны биһиги дьоммут киирдилэр.
Кыра Баһылайдаах бэркэ сылдьыбыттар. Кыраһалаах Маанчык үрүҥ балыгынан аһылыктанан отой да холбураабатахтар, күһүҥҥү туруктарыттан улаханнык уларыйбатахтар. Баһылай Хабырыылыныын ааспыт дьыллартан итэҕэһэ суох бултаабыттар, өссө быйыл муораттан кырса киирбит, «хамнаабыт» дьыла буолан, паастарыттан кэлиҥҥи сылларынааҕар элбэҕи хоҥнорбуттар. Үгэс курдук өрүс балыга баһаан, хас да туркуга лыгыччы тиэйэн, ыксары өтүүлээн аҕалбыттар. Биһиги эргин үөскүүр балыктар суохтар. Барыта: хатыыс, бил, быйыт курдук, улахан өрүс күндү көмүс хатырыктаахтара. Дьоммут кэлэннэр, сорох-сорохпут тураҥхаран испит бэйэбит, аспытынан дэлэйэ түстүбүт. Былыр-былыргыттан, өбүгэ саҕаттан тутуһуллан кэлбит үгэс быһыытынан, булчуттар киллэрбит кыылларын этин, балыктарын дьоммутун-сэргэбитин кытта, сөп-сөп, уос-тиис үллэһиннибит. Бэйэтэ да, булчут тыаттан киирбит ыалыгар киһи ааны саппат үлүгэрэ буолар. Ол бэйэтэ туспа, тылынан сатаан этиллибэт, туох эрэ дьикти кэрэ иэйиини, санааны көтөҕөр, көнньүөрдэр, кынаттыыр ураты туругу саҕара аһара астык. Аҥаардас сэһэн-сэппэн да истэр үчүгэйэ сүрдээх, киһи эрэ сэргэхсийэр…
Кыра Баһылай хас да күн оҥостон олорон түүлээҕин таҥастаата. Дьабадьы Хабырыыл Мундулуҥдатыгар ааспыта…
Булчуттар дьиэ таһыгар чээҥкээйилээн ыыппыт табаларын тутаттаан, Айдаҥтан үс көс курдук ыраах Ньычаҥда эбэҕэ илдьэн, күһүн ылбыт көлүүрдэрин – табаһыкка, Ньукулаччаан оҕонньорго «төбө ааҕан» туттаран кэллилэр. Өскөтүн таба оһолго, эбэтэр ыарыы буулаан да өллөҕүнэ хайаан да аах суруйаллар. Ыраах, чиэски сиргэ охтубут таба муоһун, туйаҕын аҕалан туоһу гыналлар.
Дьиэ таһынааҕы биирдиилээн булчут булдун Айдаҥҥа ларыак атыыһытыгар сээкэй кыраҕа мэнэйдэһэр эбит буоллаҕына, улахан булчуттар түүлээхтэрин – Балаҕаччыттан түүлээх тутааччы, бусунаах кэлэн тутар…
Лүксүгүн муҥхаһыттара уонча хонук устата эбэлэрин тардан, сааскы талбаарбыт балыгы мэнээк сиэтилэр. Түмүккэ аны дьиэ таһыгар биирдиилээн дьоҕус күөллэри тартылар…
Бөрөлөр били эрдэ быгыалаһа сылдьан баран, кэлин биһиги эргин бааллара-суохтара биллибэккэ, иҥэ-дьаҥа суох бүкпүттэрэ баара, биир түүн эмискэ, соһуччу, олорор күөлбүтүгэр, Арыылаах уҥуор киирэн Сиэллээх Уолун үөрүттэн биэлээх кулуну туттулар, биир тыйы улаханнык бааһырдыбыттарын, кыайан өрүттүө суох диэн, салҕаатылар. Бөрөлөр тардыбыт сылгыларын аах оҥорон баран, этин холкуос дьонугар, көлөһүн күнүн суотугар абаанса түҥэттилэр. Ол биллэн турар барыта Өксөөн өҥөтө, атын холкуоска хайдах дьаһаныахтарын билбит суох. Быйыл хаһыытыгар үчүгэй дьыл буолан, сылгылар куҥнаахтар. «Куһаҕан үчүгэйдээх» диэбиккэ дылы, хара астарынан хачаллыбыт ыаллар, хата, миин истилэр.
Сиртэн киирбит булчуттар сылгылары тардыбыт бөрөлөрү бултастылар.
Маҥнай Одуҥда күөлүттэн Намыынап Миитэрэй (Ньохо) ийэ бөрөнү олугар үктэтэн ылла. Миитэрэй түүлээҕин туттараат, Ньычаҥдаҕа, табаһыттарга баран турар.
Калинин аатынан холкуос табаһыттарын кытта, биһиги холкуос эстэ сыспыт табатын чөлүгэр түһэриигэ улахан үлэ барыахтааҕын туһунан кэпсэтэллэр. Хайа эрэ нэһилиэктэн төһө эрэ таба кэлиэхтээх үһү дэһэллэр…
Миитэрэй чааркааҥҥа илин атаҕыттан ылларбыт тыыннаах олорор бөрөнү өлөрөн, сыарҕалаах атынан дьиэтигэр аҕалбыт. Тыа аарыма адьырҕатын көрөөрү Намыынаптарга оҕолуун-бөдөҥнүүн уһун күнү быһа сыбыытастылар.
Оппун тиэйэн кэлэн сүөкээн, оҕуспун булгутан, аһатан баран, Баһыычаанныын Миитэрэйдээххэ таҕыстыбыт. Баһыычаан Чомпойдордуун бөрөнү хаста да көрбүт эрээри, аҕыл оҕо, миигинниин эмиэ тахсыста.
Дьиэҕэ киирбиппит Миитэрэй бөрөтүн сүлэн эрэр эбит. Ыксатыгар Сахаарка уол чохчойон олорон, ириэнэх бөрө араастаан уҥа-хаҥас адаарыппыт атахтарын тутуһан-хабыһан, илии-атах буолан көмөлөһөр, сирэйэ-хараҕа туран сэргэхсийбитэ сүрдээх.
Сирэй оһох иннигэр Чөөдүү Миитэрэй дүлүҥ олоппоско чөкөйөн табах тардан унаарытар. Дьиэлээх киһи кэргэнэ Мотуруун уҥа остуол үөһэ, тимир кытахха, хаһаас бурдугунан лэппиэскэлээри, хатыҥ хамыйаҕынан, чиэстэ охсон либиргэтэр. Кыра кыыс Кэтириин Балаҕаччыга оскуолаҕа. Ыаллар улахан кыыстара Татыйаана (Татый) өссө сэрии иннинэ, 1939 сылга, Ааллаах Үүҥҥэ үлэҕэ барбытынан үһү. Дьүөгэм Хаһырыа суох, босхоҥ кыыс Настаа, ийэтин ыксатыгар оронугар олорон, табысхаан тириитинэн бэргэһэ тигэр. Настаа төһө да хаампат буоллар си-дьүгээр олорбот, арааһы бары иистэнэр, имии кытта имитэр, иис өттүгэр баҕас барыны-бары дьарыгырар. Ыалдьыт, хоноһо сылдьарын олус сөбүлүүр, тастан киирээччигэ үөрүнньэҥ ахан киһи диэн кини. Биһигини көрөөт:
– Оо, Аана киирдэ!.. – диэн үгэһинэн саҥа аллайа түстэ. Баһыычааны баарыын үйэттэн көрөн аахайбат да быһыылаах.
Настаа – сүүрбэтигэр сылдьар кыыс. Бииригэр диэри чэгиэн кыыс эбитэ үһү. Сыҥаһалаан баран саҥа хаамыах курдук буолан иһэн улаханнык ыалдьыбыт, устунан өрүттүбэккэ икки атаҕын сүһүөхтэрин сиэтэн босхоҥноон хаалбыт.
– Хайа, хайыы-сахха оккутун тиэйэн кэлэ оҕустугут дуу? – Мотуруун таҕааннаах хобордооҕун сирэй оһоҕун кыһыл чоҕор уура-уура ыйытар.
– Ы-һыы, субу билигин кэлбиппит…
– Аана булт көрө киирдэ быһыылаах, – Сахаарка өндөс гынан, чохчойон олорбутугар көһүйбүт атахтарын имитэн хамсаммахтаан ыла-ыла, миигин көрбөккө эрэ туран саҥарар.
Мин булду сүлэн мадьыктаһар дьон ыксатыгар кэлэн, хара тыа аарыма адьырҕатын үчүгэйдик сыныйан одууластым.
– Тыһы, ийэ анаҕастаах… – Миитэрэй бөрөтүн илин аҥаар тыһын сүлбүт, аны биирдэһин хайа анньан дьурулатан иһэн тохтоон, удьурҕай уктаах, саха ууһа охсубут быһыччатын биитин эрбэҕинэн бигээн баттыалаан көрө-көрө, миэхэ туһаайан саҥарар.
Сахаарка тутан турбут бөрөтүн кэлин атахтарын ыытан баран, Миитэрэй атаҕын анныгар ньолбойо сытар адьырҕа төбөтүн өндөс гыннаран айаҕын атытан көрдөрөр:
– Бу, көрүүй, аҥаар аһыыта суох дии…
Кырдьык да, тыһы бөрө уҥа аһыыта суох эбит, ордон хаалбыт төрдө эрэ хараара саһарымтыйан көстөр. Атын да уоһа-тииһэ бүтээхтээбит, балталара эмиэ мүлтүйүөхтэригэр диэри дэлби элэйбиттэр, арааһата букатын кырдьаҕас кыыл быһыылаах.
– Сааһын моҥоохтообут сордоох, – Сахаарка мин санаабын таба таайбыттыы саҥарар.
– Кырдьаҕас «киһи»… – диир Миитэрэй.
– Ийэ бөрө дьиҥинэн сэрэҕэ сүрдээх буолуохтаах этэ да, ону бу сордооҕуҥ баара түөһэйэн, аах-маах буолан, өйө бааллан чааркааны үктээтэ ини, – диир Сахаарка.
Уота олус төлөннөөҕүн иһин таҕааннаах лэппиэскэтин кытыы диэки сыҕарыта-сыҕарыта Мотуруун:
– Кэбис, нөйөн!.. Улахан булду убахтыы туран мээнэ итинник тыллаһыма, – диир.
Миитэрэй, уол саҥатыттан сонньуйан баран, устунан тыаһа суох күлэн бөгдьөҕөр санна титирэстиир, ол аайы даба ырбаахытын тырыттыбыт бүүрүгэ ойуун кыаһаанын курдук эйэҥэлиир.
Чөөдүү алын уоһун энньэтэн, табаҕын буруотун өрө үрэн кэбиһэ-кэбиһэ:
– Аныгы ыччаттар тыллара-өстөрө диэн, киһи аахсыбат дьоно, – диир.
Чөөдүү саҥатын истэн, Намыынап өссө эбии ыгыста-ыгыста күлэр. Арааһата мин киириэм иннинэ эмиэ бэрт дьээбэлээҕи, көрүдьүөһү кэпсэтэ олорбуттар быһыылаах…
Миитэрэй, булду сүлэ үөрүйэх киһи, кыылын тириитин ахтатынан хайыталаан, сып-сап түргэнник туттан, арбаҕаһын хастыы тардан кээстэ.
Мин Настаа ыксатыгар олорон, эмиэ да кыыс иистэнэрин, эмиэ да бөрө сүлүллэрин көрөбүн.
Миитэрэй дьиэ эркинигэр өйөнөн турбут бэрт улахан тиит киэби ылан кыылын тириитин тиирэр, тэниччи тардан тоһоҕолуур; тыһын, хатарыгар мырчыстыбатын, түүрэ тарпатын диэн, очоҕос үчэһэтинии мас тырыыҥкалыы кыһан тэптэрэн туттартыыр, быар маһын өрөҕөтүнэн усталыы анньар уонна киэптээх тириитин сэбэргэнэҕэ эндирдии кыбытан хатара уурар, онтон төттөрү дүлүҥ олоппоһугар сүөдэйэн, кыылын иһин хайыта олорон:
– Хата мантыкайыҥ, уоһа-тииһэ бараммытын көрүмэҥ, дьоҕойон да буоллар, өссө, сыа дуомнаах эбит, – диэн ойоҕор Мотурууҥҥа чохоол аҕалтаран бөрө очоҕоһун сыатын кыра-кыралаан кымаахтаан ыла-ыла мунньар. – Эбэҥ эмээхсин үлэҕэ, маны таһааран биэрээр, – Намыынап миэхэ туһаайан саҥарар.
Эбээ бөрө очоҕоһун сыатын эмкэ туттарын билэр буоламмын тугу да ыйыта барбатым. Баһыычаан бөрө ис буотараҕын дьиктиргээн, бэркэ сэҥээрэн кыҥастаһар…
Сылгылары тардыбыт үөр бөрөлөр ортолоругар туох да сүрдээх улахан, туома убаһа саҕа, бөртөлөөх тыстаах, кылыс атыыр бөрө баара – Кыра Баһылай чааркааныгар үктээтэ. Аарыма адьырҕаны көрөөрү дьон аны биһиги ааммытын саппатылар.
Үһүс, эмиэ атыыр бөрөнү Буолкап Сэмэн бултаата. Сэмэн кэнниттэн Намыынап Миитэрэй өссө биир оҕо, тыһы адьырҕаны дьууктаата.
Дьыксаах Апанааска биир бөрө иҥнибитэ чааркаанын күөлүн хампы ыстаан баран, баран хаалбыт. Сураҕын иһиттэххэ Апанаас саһыл чааркаанын ииппит, бөрө ону киһилээбэтэх, сонно иҥнибит сиригэр ыспыт.
Дьыксаах чааркааныттан бөрө төлө туттараатын, ардай аһыылаахтар эмискэ сүтэн хааллылар…
Ордубут бөрөлөр аны ыаллыы сытар «Жданов» холкуос сиригэр тиийбиттэр диэн буолла. Ханна да булчут дьон бааллар – сотору, икки бөрөнү хайыы-сахха бохсуппуттар үһү диэн сураҕы иһиттибит. Чааркааҥҥа иҥнибит биир адьырҕа, кулукутун төлөрүтэн барбыт, онтулара хайа эрэ сиргэ тиийэн атаҕын кэрбэнэн сиэн баран, сылгы хаһыытынан чээччэнэн сылдьа түһээт, эмискэ, ууга тааһы бырахпыттыы, таһы-быһа сүтэн хаалбыт. Саатар болдьообут курдук бөрө чааркаанныын куотар кэмигэр халлаан былытыран хаардаан, күүстээх ытылҕан тыал түһэн, суолун тибэн сүтэрэн кэбиспиттэр. Бөрө Дьалкылдьыма Эбэҕэ киирэн сылгы хаһыытын батан барбытын айыыта эбитэ үһү, халлааннаан да көппүтэ, сирдээн да тимирбитэ биллибэтэх…
Биһиги сылгыһыттарбыт «Жданов» холкуоска баран кэллилэр: Дьаҕыллаах диэн Айдаҥ атыыра уонча биэлээҕиттэн хас да биэни ыаллыы холкуос хайа эрэ атыыра «быһа анньан» бэйэтин үөрүгэр холбообутун арааран, үүрэн аҕалбыттар.
Дьаҕыллаах биэлэрин үөрүгэр холбообуттарын кэннэ, урут хаһан аһаабыт күөлүгэр, туспа холкуос сиригэр төннүбэккэ, үөрүн батыһыннаран Одуҥдаҕа киллэрбит. Күн бэҕэһээ от тиэйэн Одуҥдаттан кэлэн истэхпинэ, атыыр – Одуҥда икки, Арыылаах икки ыккардыларыгар от үрэххэ, киэҥ, боруулаах баҕарах баарыгар, иннибэр, субу аҕай эрэ биэлэрин аҕалан ыраас хомурах хаары саҥа хаһан тибилийэн, түөрэтэ ботуу курдук борууну кирдиргэтэн аһаан тунайдаан эрэллэрэ.
Дьаҕыллаах – түөрдүгэр сылдьар эдэр сылгы, испэр «кыайан эт тута да илик аата баһаан биэлээх эбит ээ…» дии санаан аһарбытым, атыыр уон ордуга биир биэлээҕэ. Сур атыыр саннын икки өттүнэн, холун үрдүнэн аллараа быдьыгыраан түспүт хара өҥнөөх дьаҕыллааҕа. Ол иһин Дьаҕыллаах атыыра диэн ааттаммыт. Тиҥэһэтигэр сылдьар эдэр сылгы ыаллыы холкуос атыырыгар хас да биэтин былдьатан, охсуһан, хаан таһаарсыбыт сиригэр саллан төттөрү барбатах. Биэлэрин былдьатыан иннинэ, олус тэлэһийээри гынтын, сылгыһыттар хаста да үүрэн аҕалан бугуйбуттарыгар, иннинэн буолбакка, төттөрү куота сылдьыбыта, онтон бэркэ бэрт түбэстэҕэ, туспа холкуос атыырын кытта тунайдаһыаҕыттан, кини да буоллар, анараа эҥээр дугуйданарын тохтоппут. Уруккута эбитэ буоллар сол түүн төттөрү түһүөхтээх этэ.
Дьыксаах Апанаас атыыр аҕала бара сылдьан, «Жданов» холкуос бөрө ылбыт дьонун көрсүбүт. Онно ыйыталаһан билбитэ, булчуттар өлөртөөбүт бөрөлөрүгэр чааркааҥҥа үктүү сылдьыбыт адьырҕа суоҕа үһү, онон ордон барбыт, атаҕын быспыт соҕотох бөрө – Дьыксаах чааркаанын ыһан барбыт адьырҕа буолуон сөп. Апанаас уол биһиэхэ киирэ сылдьан: «…Анаан өлөр ыйааҕа суох эбит… кэмэ кэлэ илигэ буолуо…» – диэн эрэрэ.
Ырааҕынан да, чугаһынан да, туспа, туора нэһилиэктэргэ быйыл биирдиилээн эмит бөрөнү бултаатылар, ол эрээри биһиги эҥээр икки холкуос курдук үөрү үөрүнэн эһэ бултаабыттара иһиллибэт, ол барбыт биир кыылы аахсыбатахха. Бөрө аҥаар атаҕа суох, муҥур да буолтун иһин, сылгыга, табаҕа син биир сэрэхтээх. «Свердлов» холкуос чулуу булчуттарын туһунан ыстатыйаны «Холкуос Суола» хаһыакка кытта таһаардылар.
Улахан Баһылай бөрөлөрү дьаныһан туран бултаһыы буолбутугар, бэйэтэ этэринии: «Көҕөн көттөҕүнэ көппөх оргуйар, мин эмиэ, бэйи, дьону үтүктэн сэп атыттахпына ама ким сиилээбит үһү…» – диэн оонньуу-күлүү аҥаардаахтык тыллаһа-тыллаһа, Кыдыбылга, сур адьырҕалар сундулуһан ааспыт сирдэригэр, арыы-арыы хойуу бөлкөй ньыыраайы талахтаах сылгы хаһыытын быыһыгар икки бөрө чааркаанын ииппитэ… Хаста да баран тэйиччиттэн көрүтэлээн көрбүтэ да, туох да кэлэ сылдьыбатах этэ…
Булчуттар анаҕастаахтары ылаттаабыттарын кэннэ Баһылай: «Бүгүн, сарсын эһэттиэм, аны кэлэн туох кэлиэй…» – диэтэр да, күннээҕи үлэҕэ-түбүккэ үтүрүйтэрэн, сырыттар сылдьан, уһатан-тэнитэн кэбиспитэ…
Киспэ оҕонньор Кыдыбыл үрэҕэр, хаар бугул тэбэн, бэлиэлээххэ талах чааркаан туруортуур. Баһылай бөрөҕө икки бууттаах чааркаан ииппитигэр: «Улахан булду тэһииркэтиэм…» – диэн күн аайы сыбыытыырын тохтоппута, онтон кэлин эмиэ хат иитэлээбитэ. Хас да хонуктааҕыта оҕонньор биһиэхэ киирэ сылдьан: «Хайа Баһылай, сэптэргин эспитиҥ дуо?» – диэн ыйыталаспыта. «Чааркааҥҥар «атын бөрөнү» иҥиннэрэҥҥин тэмтэргэн буолаарай…» – диэн биһиги киһибитин хаадьылаан, сэҥийэтин абына-табына маҥан бытыга сэпсэҥэлээн эрэрэ. Киспэ Борокуоппай төһө да сааһырдар бэрт тэтиэнэх, ыһыы оҕонньор, букатын тэптиргэ курдук: туут хайыһарын кэтэн баран дыгыйа көттөҕүнэ, билбэт киһи «бу хайа уол оҕото чолоһуйан иһэр» диэх айылаах…
Улахан Баһылай күн ортотун кэннэ, отун ыйаан кэлэн баран, Кыдыбыл үрэҕинээҕи чааркаанын эһэ барда…
Күн барахсан биллэ уһаан эрэр. Саас кэлэн иһэрэ хайыы-сахха биллэр буолбут, киэһэ арҕаа саҕах кэтэҕэр кытара кыыһан эрэр күн уота уратытык сэргэхситэр тэтэркэй өҥүнэн хараҕы саатата оонньуур. Баччаҕа салгын кытта, сүүйэн ылбыттыы, эмискэ ырааһырбыкка, дьэҥкирбиккэ дылы буола түһэр. Кыһыҥҥы түптэлэс туманнаах бытырҕан саҕанааҕы киһи тумнастар, чачайар көһүүн салгына аны сүтэн турар…
Сааскы сайа охсор чэлгиэн тыал, хас да хонукка хара тыа иһинэн-таһынан сиксийэ, сирилийэ, ытыйа оонньоон, ойуур уһун кыс устата көп саҕынньах гынан бүрүнэ саптан турбут хойуу көмнөх хаарын хастыы тардыбыт… Дьоҕойон холлоҕос хаара эрэ онно-манна ордон хаалбыта кылбаһан көстөллөр. Эбээ этэринэн аны сотору ону суйдуур «холлоҕос көтүтэр» күүстээх тыал түһүөхтээх үһү.
Сүөһүлэр кыһыҥҥы сирилии сиксиллэр тымныыга кутуруктарын өрө хорото-хорото тиэтэйэн ахан ойбонноругар сүүрэн таһынньахтаналларын тохтотон, билигин, улахан сах буолбуттуу, аа-дьуо даадаҥнаһаллар. Уулаан тахсан иһэн өссө, сыарҕаттан от сыыллыбытын итигэстээн сиэн, бугуһуйан, бэйэ-бэйэлэрин кытта харсан харсаахтаһан тардыллан, ардыгар уһаан-тэнийэн хаалаллар. Үүрээччилээх эрэ сырыттахтарына биирдэ судургутук кэлэллэр-бараллар. Бэл кырдьаҕас ынахтар сааскы чэбдик салгынтан тэбиэһирэн туора хааман ыал далыгар киирэн, кыбыы сүрдьүгэһин талкыйан, ол аймалҕана, сылгылааһына.
Били кыһын иссэн киэҥ айдааны, маргыары таһааран ыаллары утуппатах Күртэ Хабырыыллаах тыһы ыттара Кыыстара бу өтөрдөөҥҥө диэри иһин соһо сылдьан баран, төрүүрэ чугаһаан дьиэҕэ хаалынна быһыылаах – көстүбэт буолла… Баһыычааннаах ыт оҕотун көрөөрү сарсыарда аайы торҕо көтүүнэн Хабырыыллаахха ойоллор. Лэгэй убайдарын кэнниттэн саппай уопсан сүүрэн кыаһалыктанар, ол иһэн кыаммат муҥнаах, өрүү сөллөр этэрбэһин быатыттан иҥнэн, сирэйинэн хаары хоруйар эҥинниир, куота барбыт убайдарыгар абаккаран ытыыр хайыыр. Ону көрөн Биэрэ кыыс кэлэн уоскутар, тиэрэ таһылла баран тэбиэлэнэ сытар уолу ынчыктыы-ынчыктыы хонноҕун анныттан ылан дьороччу туруорар, туура ыстанан киэр эһиллибит чомпой бэргэһэтин ылан кэтэрдэр, онтута сороҕор таҥнары буолар. Биирдэспит да бу сыыһа диэн көннөрө барбат, ол курдук уһун күнү быһа бэргэһэтин тиэрэ кэппитинэн сылдьар…
Оҕолор Кыыстара төрүүрүн кэтэһэн, эҥкээрэн, сээбэҥнээн ыаллар тэлгэһэлэрин таһыгар тэпсэҥэлэһэллэр, Хабырыыл балаҕаныттан соччо ырааппакка оонньууллар…
Куораттан хаста да боломуочунайдар тахсан мунньахтыы сырыттылар.
Сүөһүлэр туруктара үчүгэй. Быркылаахха хайыы-сахха хас да ынах төрөөтө; Маҥан Халдьаайыга турбут туҥуйдартан биир туҥуй тыһы тарбыйаҕы бэрт кылбардык төрөөн үөртэ. Мантан саас сүөһүлэр ньирэйдэнэн истэхтэрин аайытын холкуос үлэтэ-хамнаһа эбии элбиир. Дьахталлар дьиэлэригэр сылдьар ыалдьыт, хонор хоноһо эрэ кэриэтэ көстө түһэн барыахтара.
Биһиги Муоһа Суохпут синньээбитэ уонча хонно.
Сарсыарда хотоҥҥо тахса сырыттахпына эмээхсин эдэр ынаҕын иһин баттыалаан көрөн баран: «Бүөрдээбитиҥ ыраатта ээ, чугаһаппыт курдук эрээригин тоҕо синньээн испэккин…» – диэн киһилии кэпсэтэн эрэрэ. Кучур хойукку, уҥуоҕунан дагдайан улахан буолан бэйэтэ да иһин биллэрбэт, онно эбии кыайан синньээбэккэ сылдьан, уоран төрөөн кээһэр үгэстээх. Эмээхсин этэринэн: ынах буоһатыллыаҕыттан тоҕус ый, тоҕус хонук буолан баран төрүүр үһү.
Муоһа Суох үүтэ букатын тардан турар. Туҥуй ханнык эмэтик чэй үүтүн ыатар. Кучур билигин да кэм үүттээх. Кыра ынахпытын былырыын оҕолонуон иннинэ Туҥуй диэн ааттыы сылдьыбыппытынан ити аата иҥэн хаала сыспыта. Тарбыйахтаммыт ынаҕы төрүүрүгэр моһуогуруо диэн туҥуйунан ыҥырар, ааттыыр аны табыгаһа суоҕун иһин – Чылахаччыйа диэн иккистээн сүрэхтээбиппит.
Мин эбэбин кытта сарсыарда аайы хотоҥҥо тахсыһабын. Ынах ыаһына тохтоон, үлэм диэн саах күрдьүүтэ, балбаахтааһына… Киэһэ эрдэ хаптайар буоламмын, сарсыарда эбээ кыраһыын лаампатын уматаары хачыгырайда да, уһуктан кэлээт, сонно турабын. Хотоҥҥо, ыһыырынньык тордоҕор муннум, дьабадьым түөрэтэ хара ньоҕой буолан, дьиэбэр киирдэхпинэ Настаалаах Огдооччуйа миигин көрө-көрө күлсэллэр. Остуол үрдүгэр, эркиҥҥэ ыйанан турар сиэркилэ оҕотугар кэлэн көрүннэхпинэ: букатын атын оҕо дьабайан турар буолар, уларыйбыт дьүһүммүн атыҥыраан бэйэм кытта сонньуйабын.
Кууруссалар кыһын сымыыттаабакка аҕырымнаабыт бэйэлэрэ күн уһаабытыгар туос чабычахтарын иһигэр биирдиилээн төкүнүппүтүнэн бардылар, тугун дьиктитэ эбитэ буолла, бэл кинилэр саас кэлэн эрэрин, күн уһаабытын билэллэр. Көтөрдөр кыһын да сымыыттыахтарын сөп курдук эрээри, тоҕо, ала чуо – саас, сайын эрэ дэлэйдик төрүүллэрин сатаан санаабаппын, дьиктиргиибин. Бөтүүктэр түүлэрэ-өҥнөрө таска көҥүл көччүйэллэрин саҕанааҕы курдук дьэрэкээннэммэккэ арыый да өлбөөрбүт курдуктар. Хотон аата хотон: сиигэ, чаана ханна барыай. Ол эрээри кууруссалар турар сирдэрэ, мэлдьи кумах кутуллар буолан, кураанах, олус саппаҕырбаттар.
Кыраһалаах Маанчык бааллыбакка көҥүл көччүйэллэр. Ыттар иссэн бүтэннэр, күнүстэри-түүннэри түүлэрин үргэһэн охсуһаллара, ардырҕаһаллара тохтоон турар. Бөрөлөрү бултаһар кэмнэригэр чааркааҥҥа иҥниэхтэрэ диэн баайталыы сылдьан баран ыыппыттара. Арай Ньохо Ньукулайдаах ытырыык ыттара наар быаҕа сытар.
Саас кэлэн Кыраһалаах тотор аһылыктара суох эрээри, ырбыт чинчилэрэ соччо биллибэт. Эбээ: «Салгын түстэр эрэ ыт кэмчи да аһылыктааҕын иһин улаханнык кыһаллыбат, кыһыҥҥы ыт титирээн биир үксүн быстарар…» – диир. Ыт сааскы салгыны хабыалаан «уойар» үһү…
Өксөөн Дөйүө Дьөгүөрдүүн сыарҕалаах атынан оройуон киинигэр киирэ сылдьан, саҥа сэппэрээтэр таһаардылар, ону аҕалаат да Быркылаах пиэрмэтигэр туруордулар.
Саас, хайа да дьыл буоларыныы, ыаллар астарынан татымсыйдылар, хата, кыһын муҥха сиэтэн, хаһаас балыгы үллэстэн онон салҕаннылар. «Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн, сааскы киһи салбаммытынан» диэбиттии ыал барыта да аһыыр аһа бу кэмҥэ кэмчитийэр. Тугу эмэни хара тыаттан тарыырдаһан, бултаан эбинэр буоллаххына эрэ сатанар…
Кыра Баһылай Маҥан Халдьаайы хотонугар тарбыйах хааччаҕа оҥорор. Саҥа төрөөбүт ньирэйдэри онно угаллар.
От тиэйэн аҕалан кыбыыга сүөкээн баран, саҥа төрөөбүт ньирэйи көрөөрү хотоҥҥо киирэ сылдьыбытым, сүүһүгэр туоһахталаах эриэн тарбыйах, Баһылай оҥорбут хааччаҕын иһигэр бэрт сэргэхтик көрөн-истэн кылахаччытан, бэйэтигэр сөбө суох улахан таллаҕар кулгаахтарын тыас хоту араастаан хамсатан чэрэҥэлэтэ сытара. Ынах төрөөтө да саҥа торбоһу көрөөрү хотоҥҥо хайаан да киирэн тахсабын…
Икки Баһылай иккиэн, үлэлэрин быыһыгар, табысхааҥҥа айалыыллар, хаһы да биир күн аҕаллахтарына ыалларбытыгар бэрсэбит, ардыгар хол-буут да арааран үллэстэбит.
Биһиги тарбыт дьоҕуһаан эрэр, лыыбабыт син баар. Ыал үксэ да тиит субатын кыһыйан лыыбаҕа булкуйан үөрэлээн сииллэр. Тиит субата муҥха бөдөҥ соботун кытта булкуйуллубат, уҥуоҕа бэрт.
Маһы субалааһын даҕаны, бэйи, кыанар киһи кыайар үлэтэ. Тыаҕа тахсан маҥнай тиити суора охсон көрүллэр. Сорох тиит сүүтүк тоҥуутун курдук быдьыгырастаах буолар, ол сымалалааҕын туоһута. Оннугу көрдүҥ да ааһа тураҕын, олус сымалалаах мас субата түөрэтэ дабархай амтана, сииргэ хабархайа сүр.
Ыраас субалаах тиити сөп гына бысталаан, синньигэһин сороҕор сүгэн, ардыгар көлөнөн тахсан сыарҕаҕа тиэйэн аҕалабыт. Дьиэҕэ киллэрэн ириэрэбит, хатырыгын хастаан баран, Улахан Баһылай саха хотуура баарын бысталаан кэдэрээн оҥорбутунан тииппит субатын кыһыйан астыыбыт. Кыһыйыллыбыт тиит субата үүт-үкчү, бөдөҥ сабынан бааллыбыт куйуур хараҕын курдук, өрүтэ тартаххына бэйэ-бэйэтин кытта иилистэ сылдьар. Субаны сытыы быһаҕынан кыра баҕайы гына дэлби кырбыыбыт (эбэтэр тоҥорон баран, кэлиигэ үлтү сынньабыт), онтон итии ууга булкуйан дьааһымтатын сууйан баран биирдэ үөрэбитигэр кутабыт. Буспутун кэннэ таһааран мас кытыйаҕа анал кыра чохооччунан ныһыйыллар, салгыы оргуйбут уутугар төттөрү балдыгыратан, тардаах буоллахха тар эбэн улахан муос ытыгынан ытыйыллар, онтон дьэ иһит-иһит аайы үллэрэ кутан аһаатахпыт ол. Хаппытын кэннэ бэйэ-бэйэлэригэр оҕустахха мэктиэтигэр лыҥкыныы тыаһыыр куолбалары оттук гынабыт…
Биирдэ сугулааҥҥа дьон үмүөрүһэн кэпсэтэ олороллоругар ыаллыы холкуостан кэлбит сир түннүгэ ытык кырдьаҕас баара бу курдугу кэпсиирин истэн турабын: «…Былыр, өрдөөҕүтэ, соҕурууттан кэлбит сүүнэ үөрэхтээх, улахан эчиэнэй киһи биһиги эргин Бүлүү өрүс умнаһын устун уста, айанныы сылдьан, төрүт олохтоохтор: тиит, бэс субатын кыһыйан сииллэрин көрөн, улаханнык сөхпүтэ-махтайбыта эбитэ үһү уонна ахтыы кинигэтигэр «…сахалар – дьиҥнээх тоҥсоҕойдор…» диэн суруйбут. Ол, тоҥсоҕой төһө да мас аһылыктамматаҕын иһин, саха дьоно тиит, бэс мас субатын «тоҥсуйан» сииллэрин иһин тылластаҕа…» – дии-дии ытык кырдьаҕас, кырыылаах сыҥааҕын энньэтэн, хаар маҥан бытыгын имэринэрэ.
Буолумуна, омук-омук олоҕо-дьаһаҕа туох-хайдах дойдуга, сиргэ-уокка олохсуйан олороллоруттан тутулуктанан, улахан уратылаах буолар. Манна даҕатан эттэххэ, эмиэ биир биллэр улахан омук үөрэхтээҕэ, Баасылап Сирэсиэбискэй: «Саха – от үлэтигэр бастыҥ омук, киниттэн ордук от үлэтин бары ымпыгын-чымпыгын баһылаабыт омук сир үрдүгэр ханна да суох…» – диэн турар (маны барытын мин дьон кэпсэлиттэн истэбин). Кырдьыга – киһи үөрэр, астынар, мэктиэтигэр киэн туттар суола…
//-- * * * --//
Саҥа дьыл ааһыар диэри хаар улаханнык түспэккэ гынан баран, кэлин халыҥнык былытыран, тыын ыла-ыла хаста да төхтүрүйэн үллүктээтэ. Кыайан үрдээбэккэ сыппыт күрдьүк эмискэ биирдэ өрө томтойон таҕыста. Ып-ыраастык күрдьүллүбүт тиэргэн иһэ, талах сиппииринэн сиппиллибит аан таһа, дьиэ түннүгүн куота үллэйбит күрдьүк хаара – биллэ уһаабыт күн чаҕылхай сардаҥаларыгар ордук ырааһыран, сырдаан, киһи кута-сүрэ эрэ тохтуох айылаах.
Улахан Баһылай хотоҥҥо барар холлороон суолу ото тахсыар диэри күкүрүйбүтүгэр: араҕас уонна кыһыл түөстээх ымыылар түһэннэр уһун күнү быһа салгыбакка тугу эрэ итигэстээн тоҥсуйаллар, төттөрү-таары ыстаҥалыыллар, бычыгыраһа саҥарсаллар.
Күн хото уһаан, кырдьаҕастар: «…Куйбаҥ кутуруга быстыбыт…» – дэһэллэр.
Бурдук бааһыналарыгар атынан лабаалаах үөл титириги уҥуор-маҥаар состортоон, тибии типтэҕинэ хаар мунньуллан дьапталҕаланар холлорооннорун оҥортоотулар. Буолаҕа үлэ билиҥҥэттэн саҕаланна. Ыам ыйыгар улахан ириэриилэр буоллахтарына дьапталҕаламмыт чиҥ хаар сонно симэлийэн, өтөн, көтөн хаалбакка, өргө диэри ээр-сэмээр ууллан сыккырыы сытан, сонуок томторҕоно сирин нүөлсүтэр. Айылҕа күүһүн сатаан сатабыллаахтык туһаннахха өлгөм үүнүүнү ыларга төһүү күүс буолар…
…Киэһэ борук-сорук буолуута Болтуо Микииппэрдээххэ ынах уонна сыарҕа быата хаттарбыттарын илдьэн биэрдим.
Микииппэр ойоҕо Кылаччы Өлөксөөн көрөрүнэн отой мөлтөх, сүөһүтүн быатын сатаан хаттыбат, дьаалы да оҥостубат быһыылаах.
Эмээхсин ынаҕын быатын хараҕын анныгар даҕайан, кыра оҕоҕо дылы, муннун төбөтүн, боллоруттубут сүһүөхтэрдээх сөмүйэтинэн ньиккэринэн кэбиһэ-кэбиһэ, мулук-халык тутта-тутта, сирийэн, сыныйан кыҥастаста. Туораттан көрөн, мин тоҕо эрэ, күлүөх санаам кэлэр.
– Бэрт-бэрт… – диэн хаппыт быабын хайгыыр. Болтуо оҕонньор суох, ханна эрэ барбыт, мэлигир. Дьиэлэрин уҥа эркинигэр адарай орон үрдүгэр ыаллар кыыстара Нуута уруһуйдара ыйанан тураллар – эргэ, саһаран хаалбыт кумааҕыга айылҕаны уруһуйдаабыт: Түҥ өрүс буор хайалара, күөл, көтөр-сүүрэр, кэбиһиилээх оттор көстөллөр. Кыра уол Болчох үгэһинэн дьиэтигэр суох.
– Чэ, тоом, махталы кытта… – дии-дии Өлөксөөн эмээхсин ынаҕын быатын убаһа тириитэ тэллэхтээх утуйар оронун анныгар тиийэн, симэн кээстэ.
Тахсыах курдук тэпсэҥэлээн эрдэхпинэ Болтуо Микииппэр тастан утары киирдэ.
– Хайа, Аана, туохха сылдьаҕын?..
– Өлөксөөн быа хаттарбытын аҕаллым…
Болтуо куолаһын сонотон:
– Күөһүҥ төһөлөөтө? – диэн ойоҕуттан ыйытар.
– Тугуҥ даа?.. – эмээхсин өс саҕа буолбуттуу, киһитэ тугу ыйыппытын истибэтэх курдук, хардары ыйытар.
– Күөһүҥ, күөһүҥ диибин?!. – Болтуо атын аҕайдык дибдигириир.
– Ханнааҕы күөскүн этэҕин!..
– Тууй-сиэ!.. Чалахай баара!.. – оҕонньор төлө биэрэн саҥа аллайа түһэр. – Көрбөтүн аанньа, аны букатын да таас дьүлэй буолаары гыммыт дуу, бу ааргы!.. – диэн кыыһыран татыахайданар. – Салбахтана охсон баран, били дьоҥҥо барыллыахтаах этэ, – диэн туох эрэ сорукка барыахтааҕын ахтар…
Мин ити кэмҥэ таһырдьаны былдьаһабын. Ыарахан халҕаны лип гына сабан, тиэргэн чигдитийбит хаарын ынах этэрбэспинэн киэһээҥҥи дьыбарга чуучур-чаачыр үктээн дьиэттэн тэйэ-тэйэ, билигин да балаҕан иһигэр оҕонньор эмээхсинин кытта кэпсэтэн бардьыгыныыр саҥата ис хоһооно суох бүтэҥитик иһиллэрин истэбин…
Болтуолар, оҕонньордоох эмээхсин иккиэн даҕаны, хабыр, күбэ дьоннор, сүрдээх торҕоттор, онно эбии кэриэлийимсэхтэрэ диибин диэн, тугу этиэҥ баарай, наар суоҕу кытта сылдьар урааҥхайдар.
Бу күһүн биирдэ дьүөгэбиниин Хаһырыа Маарыйалыын кыра сорукка киирэ сылдьыбыппыт. Эмээхсин бэйэтэ эрэ баара. Дьон ыалдьыттаан, соччо-бачча тохтообот, түһүүлэммэт, кэпсэппэт-ипсэппэт ыала. Дьиэҕэ киирбиппит сирэй оһох күүһүн-уоҕун ылан бачыгыраччы умайа турара, чэлгиэн салгынтан, тастан киирбит дьоҥҥо муннубутугар буспут мунду сыта саба биэрбитэ. Хаһырыа аан чанчыгар олорон Өлөксөөнтөн сээкэйи ыйыталаспытыгар биирдэһэ буоллаҕына аат эрэ харата нэһиилэ ыган биир-икки тылынан «һуох… ээх…» эрэ диэн хардарара.
Хаһырыа – сүүрбэтин эрэ саҥа ааспыт, сытыы-хотуу, тыллаах-өстөөх, бэрт дьиибэлээх-дьээбэлээх сэргэх кыыс. Балаҕаччы оскуолатыгар икки кылааһы бүтэрэн баран, бэйэтэ этэринии «ылыаҕын ылан, сиэҕин сиэн баран» уурайбыт. «Ааҕар, суруйар буоллум да онтон ордук туох нааданый…» – диирэ. Мытыйыс Маарыйата: «Хаһырыа оскуолаҕа отой хойутаан, ситэн баран үөрэммитэ, бэйэтигэр холоотоххо букатын кыра оҕолору кытта үөрэнэн дьоройоо олорор буолааччы, «эчи сүрэ бэрт, өттүгүм баһынан эрэ наҥнаҥнаһар «уостарыгар уоһахтара ситэ куура илик» ыамайдары кытта бииргэ үөрэнэ сырыттахпыный» диэн кыбыстыбыта, сааппыта буолан үөрэҕин бырахпыта…» – диэн кэпсээбитэ.
Хаһырыа атынан дьаам сүүрдүүтүгэр сылдьар, Балаҕаччыттан – Луукуга, Луукуттан – Балаҕаччыга төттөрү-таары тиэстэр, мэлдьи солото суох, онон көрсүһэрбит да ахсааннаах.
…Хаһырыа аны туран силигин ситэрэн табахсыт, оһох айаҕар кэлэн халтаҥ суккун сонун өрө тардынан, атын аҕайдык айгыстан, дьоһуннаах аҕайдык тутта-тутта, саппыйатын таһааран, Болтуоларга киирээт да, «күөмэйэ кычыгыламмыт» киһи быһыытынан табахтаан унаарыппыта, ол туран эмээхсинтэн:
– Микииппэр балыга?!. – диэн ыйытар.
– …Па-па… биирдэ һуох… һаараама даҕаны, ньамах сирэй баара, туулара кубус кураанахтар үһү, – эмээхсин кырдьык-хордьук мэлийбит киһи быһыытынан, эбиитин охсурҕаланан, садьыаланан ыла-ыла саҥарар. – Саатар ардьатын иннигэр-кэннигэр туу бөҕөтүн симэн кээспиттэр, онон отой букатын баҕа да киирбэтэх, – диэн эрэ Болтуо оҕонньор булдун таһы-быһа мэлдьэһэн кээһэр.
Хаһырыа Маарыйа соһуйбут киһилии:
– Биир дэ һуох дээ?
– Суох, суох, хата биир да суох… – эмээхсин хат-хат түөһэн ыйытар кыыска кыыһыра, тымта быһыытыйар.
Хаһырыа ол аайы кыһаллыбат, бэрт холку уонна өссө эбии соһуйбут-өмүрбүт куолаһынан:
– Дьикти эбит… тыый… биир дэ һуох диэн… Эчи, кырдьык, отой, төрүт биир дэ суох дуо… биир да… саатар собус-соҕотох да суох дуо? – дии-дии сөмүйэтин чочотон биир ахсаан бэлиэтин эмээхсиҥҥэ көрдөрөр.
Өлөксөөн, онто да суох кыараҕас, алаа харахтарын эбии кыарата-кыарата, оһох айаҕар аҥаар илиитин өттүк баттанан баран табахтаан бусхата турар кыыһы бэркэ диэн сөбүлээбэтэхтии көрөр уонна:
– Ээ, ол биир диэн ахсааҥҥа ылыллыа дуо, – диир.
– Һы, уонна этэҕин дуо, «отой биир да суох» диэн, биир баар эбит буолбат дуо, – Хаһырыа Маарыйа Кылаччы эмээхсини саҥа көрбүт киһилии одуулуур.
Өлөксөөнү – сээкэйи барытын муннун анныгар тиэрдэн көрөрүн иһин, Кылаччы диэн ааттыыллар.
– Ээ, па доҕор, ол биир үчэһэ мундуну астаахпын диэн киһи киһиэхэ кэпсэл оҥоһуннаҕай… – Кылаччы, эдэр кыыс уоһун онньото-онньото табаҕын хойуу буруотун туора үрэрин батыһа көрө-көрө, тоҕо эрэ куолаһын арыый да сымнатан саҥарар.
– Һы, аны биир мундубут – биир үчэһэ буолла, сотору биир кытах буолуо, хата, – Маарыйа хара хаастарын тас уһуктарын өрө тэрбэтэн сирэйин оттомноох аҕайдык туттар.
Мин Хаһыарыа эмээхсини кытта ыаһахтаһарын аан ыксатынааҕы сыҥаһа ороҥҥо олорон истэ-истэ сонньуйабын эрэ.
Кылаччы сирэй оһоҕун уотун үөттүрэҕинэн булкуйан күөдьүтэн биэрэ-биэрэ:
– Хайа, тоом, Маарыйа, кыраҕыт Охоноо ама дуо, ыарытыйар дэһэллэр этэ ээ? – диэн ыйытар.
– Аматыйта, үчүгэй… – диир Хаһырыа.
– …Табаҕыҥ сыта эчи үчүгэйин, «быыссай» дуу тоом… Саппыйаҥ да тэс курдук эбит ээ, кыратык кымаахтаан миэхэ бэрис эрэ, табаах тарпатах ыраатта, – эмээхсин өттүк баттанан турар кыыс көөчүктээбиттии быатыттан харытыгар иилэн тэйгэппит саппыйатын туппахтаан көрөр, бэркэ ымсыырбыт киһилии туттар, үгэһинэн, сөмүйэтинэн муннун төбөтүн ньуххаммахтыыр.
– Ээ бэрсэн бөҕө буо, биһиги диэн кэриэлинэр диэни билбэт, дэлэгэй, дьэллэм дьоммут, – Хаһырыа таайтарыылах соҕус тарбааһыннаах тыллары ыһыктар эрээри, Кылаччы ол аайы кыһаллыбат, киниэхэ анаммыт үгэ-хоһоон тыллары сэрэйбэтэ дуу, биитэр сэрэйдэр да табах «төлө туттаран» бэриһиннэрээри турар киһи кулгааҕын таһынан аһарара эбитэ дуу.
Маарыйа саппыйалаах табаҕыттан кырдьык да ботуччу кымаахтаан ылан, эмээхсин аҕалбыт эргэ хаһыатын кумааҕытыгар кутар.
– Дьэ бу бэрт… дьээ-э бу бэрт… оо, оҕом барахсан көр эрэ маны… – дии-дии Кылаччы хаһыатын кумааҕытыгар куттаран ылбыт табаҕын сыа-сым курдук суулуу тутан эрийэ-эрийэ, оронун диэки бөкчөрөҥнүүр, тиийэн – ньымааттаһан, киһиттэн «мүччү туттаран» бэриһиннэрбит «күндү аһын» убаһа тириитэ тэллэҕин анныгар кистии, куду анньар.
– Аны «оҕото» буолан хааллым… – Маарыйа миигин көрө-көрө сирэйин мылах гынан имнэнэр, ол аайы мин күлэ олорорбун биллэримээри ырбаахым бэлэнньигин ытыра-ытыра, тыаһа суох санныбын титирэстэтэбин. Мин эмээхсинтэн буолбакка, ордук Маарыйа кыыс бэрт дьиибэтик туттан-хаптан, араастаан хамсана-хамсана саҥарарыттан сонньуйабын. Хаһырыа бэйэтэ да иэйиэ да суох киһини өрүкүтэр бэрт бэтиэхэ майгылаах, тыллаах-өстөөх кыыс. Киниэнэ хас саҥарбыта-иҥэрбитэ, сэҥээрбитэ барыта күлүү-оонньуу кэриэтэ. Бэл бөрүкүтэ да суоҕу сатаан эридьиэстээн эргитэн, көргө-нарга кубулутан кэбиһэр тус-туһугар дьикти айылгылаах. Аҥаардас сибилигин күлэн тоҕо барыах айылаах, мүчүҥнүү-мүчүҥнүү саҥарар дьүһүнүттэн да киһи быара суох сытыах курдук, саатар сирэйэ ситэри тубустун диэн түөрэтэ эбир. Онтута күн уһаатаҕына, саас эбии хойдор.
Кылаччы эмээхсин хаҥас диэки табаҕын кистээн букунайан баран, аны хаптаһын быыс кэннигэр тугу эрэ хасыһар кэмигэр Хаһырыа:
– Өлөксөөн!.. Өлөксө-өн!.. – диир.
– Ыа-аа!.. Тугуй, тоом!..
– Бу тугу буһарбыккыный чугууҥҥа?..
– Туо даа? – эмээхсин истибэтэҕэ буолар.
– Чугууҥҥа тугу буһарбыккыный диибэ-эн!..
– Ээ… таах уу сылыйа турар…
– Уу даа… – Хаһырыа сэмээр соҕус сибигинэйэн саҥарар, халтаҥ сонун сиэбиттэн от сыатын тоҕо-тоҕо, өрбөх үтүлүгүн ылан, күтүр баҕайы чугуун тимир хобордооҕунан хаппахтанан уокка турарын хаппаҕын сэгэтэн көрөр. – Сэрэйбит сэрэх, хата тобус-толору мунду, – диэн үөннээҕинэн уҥа-хаҥас турулус-ирилис көрө-көрө ботугуруур.
– Кэбис, тыытыма, билигин кэлиэ… – мин быыс диэки көрө-көрө, дьүөгэм чугууннаах аһы кытта бодьуустаһарын буойабын.
– Һи-һи-һи!.. – Хаһырыа күлэр, состуокка сытар төбөтө хара хоруо буолбут үөттүрэҕи ылан, кыһыл чохтор быыстарынан чугуун анныгар сэмээр анньар уонна толору уулаах күөһү оргууй иҥнэрэр. Күөс иҥнэйбитигэр күһүҥҥү буһук саҕанааҕы эмис мунду хоргуннаах миинэ уокка тохтон сырдьыгыныы тыаһыыр, сыт-сымар тахсар.
– Эмээхсиэн, чугууннаах ууҥ үлүннэ, таһынан барда, кытаат, кэлэ оҕус! – Маарыйа хаһыытыыр. Мин туттуна сатыы-сатыы күлэбин… Кылаччы эмээхсин тиэтэл муҥунан таһынньахтанан кэлэн чугууннаах «уутун» кытыыга тардаары гынар да, уокка турар иһит итиитэ бэрт буолан, кыайан туттарбат. Ити ыккардыгар Хаһырыа:
– Бэйи, хаппаҕын арыйыах!.. – диэт тимир хобордооҕу эһэ тардан ылан, төһө да үтүлүктээҕин иһин илиитин сиэппитэ буола-буола, талыр гына состуокка быраҕар уонна соһуйан ахан өмүрэ-өмүрэ: – Хайыы!.. Мунду… мунду буһа турар эбит!.. – саҥа көрбүт киһилии туттар-хаптар, онтон миэхэ туһаайан: – Биир үчэһэ дьыраахпыт тоҕо да элбэҕээ-эй, хотуу-уй… – диир.
Эмээхсин «көрүөхтэрин көрдүлэр, аны кэлэн тугун кистээн» диэбиттии сэмээр кэлэн, дэлби сыа-арыы иҥэн саһаран хаалбыт хатыҥ хамыйаҕынан ээр-сэмээр «уутун» булкуйар, эргэлээх харахтарынан мэндээриччи көрө-көрө, күөһүн амтаһыйан айаҕа ньымыргыыр, саҥа-иҥэ суох.
Ити кэмҥэ, өлүү болдьохтоох диэбиккэ дылы, сирэй оһох чанчыгар – аҥаар эҥэлэйэ оһох кэннигэр саһан, аҥаара уот диэки быган, имиллибит убаһа тириитинэн туора харахтан кистии сабыллыбыт тымтайга – «чуус» диэбитинэн уоттаах чох ыстанар, тириигэ хатана түһээт буруолаппытынан барар, кыым кытарыҥныыр, сонно тута кэҥэрдии сыта тахсар.
– Тириини уот сиэтэ!.. – диэт Маарыйа кыыс туос тымтай сабыыта убаһа тириини, уот сиэн бургучуйа сылдьар сирин үтүлүгүн көхсүнэн сабыта охсо-охсо, хастыы тардар… Онно көрбүппүт тымтай, туома, тобус-толору мунду уонна күөнэх холбуу кутуллубута эбит.
– Хайыы, баһаан да балык турар!.. – Хаһырыа бу сырыыга кырдьык сөҕөр.
Кылаччы Өлөксөөн тымтайдаах балыгы саҥа түбэһэ харахтаабыт киһилии:
– Тыый, этэҕин да… Мин өссө отой да көрбөккө сылдьабын, хата… Сибилигин таһаардаҕа, ити эһиги эрэ киириэххит иннинэ, собуруокка кэтэҕэр олооччубун абарахтанаарыбын иҥиир көрдөнө сырыттахпына киһи киирэн тахсыбыта ээ, мин өссө били кыыс кэллэҕэ диибин, онтукайым оҕонньор тымтайдаах балыгын ууран тахсыбыт буолба-ат… – диир. Эмээхсин Хаһырыа биһиккитинээҕэр ордук улаханнык соһуйар-өмүрэр. – Оҕом эн Хаһы… ээ Маарыйа көрөҥҥүн тириибитин улаханнык сиэппэтибит дии, кыс оройунааҕы сылгы арбаҕаһа бэйэтэ да түүтэ көбө сүрдээх, кыым манна хатана сылдьан киһи көрбөтүгэр сиэбитэ эбитэ буоллар, дьэ кырдьыга, алдьархай тахсардаах этэ. Сорох-сорох харах-көс мөлтөөн, ити-бу да турары арааран, дьүүллээн көрбөт… – диэн эмээхсин кэпсэтии буоһатан букатын тиэрэ тардан, отой да атыҥҥа ханарытан, аралдьытан кээһэр…
Хаһырыа албынныыгын-түөкэйдиигин, кэриэлийэн гынаҕын диэн эмээхсини кытта аахса барбат, уруккуттан быһыыта-майгыта биллэр кырдьаҕас киһини кыйахаан тугу туһаныай.
Биһиги Кылаччы Өлөксөөнү кытта туох да буолбатаҕын курдук сээкэйи, өтөх иһинээҕини-таһынааҕыны кэпсэтэ түһээт, дьиэлээбиппит…
Болтуолаахтан тахсан баран, Дьэримиэйдээххэ таарыйан дьүөгэм Аана халтаҥ сон тиктэригэр сиик анньыһан көмөлөһөн, күө-дьаа буолан кэпсэтэ түһээт, сотору дьиэбэр таҕыстым.
Халлаан хайыы-сахха хараҥаран, борук-сорук буолан эрэр.
Балаҕаччылыыр суол аартыгынан сыарҕалаах аттаах киһи көлөтүн туйаҕын тыаһа киэһээҥҥи дьыбарга чабырҕаччы тыаһаан кэлэн, хайа эрэ ыал бүтэйин айаҕар тохтоото.
Ыттар айанньыты, маҥнай утаа, ситиннэ тутан, субу аҕай сиэх-аһыах айылаах омуннаахтык ардырҕаһан үрбэхтээн баран, эмискэ ах бардылар.
Дэриэбинэ илин өттүгэр кыра оҕо ытаан марылаабытыгар, «ити хайалара ытыырый» диэн дьиктиргээммин, иһиллээн турдум. Сотору оҕо ытаан тохтоото, балаҕан халҕана аһыллар-сабыллар тыаһа либиргээтэ, ону даҕаспытынан аны ханна эрэ дьахтар киэҥ баҕайытык күлэн саһыгыраата, туох да дьалаата суох күлүүнү истэн мин бэл сонньуйан ыллым… Ытабыл уонна күлүү… Эбээ: «Ытыыр уонна күлэр аҕас-балыстыылар…» – диэбитин санаан, испэр «кырдьык да оннук ээ» дии саныыбын… Ити арааһата, арааһата да буолбатах, чахчы кини, Хаалаан Кэтириин саһыгырыыр саҥата… Кини-кини, чуолкай кини киһи уонна ким ити курдук дьыбар түспүтүн, салгын аһыллыбытын кэннэ айаҕын муҥунан алларастаабыт үһүө…
Били уһун күнү быһа тиэргэн тиитин туорааҕын күрдьүк үрдэ хараарыар диэри тоҥсуйан түһэрэ-түһэрэ, сыа хаар үрдүнэн ойуоккалаһа сылдьан аһаабыт ымыылар дьэ мэлийбиттэр, тэлгэһэ иһэ тыаһы иһиллээбиттии чуумпурбут.
Бүдүө-бадыа борукка оол курдук ойбоннуур суол устун хайа эрэ дьахтар толору уулаах икки ыаҕаһы кэдэйбит оргуһуоҕар иилэн бэйдэҥнэтэн иһэрэ – арҕаа саҕахха саспыта ырааппыт күн уотун өһөн эрэр сарыалыгар омооно эрэ барыгылдьыйар.
Ыстапаанньыйалаах киэҥ көҥкөлөйдөөх сирэй оһохторун ураатыттан эмискэ хойуу кыымнар үрэл гынан оргуйан таҕыстылар, арааһата, дьиэлээхтэр оһохторун күөдьүтэн булкуйдулар быһыылаах.
Тиэргэҥҥэ киирэн томтойбут күрдьүккэ батары анньыллыбыт талах төрдүгэһин ылан топ-топ тоҥсуйан ынах этэрбэстэрбин тэбэнэ түһээт, хантас гынан үрдүк өндөл халлааҥҥа Хомуос сулус хотоойулаах аҕайдык өрө хонойбутун көрбүтүнэн дьиэбэр дьылыс гынан хааллым…
Киэһэ аайы өрүү биллэр үгэстэринэн: Чөөдүү, Мичээр Баһылай уонна Киспэ оҕонньор киирэн олороллор. Сэһэн-сэппэн ырааппыт. Чөөдүү, Кыра Баһылайы кытта дуобаттыыллар, ордук тыҥааһыннаах киирсиилэригэр оройдорунан түһэн олороллор быһыылаах, үлүһүйэн, тулаларыгар баары таһыччы умнан, бэл тастан киһи киирбитигэр кыһамматылар, хонууларыгар бэрт аҕыйах дуобат көстөр.
Мичээр Кыра Баһылай кэннигэр сыҥааҕын энньэтэн сис туттан өҥөйөн туран:
– Чэ, чэ итини уган биэр, уонна хайдах гынаары гынаҕын, бэтэрээҥҥигин хаамтаххына син биир сир өппөккүн… – диэн көхсүн этитэ-этитэ Чөөдүүгэ сүбэлиир.
– …Сөбө суоҕу лахсыйыма, кэм кини тиэрэни сүбэлиир буоллаҕа… – диэн Чөөдүү сүбэһитин тылын отой ылыммат, тылын тамаҕыттан иһиттэххэ, арааһата ордук ыарахан турукка олорооччу кини быһыылаах. – Дьэ абааһы да баҕайыта эбит доҕор, бээ эрэ… бээ-бээ… кэм биһиги наар аанньа буолан истэхпии-ит… – Чөөдүү улахан кыһалҕаҕа, санааҕа ылларбыт киһилии, хара хаастарын түрдэһиннэрэ-түрдэһиннэрэ, хайдах хаамыан сатаан тобулбакка уһуннук толкуйдуур.
– Турукпут туллаҥнаабыт, балаһыанньабыт бахтыйбаа-ат… Толкуйдаабыта туома тоҥ күөс бастыҥа буолла ини, бүгүн бүппэт дьон эбит, – Мичээр дьонун ыксатан-ыгылытан оонньуу тыҥааһынын эбии күүркэтэр, оһох иннигэр удьурҕай хамсатын бобуччу тутан табахтаан бусхата олорор Киспэ оҕонньорго имнэнэр, хаҥас хонноҕор кыбынан турбут нэк буолбут солоҥдо бэргэһэтин уҥа хонноҕор аҕалан уларытар. Мичээр, бэргэһэтин хонноҕор кыбынан турарыттан сылыктаатахха, субу кэлбит быһыылаах, дьиэҕэ киирээт да сонун да устан ыйыыр өйө суох, дуобаттыы олорор дьону көрөн, онно ааспыта биллэр. Кини киһи дэлэ буолбатах, Чөөдүү Миитэрэй этэринии «дуомат диэн баран, дуомнанарын умнубут киһи».
Огдооччуйа үгэһинэн суох. Настаа бурдук тардан куугунатар, лоһугуратар, лиһигирэтэр. Ыстапаанньыйа оҕолоро Маарыйалаах Чоойун Баһыычааннаах Биэрэни кытта убайдара үөл мастан кыһан оҥорбут табаларынан оонньууллар. Табаларын ирээт-ирээт тэҥ гына үллэстэллэр, онон тыл-тылларыгар киирсэн былдьаһыы-тараһыы суох. Биэрэҕэ – мэлдьи буоларыныы, бэрт «мөдөөн» табалар тиксибиттэр, икки-үс муостаах сүөһүлэриттэн уратылара хомуолайдыҥы кэриэтэлэр. Ол эрээри үнүр Мундулуҥдаттан Быралгы кэлэн хоно сытан оҥорбут табатын Биэрэ кимиэхэ да биэрбэт, оонньуу буолла да аан бастаан кини ол табатын ылар, кыыс: «Бу миэнэ!..» – диэтэ да бүттэ, ким да утарсыбат, былдьаспат. Биэрэ ол буура хайа да атын табалардааҕар улахан, адаарыйбыт элбэх салаалаах муостардаах, хата, ол оннугар онтон атыттара, Чоойун этэринии «араахабына көлөлөр»: чуочайбыт атахтаахтар, ынайбыт истээхтэр, араастаан өрө чонойбут, бөгдьөччү туттубут таба барыта баар. Ол – Настааччыйа оҥортообут көлөлөрө буолалларыгар мөккүөр суох. Таба ахсаанын элбэтиигэ эрэ диэн оҥоһуллубут «саарбах сүөһүлэр». Биэрэҕэ – сүөһү төбөтүн ахсаана элбэх буолла да бүтэр, ол кинилэр хайдах да моһуоннанныннар.
Оҕолор үлүһүйэн, бэркэ тапсан оонньуулларын киһи эрэ тартаран көрдөр көрөн олоруох курдук.
Мин чохоолго чэй куттан, оһох иннигэр, Киспэ оҕонньор ыксатыгар туран, ээр-сэмээр сыпсырыйан иһэ-иһэ, кыралар оонньуулларын көрөбүн.
Сорох табалар туостан кырыллыбыт туркулардаахтар, туркулар табаларыгар кылынан хатыллыбыт аланан көлүллүбүттэр, хас да туркуга талах дьоннор дьороһон олороллор. Кинилэр: Баһылай, Хабырыыл, Ылдьаа, Сахаарка диэн анал ааттардаахтар.
Оҕолор булчуттары үтүктэн туркулаах табаларын бэйэ-бэйэлэригэр сэтиилээн субуруппуттар, бастакы туркуга олорон иһэр талах киһи курай тутуурдаах. Кэлиҥҥи туркуларга лөглөччү малларын-салларын, булчут дьон сиэринэн бултарын тиэйбиттэр. Барыта – чөрү-чөкөччү.
Баһыычааннаах өссө табаларыттан ураты – туос сүөһүлэрдээхтэр, сылгылардаахтар, олор кырачаан ньирэйдэрдээхтэр, кулуннардаахтар. Хас биирдиилэрэ бэйэлэрэ туспа өтөхпүт, балаҕаммыт дэнэр анал сирдээхтэр: ким адарай орон атаҕын ыксатыгар, ким оһох сиксигэр, ким талах олоппос анныгар. Сүөһүлэрэ ол балаҕаннарыгар, хотон дэнэр сирдэригэр тураллар, табалар курдук көлүллэ-көлүллэ мээнэ сүүрбэттэр, кэлбэттэр-барбаттар, буолумуна, төһөтүн да иһин дьиэ сүөһүлэрэ буоллахтара; арай көлүүр оҕустарын, аттарын эрэ от-мас тиэйээри гыннахтарына тутта түһэллэр. Сытыган оту хаар анныттан үргээн киллэрэн кыптыыйынан дэлби кырыйан, орон анна «ходуһаларыгар» «от кээспиттэриттэн» сотору-сотору тиэйэн балаҕаннарыгар илдьэн кыбыыларыгар сүөкүүллэр, хотоҥҥо турар сүөһүлэрин аһаталлар. Сорох киһи өлүмнэһэн субу-субу таһар, ону көрөн Чоойун:
– Оту бүтэрээри гыннылар буолбат дуо! – диэн хаҕыс соҕустук чаҥкыныыр.
Ыамайдар оонньуулларын бэркэ болҕойон, бэл дуобатчыттары кытта умнан, көрөн олорбут Киспэ оҕонньор:
– Оннук-оннук, уопсай оттон өлүмнэһии диэн доҕор, сатаммат суол буоллаҕа, – дии-дии күлэн күһүгүрүүр.
Мин Борукуоппай ыксатыгар туран тэҥҥэ күлсэбин.
Эбээ, оһох уота сөҕүрүйдэҕинэ, билиитэҕэ лэппиэскэ буһараары остуолугар мас кытыйаҕа хатыҥ лаппаакынан чиэстэ охсон либиргэтэ туран, ууларыгар-хаардарыгар киирэн үлүһүйэн оонньуу сылдьар оҕолору сүүһүн аннынан сүргүччү көрө-көрө сонньуйар.
Киспэ оһох суоһугар тиритэн сүүһүн көлөһүнэ бычыгыраан тахсыбытын ытыһын көхсүнэн туора-маары соттор. Онто да суох наар күлэ-үөрэ сылдьарга дылы сэргэх сэбэрэлээх оҕонньор ис киирбэх, мыры-мылтаҕар сирэйигэр сырдык мичээр толбоно түһэн, эбии эйэҕэс көрүҥнэнэн, уларыйан хаалбыкка дылы буолбутун, тоҕо эрэ, дьиктиргии одуулаһабын. Испэр: «Оҕонньор оонньоон букунайар оҕолору көрө-көрө тугу саныыра буолуой?..» – дии саныыбын. Баҕар быдан өрдөөҕүтэ, кэм-кэрдии күөнүгэр күрэнэн саспыт бэйэтин оҕо сааһын хайа эрэ умнуллубат түгэнин сүрэҕэр сөҥөрө сылдьыбытын өйдөөн, ахтан кэлэрэ дуу… дьоллоох да, сордоох да күннэр-дьыллар кини да олоҕор, оо, кэлэн аастахтара ахан ээ. Ытык кырдьаҕас дэнэр сааһыгар тиийиэр диэри төһөлөөх эрэ элбэх эрэйи-муҥу, кыһалҕаны, ол да курдук олоҕун умнуллубат, кэрэ кэмнэрин көрсүбүтэ буолуой. Киһи олоҕо элэс гынан ааһара түргэн, «түннүгүнэн чыычаах көтөн ааһарыныы» ахсым, эбэтэр өссө атыннык этэллэринии – «мутугунан быраҕар муҥур үйэ».
Оннооҕор мин Маарыйа эмээхсиҥҥэ иитиллибитим хайыы-сахха төгүрүк иккис сыла буолан эрэр.
Дьон «этэҥҥэ олордоххо күн-дьыл биллибэккэ ааһар» дииллэр да, кыһалҕалаах, муҥнаах олохтоох да киһи күнэ-хонуга син биир түргэнник кээрэнэр, ол тустаахха кэмигэр үнэн-сынан сыылба, бытаан курдугун иһин, ааспытын кэннэ санаатахха син биир ахсыма сүрдээх…
Чохооллоох чэйбин иһэн баран уоппун булкуйан, оһох чанчыгар кыстанан турар хардаҕастартан ылан эбэн биэрдим, лэппиэскэ тооромоһун арыылаан эһэкээммин аһаттым. Уот аһатыыта – мин хаһан да умнубат үтүө үгэһим. Тээкиччэҕэ олорор эрдэхпитинэ эһэм Өлөксөй: «Дьэ, оҕом эрэ буолларгын, ханна да сырыттаргын эһэкээҥҥин аһатаргын эрэ умнар буолумаар…» – диэччи. Эһэм оҕонньор барахсан ол эппитэ өйбөр-санаабар чиҥник иҥэн хаалбыт. Бэйэм да, кырдьыга, уоппун аһаттым эрэ, бэл санньыйбыт кэмнэрбэр санаам эмискэ чэпчии түһэр. Орто, көннөрү киһи сабаҕалаабатынан, истибэтинэн-көрбөтүнэн чахчы туох эрэ биллибэт күүстэр бааллар быһыылаах. Быһыылаах да диэн буолуо дуо, чахчы бааллар…
Уот күөдьүйбүтүгэр Киспэ:
– Эһэкээн барахсан үөрдэ, баарын биллэрдэ, – диир.
Эбээ эмээхсин этэринэн: айыы уота – күн уота үһү. Киһи сүрэ эмиэ айыы уота буолар диэччи. Эгэлгэ кэпсээн элбэх: «Айыы уотун этиҥ түспүт маһын тырыыҥкатынан уматан ылаллар…» – дииллэр. Аны киһи дьиктиргиэх, «абааһы уота» диэн эмиэ баар үһү, ол эрэн бу уот сылааһы биэрбэт, тымныы, аргыар тыыннаах эбит. Ол олоҥхоҕо кытта кэпсэнэр. Маарыйа эмээхсин: «Оһох уота – бу айыы уотун биир көрүҥэ…» – диир. Били, мин дьиктиргиирим манна эмиэ көбөн кэлэр, ол – сир-сир аайы дьон уот иччитин араастаан ааттыыллара: Саалыр Чанчык, Бырдьа Бытык, Кыырык Төбө, Көмүс Ураанньык, Күөнэ Көҕөччөр, Хахай Саҕынньах, Хатан Тэмиэрийэ, Алтан Баһырҕас – итинтэн да атыннык эҥинэ эгэлгэлээн бары ааттыылларын истээччибин.
Уот иччитэ сорох аһаҕас харахтаах, эбэтэр иччилээх түүллээх дьоннор көрдөхтөрүнэ, үксүн: хаар маҥан баттахтаах, бытыктаах, оттомноохтук одуулаабыт оҕонньор буолан көстөрө үһү, оттон буруотун иччитэ арыт дьахтар моһуоннанар эбит. Дьон тоҕуоруһан, түмсэн олорор сирин иэйиэхситин сылааһа, Айыыһыт көрүүтүн ураты сылааһа барыта – айыы уотун тэнийиитин көстүүтэ буолар эбит. Киһи аал уотугар тыл этэн, айах тутан аһатан, бэйэтин айыы тыынын кытта ситимниир… Киһи эппит алгыс тылын, бэл саныыр санаатын уот иччитэ өтө таайан ийэ айылҕаҕа тарҕатар, үрдүк айыыларга тиэрдэр. Ол иһин киһи ытык айыылары кытта аал уот нөҥүө кэпсэтэр эбит. Онон уот – айыы киһитин араҥаччылыыр сүдү күүс буолар…
– Көр эрэ!!. Хата ити курдук хаамтаҕыҥ дии! – диэбит Кыра Баһылай саҥата мин саныы олорбут санаам ситимин үрэл гыннаран үрэйэн кээстэ.
Чөөдүү Миитэрэй:
– Тууй-сиэ!!. – диэн киэҥ үлүгэрдик саҥа аллайа түһээт, ытыһынан ньилбэгин охсунар, талах олоппос кыычыгырыар диэри кулахачыйа түһэр, – ити көрбөккөбүн алҕас киирэн биэрдэхпин… уу саатар бу кэрэдэх баара ыксатан-ыгылытан түһэн… – диэн кини тиэрэ хаампытыттан күлэн быарын тыытта турар Мичээр Баһылайы мөҕүттэр. – Киһи куһаҕан буолбутугар күлэн эр… – дии-дии, баһын быһа илгистэ-илгистэ, төрүт ааргытык, сатамньыта суохтук ньыкаатын уган биэрбититтэн, бэйэтиттэн бэйэтэ кэлэйэн, куһаахан сирэйинэн тула-мала көрүөлэнэ-көрүөлэнэ, сонньуйар эрэ. – Дьэ буолар да эбит, көрөө олорбутум ээ, ити гынан баран өйүм баалыннаҕын…
Мичээр нэк буолбут солоҥдо бэргэһэтин убахтыы-убахтыы:
– Ол эн куһаҕан буолбутуҥ диэн, ол оннугар атыттарга бэрт буоллаҕа, – диир, син биир күлэн мыттыйар, хотторбут киһини эбии кыһытаары соруйан да дэмнэнэр быһыылаах, онтон дьэ уоскуйбута буолан: – Аны мин оонньуум эрэ, кыайбыт киһини кытта, кыаттарбыттар туруҥ эрэ, манна мэһэй буолумаҥ, – дии-дии Чөөдүүтүн саннын таптайар. Миитэрэй ойдуо дуу, быстыа дуу – дуобатчыттар сиэрдэрин быһыытынан олоппоһун саҥа оонньооччуга туран биэрэр.
– Дьэ буолар да эбит, бэл кыра оҕо итини өйдүүр ини, – диэн оҥорбут алҕаһа суота-солуута суоҕуттан кэлэйэн чыпчырынан ыла-ыла, Миитэрэй остуолга кэлэн чохоолго чэй куттан иһэр, быр курдук итийбит дьиэҕэ уһуннук олорон утаппыт быһыылаах – иһиттээх чэйин биир тыынынан, мэктиэтигэр дьабадьытынан сүүрдэ-сүүрдэ киллиргэтэр, онтон тыын быһаҕаһа тыынан уоскуйа-уоскуйа, оһох иннигэр Киспэ ыксатыгар кэлэн кэккэлэһэр. Киспэ аҥаар илиилээх киһиэхэ – Чөөдүүгэ кумааҕы оҕотугар мохуорка кутан эрийэн биэрэр. Миитэрэй тымтыгынан оһохтон уот ылан табаҕын төбөтүгэр даҕайан соппойбохтуур. Төһө да уулаах табахсыт буоллар, маҥнай иҥсэлээхтик оборбохтообутугар хатан табах бэлэһин кычыгылатан сөтөллөн ылар, кэҥсигиттэн төннүбүт мохуорканы «кыр-кыр» ыстаамахтыыр. – Тэҥнэһиэх киһи хотторон хааллым ээ, – диэн билигин да дуобатын тиэрэ хаампыт кыһыыта ааспат. Мин дьиэҕэ киириэм иннинэ, эрдэ эр-биир хотуһуулаах олорбуттар.
Икки табысхааны күөстээбиттэрэ оргуйан лаглыгырыыр. Кытыыга тардыллыбыт дьэс алтан чаанньык тумсуттан оргуйбут уу өтөр-өтөр билиитэҕэ тохтон сырдьыгыныыр.
– Баһылайбыт туох ааттаах уһаата, – Настаа бурдугун тардан бүтэрэн ырбаахытын эҥэлэйин тэбэнэр.
– Сир киһитэ туохха эмэ тардыллан эрдэҕэ, – эбээ холку.
– Сохсолорун көрө барта дуо? – Чөөдүү ыйытар.
– Сохсо көрө таарыйа, үнүр бөрөҕө ииппит чааркаанын эһэ барта, ыыра да ыраах ээ, хойут хоҥнубута, уһаабакка, – диир эмээхсин.
– Эн этэҕин, хата бөрө иҥнибитэ буолуо, – Мичээр Баһылай хайдах хаамарын толкуйдаан дуобатын хонуутугар умса нөрүйэн олорон саҥарар.
– Па, ол баҕас бүттэ ини, – диир Киспэ оҕонньор.
– Оттон биир ордон барбыт диэбиттэрэ буолбат дуо… – Мичээр өйө-санаата түөрэтэ дуобатыгар олорон, тугу түөһэрин ситэ ырыҥалаабакка эрэ кыра оҕоҕо дылы тыллаһар.
– Чэ-чэ хаамп доҕор, оонньуу олорон атыны мээнэ лэбэйдиирэ тугай, – Кыра Баһылай киһитин ыксатар. Ону эрэ кэтэһэн олорбуттуу Мичээр:
– Субу курдук!.. – диэт ньыкаатын тыастаахтык ууран лас гыннарар. – Дьэ эрэ, доргутуулаах, хоорутуулаах соҕус түһүү буолаарай, – диир, бэркэ астыммыттыы туттар, икки ытыһынан ньилбэктэрин сууралана-сууралана, уот диэки хайыһан көрбөхтүүр, Баһыычааҥҥа имнэнэр.
Мин эбээ охсубут чиэстэтинэн, остуолга бурдук таммалатан бөлүөҕүнэн лэппиэскэ мэһийэбин. Лэппиэскэни дэҥ биирдэ эмит буһаран сиибит. Биһиги оҕолор бары да үрүҥ аспытын суохтаатыбыт. Ынахтарбыт үүттэрэ дьоҕойон чэйбитин эрэ суһардарбытыгар тиийэр. Эмээхсин үүтүн Тоҕойдуурга, Мохчолоһо, Таһарахтыыр оҕонньордооххо бэрсэр, онон ыалларбытыныын уос-тиис үллэстэн чэй эрэ үүттэнэбит, онтон ордубат.
– Оҕонньор бэлиэлээҕи баһаан бултаатыҥ быһыылаах? – Чөөдүү Киспэттэн ыйытар.
– Быйыл син биир эмэ үөскээбит, былырыыҥҥыта буолбатах. Күһүн кырдьыга да элбэх этэ, кэлин улахан тымныы түспүтүгэр сөкүтүгэр киирэн саһан, хорҕойон баран, ылааҥытыйбытыгар кэлин эмиэ сүүрэкэлээн, кэбис, мэнээк бултатта. – Бэҕэһээ бүтэһик чааркааммын эһэн кэлтим, мантан ынтах баҕас тохтонуллар.
– Тоҕо доҕор, билигин эрдэ ини, кырынаас хойут иссэр буолбатах дуо? – диир Мичээр.
– Эрдэтин эрдэ эрээри, дьиэ таһынааҕы дьоҕуһуур буоллаҕа, эһиил эмиэ бултуохпут турдаҕа дии…
– Оок, оҕонньор обургу эһиилгитин билиҥҥэттэн оҥостор эбит, көр – ырааҕы-киэҥи эҥсэн ырыҥалыыр, өтө көрөр дьон итинниктэр ээ, арай биһиги баар – күннээҕинэн сылдьар күлүк дьон, – Мичээр Киспэни хайгыыр икки, хаадьылыыр икки ыккардынан тыллаһар. – Инньэ гынан оҕонньор быйыл төбөлөөҕүнэн төһөнү бултаатыҥ? – диэн салгыы чуолкайдаары токкоолоһор.
– Бэйэм холбор син аҕыйаҕы туттардым.
– Аҕыйаҕы даа, оттон Сэксэкэ эйигин быйыл сүүстэн тахса кырынааһы аҕалан туттарда диэн эрэрэ дии? – Мичээр дуобатын хаама-хаама, оҕонньор кыс устата төһө бэлиэлээҕи токуппутун бэйэтиттэн истээри ыйытар.
– Ээ, онтон оччо буолта буолуо… – Киспэ лааппыга туттарбыт, сээкэйгэ мэнэйдэспит бэлиэлээҕэ тумустааҕынан төһөтүн Мичээр Баһылайтан саҥа истибит киһилии хоруйдуур.
– Дьиэ таһа диэтэххэ баһаан бултаабыккын дии, – баччааҥҥа диэри дьон баллыгыраһарын көннөрү истэн эрэ олорбут Кыра Баһылай, сонуну улаханнык сэргээбитин туоһута, кэпсэтиигэ дьэ кыттар.
Настааччыйа суорунатын үөһээ тааһын ылан, кус кынатынан бурдугун даардатыгар сотон баран, тааһын төттөрү кулукутугар кэтэрдэн кээһэр. Бу кэмҥэ таска, тиэргэҥҥэ, ыт сүүрэн кэлэн ааны тарбыыр.
Доҕотторун кытта оонньуу олорбут Биэрэ:
– Кылаһа кэллэ!!. – диэн аймана түстэ.
Ойон тиийэммин ааны сэгэттим, халҕан ситэри арыллыар тиийбэккэ, сонно тута Кыраһа, кыбылла-кыбылла, дьиэҕэ сүүрэн киирдэ. Элээнигэр тоҥмут дьэҥкир оҕуруо муус суоруу муостаҕа лоһугураата. Эбээҕэ кэлэн эккэлээмэхтээтэ, көп кутуругунан дэйбиирдэнэ оонньоомохтоото. Дуобатчыттарга тиийэн «бу хайалара дьоройдо» диэбиттии Мичээр Баһылайы сытырҕалаан көрдө, төбөтүн хоҥкус-иҥкис хамсата-хамсата, хаста да ытырдан ылла, онтон иччитигэр Кыра Баһылайга уһуктаах кулгаахтарын ньылата-ньылата эккэлээтэ, онтун быыһыгар ыйылаан ылбахтаата. Таһырдьаттан киирбит ыт оһох иннигэр кэлэн, оҥостон туран түүтүгэр сыстан ирэн эрэр хаары төбөтүттэн саҕалаан кутуругар диэри илгистэн илигирэттэ…
– Ыч-ча-уу!.. – ыт аттыгар олорор Чоойун балта Маарыйа сирэйигэр бырдаҥалаабыт уулаах хаартан кэдэс гына түһэр. – Бар, ынтах бар!.. – диэбитигэр өйдөөх ыт өс киирбэх аан чанчыгар кэлэн, биир сиргэ тула холоруктаан эргичийэн баран, анал оннугар чөкө сытынан кээстэ, маҥнайгы омуна ааһан, уоскуйан сыа тилэҕин саланна.
– Иччиҥ ханнаный Кыраһа?.. Кыраһа-аа… – мин ыт ньылҕаа сүүһүн имэрийэбин.
Кыра Баһылай көхсүн этитэн баран:
– Баһылай чугаһаан эрдэҕэ, ити ыт Маанчык курдук олус куота баран хаалааччыта суох, кэтэһэ-кэтэһэ кэлээччи, өссө хойутаатаххына төннөн тиийээччи…
Настааччыйа кэргэнин саҥатын истэн:
– Үчүгэй ыт оннук буолуохтаах, иччитин сир-халлаан ыккардыгар мээнэ быраҕан кээспэт… Маанчык диэбиккэ дылы, онтубут ханна бартай, бэҕэһээ киэһээҥҥиттэн суох дии. Дэриэбинэҕэ сүүрэ сылдьара эмиэ да көстүбэккэ дылыта.
– Ээ, онтуҥ тыһы ыкка иирэ сылдьара, ол бэйэлээҕин кытары барыстаҕа, – диир Мичээр.
– Ханнааҕы тыһы ыкка, өтөр иссэр ыппыт да суох курдук этэ дии? – Настааччыйа ыалдьыт диэки ыйыппыттыы көрөр.
– Уолбуттан Сомолло кыыһа Суоппуйа кэлэн барта, ол ытыгар, маннааҕы сиритээкилэргэ бас-көс буолан, атын дархаһыйыы этэ.
– Па, ол аата онно баран суола сойбут, онно оҥойбут, – диир Кыра Баһылай.
– Баарыын Өксөөн тэлгэһэтин айаҕар сымыһаҕа муус буолбут сыарҕалаах ат кэлэн турарын көрөммүн, саатар ат өҥүн-дьүһүнүн өйдүүр да суох ээ, хайалара кэллэҕэй диэммин киирэ сылдьыбытым, Суоппуйа кэлэн олороро.
– Уолбукка кэлин төһө сүөһү төрөөбүт, киһи сэргиэх туох сонуннаах? – диир эбээ.
– Ким билэр, ону ыйыппыт да суох.
– Оччолоох көрсөн баран, сээкэйи токкоолоһуох да баар эбит, – диир Настааччыйа.
Настаа саҥатын истэн Киспэ оҕонньор:
– Ээ, Мичээр сүөһү-ас туһунан ыйыталаһа сылдьыа, атыны көрөөрү-истээри киирэ сырытта ини, – дии-дии күлэн сэҥийэтин абына-табына бытыга сэпсэҥэлиир.
– Һэ, бу оҕонньору да, аны-аныаха диэри ону-маны түөһэн, – диир Мичээр.
Киспэ саҥатын истэн эбээ уонна Настаа сонньуйаллар.
Уһуннук күүттэрбэтэ, тиэргэҥҥэ киһи атаҕын тыаһа хоочугураан кэллэ, этэрбэһин тэбэнэн «тип-тап» табырҕатта… Кыраһа өндөс гынаат ойон турда, иччитэ кэлбитин билэн кутуругун эйэҥэлэтэ-эйэҥэлэтэ ыйылаан ылла…
Аан аһыллан «кыыкыр» гынаатын Баһылай сүөдэкис гына түстэ. Икки табысхааны кэлин атахтарыттан талаҕынан эрийэн баайан, саннын икки өттүгэр эйэҥэлэппит. Көхсүгэр сүкпүт куул манааҕыта эмиэ тэс курдук, онон-манан хоппоруттан тахсыбытыттан сылыктаатахха, хас да табысхаан баар быһыылаах.
– Ычча-а!.. Халлаан дьыбара дьэбирсийэн түһэн тоҕо сүрэй, саатар чысхааннаммыт… – Баһылай баһыттан араарбат нэк буолбут тииҥ бэргэһэтин устан, икки кулгаахтарыттан тутан, ньилбэктэригэр охсон сэрэнэн тэбии-тэбии, дьиэ иһинээҕилэри эргиччи көрөр.
– Кубулҕаттаах кулун тутар дьыбарданыа, чысхааннаныа суоҕа дуо, – диир Настаа.
Сиэр-туом быһыытынан тастан киирбит булчуттан сонно тута «хайа булдуҥ?» диэн урут түһэн ыйыталаһан барбаттар, онон маҥнай утаа улахан саҥа-иҥэ суох. Булчут тас таҥаһын устан сыгынньахтанан, нус-хас буолан иртин-хортун кэннэ дьэ биирдэ бүгүҥҥү сырыы туһунан саас-сааһынан наллаан кэпсэтэллэр. Онно да кэпсэтиини «тугу бултаатыҥ?» диэнтэн саҕалаабаттар…
Кыраһа аан чанчыгар ууруллубут иччитин булдун сытырҕалаата, онтон «ээ били бултар эбит» диэбиттии, соччо ахсарбатахтык туттан туора хайыһан, сиһин кэдэтэн, түөрт атахтарыгар дыраччы тэбинэн тыыллаҥнаамахтаат, оннугар тиийэн сытынан кэбистэ.
Баһылай эбээ улахан тимир куруускаҕа чэй кутан биэрбитин омурдан ылан айаҕын ньамырҕатан амтаһыйан көрдө, сылаатын таһааран икки ытыһын холбуу тутан сирэйин ньуххаммахтаата. Бу кэмҥэ оҕолор өрө-таҥнары тутан булду көрдүлэр-иһиттилэр, сааскы куобах сып-сымнаҕас ньылҕаа түүтүн имэрийбэхтээтилэр.
– Чэ сөп буолуо, булдунан оонньоомоҥ, – диэн Настаа оҕолору буойар.
Мичээр эмиэ Кыра Баһылайга хоттордо, дуобаттарын сиидэс саппыйатыгар хаалаан, хаптаһын хонуутун кытта таҥара холоругар чөкө ууран кэбистилэр.
– Бүгүн, туох да диэбит иһин, Баһылай күнүҥ эбит.
– Ээ, бүгүн баҕас кырдьык киниэнэ, – уот иннигэр табахтыы олорбут Чөөдүү сөбүлэһэ охсор.
Кыра Баһылай:
– Мин күнүм кэлиҥҥи кэмҥэ элбээн да бараары гынна быһыылаах, оонньоон да таах… – диэн дьонун эбии кыһытар, күлэр.
– Борокуоппай чааркааннаргын эспиккин дуу, онно-манна кураанах бугуллар эрэ оҥоһон тураллар? – Улахан Баһылай булт туһунан кэпсэтиини бэйэтэ саҕалыыр. Баһылай Киспэ чааркааныгар бэлиэлээх иҥнибитин түбэһэ көрдөҕүнэ, кутуйах сиэҕэ диэн, ыйыы сылдьар үгэстээх.
– Эһэн, үнүр Абаҕараҕа от тиэйэ бара сылдьан, түөрэтин хомуйан кэлбитим.
– Дьаҕыллаах атыыр отой ыран хаалбыт, хайдах үөрдэрин тутан сылдьар баҕайытай ити, – Баһылай сонунун кэпсиир.
– Ханна көрдүҥ? – диэн Баһылайтан ыйытабын.
– Кыдыбыл үрэҕэр.
– Кыдыбыл үрэҕэр даа, оттон мин күн бэҕэһээ от тиэйэн истэхпинэ Одуҥда икки, Арыылаах икки ыккардыгар баҕарахха хаһан эрэллэрэ дии.
– Бэҕэһээ ыккардыгар ол Абаҕараҕа тиийэ охсоллор дуо? – Настаа соһуйар.
– Ээ, тиийэн-тиийэн, сырыылаах баҕайы сылгы, – диир Кыра Баһылай.
Эмээхсин уолаттарын саҥатын истэн:
– Ол да иһин ыран эрдэҕэ, ол айылаах хаамаайы атыыр.
Мичээр:
– Бэҕэһээ киэһэ Тыккаай Одуҥдаттан Намыынап Харатын үүрэн аҕалта, биэлэрин араартыыллар үһү. Онно ол Намыынап Харатын үөрүн иннигэр Дьаҕыллаах биэлэрин кытта торҕо көтүүнэн Кыдыбыл диэки түһэ турбуттара, арааһата сылгыһыттан дуу, атыыртан дуу тэһииркээбит быһыылааҕа, уйуһуйан түһэн сүрдээҕэ.
– Эдэр атыыр буолан тэлэкэчийэн түһэн ахсыма сүрэ бэрт, биэлэрэ кулун да кээһэллэр ини, – Чөөдүү кэпсэтиигэ кыттар.
– Дьаҥхаламмыт биэлэр титирээн ньылбыйан да кэбиһиэхтэрэ, – диир Настааччыйа.
– Сиһэ, биилэ суптуйан, түөһэ кэтитэ, чырбалдьыйан, чэрэҥэлээн түһэн сүрдээх сылгы, уҥуох-арҕас мааны, хата, сүүрүк сүөһү тахсыан дьарыга биллибэккэ сылдьара буолуо, – Киспэ оҕонньор Дьаҕыллаах атыыры бэйэтэ билэринэн сылыктыыр, убаҕас хаастарын түрдэһиннэрэн, хартастыбыт сүүһүн мыччыстаҕаһын эбии дириҥэтэн уоту супту одуулуур. Урут эдэригэр, Бүлүү куоратыгар, ыһыахха, Оросторгууйап Оруойкатыгар уксан чабычах быһаҕаһа кыыймыт арыы сүүйбүтүн саныыр быһыылаах. Ол бэйэтэ туспа кэпсээн. Оҕонньор ханна да сырыттар атаҕар үчүгэй сылгыны мэлдьи сэҥээрэр үгэстээх.
– Туох билиэй, хаараханы, – диир Мичээр.
– Сылгыһыттар бэлиэтии көрө сылдьаллар ини, кинилэр обургулар, үөрүн кыайан аһаппат дьабыыл атыыр тахсыах курдугун сылыктаатахтарына атынынан солбуйуохтара буо, – диир Чөөдүү.
Кыра Баһылай табахтыырдыы оҥостон уот иннигэр кэлбитигэр Киспэ остуол ыксатыгар дүлүҥ олоппоско көһөр. Баһылай, оҕонньор оннугар талах олоппоско олорон, хоонньуттан хаалаах бөппүрүөскэ таһааран, хаатын арыйан биир сотону ылан айаҕар ытырар.
– Хайа, бу киһибит дьоҕойон «күндү» эрэ табааҕы тардар эбит дии, – Чөөдүү дэҥҥэ көстөр сонун табаҕы көрөн сэҥээрэ түһэр.
– Бу «барахсаҥҥыттан» биһиэхэ бэрсиий, амсатыый… – Мичээр бөппүрүөскэттэн биири ылан муннун аннынан усталыы тардан сытырҕаан көрөр, сонно Баһылай уматтыбыт сототун төбөтүгэр даҕайан «соп-соп» соппойон бусхаппытынан барар. – Амтана чыҥха атын эбит доҕор, – диир.
Чөөдүү сибилигин аҕай айаҕа аһыйыар диэри табахтаан бүппүт киһи быһыытынан, Баһылайтан бэриһиннэрбит бөппүрүөскэтин, хаһааннаҕа буолан, кулгааҕын быыһыгар кыбытан кээһэр.
Настааччыйа кэргэнэ хаалаах бөппүрүөскэлэммитин көрөн:
– Хантан итинник айылаах булумньуланныҥ?..
– Сэксэкэттэн «мүччү туттарбытым…»
– Ээ, ол атыыһыт киһиэхэ туох суоҕа баарай, – диир Киспэ оҕонньор.
Кыра Баһылай сонун табаҕын иҥсэлээхтик оборбохтуурун быыһыгар:
– Хаар кытаатан хайыһарынан сылдьарга аатырбыт ини? – диэн убайыттан ыйытар.
– Һэ дьэ, тайах хайа алыыга, ханна турарын чопчу билэр киһи, тоҥоттуу да барыах эбит…
– Ол баҕас эрдэ ини, – диир Киспэ.
Улахан Баһылай күлэр.
– Мин көрдөхпүнэ, омуннаатахха, киһи тоҥоту кэтэһиэ да суох курдук буолбут дии, үрэҕи батар, сыыйар киһиэхэ… Үнүргү хас да хонуктаах буурҕа тибэ-тибэ хаарын ытыйан дьаптайа сатаабыт. Уонна, тыатын көмнөҕүн түөрэтин да суйдаабыт, холлоҕос да хаара улаханнык ордубатах курдук. Ойуур да иһинэн киһи хайыһарынан таах уйдара сылдьар. Эгэ ыт иҥниэ дуо. Хата хабдьыга туһахтыырга уотаҕата буолбут. Быркылаах, бэтэрээ, киирэ түһүү тумуһаҕар, талахха, халыҥ үөр хатанан олороллоро, ол курдук олорбутунан, ыйаммытынан хаалтара. Саата суоххун син билэллэр ээ, чээҥкээйилээҕиҥ буоллар дэлэҕэ таалан бэртэр. Хабдьы «хамсаабыт» быһыылаах, ханна да бардахха күөл кэриитигэр суоллара-иистэрэ таапарайданан бэркэ хойдубут.
– Ыалыкы баччаҕа айанныыр кэмэ, мантан инньэ, күөлэттэр кэриилэрин «холлоҕосторо» аны кинилэр буолуохтара, – диир хотугу киһи сиэринэн Настаа.
– Уонна тугуҥ суоллуур-иистиир? – Чөөдүү ыйытар.
– Һоох… биир эмит тииҥ онньоохтуур. Хата бу Айдаҥмыт көлүйэтигэр баар эбит дии, сүрдээх улахан суоллаах солоҥдо. Тибии кэннинээҕи саҥа олуга ытыкаай курдук, төттөрү-таары чээччэйэ сатаабыт, сүрдээҕин холбуур эбит… Оҕонньор чааркааҥҥар хайдах буолан киирбэтэх кыылый, ити? – Баһылай, Борокуоппай диэки ыйыппыттыы көрөр.
– Ээ, ити атыыр солоҥдо куруук баар, чааркааҥҥа киирбэт «тииҥ мэйии» харамай… «Өтөх иччитэ» ини… Иссибэт солоҥдо дуу, хайа үөдэн дуу – эбиллибитэ эмиэ көстүбэт, сыл аайы бэйэтэ эрэ ити эҥээр тырыкаайданар.
– Чааркааннаргын тибии тибэн кэбиспит ини? – Кыра Баһылай ыйытар.
– Биирин типпит, биирин типпэтэх…
– Биирин типпэтэх даа?.. – Настааччыйа Баһылай диэки дьиктиргээбиттии көрөр.
Олук анныгар ууруллубут чааркааны тибии типпэтэҕэ, кырдьыга да, дьикти. Баһылай тугу эрэ бултуйбутун сэрэйэн дьиэ иһинээҕи дьон бары чөрбөһө түһэллэр.
– Саһыл иҥнибит, – диир Улахан Баһылай.
– Бөрөҕө ииппит чааркааҥҥар дуо?
– Э-ээ…
– Хаһан иҥнибит?
– Ырааппа-ат, хаар түһүөн иннинэ… Бөрө чээҥкээйитин хантан хоҥноруой, сонно бөһүйбүт. Аһаҕас сиргэ сыппыт саһылы хата хайдах суор түбэһэ көрбөтөҕөй, кини бэйэлээх хараҕа бүөлэммитэй.
– Бултуйан кэлэн баран кэпсээбэккэ олорор эбит буолбат дуо, эрдэ тахсан барбыппыт эбитэ буоллар, Баһылай саһыл ылбытын отой да билиэ суох эбиппит, – Мичээр Баһылайы хаадьылыыр. Дьонум күлсэллэр…
Дьиэ таһынааҕы саһылы оҕонньоттор дьаныһан туран бултаан биири да ордорботтор. Кинилэр обургулар мындырдара, албастара диибин диэн: бэл атаҕын быһан барбыт, кэһэй буолбут саһылы кытта, нэмин табан, ыырданар сирин сатаан сылыктаан, сыныйан хат үктэтэн ылаллар.
Тыал мас көмнөҕүн түһэрбитэ, билигин, ойуур иһэ барыта көтөр-сүүрэр суолун курдук бып-быдьыгырас, ол иһин саһыл баччаҕа «хараҕа иирэн» чааркааҥҥа үктэнимтиэ үһү. Баһылайдаах «олугар уурарга табыгастаах, уотаҕата кэм, хата ол оннугар мантан саас, күннэтэ тибии тибэн бадьыыстыа» дэһэллэр.
Дьонум дьиэлэрин иһигэр нус-хас түмсэн олорон, тастан киирбит ыалдьыты кытта бу курдук сээкэйи кэпсэтэллэрэ истэргэ олус бэрт. Кэм-кэрдии биллибэккэ сэргэхтик ааһар. Күннэтэ сонунтан-сонуну, саҥаттан-саҥаны, араас дьиктини хаппар өйгөр хатаан, эбинэн иһэҕин. Ол истибиккин, билбиккин-көрбүккүн бэйэҥ тус олоххор туһанарыҥ үгүс.
Буолаары буолан эбэм курдук олох муудараһын иҥэриммит эмээхсин, сырыыны-сылбаны сылдьыбыт мындыр ахан убайдарым сэһэннэрин-сэппэннэрин истэр олус умсугутуулаах. Тастан киһи киирэн күө-дьаа буолан эбилиннэҕинэ, этэргэ дылы, оннооҕор ордук. Ыалдьыт уонна хоноһо диэн тыллар туох эрэ курдук күндүтүк иһиллэллэр. Аҥаардас ити икки тылтан да, киһи сэк гынан сэргэхсийэ түһэр.
Баһыычаан убайа саһыл ылбыт сураҕын истэн:
– Ба-баһылаай ха-ханна баарый саһылыҥ… кө-көрүөххэриий… – дии-дии аан чанчыгар чөкө ууруллубут куул манааҕаны өрө көтөҕөн мадьыктаһар, аҥаар илиитинэн түүрэ эриллибит быаны тардыалаһа сатаан баран, кыайан сүөрбэккэ муостаҕа «лис» гына уурар.
– Сэрэн, тоҥ саһылы кутуругун тоһутаайаҕын, – диир Настааччыйа.
Баһылай манааҕатыттан маҥнай биир табысхааны онтон дэлби түүрүллүөҕүнэн-түүрүллэн баран, чакылыччы тоҥмут кыһыл саһылы чааркаанын чыбын кылыгыраппытынан ороон таһаарар, кыыл – илин хаҥас атаҕыттан, сототун ортотуттан ылларбыт.
– Бөрө киэнигэр хайдах атаҕын тоһуппатаҕай, – Киспэ оҕонньор дьиктиргиир, кэлэн чааркаан буутун баттыалаан көрөр: – Ээ, сымнаҕас бууттаах эбит, ол иһин… – диир. Чааркаан биир буута көстүбэт, саһыл түөһүгэр ыбылы тардынан кээһэн баран морбойбут.
– Көрүҥҥүтүүй бу, ты-тылын… – Баһыычаан тоҥ саһыл кыһыл тыла таска туора былтайа сылдьарын сөмүйэтинэн ыйар. – Бу курдук гыммыт, – диэт уол өҥүргэһинэн көрө-көрө кыҥначчы туттар, тылын таһаарар. Оҕолор күлсэллэр.
– Кэбис, күлсүмэҥ, күүгүнээмэҥ… – Настаа ыамайдары буойар.
Кыра Баһылай саһыл уорҕатын түүтүн имэрийэр:
– Өлөҥ кыһыла эбит, сиппит ахан, – диир.
Мин көрдөхпүнэ, саһыл кутуруга бэйэтигэр холооно суох улахан курдук, төбөтүгэр үрүҥ хоболоох көп кутурук туома кыыл устатын саҕа.
– Кутуруга тоҕо уһунай, көбөй, – диэн дьиктиргиибин.
Эбээ эмээхсин:
– Саһыл кутуруга барыта итинник, күһүн маҥнай кутуруга көбүүр, ситэр, итинтин сылаас суорҕан оҥостон саптынар. Бэл сир харатыгар, ыттар туппут саһылларын көрдөххө сүрдээх көп буолааччы, – диир, сөмүйэтигэр сиикэй арыыны биһэн аҕалан саһыл муннугар биһэр, уотун аһатарын эмиэ умнубат, тугу эрэ ботугуруур…
Күндү түүлээҕи сарсын ирдэҕинэ сүлүөхпүт диэн адарай орон анныгар куулунан сабан чөкө ууран кэбистилэр.
– Эбээ, тоҕо саһыл муннугар арыы биһэҕиний? – Чоойун бэркэ дьиктиргээн ыйытар.
– Ити аата сиэр-туом тутуһуллуута, тоом. Итинник гыннахха – Барыылаах Баай Байанай олус үөрэр, инникитин да булдуттан-аһыттан өлүүлээн, ирээттээн бэрсэр. Билигин өссө сиэри-туому тутуһуу да судургутуйан турар, урут, былыргылар барахсаттар курдук, бары силигин ситэрии тохтоото быһыылаах…
Биэрэ, эбэтэ уокка кээспит аһын аал уот барахсан күлэ-үөрэ сырдьыгыначчы сиирин оһох аанын быыһынан бөкчөйө-бөкчөйө кылатан көрөр, кыыс буспут моонньоҕон курдук хап-хара харахтарыгар сырдык уот кылахаччыйа оонньуур. Уол оҕо киэнинии кылгас ырбаахыта өрө сыҕаллан тахсан: көмүскэлэ, хаххата суох хаалбыт тэскэйбит маҥан иһигэр төгүрүк киинэ оҥойор, ол туран мыс курдук хаҥас илиитигэр бобуччу туппут «буур табатын» муоһунан сыгынньах иһин тарбанан турдурҕатар. Мин ону көрөммүн сонньуйабын, оҕобун Биэрэни икки хонноҕун анныттан көтөҕөн мадьалытан ылан тэскэйбит иэдэстэриттэн харса суох сыллыыбын.
Чөөдүү хайдах да тулуйбат, «бэлэһэ кыһыйан» бэриһиннэрбит бөппүрүөскэтин кыраһыын лаампатын төбөтүгэр даҕайан уматтар, табахтаан сыыйылыннарар.
– Эбээ, ол урут саһылга тутуһуллар сиэр-туом хайдах буолааччыный? – мин билиэх-көрүөх санаам батарбакка токкоолоһобун.
Эмээхсин оһох иннигэр талах олоппоско сиһин угуттуурдуу оҥостон олорон кэпсиир:
– Саһылга сүгүрүйүү ураты буоллаҕа… Аар тайҕатыгар тахсыбыт булчут, ити бэйэлээх күндү кылааннааҕы бултаан кэллэҕинэ, сүгэһэрин сүкпүтүнэн сонно үргүлдьү дьиэҕэ киирбэт баҕайыта. Ити билигин олохпут, туттунуубут уларыйан умнуллан эрдэҕэ. Былыр, ыал үксэ ааннара хатыыра суох, ис да, тас да өттүттэн, арай улахан тымныыга атар, аргыйар халҕаннаах ыал сыталларыгар олуйан кээһэр үгэстээхтэрэ… Дьэ ол, төһө да хатыырдара суоҕун иһин, хара тыа маанылаах харамайын бултаан кэлбит булчут балаҕан аанын тоҥсуйар. Иһинээҕилэр: «Кимҥиний?..» – диэн ыйыттахтарына булчут: «Мин – хара тыа иччитэ, Баай Барыылаах Байанайбын!..» – диэн хардарар. Бултуу тыаҕа тахсыбыттаах ыаллар хаһан баҕарар киһибит «илии тутуурдаах, өттүк харалаах» киириэҕэ диэн эрэнэ, эрэҥкэдийэ кэтэһэр үгэстээхтэр, уонна сиэри-туому ситэри билэллэриттэн сонно тута туох булт бултаммытын сэрэйэ охсоллор, сэргэхсийэ, үөрэ-көтө түһэллэр. Булчукка дьиэттэн таҥас таһааран биэрэллэр: суорҕан, былаат, сон, бэргэһэ да буолуон сөп. Булчут ол таҥаһынан саһылы, ордук кичэйэн төбөтүн, суулуур. Истэн эр киһи балаҕан халҕанын арыйан баран: «Улахан булт кэлбит, батыыһыта суох…» – дии-дии аан холуодаларын сүгэнэн суоран кэҥэппитэ буолар. Ол улахан булка сүгүрүйүү туоһута, саһыл – төһө да аанынан батан кииртин иһин, булт быһыытынан, суолтата улаханын бэлиэтээһин биир көстүүтэ… Дьэ ити эрэ кэнниттэн, булчут булдун уоттан хаххалыы тутан дьиэҕэ киирэр. Бу кэмҥэ искэ баар дьонтон саастаахтара, эргэнэ хара тыа иччитигэр, Баай Байанайга махтал бэлиэтин, үрүҥ астан эһэкээнигэр кээһэр. Бултуйбуттарын үөрүүтүгэр баалларынан-суохтарынан үөрэ-көтө аһыыллар…
Мичээр Баһылай эмээхсин кэпсиирин истэн олорон:
– Арыгы баар буоллаҕына онон эмиэ «малааһынныыллар» буо? – диэн ыйытар.
– Ээ, оттон ити, эттим дии, тоом, – туох баарынан-суоҕунан диэн…
– Күн аайы саһыл ылан кэлбит киһи баар ини, – диир Мичээр. Биһиги бары күө-дьаа буолан күлсэбит.
– Бу да киһиниэ-э… – Настааччыйа чыпчырынар, – истиҥ, истиҥ, быһа түһэ олорумаҥ, – дии-дии, сүүһүн аннынан сүргүччү көрө-көрө уоһун үмүрүтэн сонньуйар.
– Кэм биһиэнэ испиирбит айдаана, – Чөөдүү Миитэрэй Мичээр Баһылайтан кэлэйбитэ буолан таҥнары хайыһар, баһын быһа илгистэр.
– Чэ-чэ, эн да баар буоллаҕына «па» диэбэт киһийдэх инигин, – Мичээр хардарсар.
Эбээ ыалдьыттара хаадьылаһалларын истэн тохтуу түһэр, күлэр, онтон эмиэ салгыы кэпсиир:
– …Аны нөҥүө күнүгэр булчут саһылын сүлэригэр уокка көхсүнэн олоруохтаах. Киһи сиэбэт аһыттан уот иччитэ сиргэнэр, кыыһырар үһү. Кыра да түү сыыһын эһэкээҥҥэ биэрбэттэр – аньыы. Сүлүллүбүт саһыл айаҕар, кулгааҕар сиикэй арыы биһэн баран, тыаҕа таһааран мас төргүү мутугар ыйаан кээһэллэр… Сир-сир аайы сиэр-туом араас, отой былыр өссө маннык үгэс баар эбит: саһылы бултаатахтарына дьахтар үрүҥ көмүс симэҕинэн симииллэр уонна балаҕан муус түннүгүн ылан баран онон киллэрэллэр…
– Ахсынньы, тохсунньу тоһуттар томороон тымныытыгар эмиэ оннук дьаһаналлара буолуо дуо, үрүҥ көмүс симэҕинэн симии-симии, эчи дайылҕана да бэрт эбит дии, ол көмүспүт да баар ыалыгар баар ини, – диир Мичээр.
– Кырдьык да…
– Мин бэйэм көрбөтөҕүм гынан баран, чахчы оннук сиэр-туом баарын иһин уос номоҕор хаалан кэпсэл буоллаҕа, «тыала суохха мас хамсаабат, уота суохха буруо тахсыбат», – диир эбээ. – Дойду-дойду аайы дьон-сэргэ түҥ былыргыттан илдьэ кэлбит үгэстэрин тутуһар ахан буоллахтара. Туохтан бары харыстана, бас-баттах тылласпакка, сэккэ-сэмэҕэ киирбэт туһуттан, дьэ ол үтүө үгэстэринэн хайыҥ охсунан этэҥҥэ сылдьаллар, дьаҥы-дьаһаҕы, ыарыыны-сүтүүнү этэҥҥэ тумнан туорууллар…
– Бу билигин солоҥдо бэргэһэни ким баҕар таҥас гынар, урут солоҥдо тириититтэн тигиллибит бэргэһэни эдэрдэргэ кэтэрдээччилэрэ суох – аньыы. Ити харамайтан тигиллибит бэргэһэни кэппит киһи төбөтүнэн моһуогурар уонна көрөрө мөлтүүр диэччилэр, – Настааччыйа былыргыны ахтар.
Мичээр Баһылай хонноҕун анныгар кыбынан олорбут, нэгирбит солоҥдо бэргэһэтин сулбу тардан ылан эргитэ сылдьан көрөр-истэр.
– Па, оччоҕо мин бу таҥаспын кэтиэ суохпун дии, – диэн улаханнык соһуйбут киһилии туттар.
Улахан Баһылай, бэҕэһээ эркин быыһыгар анньан хатарбыт киэптээх бэлиэлээҕин ылан, тииһинэн быар маһын сыыйа тардан тириини киэптэн араара-араара:
– Мин көрдөхпүнэ, ити бэргэһэҕин ыстаан сыгынньах остуол аннынан сүүрэ сылдьыаххыттан кэтэр курдуккун дии, дьэ кэлэн аньыыта-харата тиийбит үһүө, – диир.
Чөөдүү:
– Бу киһи – ити солоҥдо бэргэһэтин ийэтиттэн «түһэригэр» кэппитинэн кэлбит киһи ээ… – дии-дии күлэн ыгыстар.
– Ээ, ону эн көрөн турдуҥ ини, – Мичээр хардары хаадьылаһар, онтон Настааҕа туһаайан: – Кырдьаҕас киһи кэтэрэ көҥүл дуу? – диэн ыйытар.
– Саастаах киһи кэтиэн сөп.
– Дьэ эмиэ да дьикти эбит, кырдьаҕас – кэтэр, эдэр – кэппэт. Ол баҕас оҕонньоттор солоҥдо бэргэһэни чэпчэкитин, сылааһын иһин бэйэлэрэ кэтээри соруйан оннук үгэһи үөскэттилэр, айдылар ини, – кыһалҕалаах киһи Мичээр хайа сатанарынан үтүө өрүтүн була сатыыр. – Тыллана илик оҕоҕо собо тылын, уоһаҕы сиэппэттэр – бытааннык тылланыа, былдьыры эбэтэр тардыас, кэлэҕэй буолуо диэн; оҕо сыыҥтаах-сырааннаах буолуо диэн – сордоҥ төбөтүн сиэппэттэр; хаана сүүрэрэ бобуллуо, очоҕоһо бааллыа диэн – хаан баайыытын сиэтэртэн эмиэ туттуналлар; аны «тыатааҕы» этин – оҕо киҥнээх буолуо диэн эмиэ сиэппэттэр – бу тугуй доҕор, сатаммат буоллаҕа… Санаан көрдөххө – ити ахтыллыбыт ас барыта – ас бастыҥа, минньигэһэ ээ. Кырдьаҕастар обургулар, амтаннаах, иҥэмтиэлээх аһы бэйэлэрэ борсоноору соруйан гыналлар…
Киспэ оҕонньор Мичээр саҥатыттан онто да суох кыбытан көрөр кыараҕас харахтара букатын да сүтэн хаала-хаала күлэн мыттыйар.
Биһиги өссө да сээкэйи кэпсэтэн арааһы ыаһахтаһабыт…
//-- * * * --//
Муус устар ый саҥатыгар, тыаһы иһиллээбит курдук иһийэн, биир да былыта суох чэмэлкэй күннэр турдулар. Улаҕата-киэлитэ биллибэт ып-ыраас күөх мэҥэ халлаантан күүһүн-уоҕун ылбыт күн сырдык сардаҥаларынан хараҕы саататан угуттуу чаҕылыйар; дьиппинийбит халыҥ хомурах чараас сыа хаарынан бүрүллүбүтэ дьэрэкээн өҥүнэн дьэргэлдьийэ оонньуур. Хаар дьүрүлгэнин кустуга сатыы да, көлөлөөх да айанньыт иннигэр, угуйа ыҥырбыттыы, ситтэрбэккэ курдуу куоһахтанар.
Дьиэ үрдүн соҕуруу эҥээриттэн, хайыы-сахха муус чопчулар уһуктанан, уһаан тахсан томтойбут күрдьүккэ тобулу түстүлэр. Күнүс, күн оройугар, дьэргэлгэн, кулуһун төлөнүнүү, биир кэм дьирибиниир, устаҥныыр.
Боруллуо көтөр уйатын хаардаммыта ыраатта. Саас илдьитэ туус маҥан туллуктар көй салгын күөнүгэр көҥүл көччүйэ көтөннөр көрүлүү оонньоотулар. Үөр туллук күйгүөрсэр саҥата кими да иһирэх иэйиинэн кынаттыыр…
Ийэ айылҕа барахсан, сүүйэн ылбыттыы, сүрэҕи сүүдүтэр дьэп-дэҥкир ыраас салгынын көбдөҕүҥ муҥунан толору эҕирийэн тыына-тыына, киһи эрэ тастан киирбэккэ үлүһүйэн үлэлии-хамсыы сылдьыах үтүө күннэрэ үүннүлэр.
Сотору Киристиэп таҥара күнэ буолуо – сааскы ылааҥы кэм саҕаланар таҥарата.
Кэлэн иһэр сыл эргиирин, кэтэһиилээх кэрдииһин ама туох тохтоппута баарай, саас барахсан кэллэр-кэлэн истэ…
Күүтэр киһиэхэ, ордук оҕолорго, кыһыҥҥы нэс күннэр устан, сыыллан ааһаллара бытаана, сыылбата сүрдээх. Унньуктаах уһун кыһыны быһа түөрт эркиҥҥэ хаайтаран сыппыт ыамайдар – маҥнай, сүөһү тириитэ бүрүөһүннээх халыҥ липпэ халҕаннарын сэгэтэн быгыалаһан бараннар, сотору тэлгэһэҕэ тахсан тэлэкэчийэ сүүрдүлэр.
Биир үксүн ичигэс таҥас суоҕа бэрдиттэн, тымныы кыһарҕаныттан, чоҥкуйа кырыарбыт муус түннүктээх балаҕан дьиэҕэ бүгэн түүнүгүрэ сыппыт кыаммат-түгэммэт, кырдьаҕас өттө кытта таһырдьа тахсан, эти-сиини эймэнитэ дьырылатар сааскы сайа охсор чэлгиэн салгыны дуоһуйа тыынан дьэгдьийэр дьарыктанна… Бары-барыта өрө чөрбөйөн өндөйбүккэ, сүргэтэ көтөҕүллэн сүөм үрдээн сэргэхсийбиккэ дылы…
Муус түннүктээх балаҕаннаах ыаллар соҕуруу эҥээринээҕи түннүктэрэ, күн сыралҕаныттан ньалҕарыйбыт уута, эркиҥҥэ сыбаммыт кубарыйа хаппыт киигэ иҥэн, хат хараардан, ээр-сэмээр аллара намылыйан дьиэ сиксигэр симэлийдэ.
Тохсунньу тоһуттар тымныытын, ахсынньы амырыын буркунун тулуйан, кыыдааннаах кыһыны этэҥҥэ туораабыт кырдьаҕас суордар, күн уотугар сыламнаан, холкуос хотонун кыбыытыгар турар куруҥах тииттэр төргүү мутуктарыгар түһэн олорон, уһун күннэрин бараан саатыыр үгэстэннилэр. Ол олорон соҕуруу диэки олоотоомохтоон «аны тураах атаспыт көтөн иһэрин таба көрөөйөбүт» диэбиттии, сахсайбыт түүлээх си-дьүгээр моойдорун уһата-уһата «көрүү көрүүлэнэн» дьүккүҥнэһэллэр. Кинилэр да саас кэлэн аһыыр астара бараныах көтөрдөр – икки атахтааҕы кытта дьукаахтаһан олороллоро абыраата. Аҕыйах хонуктааҕыттан бэттэх куйуур саҕаланна, ол чохутугар, баҕатыгар, хата, ханнык эмэтик уос-тиис тииһинэн кэм «харахтара сырдаата».
Сатаҕай эбэ Айдаҥтан көстөн арыый ордук да, кынаттаах көтөрдөр обургуларга ол ыраах аатырыа дуо, тэлиэс-былаас дайбанан аҕыйахта сапсынан тиийэллэр, халыҥ тыа хонноҕуттан-быттыгыттан ыҥырса-ыҥырса, төттөрү-таары, күн аайы тиэстэллэр. «Куйуур ойбонугар маҥнай – иккиэйэх, үһүөйэх эрэ курдук этилэр да, кэлин «сураһан, истиһэн» хас да суор эбии эбилиннилэр…» – диэн Тоҕойдуур оҕонньор киирэ сылдьан кэпсээн эрэрэ.
Айдаҥ кырдьаҕас суора Куорсуна Суох Сатаҕайга куйуур ойбонугар мэлдьи баар сураҕа иһиллэр. Куорсуна Суох – бу дойдуга бэрт өрдөөҕүттэн олохсуйбут кырдьаҕас көтөр үһү. Мин, күһүн маҥнай көһөн кэлээппитин, сонно тута түбэһэ түһэн көрбүтүм. Хаҥас кынатын дабыдала хас да куорсуна суоҕа, атыгыраан аһаҕас сылдьара. Бу өтөх дьоно өйдүүллэрин тухары – суор итинник кынаттаах үһү, хаһан, туохха дэҥнэнэн-оһоллонон торуттубут кынаттаммытын ким да билбэт. Куорсуна Суох – сыл ахсын тыһы доҕорун кытта Арыылаах эбэ кэриитигэр арбах уйаларын сөргүттэллэр. Билигин Куорсуна Суох доҕоро сымыыт баттаан уйатыгар сытар, онно-манна соччо барбат-кэлбэт: сарсыардааҥҥы, киэһээҥҥи дьэбир дьыбар уонна түүҥҥү хаҕыс тымныы – кинини ханна да ыыппаттар, сымыыттарын сылаас түөһүнэн мэлдьи угуттаатаҕына эрэ сатанар. Холкуос хотонугар бара-кэлэ сылдьан көрдөххө, улахан от кыбыытын кэтэҕинээҕи кэриигэ, сонос соҕус үөл тиит үөһээ мутугар туттубут арбах уйаларын иһигэр – ийэ суор кутуруга быган олорор буолар, мэлдьи тыаһы иһиллээбит курдук уу чуумпу…
Сүөһү ото барыта таһыллан бүттэ. Кыбыыга, далга от сыата тохтубута – күнүскү күн суоһуттан сылыйан, чигдитийэ тэпсиллибит хаары быһа сиэн сир кырсыгар чугаһатан эрэр. Кыһыл бэргэһэчээннээх чооруостар түһэннэр от сыатын итигэстээн аһаан биир кэм тойтоҥолоһоллор, чубугураһа-чубугураһа мэник оҕолордуу сырсыакалаһаллар, ыһыахха куобахтаан эрэр эдэр уоланнар курдук икки атахтарын холбуу тутан баран ойуоккалыыллар.
Тэбэнэттээх чооруостар быыстарыгар кэкэ-бука, улахан сүтүктээх киһилии, тугу эрэ көрдөөн тула-мала көрүөлэнэ-көрүөлэнэ, өрө көтөн тахса-тахса түһэр, оттомноох аҕайдык туттар. Кэкэ-бука баччаҕа эмиэ суор курдук сымыыттыыр. Уйатын көҥдөй маска, кумалааҥҥа оҥостор. Эмэх мас кумалаанын хайаҕаһа киэҥ буоллаҕына, кэкэ-бука туойунан сыбаан, бэйэтэ киирэригэр-тахсарыгар эрэ сөп гына кыаратар. Дьэ эмиэ тус-туһугар өйдөөх, үлэһит чыычаах диэн кини. Уйатыгар киирэр-тахсар хайаҕаһа эргиччи туойунан сыбаммыт кэкэ-бука сымыыттыы сытар көҥдөйүн, тыаҕа мас таһа сылдьан, киһи биирдэ эмит син түбэһэ түһэн харахтыыр.
От тиэйиитэ бүтэн мин иллэҥсийдим. Ол эрээри холкуос үлэтин эрэ өттүгэр, оттон дьиэҕэ сээкэй түбүк элбэх, бииртэн-биир дьарык көстөн иһэр.
Эбээ сайын хастаабыт туоһунан иһит тигэригэр маҥнай утаа илии-атах эрэ буолан көмөлөһөн иһэн, кэлин эмээхсин ыйыытынан-кэрдиитинэн үөрэнэн, бэйэм тигэн бардым. Иккиэн ыанньыксыт дьахталларга ыаҕас, мэчикээн, ыаҕайа тигитэлээтибит. Туос иһиппит иитин күөх өҥнөөх сис талаҕын ортотунан хайытан, тииспитинэн ытыра-ытыра иэҕэн оҥоробут. Ситиини иннэ үүтүгэр иҥииринэн туймуу оҥорон угабыт, инньэ гымматаххына баппат. Иннэ хаппыт туоска бэрт кытаанахтык кыычыгырыы-кыычыгырыы киирэр, онон сүүтүгэ суох сатаммаппыт. Дьөлө тахсыбыт иннэни туоһунан кыбытан тардабыт.
Эбэбин кытта сүрүн үлэбитигэр хотоммутугар сырыттыбыт да, иһиппит тигиитин үөһэ түһэбит. Дьүөгэлэрим: Мытыйыс Маарыйата, Дьэримиэй кыыһа Аана, Борускуо – сололоох буоллаллар эрэ киирэ-тахса сылдьаллар, кыргыттар кэпсэллэрэ-ипсэллэрэ куруук дэлэй, ардыгар иһит да тиксэллэр.
Туос иһит түгэҕэ икки хос, ойоҕоһо биир хос, ойоҕоһун алын өттө уонна түгэҕэ чамчааһыннанар. Иһит түгэҕин ойоҕоһугар холбуу тигэргэр барыта биэс хос туос буолар, тигэргэ ордук уустуга онто. Ыаҕас – үүт кутулуннаҕына култайбатын диэн ортотунан эмиэ курдуу чамчааһыннанар. Кыра да туос иһити көстүүтүн тупсараары чамчааһынныахха сөп.
Эбээ ыаҕас уонна ыаҕайа быаларын, силигин ситэрэн үрүҥ, хара өҥнөөх ситии гынар…
Сатаҕайга куйуурдуу барбыт бастакы күннэригэр Муоһа Суох оҕус тарбыйахтаммыта. Онтон биир хоноот Чылахаччыйа ынчыктаан-ыҥарынан, түүнү быһа утуппакка эрэйдээн, манатан баран, сарсыарданан дьэ төрөөрү оҕотун атаҕын быктарбыта… Биһиги сарсыардааҥҥы аһылыкпытын аһаан эрдэхпитинэ эбээ хотонуттан кэлэн ааны сэгэтэн туран: «Ынахпыт бэйэтэ түллүмээри гынна, көмөлөстөххө эрэ сатаныыһы…» – диэбитигэр Кыра Баһылай, Настааччыйа уонна мин хотоҥҥо суксуруһан тахсыбыппыт… Чылахаччыйа харахтарын кэҥэтиэҕинэн-кэҥэтэн бөлтөөрүччү көрөн турара. Быыһыах-абырыах дьонум бу кэллилэр диэбиттии ыҥарын да ыҥарын буолаахтаабыта… Нэһиилэ тардан, ийэтин иһигэр сылдьан торолуйан хаалбыт оҕус тарбыйаҕы орообуппут, букатын таҥас курдуга. Баһылай хайдах да өрө-таҥнары тутан сахсыйа сатаан, муннунан үрэн, таһыйан эҥиннээн көрбүтэ да, саҥа ийэтиттэн тахсыбыт оҕус тарбыйах үрүҥ хараҕын көрбөтөҕө, өлөн хаалбыта. Торбос улаханын бары да сөхпүппүт. Эмээхсин: «Бу да иһин кыайан батан кэлээхтээбэтэх, тыын уутугар тумнаһыннаҕа…» – диэбитэ.
Чылахаччыйа өлбүт оҕотун көрө-көрө иччилээх аҕайдык эҥсэн маҥыраан ылбахтаабытыгар Настаа: «Чэ-чэ ол-бу буолума, оннооҕор былырыын туҥуйгар бэрт кылбардык төрөөн баран, быйыл кэлэн хайдах буоллуҥ бу!..» – диэн сүөһүтүн кытта киһилии кэпсэтэ-кэпсэтэ, ынах уоһах киирэн күлтэйбит синньин имэрийбэхтээбитэ.
Эбээ торбоһу таска таһаартаран Кыра Баһылайга сүллэрбитэ, бүтэйдии сүлүллүбүт ньирэй төбөтүгэр от симтэрэн үүт-үкчү тарбыйах төбөтүн курдук оҥорторбута. Тугулгах тарбыйаҕынан Чылахаччыйаны албыннаан, хас ыары гыннаҕын аайы эмиийин, синньин үҥүлүтэрэ. Оннук гыннаҕына ынах «уоскуйан» иэтэр үһү. Баһыгар, сурҕаахха иилэ быраҕыллыбыт иччитэ суоҕунан оҥоччу көрбүт, от төбөлөөх оҕотун Чылахаччыйа эрэйдээх киһи аһыныах ыҥарына-ыҥарына салыыра, «тоҕо хамсаабаккын, сүүрэкэлээн, ойуоккалаан барбаккын» диэбиттии силтэйбит эриэн муннунан анньан көрөрө. Мин ону көрөн хайдах да тулуйбаппын, сүөһүлэрим саахтарын күрдьэн бүтэрэ охсоот таһырдьаны былдьаһабын… Таска тахсан эрэ баран кистии саба илиим көхсүнэн көмүскэбэр туолбут хараҕым уутун сэмээр соттобун, ыраас салгыны өрө тыынан чэпчиибин… «Кучур этэҥҥэ оҕолоноро буоллар… ээ, Кучур барахсан сырыыны-сылбаны сылдьыбыт сүөһү… уҥуоҕа-арҕаһа да улахан, Чылахаччыйа курдук хатыҥыр буолбатах…» диэн ынахтарым туһунан арааһы саныыбын…
Муоһа Суохпут кэс ынах буолан үүттээх, үүтэ хойуу. Онон күннэтэ күөрчэх сиэн абыранныбыт. Бу күһүн Мундулуҥдаҕа тонообут отоммут тобоҕо баарын киллэрэн булаан кытардабыт. Отонноотоххо күөрчэх амтана эбии тупсар, арҕаа саҕах кэтэҕэр кытара кыыһан киирэн эрэр күн уотун толбонун курдук өҥнүүн кытта астык. Муоһа Суох үүтүгэр Чылахаччыйабыт киэнэ эбиллэн, билигин чэй эрэ суһардынарбыт тохтоон, аны дьиэ уҥучаҕар чабычахха кутан иккилии хонноро-хонноро сүөгэй халбыйабыт. Халбыллыбыт сүөгэйи ыаҕайаҕа кутан, сылаас сиргэ, оһох таһыгар ыйаан аһытабыт уонна көбүөрдүүбүт, көннөрү лэппиэскэҕэ да бистэбит. Аны хас сарсыарда аайы үүт аннынан суораттыыбыт. Суораты кыл сиидэҕэ кутан уутун сүүрдэн сүүмэхтиибит, оччоҕо хойуута хаалар.
Кэтэх сүөһүлээх ыаллар ынахтара төрөөн сааскы «үрүҥ илгэҕэ» тиийдэхтэринэ, кырдьыга да, абыраналлар. Көннөрү санаан көрдөххө, ынахтан аҥаардас үүт эрэ ыанар курдук да, сатаатахха, ол үүккүттэн бэрт тотоойу, араас эгэлгэ үрүҥ аһы астанан аһыаххын сөп…
Үнүр Мундулуҥдаттан Быралгыны кытта дьүөгэм Маарпа кэлэн «уот ылан» барта. Мундулуҥда оҕолоро бары да этэҥҥэлэр үһү. Биһиэхэ чэйдээт да, сонно тута, Быралгытын кытта төннүбүтэ, миигин көрсөн үөрүүтэ-көтүүтэ бөҕөтө этэ: «Отуҥ тиэйиитэ бүппүт дии, биирдэ эмит, өрөбүлгэ тиийэ сылдьыаххын, халлаан да сылыйан эрэр…» – диэбитэ.
Маарпа кэлэн барбыта аҕыйах хоммутун кэнниттэн, оҕолор өрүүр кэмнэрин туһанан, субуота күн сарсыарда эрдэ туран, Мундулуҥдаҕа, Быралгылаахха хонон кэлбитим. Өр көрсүспэтэх, алтыспатах дьон быһыытынан түүнү быһа, санаабыт сайыар диэри күө-дьаа кэпсэтэн баран, сарсыарда хойут турбуппут. Морууса уруккутунааҕар саҥалаах-иҥэлээх баҕайы буолан хаалбыт этэ, бэл Өрүүнэ уҥуохтуун улааппыкка дылыта.
Килэки Айдаҥҥа субу-субу сээкэй сорукка, өрөбүлүгэр кэлэн барара, ыал улахан оҕото түс-бас көрүҥнэнэн, отой сиппит-хоппут уолан киһи курдуга. Муннун аннынааҕы ньуолах бытыга эбии хараара тордоҕуран ыраахтан көстөрө, мин онтон, тоҕо эрэ, күлүөх санаам кэлэр.
Мытыйыс Маарыйата, Килэки Айдаҥҥа кэлэн, кулууп ааҕар хоһуттан кинигэ уларсаары сырыттаҕына: «Бу уол сиртэн сэрбэйбэккэ сылдьан хайыы-сахха бытыга тордоҕуран көстөр буолбут ээ…» – диэн наар дьээбэлиир. «Ээ, эн да миигиттэн алыс аҕа буолбатыҥ ини уонна баран эмээхсин курдук саҥарар ээ, саатар…» – диэн Килэки хардарсар.
Килэки өрүү бииргэ сылдьар доҕотторугар Маарпалаахха эмиэ, сонун кинигэ көһүннэ да, анаан-минээн, кыргыттарга диэн, уларсар. Хата, саҥа кинигэбит кэмчитэ, суоҕа бэрдэ атахтыыр. Оҕолор аахпыт кинигэлэрин, хаһыаттарын хат-хат ылан, үрүт-үөһэ ааҕаллар. Киһи дьиктиргиэх хас уларыстахтарын аайы, ол урут аахпыттарыттан, син биир туох эмит сонуну, эрдэ таба көрбөтөхтөрүн булан ылаллар үһү. Ааҕар хоско баар, «тарбахха баттанар» аҕыйах кинигэ илииттэн-илиигэ сылдьан илдьирийэн, киртийэн да бүтэн эрэллэр. Обургу оҕолор ыраастык, харыстаан ааҕар дьон буоланнар өссө тулуктаһан эрдэхтэрэ. Уларсыбыт кинигэлэрин хаҕын, киртийбэтин диэн, хайаан да хаһыатынан суулаан баран биирдэ эрэ ааҕаллар. Ол да үрдүнэн эргэрэллэр, дэлэҕэ да Мытыйыс Маарыйата илдьирийэн эрэр тастаах кинигэни ким эмит уларсан бардаҕына: «Нэк сонноох былдьаһыктаах «оҕонньорбут» балаҕаныттан эмиэ бараахтаата…» – диэ дуо. Сахалыы бичиктээх кинигэтээҕэр нуччалыы суруктаах кинигэ элбэх. Оҕолор ааҕыытын ааҕаллар да, төһө да үрдүкү кылааска үөрэннэллэр, билбэт тыллара элбэҕиттэн, айымньы ис хоһоонун ситэ өйдөөбөттөр быһыылаах.
Алын кылаас оҕолоро ааҕар хостон нууччалыы кинигэ ылан, биир сирэйи арыйан баран, үрүт-үөһэ нэмийэн ааҕа-ааҕа, «бу тыл суолтата туох диэний, ити тыл суолтата хайдаҕый…» дэһэ-дэһэ олороллор, мөккүһэн да ылаллар, улахан кылааска үөрэнэр обургу оҕолортон ыйыталаһаллар: онно сорох төһө билэринэн, хайа сатанарынан хоруйдуур, быһаара сатыыр; сорох саба сапсыйан мэһэйдээмэҥ диир, эбэтэр «ол киниттэн ыйытыҥ» диэн атын оҕоҕо көлбөрүтэн кээһэр. Баҕар – тыл суолтатын кырдьык да билбэттэрэ буолуо, баҕар – кыра ыамайдар хайа үрүт-үөһэ ыйыталларыттан, ыаспайдарыттан салҕан да эрдэхтэрэ.
Кыралар сээкэйи билбэттэрин-көрбөттөрүн сөбүлээн ыйыталаһар, арахпакка иилистибит, доҕор оҥостубут кыыстара – Уйбаныаба Нуута. Нуута бэл оскуолаҕа үөрэммэт оҕолору мунньан олорон, арааһы бары кэпсиир-ипсиир: остуоруйалыыр, таабырын таайтарар, ойуулаах кинигэни ойуутун көрдөрөн ыйа-ыйа, өйүттэн араастаан уустаан-ураннаан эбэ-эбэ, бэл улахан да киһи сэҥээрэн истэн олоруон курдук таттарыылаахтык, үлүһүйэн сэһэргиир.
Нуута оҕолору бэйэтин тула түмэ тардар ураты майгылаах. Быйыл Балаҕаччы оскуолатын бүтэрэр, үөрэҕэр мэлдьи туйгун. Бүтүн сэттэ кылаас үөрэхтэнээри сылдьар, элбэҕи аахпыт, билбит-көрбүт, кинигэни арахсыспат доҕор оҥостубут кыыс бэл саастыылаахтарыттан ойуччу үрдээн көстөргө дылы. Аны «таҥара таптаабыт киһитин ситэри симиир…» диэбиккэ дылы, Нуута улахан уруһуйдьут, биир үксүн ол да иһин, уруһуйдуурун көрөөрүлэр оҕолор кини таһыттан арахпаттар.
Нуута хас өрөбүлүгэр кэллэҕин аайы балаҕанын эркинигэр ыйаабыт уруһуйдарын уларытар. Биһиги кыргыттар биир үксүн ол да иһин, доҕорбут тупсаҕай уруһуйдарын көрөөрү, Болтуо оҕонньордооххо сөп-сөп киирэн тахсабыт. Кыыс, күһүҥҥү уһун өрөбүлүгэр кэлэ сылдьан, аҕата Микииппэр оҕонньор удьурҕай хамсатын боллостубут уоһугар ытыран сирэй оһоҕун уотун иннигэр табахтаан бусхата олорорун отой дьиҥнээх курдук, харандааһынан уруһуйдаабыт этэ. Оо, ону көрөн биһиги сөхпүппүт даҕаны… Болтуо – хара үлэҕэ чэрдийэ хаппыт боллоруттан тахсыбыт сүһүөхтэрдээх модороон илиитин көхсүгэр дьураалана сүүрэн тараадыйбыт тымырдара кытта көстөллөрө; саас-сааһынан дириҥник дьирбиилэнэ хартастыбыт сүүһүн сабыстыбыт тириитэ, бэл санаарҕаабыкка дылы санньыйыт харахтара кытта, букатын, адьас дьиҥнээх курдуктара. Микииппэр оҕонньор – субу, сибилигин аҕай хамсаан, хамсатын «соп-соп» соппойбохтоон барыах айылааҕа… Айылҕа сороххо дьоҕуру дьоһуннук да бэрсэр, хадаҕалыыр буолар эбит дэһэн биһиги сөрү диэн сөҕөбүт эрэ…
Нуута: «Элбэҕи, арааһы бары уруһуйдуохпун баҕарабын да, кумааҕым кэмчитэ бэрт», – диир. Өссө уруһуйдуур кумааҕыта отой да суох буолуоҕун, нуучча тылыгар үөрэтэр учуутала Николай Анисимович диэн киһи, үөрэнээччитин дьоҕурун сэҥээрбитэ бэрдиттэн, хантан эрэ булан ыраас лиис биэрэр үһү. Нуута суруһа Болчох Сэмэн биһиэхэ инньэ диэн кэпсээн турар. Болчох саҥарбыт-иҥэрбит, бэйэтин кыһалҕатын баҕас быһаарсар сытыы уол. Эдьиийин курдук уруһуйдаабат, бэйэтэ этэринии «мөлтөх» уруһуйдьут. Болтуо оҕонньор эмээхсининиин Өлөксөөһөлүүн, дьон ааттыырынан Кылаччылыын, төһө да үөрэҕэ суохтарын иһин, оҕолоро баҕас үөрэҕи ылынымтыа, майгы да өттүнэн эйэҕэс-сайаҕас ахан оҕолор. Улахан уоллара Апанаас, кыыстара Аана – дьон-дьоно. Арай иккис уол Култууралаах Өндөрөй соччото суох, кэтэҕинэн быалаах, ылбат-биэрбэт ыккардынан быһыылаах. Өндөрөйү – ийэтинии дииллэр, сүрдээх дэрдэм, кэриэлгэн, эмээхсин курдук «суохтан» атыны билбэт. Төһө да Култууралаах диэн хос ааттаннар, ол иҥмит аатыгар сөп түбэспэт майгылаах киһи. Наар таҥаһын-сабын, малын-салын, буолары-буолбаты барытын, туох да суота-солуута суох үрүт-үөһэ үрэ, тэбэнэ сылдьарын иһин – Култууралаах диэбиттэр. Дьиэтин үлэтигэр, кэтэҕэр «туруу үлэһит» эрээри, уопсай үлэҕэ түҥнэстибит сордоох, киһи күлүгэ буолан мэлдьи дьон кэннигэр сүөдэҥниир. «Төһөнү да түбүгүрбүт иһин, ол мин үлэлээбиппин ким хайгыаҕай, сүүс киһини кытта бииргэ, уопсай үлэҕэ сырыттахха үлэҥ түмүгэ син биир көстүбэт, тугун умса-төннө түһэн…» – диэн бэрт «улаҕалаах-түгэхтээх» санаалааҕын биллэрээччи…
Биһиги, Мундулуҥда оҕолоро, көрсүспэтэхпит ырааппыт дьон, түүн хойукка диэри кэпсэппиппит. Килэки эрэ: «Сарсыарда эрдэ турардаахпын…» – диэн улахан киһи буоллаҕым буолан утуйан хаалта. Бэйэтэ да күнү быһа олорор күөлүн кэриитигэр, талахха хабдьы тоҥуута күрдьэн сылайбыт быһыылааҕа. Хата ол оннугар Таалайдаах Модьу уһун түүнү биһигинниин атаарбыттара, арай Ыстапаан тулуйбакка хаптайбыта.
Сөдүөрэ кыыһа Биэрэ хайыы-сахха тылланан эрэр эбит этэ. Тастан туора да киһи киирдэҕинэ атыҥырыыр диэни билбэт, икки илиитин ууммутунан көтөхтөрөөрү утары даллахаччыйан кэлэр.
Маарпалаах Аана оскуолаларын туһунан, туох, хайдах үөрэнэ сылдьалларын кэпсииллэрэ, үөрэх тээбиринэ: кинигэ, харандаас, тэтэрээт, чэрэниилэ олус кырыымчыгырбытын ахталлара. Сорох оҕолор хаһыаты тигэн тэтэрээт оҥостон, эбэтэр эргэ кинигэ булан онно суруналлар үһү. Оскуола учууталлара үксүлэрэ эдэр, наһаа көхтөөх буоланнар кулуупка кэнсиэрт, бостунуопка туруораллар, ону таһынан холкуостаахтары байыаннай үөрэххэ үөрэтэллэр эбит.
Аана балыыһаҕа үлэлиир икки биэлсэр кыыһы – Семен Иннокентьевич уонна Николай Анисимович диэн кинилэр учууталлара кэргэн ылбыттарын кэпсээбитэ. Учуутал уолаттар интэринээт дьиэҕэ олороллор үһү. Саастара хапсан сэриигэ ыҥырыллан барыан сөптөөх дьону нуучча тылыгар үөрэтэллэр эбит. Маарпа: «Учуутал кыргыттар биһиэхэ отой дьүөгэлэрбит курдук сыһыаннаһаллар, ардыгар бииргэ сылдьыһан эр дьону үөрэтэллэрин көрөбүт, көмөлөһөбүт…» – диир. Букатын үөрэҕэ суох, буукуба хараҕын сатаан аттаран аахпат, байыаннай устуруойга турбатах, нууччалыы төрүт билбэт, бэйэҕинээҕэр төһө эмит быдан аҕа, сорохторо өссө аҕаҥ кэриэтэ, эһэҥ тэҥэ саастаах түс-бас дьону нууччалыы хамаандалыыр, эрчийэр олус сылаалааҕын, ыараханын Маарпа саллан кэпсиирэ: «Улахан дьону үөрэтиэх кэриэтин, кыра оҕолору үөрэппит быдан ордук…» – диирэ.
Таалай кэм да дьээбэни өйдөөн хаалан кэпсэл оҥостор. Балаҕаччыга, Настаа эмээхсин диэн, бэл күлүгүттэн өмүрэр эмээхсин баар үһү. Ол муҥнаах биирдэ икки ыаҕаска толору хаар симэн баһан иһэн, кулууп дьиэ кэнниттэн тахсан кэлбит уонна байыаннай үөрэххэ үөрэнэн мас саа тутан баран, сыылаҥхайдаһа сылдьар эр дьону эмискэ көрөн: «Оо, бабат-татат!!! Мин эмиэ!.. Мин эмиэ!..» – дии-дии көмүрүө хаардаах ыаҕастарын икки аҥы тоҕута быраҕаттаат, сүүрэн тээтэрийэн кэлэн умса түһээт, эр дьон кэннилэриттэн харса суох сыыллан көппөрөҥнөөбүтүнэн барбыт, ону учуутал уолаттар тутан дьиэтигэр илдьибиттэр… Эмээхсин эрэйдээх байыаннай үөрэххэ үөрэннэҕим ырата буолан, бэллэйэн хаалбыт ынах этэрбэстэрдээх атахтарынан атын аҕайдык чигди хаартан тэбинэ-тэбинэ, сыыллан татыахайданарын көрөн, Таалайдаах охтон түһэ-түһэ, быардара быста сыыһыар диэри күлсүбүттэр… Эмээхсин муҥнаах саатар ол сыыллан иһэн, учуутал уолаттар: «Раз-два!.. Раз-два!..» – дииллэрин үтүктэн: «Атас тырбай!.. Атас тырбай!..» – диэн саҥалаах, өссө сорохтор истибиттэринэн «атас» да диэн буолбакка, бэрт бэтиэхэни тыллаһар үһү.
Таалай кэпсэлин истэн Ааналаах күлсэ сыталлар, арай Маарпа эрэ күлбэт, көннөрү сонньуйар эрэ.
Маарпа: «Оскуола күһүн аанньа оҥоһуллубакка, кыһын, оо, тымныы да этэ, билигин күн уһаан, халлаан сылыйан хата аматыйда», – диир.
Учуутал уолаттар сотору-сотору сэриигэ ыҥырыллан баралларын туһунан ахталлара, үксүлэрэ баҕа өттүлэринэн тылланан бараллар үһү.
Аана: «Аспыт кэмчитэ бэрт, итии аһылыкка алта уон кыраам килиэп уонна чаайа суох сулумах уу биэрэллэр…» – диир. Күннээҕи нуормалара 150 кыраам килиэп, 100 кыраам собо (үксүгэр көтөх баҕайы буолар үһү), 10 кыраам саахар (дэҥҥэ), 5 кыраам арыы (биирдэ эмит) дэһэллэр. Дьиэлэриттэн, дьонноруттан ас тиийбэтэ буоллар ыарыһах, аһаах оҕолор төрүт да кыайан үөрэниэ суох туруктаахтар үһү. Биирдэ эмит саахар сииллэр эбит. Таалай: «Дьуһуурунай оҕолор саахар түҥэтэр дьолго тиксэн баран, сатаан ыйаабаккалар, бэйэлэрэ матан ытаһа турар буолааччылар…» – диир.
Модьу: «Оскуолабытыгар эмиэ үөрэх байыаннай балаһыанньа бэрээдэгэр олоҕуран ыытыллар: сарсыарда аайы оскуола оҕото барыта тахсан остуруойга турар. Хас кылаас аайы дьуһуурунайдар бааллар, «тойон үөһэ тойон» диэбиккэ дылы, аны олору барыларын түмэр, үрдүкү кылаастан, ыстаарсай дьуһуурунай диэн туһугар туспа «чыычый» киһилээхпит, ол остуруой иннигэр чиккэҥнээн тахсан дириэктэргэ байыаннайдыы араапардыыр…» – диэн кэпсиир. Кылаастарга уруок саҕаланыыта, бүтүүтэ: ««Быстаат!..», «садьыыс!..», «байдыыта!..», «быхадьыыта!..», «буолна!..»» – диэн хамаандалыыллар үһү.
Маарпа ордук үөрэрэ, киэн тутта кэпсиирэ диэн – хомсомуолга киирбит. Учууталлара көҕүлээһиннэринэн алын кылаас оҕолорун салайан, сэриигэ барбыт дьон дьиэ кэргэттэригэр «түмүүрэбискэй» үлэ диэни ыыталлар үһү: мас хайытан, кыстаан, тиэргэн күрдьэн, уу баһан эҥиннээн. Маарпа: «Сэриигэ сылдьааччылаахтар көрдөстөхтөрүнэ сурук суруйабыт, бэйэбит санаабытыттан хаһыат ааҕабыт, араас «сырдатар» бэсиэдэлэри оҥоробут», – диир. Онон оскуола оҕолоро аҥаардас үөрэхтэринэн уонна оскуола иһинээҕи үлэнэн эрэ муҥурдаммакка, холкуос олоҕор эмиэ, төһө кыахтара тиийэринэн, көмөлөһөллөр эбит…
Эр дьон үлэни кыайар өттө үксэ сэриигэ баран, үлэһит илии тиийбэтиттэн, үрдүкү кылаас уолаттара мэлдьи да, быыс-арыт буллулар эрэ, холкуос үлэтигэр көмөлөһөллөрө.
Ааналаах кэпсииллэринэн, анал сүүмэрдээһини ааспыт кыргыттар байыаннай үөрэххэ үөрэнэллэр үһү. Аана онно хайдах үөрэтэллэрин көрбүтүн кэпсиир: ««Араанньы» буолбут дьону тастараллар. Холбуу тутуллубут икки хайыһарга соһон ыраах баҕайы сиртэн аҕалаллар. Ол «эмсэҕэллээбиттэриҥ» сорохторо улахан, үскэл дьон буолаллар. Кыргыттар эрэйдээхтэр нэһиилэ соскойдууллар. Өссө сыыры өрө-таҥнары түһэргэ-тахсарга; куттал суоһаатаҕына балаҕан, хотон үрдүттэн ыстанарга үөрэтэллэр. Түөртүү киилэ буору, хатыҥынан оҥоһуллубут бинтиэпкэни, икки хайыһары сүгэ сылдьаллар. Сүгэһэрдэрэ төһө да ыараханын иһин син биир тулуйаллар, төһөтүн да иһин байыаннай үөрэх аата байыаннай үөрэх буоллаҕа. Киэһэ көхсүлэрэ көһүйэн имэринэн тахсаллар. Биирдэ хайыһарынан «Молотов» холкуоска баран кэлбиттэрэ. Онно куораттан туох эрэ хамыыһыйата диэн тахсан, байыаннай үөрэҕи бэрэбиэркэлээбиттэр. Хонтуруол киэнэ кытаанаҕа үһү. Түүн түлүк ууларыгар утуйа сыттахтарына, түрүбүөгэ буолла диэн ааттаан, чаан олгуйу тоҥсуйан туруорбуттар, хойутаатаххына нэрээт биэрэн эбии үлэлэтэллэр үһү. Харыларыгар кыһыл өрбөх баанан баран, куораттан тахсыбыт хамыыһыйа дьонугар: ууга түспүт киһини хайдах сөптөөхтүк тыын киллэрэн быыһыыры, араанньы буолбуту хайдах бэрэбээскилиири, онтон да атын, түптэ түрүлүөн ыксаллаах быһыыга-майгыга оҥоһуллуохтаах араас дьаһалы барытын толорон көрдөрбүттэр этэ…»
Дьүөгэм Маарпа барахсан барыны-бары сэргиир, билэ-көрө сатыыр өйдөөх кыыс Балаҕаччытын дьонун-сэргэтин үлэтин-хамнаһын, боруоҥҥа көмөлөрүн туһунан улуус хаһыатыгар – «Холкуос суолугар» тахсыбыт ыстатыйалары анаан-минээн кырыйан, сорохторун устан, чөрү-чөкөччү, харыстаан уура сылдьар эбит этэ. «Свердлов» холкуоһун ырааһы көрөр хамыыһыйатын салайааччытын Мытыйыс Маарыйатын кытта кэпсэтиилээхтэр үһү. Маарыйа: «Балаҕаччы дьонун туһунан хаһыакка туох тахсыбытын мунньан ис», – диэбит. Маарпа: «Бу бааллар…» – диэн муспут хаһыатын ыстатыйаларын, ону кытта өссө хас да остуоруйаны, кэпсээннэри кырдьаҕастартан сурунан ылбытын миэхэ аҕалан биэрбитэ. Ырааҕы-киэҥи эҥсэн эргитэр өйдөөх дьүөгэм Маарпа барахсан: «Маны Маарыйаҕа илдьэн биэрээр, сорох сурунан ылбыт үһүйээннэрбин, кэпсээннэрбин тылын-өһүн ситэри тупсаран түмүктүү иликпин, хойут бэйэм биэриэҕим…» – диэбитэ.
Балаҕаччы дьоно боруоҥҥа көмөлөрүн туһунан суруйуулар киһи эрэ сэҥээриэн, истэн олоруон курдук өрө күүрүүлээх, үлэҕэ өрүкүтэр, күөртүүр ис хоһоонноохторо. Маарпа хас да ыстатыйаны биһиэхэ, аҕыйах оҕоҕо, ааҕар курдук буолбакка, кулууп үрдүк сыанатыттан, холкуос дьонугар бүтүннүүтүгэр ааҕан иһитиннэрэрдии бэрт оттомноохтук, хас биирдии тылын чуолкайдык, киһи өйүгэр-санаатыгар хатанарын курдук доргуччу аахпыта. Дьүөгэм нэһилиэгин чулуу дьонунан, кинилэр мургун үлэлэринэн киэн туттара – ааҕар тылыгар-өһүгэр тута биллэрэ. Балаҕаччылар боруоҥҥа көмөлөрүн туһунан маннык ыстатыйалар бааллара:
– тыыл, үлэ фрона
Мастаахтар Кыһыл Армия байыастарыгар бэлэхтэрэ
Мастаах. Балаҕаччы дэриэбинэтин сулууспалаахтара уонна Калинин аатынан колхоз колхозтаахтара героическай Кыһыл Армия хайҕаллаах байыастарыгар, командирдарыгар уонна полит. үлэһиттэрэ, Улуу Октябрьскай Социалистическай революция 25 сылын туолар чиэһигэр биирдиилээн бэлэхтэри ыытыы инициативатыгар бастакынан кыттан тураннар, элбэх ахсааннаах бэлэхтэри биэрдилэр. Кинилэр барыта 28 пачка бөппүрүөскэни, 35 устуука каток сабы, 4,5 кг. хаһаайыстыбаннай мыыланы, 8 устуука сирэй мыылатын, 1650 кг. мохуорканы, 71 коробка испиискэни, 0,5 кг. саахары, 15 кг. печеньени, 3 устуука соттору уонна мантан ураты бэлэхтэри атыылаһыыга анаан 753 солкуобай харчыны биэрдилэр.
Ф. И.
Колхоз суола. – 1942. – Балаҕан ыйын 30 к.
Комсомолецтар фронт туһугар
Балаҕаччы. учаастагынааҕы больница иһинээҕи комсомольскай тэрилтэ комсомолецтара (тэрилтэ секретара таб. врач Егоров Яков Петрович) быйыл сайын фронт туһугар балачча улахан үлэлэри ыыттылар.
Тэрилтэ 10 комсомолецтардаах. Комсомолецтар быйыл сайын колхозка баскыһыанньыктары оҥортоон 47 үлэ күнүн биэрдилэр, больница хаһаайыстыбатыгар 32 тонна оту хомуйдулар, сельпо биэрбитинэн 500 кг. арааһынай дьиикэй үүнээйи отон оннугар 554 кг. хомуйан туттардылар.
Д. Максимов
Колхоз суола. – 1942. – Балаҕан ыйын 30 к.
Боецтар эбэһээтилистибэлэрин толороллор
Балаҕаччы. Всеобуч Балаҕаччытааҕы взводун боецтара уонна командирдара Октябрь 25 сылын туолар чиэһигэр үөрэх уонна производства таһыгар оборона фонугар анаан балыктыырга эбэһээтилистибэлэммиттэрэ.
Всеобуч биир төгүл, алтынньы уон аҕыс күнүгэр күрэхтээтэ, онно 220 кг. балыгы бултаата. Бултаныллыбыт балык 140 кг. атыылааһынтан киирбит 280 солкуобай харчы оборона фонугар киллэрилиннэ. 50 кг. фронтовиктар ордук кыаммат кэргэттэригэр көмөҕө түҥэтилиннэ. Взвод боецтара оборона фонун үөскэтиини сыламтата суох салҕаан ыытыахтара.
Ст. Барахтыырап
Колхоз суола. – 1942. – Алтынньы 31 к.
Всеобуч Мастаахтааҕы взводун боецтара оборона фонун тэрийэллэр, Кыһыл Армияҕа көмөлөһөллөр
Балаҕаччы. Маннааҕы взвод боецтара колхоз производствотыгар, бэйэлэрин сулууспаларыгар дьаныардаахтык үлэлииллэр. Всеобуч занятиеларыгар военнай дьыаланы баһылыыр иһин туруулаһан үлэлииллэр. Кинилэр ол таһыгар оборона фонун тэрийиигэ, Кыһыл Армияҕа көмөлөһүүгэ анаан үптэри, таҥастары туттараллар, субботниктары, баскыһыанньыктары оҥортууллар. Итинник түөрт төгүл тэрийэн 21 куб. маһы мастаатылар, 15 куб. мууһу ыллылар, 340 кг. балыгы бултаан биэрдилэр.
Итинтэн киирэр үптэр барылара оборона фонугар туттарылла тураллар. Фронтовиктар кэргэттэригэр 50 кг. балыгы бултаан биэрдилэр. Оттон Кыһыл Армияҕа бэлэхтэри тэрийиигэ анаан 263 солк. харчыны уонна 83 устуука куобах тириилэрин туттардылар.
Н. А. И.
Колхоз суола. – 1942.
Ахсаабат көмөлөһүү
…Боецтар бэйэлэрин эбэһээтилистибэлэрин толорон тураннар харчы хомуйан 863 солкуобай сууммалаах бэлэхтэри, 63 устуука куобах тириилэрин, 13 устуука ичигэс таҥастары хомуйан туттардылар. Бу таһыгар оборона фонугар анаан өҥнөөх уонна хара металлары ситиһиилээхтик хомуйдулар…
Бу патриотическай инициативаҕа, туйгун боецтар П. Давыдов, М. Минин лаппа активнай кыттыыны ыллылар.
Ст. Барахтыырап
Колхоз суола. – 1943. – Тохсунньу 17 к.
Дуоһуйа, ирэ-хоро кэпсэтэн, сээкэйи бары сэһэргэһэн букатын хойут утуйбут оҕолор Киристиэп саҕанааҕы сааскы күн тэмтэйэ ойбутун кэннэ биирдэ турбуппут. Биһигини уһугуннарымаары, уйгуурдумаары Маарыйалаах Ньукулай сарсыарда эрдэ, сэмээр сибигинэһэн кэпсэтэ-кэпсэтэ чэйдэрин иһэллэрин уум быыһынан үдүк-бадык истэн аһарбытым, үлэлэригэр-хамнастарыгар баралларын отой да билбэппин…
«Халлаан сылыйда, билигин баҕас киһи тоҥмот кэмэ кэллэ, мантан ынтах кэм сотору-сотору көрсүһэр инибит…» – Маарпалаах миигин Тыллаах көлүйэтин ааһыахпар диэри атаарбыттара. Өссө да кэлсиэх дьону: «Чэ мантан бэйэм барыам, отой да Арыылаахха тиийээри гынныгыт…» – диэн тохтоппутум. Доҕотторум Ааналаах Морууса: «Чэ аныгы көрсүөххэ диэри…» – диэт, тэбэнэт муҥутаан, сүүрэн дьиэрэҥкэйдэһэ турбуттара. Маарпа Өрүүнэтин сиэтэн кинилэр кэннилэриттэн баран иһэн, субу-субу кэннин хайыһан миигин көрөрө. Сотору айан суола иэҕиллэн хойуу ычыкын иһигэр киирбиппэр – кинилэр көстүбэт буолбуттара…
Мин эбээ соругун толорон, ампаартан икки мэчикээн ылбыппын эр-биир кыбынан баран, Айдаҥым диэки тиэтэйэ-саарайа түһэ турбутум…
//-- * * * --//
Сатаҕайтан куйуурдаан мэнээк сиэтилэр. Собото бөдөҥ уонна эмис. Куйуурдаабат, кыаммат да ыал дьонтон бэриһиннэрэн аһаан абыраннылар. Эбэ собото хото сиэтэр, хата, ол оннугар мундута кэмчи. Күөнэҕэ төрүкү да суох. Арыылаахпыт көлүйэтэ Айдаҥ ханнык эмэ мундулаах, өссө күөнэхтээх. Күөнэҕэ отой кыра харахтаах куйуурга эрэ иҥнэр, ол да ахсааннаах. Биир эмэ кэм сэниэлээх киһи ойбон алларан биэрдэҕинэ ыраах баран куйуурга сылдьар кыаҕа суох дьахталлар, оҕолор, оҕонньоттор киирэн булкуйан, булаан киэһэ сиирдэрин син таһаараллар. Туга да суох хачаллыбыт дьоҥҥо ол улахан ас. Дэҥ, биирдэ эмит, биир-икки, хамыйах баһын саҕа куллуку киирэр. Куйуурга куллуку баһыллан таҕыстаҕына улахан сонун, «оок, быччыкы киирбит» диэн саҥа аллайыы буола түһэр. «Бээ бу киһи аттыгар булуохха, баҕар ити «собо» доҕоро-атаһа баара буолуо» диэн кураанах турбут куйуурдьут, ол быччыкы таһаарбыт киһи аттынааҕы ойбоҥҥо кэлэн куоҕаҥнаабытынан барар.
Айдаҥ көлүйэ куйуурдьуттара үксэ оҕолор, дьиэ таһа, олорор өтөхпүт анна буолан, халлаан ылааҥытыйан, ыамайдар күн аайы киирэ тураллар. Сорох оҕолор сарсыарда эрдэ туран, «сойбут» ойбоҥҥо көппүт талбаара устаҥнаһар мундуну кыл сиидэнэн баһаллар. Тугун дьиктитэ эбитэ буолла, уһун күнү быһа «бөлөнүйүөр», ньамаҕа ытыллыар диэри булкуллубут, киэһэ кураанах хаалбыт ойбон сарсыарда «сойбутун» кэннэ киирдэххэ, син баһаан мундуну, күөнэҕи көбүтэр. Ойбон аайыттан түөрт-биэс, ардыгар оннооҕор да элбэх мундуну, күөнэҕи, кэрийэн сүүрэкэлии сылдьан, кыл сиидэнэн баһа охсоот, дьиэҕэр тахсаҕын. Сарсыарда ким суор хараҕын харахтаммыт, эрдэ киирэн ойбоннообут – ол бултуйар, утуйан оҥторбут – кураанах хаалар. Чэ ол эрээри, Күөх Боллох оҕонньор кимиэхэ төһөнү-хаччаны өлүүлүүрүн, ирээттиирин бэйэтэ билэр: уһун күнү быһа күүгэннириэр диэри ытыллыбыт, балыга «бүппүт» ойбонтон, күн арҕаа саҕах кэтэҕэр киирэрэ чугаһаабытын кэннэ, хайа эрэ улахан булчута, бөрүкүтэ суох куйуурдьут оҕо тооһоруйан киирэн, киһи соһуйуох, соболоох мундуну маҥкы «иэҕиллиэр» диэри «быллаччы» баһан соһутар. Куйуурдуу турбут дьон ону көрөн: «Ээ, ити, ирээттиир быһыыта, итинник буолааччы…» – дэһэллэр. Кырдьык да оннук курдук, дэлэҕэ да былыр-былыргыттан «киһи ирээтин – киһи сиэбэт» диэн өс хоһооно үөскүө дуо. Дьэ дьикти…
Баһыычаан уһун күнү быһа доҕорунуун Чоойуннуун таһырдьа сылдьар, сааскы салгын уолаттар сирэйдэрин сиэн килэритэ хараарта, өссө аһара баран көҕөрүмтүйэн көстөргө дылылар.
Сорох күн ылааҥытыйан, соҕурууттан, илинтэн сиккиэр тыалланан, халыҥ былыт саба халыйан, түүнэ кытта сылыйар, саҥа оһохпут дьиэ иһин үрэн кэбиһэр. Улахан Баһылай даба ырбаахытын устан, оһоҕун аанын арыйан, үгэһинэн уотун суоһугар сиһин угуттуур. Ардыгар, уолаттар убайдарын үтүктэн үөһээ өттүлэрин сыгынньахтанан, систэрин угуттаабыта буолан оһохторун иннигэр талах олоппоско кэккэлэһэллэр. Сирэйдэрэ, илиилэрэ хап-хара, атын эттэрэ туус маҥан буолан эриэннэнэн, көрөн-истэн кылахачыһа олороллоруттан киһи эрэ күлүөх курдук. Чоойун сүүһүн саба түһэ сылдьар уһун бэскилээх, онтутун туора хаһыйан кээстэҕинэ, күнтэн хаххаламмыт сүүһэ килбэс гына түһэр. Чомпой балта Маарыйа, кыра киһи Лэгэй, Биэрэ – таһырдьа уһуннук сылдьыбаттар, үксүн дьиэҕэ оонньууллар.
Баһыычааннаах убайдарын Улахан Баһылайы үлтү хаайан: «Куйуурбут хаһыытыгар балык кыайан киирбэт буолла, саҥата алларан биэр эрэ…» – диэн өтөр-өтөр ойбон тэстэрэллэр. Уолаттар обургулар куйуурдаан таһаарбыт мундуларын үчэһэҕэ үөлэн, Чоойуннаах сирэй оһохторугар үтэн сииллэр. Күөнэҕин туспа арааран, киэһэ бурутуулаах оһох оттулуннаҕына, биһиэхэ киирэн, кыра тимир куруускаҕа эбэлэригэр мииннэтэллэр, икки дьиэнэн сүүрэкэлэһии, ойуоккалаһыы, ыстаҥалаһыы, салбырҕас саадьаҕай борооску тириитэ бүрүөһүннээх халҕан лип-либиргэс, лып-лыбырҕас.
Улахан Баһылай Сатаҕайга күннэтэ куйуурдуу барар солото суох. Холкуос иирбэ-таарба үлэтиттэн, түбүгүттэн быыс-арыт да булбат. Сээкэй алдьаныы-кээһэнии таҕыста да, наар биһиги киһибитин бастакынан ыҥыраллар…
//-- * * * --//
Киристиэп таҥара күн Баһылайы кытта Айдаҥтан көс аҥаарын кэриҥэ ыраах сытар Дьабарахаан Бэрэтэ диэн көлүйэҕэ куйуурдуу бардыбыт. Сатаҕайдааҕар төһө эмэ чугас уонна бу күһүн Баһылай саас куйуурдуохпут диэн икки сиргэ кэлии хаһан турар. Кэлии хаһыллыбыт көлүйэтигэр туора киһи кэлэн куйуурдаабат. Арай дэлэй балыктаах улахан эбэҕэ, киэҥ уулаах сиргэ, туспа ойбон алларан куйуурдуохтарын сөп.
Түҥнэстибэтин диэн туотаайы атаҕын курдук кыпчыгыр тиит сыҥаахтаах бэрт чэпчэки талах туркубутугар эбээ тикпит саҥа тымтайыгар кыл хаабытын уган, куйуурбутун, түөрэйбитин, анньыыбытын, хоппобутун, күрдьэхпитин өтүүнэн ыксары баайан, ыксаабакка эрэ, сааскы сүрэҕи-быары сайа охсон киирэр чэбдик, дьэҥкир салгыны тото ыймахтыы-ыймахтыы, от-мас тиэйбит суолларынан, сыарҕа ыллыгын бата, бэйэ-бэйэбитин батыаккалаһабыт. Баһылай туркутун соһон инникилиир. Мин ардыгар тибии типпит сиригэр үтүһэн ылабын…
Сыарҕаттан тохтубут оту сиэри табысхааннар суолу бүттэтэ суох гына үлтү тэпсибиттэр, онно-манна тооромостоммут ньылҕаархай саҥа саахтара дэлэй, ол быыһыгар бөлүүҥҥү, үүт үрүмэтинии, чараас кыраһа үрдүнэн атыыр бэлиэлээх туора-маары ойуолаабыт олуга көстөр. Бэтириэстээх сыарҕа сыҥааҕа ньылҕаарыччы килэриппит суолун кыраһа бүрүйбүтэ халтархайа сүрдээх.
Чараас сис тыаны быһа түһэн толооҥҥо киирэн истэхпитинэ, хойуу ыарҕа быыһыттан туус маҥан хабдьылар көтөн кылбаҥнастылар, биир үөр, уонтан тахсалар, кынаттарын сапсынан илибирэтэ-илибирэтэ тэлээрэн тиийэн – сорохторо толоон уҥуор, сорохторо толоон ортотугар үүммүт хахыйах, титирик булкаастаах талахтарга түстүлэр. Кыһыл хаастаах төбөлөрүн өрө хонотон тыас иһиллэнэн олоро түһэ-түһэ, көп «этэрбэстээх» модьу атахтарын түргэн-түргэнник ылбахтаан сүүрэн моторуһаллар, талах, сөкү быыһынан эрийэ-буруйа сылыпычыһаллар.
Оол курдук тэйиччи сырсыакалаһар хабдьылары, хаарга балыйтаран сүтэрэн кэбиһэ-кэбиһэ, кыҥнаҥныы истэхпинэ Баһылай:
– Ол эмиэ олороллор… – диэн саҥа аллайбытыгар көрбүтүм, толоон соҕуруу эҥээригэр, көмнөхтөрө суйдаммыт, будьуруспут, үрдүк үөттэргэ баһаан элбэх хабдьы хатанан, аһаан ыбыгыратан, күн солото суохтар эбит.
– Уу, тоҕо элбэхтэрэй!..
– Итинтилэриҥ эмиэ, сааскы кус курдук, баччаҕа сир уларыйар, айанныыр үгэстээхтэр. Туундара хабдьылара да айанныыр кэмнэрэ – бу билигин, – диир Баһылай.
Туундара ыалыкыта (хаккырыал) тыа хабдьытынааҕар кыра, тумса синньигэс уонна хараҕын икки тумсун икки ыккардыгар хара дьирбиилээх, онон киһи дөбөҥнүк араарар.
Ээй уҥуор аартык айаҕар кэлбиппит, суолбут икки өттүгэр Сахаарка хаар тоҥуулаах хабдьыга ииппит кыл туһахтара оҥоһон тураллар. Бөлүүҥҥү кыраһа үрдүнэн суол-иис көстүбэт.
– Көр, төннөн истэхпитинэ көрөөр эрэ, ити хабдьылар иҥнибит буолуохтара, түбэһэ түстэллэр эрэ аахтара ылыаҕа, Сахаар уол бэйэтэ да сүрдээх оҕоойу ээ, сэп тэрийдэр эрэ хайаан да, булгуччу бултуйар, дьороҕойо да бэрт, – диир Баһылай.
Кырдьыга да, Сахаарка хабдьыны баһаан бултаата, ол быыһыгар куртуйаҕы, бочугураһы да мэнээк ылла, үнүр ааҕар хоско олордохпутуна киирэ сылдьан: «Быйыл саас хаһааҥҥытааҕар да элбэх ыалыкы иҥиннэ…» – диэн эрэрэ.
Аргыстаһан иһэн айахпыт хам буолбакка сээкэйи кэпсэтэбит. Ыйытааччы – мин, хардарааччы – Баһылай. Баһылай бэйэтэ да тыаҕа таҕыстаҕына саҥата-иҥэтэ элбиир, ордук сэргэхсийэр.
– Тоҕо кэлии хаһалларый?
– Кэлии – балык киирдин, бөлүөҕүстүн диэн хаһыллар. Күһүн муус тоҥмутун кэннэ ойбон алларан баран, уһун уктаах сүүрүнэн эргиччи булаан, күөл аннынааҕы буору оттуун-силистиин ытыйан, сэмээр хаһаҕын, буоргун аҥаардастыы, ойбон арҕаа уонна хоту өттүгэр сыҕайа мунньаҕын, бэйи, онтуҥ эмиэ туһугар дьээбэлээх, ымпыга-чымпыга элбэх. Оҕонньоттор кэлии буорун соҕуруу күн көрөр эҥээригэр мустарааччылара суох…
– Тоҕо?
– Сырдыгы мэһэйдиир диэн.
– Дьикти эбит дии.
– Оннук.
– Ол итиччэ халыҥнык тоҥмут сааскы мууһу, аны ити айылаах халыҥ хомурах хаары курдат сырдык киирэр үһү дуо?
– Собо – туспа, ураты оҥоһуулаах, айылгылаах харамай буоллаҕа, син тугу эмит билэн-көрөн тумуһурдаан эрдэҕэ. Ол иһин кырдьаҕастар, мындыр өй муҥутаан, этэн-тыынан дьаһайдахтара, – диир Баһылай.
Куйуурдуур көлүйэбитигэр чугаһаан истэхпит аайы суолбут уҥа-хаҥас арахсан кыараан, оччоон, оһон хаалла. Сорох сыарҕа суола – мас кэрдиллибит, долгучуох өрөһөлөммүт сис тыаҕа туораата; сорох суол – тус-туспа салааланан, киэҥ эбэҕэ «от тиэйэ барда».
Сотору Дьабарахаан Бэрэтэ диэн ааттанар алаадьы курдук дьоҕус көлүйэ, абына-табына ньирээйи титириктэрдээх, хахыйахтардаах, эмиэ да будьуруйбут талах булкаастаах ырааһыйа быыһынан сэндэҥэрэн көһүннэ. Баһылай: «Ол, кэллибит…» – диэн куобах истээх сарыы үтүлүктээх илиитинэн ыйан көрдөрдө.
Биһиги от тиэйбит суолларыттан туораан, чөллөй сытар тоҥуу хаары сына-сына оймоон, көлүйэҕэ киирдибит. Тыатын саҕатынааҕы хомураҕа халыҥа сүрдээх, туома самахпытынан. Дулҕалаах сиригэр суптурааланан түһэн, киһи отой да тургуйбат үлүгэрэ, дьоҕойон этэрбэһиҥ төбөтүнэн кытаанах сири була сатаан тэбиэлэнэҕин.
Сааскы тибии хара маһыттан биир күрүс гына дьапталҕалаан типпитэ, уута ханан баарын биллэрбэккэ, маҥнай көрүүгэ добуочча улахан курдук этэ да, кыра, дьаһамыр көлүйэ буолан биэрдэ.
Ыраас мууһугар хаара ойуурун саҕатын курдук буолбатах, лаппа чараас. Көлүйэ ортотугар икки сиринэн чороох маһы туруору анньыбыттара чороһон тураллар. Ити – Баһылай кэлиитин бэлиэтээбит чороохторо. Халыҥ хомураҕы оймоон киирбит дьон быһыытынан, аҕылаабыппытын аһараары, олорон сынньанныбыт. Дьиэбититтэн хоҥнорбутугар борук-сорук этэ да, лаппа сырдаата, ылааҥы күн буолар чинчилэннэ. Тохтоло суох хааман, тиритэн сүүһүм көлөһүнэ бычыгыраан тахсыбытын, табысхаан үтүлүкпүн устан, илиим көхсүнэн сотуннум.
Халлаан, ардаары ыанньыйбыкка дылы, болооруйбут быстаҕас былыттардаах. Сылаарҕаабыт, сылайбыт курдук, биирдиилээн бөп-бөдөҥ сарбынньах-ирбинньик хаар «түһэбин дуу, түспэппин дуу» диэбиттии, биллэр-биллибэт сиккиэр салгыҥҥа уйдаран бэйдэҥнии-бэйдэҥнии, аргыый аҕай талбаара, нуоҕайа түһэр… Тыаһы иһиллээбиттии уу чуумпу, туох барыта ылы-чып баран, сааскы нуһараҥҥа саба куустаран, наскыйбыкка дылы…
Баһылай саппыйаан этэрбэһин быата холкутаабытын сүөрэн, чиҥэтэн ыксары баайаат: «Сөп!.. Дьэ тэһэн көрүөххэ…» – диэт, талах туркутуттан ойон турбутугар, мин хаар үөһэ тобуктаан олорон, сээкэй сэппит-сэбиргэлбит кэлгиллибит быатын сүөрбүтүнэн бардым.
Баһылай тимир күрдьэҕин ылан, били, бэлиэтээбит чорооҕуттан үс-түөрт хаамыы курдук тэйэн, чигдитийэ кытааппыт хаары хаһан тибилийдэ. Өр-өтөр гыммата, сандалы сирэйин саҕа киэҥнээх хаары мууһугар диэри хаһан, ыраастаан кэбистэ, анньыытын ылан биитин сөмүйэтин сүрэҕинэн баттыалаата, аҥаар хараҕын симэн тоҕо эрэ кылаанын кыҥаан көрдө уонна нэк буолбут тииҥ бэргэһэтин харытынан өрө анньынаат, харса суох алларан курдурҕаппытынан барда…
Сытыы анньыы мууска курулаччы киирэрин киһи эрэ көрдөр көрөн туруох курдук. Баһылай өрүһүспүттүү, анньыытын боруогар диэри биирдэ түһэн кэбистэ. Тохтоон, тыын ылан сынньанар кэмигэр, мин алларыллан көппөлөммүт ойбон мууһун хоппонон бастым… Бу курдук солбуһа сылдьан хаста да төхтүрүйэн түстүбүт.
Күһүн отой хойукка диэри сир-дойду халтаҥ туран, эбэлэр муустара халыҥа сүрдээх. Былаҕачыанайап таҥара иннинэ тохтуу-тохтуу хас эмэ күнү быһа хаардаан, халтаҥ сыппыт сирин, урукку дьыллартан итэҕэһэ суох гына ситэрэн биэртэ. Онон муҥха да дьонугар, куйуурдьуттарга да үлэтэ үгүс: хаара да халыҥ, мууһа да биир оннук. Куйуур ойбонун алларыы – сылаалаах үлэ. Баһылай уһун субурҕа уктаах сытыы анньыытынан сатабыллаахтык алларар. Үөрүйэх киһи үлэтэ хаһан баҕар кудуччу, түргэн. Киһи барыта анньыынан дэгиттэрдик туттубат. Муҥхаҕа сылдьан көрдөххө, сорох сиппит-хоппут да уолаттар сатаан алларааччылара суох: баҕар анньыылара да баллыр оҥоһуулааҕыттан, сыппаҕыттан буолуо. Мууһу алларыы эмиэ, хайа да үлэ курдук, туспа албастаах, сатабыллаах. Мэнээк үүттүөххэ эрэ диэн онон-манан марай-сарай түһүү – туһата суох. Баһылай ойбонун маҥнай чабычахтаан, эргиччи сытыары соҕус тутан анньан оҥхотор. Анньыытын уһуктаах уһун сытыы кырыыта (кэтит иэдэһэ) өрүүтүн да чэр мууска сыста сылдьар. Оттон бөкүнүк өттө мууһу көйөр, бытарытар аналлаах. Итини барытын сөпкө туттан алларар киһи ойбону бэрт түргэнник оҥотон байбаралыы охсор.
Улахан Баһылай сатабыллаахтык туттарын-хаптарын сүрдээҕин сэҥээрэн, болҕойон, «итинник туттубут-хаптыбыт киһи» диэн, бэл, ымсыыра көрөбүн. Анньыы тыаһа мууһу көөрөтөн күрдүргүүрүн истэн, мэктиэтигэр, айаҕым иһигэр силим мунньуллан, күүгэннирэн кэлэргэ дылы.
Баһылай ойбонун төгүрүйэ сылдьан, чупчугур гына кэҥэтэн баран, бытарыйбыт, кылыгырас мууһу хоппонон хостотор, онтон биирдии үүтүнэн хаста да дириҥник силлиһиннэрэ анньан, төһө кыалларынан дириҥэтэр. Уута өрө үллэн тахсыан иннинэ, ити курдук туруору соҕус алларан эрэ баран мууһу ыраастатар, ол кэннэ аллараа өттүн тута кэҥэтэр.
Көлүйэбит мууһа халыҥа сүрдээх, күһүн уһуннук харанан ыбылы тоҥорон, хаардаабатах буолан, соччо тааҥнаабатах, үрүт саһархай араҥата чараас.
Баһылай тыын ыла-ыла хаста да төхтүрүйэн түспүтүн кэннэ биирдэ «сиик» билиннэ. Хатыҥ хоппонон түргэн-түргэнник өрө баһыахайдаан ыраастыы туран көртүм – ойбон түгэҕэр, анньыы төбөтө таарыйбыт бэрт кыра дьөлөҕөһүнэн, ыраас уу тыккырыы тыкта.
– Көр… уута тыкта, уута таҕыста!.. – диэн саҥа аллайа түстүм, ситэри ыраастаан кэбистим. Баһылай дириҥ куода иһин өҥөйөн көрөн баран:
– Уутугар тиийбиппит… – диэтэ. Тула-мала көрүөлэнэн сынньана түстэ, ынах этэрбэстээх атахтарынан туора-маары хаһыйбахтаан турар сирин хайыҥын ыраастаата уонна: – Көрөн тур эрэ… – диэт, ойбонун түгэҕин аҕыйах сиринэн сэрэнэн бигии соҕус анньыалаан баран, ортотунан биирдэ супту түһэн кэбистэ. Ууга ньимис гыммыт анньыы тимирин кытыытынан саһархай уу эмискэ өрө тыкта… Баһылай анньыытын сулбу тардан ылла да сүр түргэнник, тутуу былдьаһан, хаста да нэмийэн, били, маҥнай дьөлбүт сирин эбии кэҥэттэ… Дьэ эбэтээ!.. Халыҥ муус баттаан тыына хаайтара сыппыт көлүйэ уута түллэҥнии-түллэҥнии өрө оргуйан мөхсөн тахсыбат дуо!.. Ону кытта ыыс араҕас өрөҕөлөөх, мунду, күөнэх булкаастаах, киһи ытыһын саҕа лэһигирэс соболор, быччыкылар араастаан эрилиҥнэһэ-эрилиҥнэһэ, көөчүктээбиттии сүтэ-сүтэ, күөрэйэн өрө ытыллан күөрчэхтэннилэр.
– Дьэ, бу буолар, балыгы тэптэрии диэн… – дии-дии Баһылай тииҥ бэргэһэтин өрө сыҕайан, көлөһүнүн сотто-сотто мичээрдээн, табах ыыта саһардыбатах үрүҥ тииһэ килбэйэр.
Буруулана-буруулана үөһэ харбыаласпыт көлүйэ уута маҥнайгы омуна-төлөнө арыый уҕараан, ээр-сэмээр талбаара куоҕайан өрө көппөрүҥнээн, көбүөхтээн ойбон айаҕар кэлэн тохтоото, муус үрдүнэн, таһынан барбата. Толору кутуллубут чабычахтаах үүт курдук дьалкылдьыйда.
– Элбэх балык тэптэ ээ?.. Кыра уолаттар кэлсибиттэрэ эбитэ буоллар, омуннура-омуннура, сөҕүү-махтайыы бөҕөтө буолуох этилэр.
– Бэрт-бэрт… – Баһылай тойон эрбэҕин муннугар тиэрдэн, уҥа-хаҥас туур-таар сыыҥтыы-сыыҥтыы, салгын сиэн килэрийбит сирэйин ис киирбэхтик сэгэччи туттан, ойбоҥҥо талбаарыҥнаһар соболору сыныйан көрөр, онтон хомурахха туруору анньыбыт куйуурун ылан көппүт балыгы баһар. Мин тимир күрдьэҕинэн хаарын ыраастаабыт сирбэр тэйгэччи баһан таһаарбыт, муустаах-хаардаах балыгын кутар.
Бастакы таһаарыытыгар туома куйуур ортотунан быччыкы кэллэ, мундута, күөнэҕэ да элбэх. Кэлии аата кэлии – баайа байым, өлгөм. Улахан ото, ньамаҕа суох. Чохута, баҕата, уутун кыыһа булкуспатаҕа буоллар, киһи баһан таһаараат да сонно тымтайга кутуох эбит.
Мундутун, быччыкытын суол-суол туспа иһиккэ хаалаатым: быччыкыны – кыл хааҕа, мундуну – тымтайга. Күөнэҕин дьиэбитигэр тиийдэхпитинэ биирдэ араарыахпыт.
Баһылай ойбоҥҥо тэбэн тахсыбыт балыгын баһан баран, анньыытын ылан икки атаҕын аннынан самахтыы тутан курдурҕаччы куоһаата, ыксаабакка кичэйэн алларда, көөрөттүбүт мууһу куйуурун кылын куойатыгар ыксары тардан кыра-кыралаан баһан тэйиччи ыста. Мууһу кытары баһыллан тахсан эһиллибит мундуну, күөнэҕи итигэстээн ылан тымтайбар хаалаатым.
Ойбон куоһааһына хайаан да киэҥ буолуохтаах, кыра гыннахха куйуур күөйэ баһар киэлитэ, айана кыарыыр, былыыгы, мууһу кыһарыйан кыайан эргийбэт. Мин сүөһү ойбонун алларар буоламмын, куоһаан алларыыны сатыыбын. Кыайан дьаһайан аллаһыллыбатах ойбон улахан тымныыга бэрт түргэнник оһон хаалар.
Баһылай хара кыллаах куйуурун ылан ойбонугар уган, түөрэйин үүтүнэн маҥкытыгар кэтэрдэн, аҥаар уһугун ойбон хайыҥар чөкөппүт мууһугар батары анньан, аҥаарын атаҕынан хам үктээн, күнү утары, наллаан, бытааннык эргитэн барда…
Маҥнай наһаа уһуннук булаабакка, кыс устата мустубут кэлиитин баайын хаста да быллаччы баһан таһааран ыраас мууска кутта, маҥкыта дьарамай буолан, аны баҕар тостуо диэн аҥаар илиитинэн куойатын баһыттан ылан өрө көтөҕөн, таҥнары тутан сэмээр сүөкүүр.
Көлүйэбит барахсан көмүс хатырыктааҕыттан дэлэйдик бэрсэн үөрүү-көтүү үксээтэ, сэргэхсийэн сэк курдук үлэлээтибит.
Үһүс, төрдүс таһаарыыга уу ото (харба, кулуһун) кэлистэ, ньамахтанна, сылгы сааҕын курдук тооромос-тооромос таастыйбыт бадараан булкуста. Ол да буоллар, мин көрдөхпүнэ, куйуур ортотунан балык син биир кэлэ турар. Баһылай ньамахтыын таһааран сүөкээмээри, түөрэйин ылан быраҕан баран, куйуурга киирбит балыгын, ойбон үөһээҥҥи ыраас уутугар төттөрү-таары суруускайдаан, илигирэтэн бадараанын сайгыыр, оччоҕо ньамаҕа ууга суураллан сүтэр, арай, били сылгы сааҕын курдук лоһугурас бадараана эрэ хаалар.
Мин туох да солото суох эһиллибит балыгы наас-наас араартаан иһиттэрбэр хаалаан истим. Тымтайым хайыы-сахха мундунан, күөнэҕинэн быһаҕаһыгар диэри туола оҕуста. Кыл хаам – соҕурууттан кэлбит бурдук өрбөх куулунааҕар улахан, онон баһаан быччыкы киирэр иһитэ. Кыл хаа – илими баайар курдук оҥоһуллар, икки илиини арыый кыайар-кыайбат харахтаах, улахана ким төһө гынарынан, араас…
Чохуттан, баҕаттан, уу кыыһыттан сиргэммэппин, ылҕаан ыла-ыла тэйиччи элитэбин. Аныгы кэлиигэ ити чоху, баҕа мэлийэрэ чуолкай – суор, тураах атын да сиэмэх көтөрдөр ыраастыыллара биллэр. Сорох күөл баҕата, чохута олус элбэх, биһиэнэ кэм ама, биир эмэ баар.
Баһылай маҥнайгытын курдук аҕыйахтык булуу-булуу эһэрэ тохтоон, кэлин уһун соҕустук эргитэ-эргитэ таһаартаата. Куйуурга киирбит балык сороҕор аҕыйыыр, ардыгар элбиир, ону көрөн:
– Ити уута эҕириҥнээн, тэйиччи сылдьар балыгы тардар, ол иһин элбиир, эмиэ да аҕыйыыр, – диир.
Этэр эттэҕинэ санаатахха кырдьык оннук, сорох ойбоҥҥо бастаан утаа балык суоҕун иһин, элбэхтик булкуйдахха, хантан да кэлэрэ биллибэккэ, ээр-сэмээр балык куйуурга киирэн барар. Айдаҥ көлүйэтигэр оннук.
Убайым Улахан Баһылай, санаата көнньүөрбүт киһи быһыытынан, ис хоһооно иһиллибэтэр да, муннун анныгар киҥинэйэн ыллыы-ыллыы, хараара ыаһырбыт киил маҥкытын бобуччу тутан, куоһааһыннаах ойбонугар куйуурун бэрт киэҥник эҥсэ эргитэн иэҕэҥниир, хоҥкуҥнуур, түүтэ биирдэ суох нэктийбит таба арбаҕаһын көхсө хапсыҥныыр, көппөҥнүүр. Күөйэр, баһар тэрилин, эргиччи тайаан, бастара эргитээри эмиэ да кэдэччи баран кэдэрийэр, эмиэ да умса түһэн нөрүйэ-нөрүйэ уунаҥныыр… Бу туран Баһылай – куйуур диэн саха дьоно эрэ туттар сатабыллаах маллара буоларын иэйэн-куойан, хайҕаан кэпсиир, мин ону талах туркум үөһэ чэкэйэн олорон сэҥээрэн истэбин.
– Куйуур барахсан өркөн өйдөөх өбүгэлэрбит, хаһан эрэ, быдан былыр мындырдаан өрөн оҥорбут бултуур сэптэрэ өр кэмҥэ туттуллан баччааҥҥа диэри кэллэҕэ… Муҥхаламмыт күөл балыга, буора өрүкүйэн, аһа тахсан уойар, тупсар дииллэрэ – ити кырдьык. Куйуур эмиэ биир оннук. Олус байбыт күөл салгына кэмчитийэн уонна аһылыгар кыайан тииһиммэккэ собото ырар, дьүдьэйэр, өссө быртаҕырыан сөп. Алаас-алаас, өтөх-өтөх аайы арҕам-тарҕам ыһыллан, бытанан олорбут төрүттэрбит хайа эбэлэрэ ордук эмис, бөдөҥ соболооҕун билэллэр. Кыл илимҥэ тутарыттан көрөн күөллэрин собото төһө-хачча баайдаммытын эндэппэттэр. Аһаан олорор эбэлэрэ олус байаары гыннаҕына хайаан да муҥхалаталлар. Инньэ гынан күөллэрин балыгын бэйэтэ дьаалатынан эстэр туругар тиэрдибэттэр. Онон муҥханан, куйуурунан балык аһылыгын көбүтэр, салгыны киллэрэр, уутун булкуйар олус туһалаах, быһаччы көмө да диэххэ сөп. Ити ордук дьоҕус, көлүйэ күөллэргэ сыһыаннаах…
– Куйуур үөдүйбүтэ төһө ырааппыта буолуой?
– Уу, туох билиэй, тоом, ону урукку дьыллар уорҕалара бэйэлэрэ билэн эрдэхтэрэ…
– Аан маҥнай куйуур оҥостубут киһи хайдах билэн ити курдук түөрэйигэр тиийэ ситэри тэриммитэ буолуой?..
– Ким билэр… – Баһылай көлүйэ уҥуор кукаакылар тэлбиҥнэһэ көтөллөрүн одуулаһар, ырааҕы-киэҥи ыраҥалаабыттыы харахтарын симириҥнэтэр, чочумча саҥата суох, аа-дьуо наҕылыччы куйуурун эргитэр. Маҥкы иэдэһэ түөрэй дьөлөҕөһүгэр аалыллан кыычыгырыыр-хаачыгырыыр, урут тутта сылдьан мууһурдубуттара хах курдук хоҥнон түһэр. Мундулар ойбоҥҥо ытыллыбыт уу хоту талбаара усталлар, быччыкы өрөҕөтө килбэс гынаат, төттөрү эргийэн сүргүөхтээх уорҕата хараарар… – Ол эрэн санаан көрдөххө судургу ээ… – диир Баһылай уонна эмиэ саҥата суох иһийэ түһэн баран салгыы: – Саха киһитин сүрүн дьарыга: сылгы, ынах сүөһү ииттиитэ. Хаһан баҕар сүөһүлээх ыал нүөл кырыстаах үтүө сири батыһан, ойбонноторугар уолбат уулаах күөл таһыгар олохсуйан кыстыыр. Кыһын тымныйан истэҕин ахсын эбэ уута тоҥон хойуордар хойуоран, ыраас уута үөскэ киирдэр киирэн иһэр. Сүөһү уулатар ойбонноро эмиэ көстөр көһөн күөл ийэ уутугар чугаһыыр. Түмүгэр, саас отой күөл ортотугар буолан хаалар. Аны туран кыстаабыт балык эмиэ түөрэтэ ол хаалбыт чүөмпэтин уутугар, кэнэлитигэр мустар. Күөл балыга барыта биир сиргэ бөлүөхсэн, салгына тиийбэккэ атан, ойбоҥҥо көбөр. Саха киһитэ ону көрөн маҥнай утаа көннөрү баһан ылаардаҕа… Сааскы дөйүөрбүт балык улаханнык куота сатаан мөхсүбэтэ биллэр… Онтон, кэлин, кэм-кэрдии ааһан истэҕин аайытын, бырыынчыктаан, мындырдаан: түөрэй, маҥкы, куойа, кыл оҥостон тупсардар-тупсаран бу билиҥҥитин курдук силигэ барыта сиппит куйуур диэн бэйэтэ туспа балыктыыр тэрили оҥоһуннаҕа…
Баһылай кэпсиирин киһи иһиттэр-истэн олоруон курдук.
– Сорох дьон күөлгэ балык кыстаабыт сирин чопчу билэн, ойбон алларан куйуурдууллар дии… Ити хайдах билэллэрэ буолуой, балык бөлүөхсүбүт сирин?
– Муус халыҥнык тоҥмут дьылыгар дьара күөл хойуоран хаара хомурахтаабыт сиригэр балык былыыгы «хастан» кыстыыр. Ону билэр ньыма судургу. Күрдьэҕинэн халыҥ хаары, хомураҕы көрдүүгүн. Манан буолуо дии санаан уорбалаабыт сиргин күрдьэн, мууһун үрдүн көрөҕүн. Балык кыстаабыт сирин бэлиэтэ: хомурах анна саҥа түспүт хаар курдук сымнаҕас көөбүлкэй көмүрүөлэнэр. Мууһун үрдүгэр кыра, үрүҥ хабах, салгын тоҥмута хойуутук туртайбытынан сабаҕалыыгын… Аллардахха быыс-арыт быдьыгыраабытыттан мууһа тунаархай, кэбирэх. Аллараа – быркы, бырыы, балык өрүкүппүт өркүтэ көстөр. Оттон балык кыстаабатах сирэ – хаара мууһугар хам сыстан тоҥо сытарынан тута билэҕин…
– Оччоҕо хойуорбут уулаах күөл эрэ саас куйуурданар буоллаҕа? Ол эрэн угут да эбэни булуур курдуктар дии.
– Сорох күөл уута төһө да тоҥмокко күүгүнэс сыттар, син биир куйуурданыан сөп. Хаһан баҕар күөл анна барыта оттоох, хаһырыалардаах, оттон балык кыстыырыгар ото суох, ыраас, дириҥ ууну булан бөлүөхсэр. Оннук күөлү «балыга от харахтаан кыстаабыт» дииллэр. Онон күүгүнэс да күөлгэ куйуурдаан сиэххэ сөп. Аны киэҥ киэлилээх эбэ – төһө баайдааҕа улахан суолтаны ылар. Хойуорбат эрээри эбиитин дьадаҥы буоллаҕына куйуурдаан тугу туһаныаххыный, ол иһин ити сорох улахан эбэлэргэ бэл муҥханы хаһан да түһэрбэттэр. Биир дьиктитэ – сорох эбэлэр көрдөххө киэҥнэрин иһин чычаас буолаллар, балык кыстыыр уларыйбат чүөмпэлэрдээхтэр. Дьэ ону чопчу, таба билэр киһи тоҥоруулаах дьылга балыгы быллаччы баһар… Быдан былыр кэлэн ааспыт уһун кэмнээх уот куйаас сайдарга сорох күн туллар эбэлэр оҥойо уоланнар тус-туспа ааттаах көлүйэ күөллэр буолбут төрүөттэрэ итиннэ сытар…
– Саас төһөҕө диэри куйуурдуохха сөбүй?
– Ээ, букатын хойукка диэри… Бэл ырбыы тахсыбытын кэннэ куоҕаҥнаһа турар дьон баар буолааччылар… – Баһылай күлэр.
– Оттон сиҥэ уута киирдэҕинэ балык тиллэн куота сылдьыбат дуо?
– Ол хойут буоллаҕа. Уонна баай күөл төһөҕө баҕарар син биир кыралаан сиэтэр…
Көлүйэбит быччыкыта аҕыйаан, кэлиҥҥинэн үксэ мунду уонна күөнэх кэллэ.
Баһылай: «Эрийэҕин дуо, бачча кэлэн баран доҕор?..» – диэбитигэр аны мин булкуйдум. Хаста да таһааран сүөкээтим, сороҕор быччыкыта элбиир. Куйуурга балык киирэрэ бэлиэ: эрийэ турдаххына ырыы түһэр, тэйгэҥниир. Ол аата маҥкы собону «ыйыстыбытын» туоһута.
Айдаҥ балыксыттара, кыра ыамайдар, балык киирбит сибикитин биллилэр эрэ – түөрэйдэрин сулбу тардан ылан, омуннарыгар ыраах эһэн, хомурах аннынан ыытан баран, онтуларын көрдөөн тула-мала көрүөлэнэн тэлэкэччийэ сылдьааччылар. Ыксаларыгар турбут буоллаххына, «эн ыллыҥ дуо?» диэн уорбаланыыга кытта түбэһиэххин сөп. Аны ардыгар киһи атаҕын быһа быраҕан биир айдаан. Хор, оннук көр куйуурдьуттар эмиэ бааллар. Сорох өссө собо куотуо диэн түөрэйин маҥкытыттан төрүт да араарбат. Оҕолор түмсэн куйуурдаатахпытына хаһан баҕарар көрүдьүөстээх, эҥин араас, эгэлгэ балыксыты бары көрөҕүн.
Саҥа ойбон тэһэр – оҕо дьоҥҥо сылаалаах үлэ, онон үксүбүт бэлэм ойбону булуубут. Сороҕор кыттыһан биири эмэни алларабыт. Саатар тоҥоруулаах дьыл буолан, мууһа халыҥа бэрт. Обургу уолаттартан Сахаарка эрэ кудуччу алларар. Кэнтик ууһа охсубут «үрүҥ эттээх» аҕатын анньыытынан бэрт түргэнник супту түһэн күрдүргэтэр. Анньыытын сатаан табан, көрөн-истэн, бигээн сытыылыыры да сатыыр. Сахаар аллар атастара: Сартаанай оҕонньор уола Дайыыл да, Тэһэкэ уола Халҕарыын да ойбону букатын нэмин табан алларбаттар. Доҕордорун кэнниттэн хопполорун туппутунан дэдэгэччиһэллэр… Онон Сахаарка барыга бары дэгиттэр, улахан булчут уол.
Билигин халлаан хото сылыйан киһи тоҥмот, төһө баҕарар куйуурдуу туруохха сөп. Айдаҥмыт көлүйэтин, дьиэ таһа буолан, бэрт эрдэттэн, тохсунньу эргэтиттэн куйуурдаан барбыттара. Тымныыга киһи уһуннук сылдьыбата, куйуур кыла оҕуруону тиспит курдук лоһугураччы мууһурара, ойбоҥҥо уган уһуннук туруордахха ирэр эрээри, таһаара-таһаара эргитэн бардыҥ да, син биир хат хам тоҥон хаалара. Түөрэй үүтэ оһон субу-субу ыраастатара.
Ичигэс таҥаһа суох кыра ыамайдар көлүйэҕэ киирбэттэр. Төһө да тымныытын иһин, арыый обургу оҕолор, үлэлээх-хамнастаах дьон курдук, күннэтэ ойбоннууллар.
Булкуйбут ойбоҥҥун нөҥүө күнүгэр, эбэтэр хас да хоннорон баран булаатахха, куйуур хаспыт хаһырыатыгар, чычаас ууттан сэмээр балык мустар. Сорох ойбону хастыы да хонукка сойутабыт диэн ааттаан тыыппаппыт. Тоҥорумаары хомурах хаары логлоччу хоҥнорон аҕалан саба уурабыт: ууга тиийбэтин курдук, эбэтэр ойбон бэрт кыратык чарчыйа тоҥмутун кэннэ. Сыа хаарынан эргиччи хайан көмөбүт. Ардыгар хаары күрдьэн, мунньан дэлби дьаптайан чиҥэтэн, тоҥорон баран, ону күрдьэҕинэн хоҥнорон, кэмнээн быһан, ойбоммутун бүрүйэбит. Сорох оҕолор ынах сааҕын хаптаччы тоҥорон төкүнүтэн киллэрэн хаппахтыыллар…
Кэлии үрдүгэр түһэн аллаһыллыбыт иккис ойбоммутуттан, бастакы ойбонтон итэҕэһэ суох балыгы бастыбыт, үксэ мунду.
Баһылай кэлии хаспыт ойбонноро көлүйэ муҥутуур дириҥэ, атын эҥээрэ эргиччи биир кэлим үһү: «Бу икки ойбон кэннэ, алларан туһата суох…» – диир. Дьабарахаан Бэрэтэ, кырдьык да, чөрү-чөкөччү, кэлии хаһан куйуурдаан ыларга бэрт табыгастаах көлүйэ. Саас, быгыы балыга, ыам саҕанааҕы собо көлүйэҕэ, салгыы көрдүгэттэргэ киирэн кутуллан баран, манна чүөмпэтигэр хаалан кыстыыр үһү.
Тымтайбытын күөнэҕинэн, мундунан толордум. Хаппаҕын сабан быатын баайан кэбистим. Кыл хааны аҥаарынан быччыкыны хааланан баран сөп буоллубут. Дьиэбит тэйиччи, инчэҕэйинэн итиччэ балык да соһуута сыанан-арыынан аҕаабат суол.
Икки ойбону солбуһа-солбуһа булкуйдубут. Бу сырыттахпытына үрдүбүтүгэр эмискэ: «Даах!.. Ды-раах!..» – диэн кэһиэхтээх саҥа эймэммитигэр көрбүппүт, саҥа кэлбит тураах көтөр киэмсийбиттии туттан суптукуччуйан ааһан иһэр эбит… Төбөтүн төҥкөс гыннаран биһигини көрдө онтон «чэ, хайа, бу да дьону сэҥээрэн» диэбиттии төттөрү хонойон, эбиитин саахтаан «ньылк» гыннаран кэбиһээт, Сатаҕай күөлүн туһаайыытынан, атын аҕайдык дьоһумсуйан, көтө турда…
– Тураах кэлбит!.. – куйуурбун эргитэн куоҕаҥната туран саҥа аллайа түстүм.
Баһылай, оол курдук, тиит тумул тыа үрдүнэн баран эрэр турааҕы, талах туркутун үөһэ олорон батыһа одуулаһа-одуулаһа:
– Дьэ атын киэбирии дии… Маа бэйэлээх ааһарбын аны көрүөхтэрэ суоҕа диэн саатар саҥалаах буоллахпыт һы-һы…
– Сатаҕай диэки барда дии.
– Дэрдэм муҥутаан оннооҕу куйуурдьуттарга киһиргии барда ини…
– Бу айылаах балык сытарын көрөн баран тоҕо эҥкээрэн элиэтээбэт, эргийбэт?
– Киһи көрбөт кэмигэр кэлиэҕэ. Киниэхэ баҕас – баҕа, чоху да мааны ас ини. Баччаҕа үгэс быһыытынан иккилии буолан аалыҥнаһыахтаах этилэр ээ, тоҕо соҕотоҕун сохсороҥнообут көтөр эбитэй.
– Төһөҕө сымыыттыыр, тураах?
– Бу ый бүтүүтэ, кэлэр ый саҥатыгар. Билигин оттон кэллэ-кэлээт иккиэн, доҕорунуун уйаларын оҥостубутунан, сөргүппүтүнэн барыахтаах этилэр…
– Ити кэргэнэ суох, сулумах тураах буолуо, – мин күлэбин.
Баһылай өрө хантаарыҥнаан халлааны көрө-көрө:
– Буолуо… буолуо… – диир. – Аны түүн тоҥорбот чинчилэннэ, сарсын, өйүүн халыҥ хаар түһээри гынна, хайа муҥун үллүктээн бүппэт хаарый доҕор, – диэн күнүн-дьылын сылыктыыр, уҥа-хаҥас сыыҥтаан тардырҕатар, сааскы сабытай салгын килэриччи сиэбит сирэйин ытыһынан имэриммэхтиир. Мин Баһылай халлааны одуулаһан молооруҥнуур хап-хара сирэйин көрөммүн күлүөх санаам кэлэр, «бэйэм да дьүһүнүм итинтэн ордубатаҕа чахчы» дии саныыбын.
Син уһуннук тэпсэҥнэстибит. Ойбоннорбутуттан баһаам балыгы бастыбыт. Илдьэ барыахтаах балыкпытын туркубутугар ууран кэлгийдибит, ордубут балыкпытын чөкө мунньан, балбаахтаан кэбистибит. Куйуурбут сэбин-сэбиргэлин барытын хааллардыбыт, аныгы сырыыга сыарҕалаах оҕуһунан кэлэн ойбонноон баран, сээкэйбитин олоччу тиэнэн төннүөхпүт.
Көлүйэ ортотугар хараарсар дьону ыраахтан таба көрөн, төрүүр-ууһуур дойдутугар кэлбитэ ырааппыт боруллуо көтөр, биһиги тоҥуу хаары оймоон киирбит аартыкпытыгар сонос соҕус куруҥах тиит үүнэн турарыгар кэлэн сахсас гына олоро түстэ. Саһархай сойуо тумсулаах төбөтүн хамсатан уҥа-хаҥас көрүөлэннэ, түүтүн-өҥүн оҥостон иҥнэҥнии-иҥнэҥнии сүгүллэҥнээтэ. Бу тойон көтөр Сатаҕай күөлүн куйуурдьуттарын ойбонугар өрүү баар сураҕа иһиллэр. Киһиэхэ үөрэнэн, ытыктаан кини бэйэлээҕи ким да тыыппатыттан, соҕотох өстөөҕүттэн, икки атахтаахтан да соччо толлубат буолбут быһыылаах. Сорох нэһилиэккэ боруллуо этин минньигэһиргэтэн сиир дьон баар буолааччылар. Баараҕадыйбыт дьүһүнүттэн-бодотуттан сылыктаатахха бэрт кырдьаҕас, аарыма көтөргө холоонноох.
– Бээ, көтөрбүтүгэр ирээттиэххэ, бачча кэлэн кэтэһэн-манаһан олорор кырдьаҕаска, – Баһылай куйуурун балыгыттан бөдөҥүн талан, хас да собону бобуччу тутан, көлүйэ уҥуоргу кытылын диэки тиийэн, атаҕынан хаары хаһыйа тэбиэлээн баран, чөкө ууран кээстэ, көтөрүгэр сүгүрүйэн тугу эрэ ботугураата…
Куйуурдуур сэппитин, балбаахтаабыт балыкпыт үөһэ адаарыччы мунньаат, Баһылай туркутун соһон, мин кэнниттэн үтэн, баарыын оймоон киирбит суолбутунан айаммытыгар туруннубут.
Аартык куруҥаҕар түһэн олорбут боруллуо, чугаһаабыппытыгар, бобо кытаахтаабыт мутугуттан тэбинэн кэбиһээт, атырыа куорсуннардаах адаарыйбыт аһара улахан кынаттарын даллаппытынан, киниэхэ ирээттэммит собону көрдө-көрбүтүнэн, көлүйэ уҥуор баран сохсос гына түстэ. Үрдүбүтүнэн быластаан ааспыт тойон көтөрү «эчи тоҕо баҕас үскэлэй» диэн сүрдээҕин сөҕө санаан аһардым. Ыраахтан да кыҥастастахха сүүнэлээх көтөр эрээри, чугастан, субу олорор, көтө сылдьар боруллуону харахтыыр – чыҥха атын көстүү…
Көтөрбүт балыгын тоҥсуйа хаалла, биһиги тумуһах кэтэҕэр киирэммит – көлүйэбит харахпыт далыттан сүттэ. Боруллуо, ирээттэммит балыгы эрэ сиирэ чуолкай, балбаахтаммыкка чугаһаабата биллэр. Тураах, суор да ити айылаах үҥүү-өргөс араастаан адаарыйбыт сэптээх-сэбиргэллээх «айаҕа» дэлэҕэ да түспэт. Бары да сүрдээх сэрэх көтөрдөр…
Борук сарсыардаттан аһаабакка, онно эбии ыраах сири хааман, куйуурдаары сүүрэн-көтөн, үлэлээн-хамсаан лаппа аччыктаатым, куртаҕым курдьугунуу-курулуу тыаһыыр. Баһылай да ууну хото иһэр чэйимсэх киһи, тамаҕа хатан утаппыт буолуохтаах. Аччыктаабыт санаабар – үөлүллүбүт, хоргуннаах эмис мунду сыта муннубун кычыгылатарга, сыата-сымата уокка тохтон сырдьыгыныы тыаһыыра кулгаахпар иһиллэргэ дылы.
Маҥнайгы омуммутугар биир тыынынан син мэнээк сири баран баран, кэлин сотору-сотору тохтоон, тыын ылан хаста да сынньанныбыт.
Сарсыарда көрөн ааспыт киэҥ толоон кытыытынааҕы тоҥууларбытыгар хабдьылар түһэн биир да бүттэтэ суох гына таапарайдаабыттар. Сахаарка обургу кэлэн кэрийэ охсон барбыт, тоҥуу туорай маһын анныгар туһахха иҥнибит хабдьылар түүлэрэ хаалбытыттан тойонноотоххо хас да иҥнибит быһыылаах. Толоону эргийэ барар тоҥууларга өссө төһө сөрөммүтэ биллибэт, биһиги суол кытыытынааҕыны эрэ көрөбүт.
Сахаар айан суолунан дайбакка, Арыылаахтан, чопчу, бу туһахтаах тоҥуулардаах толоонугар, тыанан хайыһарынан тэбэн киирбит. Олорор эбэтин тыатын саҕатынааҕы талахтарга эмиэ туһахтыыр, онтон манна быһа суол үктээн ыырданардыы оҥостубут.
Уол хайыһарынан сыыйдаран суолга тахсыбыт сиригэр сынньанныбыт, халлаан нуһараҥнаан отой сылыйан хаалла. Күнүс хаар соччо түспэт курдук этэ да, биллэр-биллибэккэ уоран түһэн лаппа кыраһалаабыт: табысхаан бөлүүн онньоҥхолообута омооннонон эрэ көстөр буолбут. Арай Сахаар өтөрдөөҕүтэ кэлэн барбыт хайыһарын суола үүт үрүмэтинии чараас кыраһанан бүрүллүбүт. Сарбынньахтаах көп хаарга турку чэпчиир.
– Эр бэрдэ хас да күннээҕи күөһүн булуммут быһыылаах, дьэ сүрэх-бэлэс барахсан диэтэҕиҥ: онно көр – Сахаарка, манна көр – Сахаарка, – Баһылай булчут уолу хайгыыр, төҥкөйөн кыыл суолун хайар киһилии хайыһар суолун кыҥастаһа-кыҥастаһа эмиэ туур-таар сыыҥтыыр. – Туут хайыһарынан дайар эбит дуу, бу хаар сыстыбата буолуо дуо, – диэн кимиэхэ да туһаайбакка эрэ ботугуруур. – Туут… туут хайыһар, чуолкай доҕор… – диэн бэйэтин санаатын бэйэтэ бигэргэтэн биэрэр.
– Быйыл саас Мотуруун эмээхсин Күртэ Хабырыыллыын күннэтэ да кэриэтэ хабдьы миинэ иһэн абыраннылар быһыылаах, – диибин.
– Тыый, булчут уолламмыттарын баҕас билбит дьон, ити уолуҥ кыра булдугар барытыгар дэгиттэр ээ, дьороҕойо сүрдээх, тыа иччитэ бэйэтэ да оҕо киһиэхэ дьэллэм буолааччы, ол биһигини кырытыннарбытын иһин… Буутун этэ бустаҕына – улаханыгар да бэрт киһи тахсыах чинчилээх, хаамарын оҕото эҥинэ сүрдээх. Чэ, ол эрэн «түөкүнү» наһаа хайҕаамыахха, инникини тымтыктанан көрбүт суох, – диэн Баһылай уол иннин быһа этимээри «тылын төннөрөр».
Сахаарка хас күн аайы хара тыатыгар тахса турар: кураанах да буоллаҕына курутуйбат, суох да буоллаҕына сүөм түһэн сөҥүдүйбэт – биир кэм сэргэхтик туттан өрөйө-чөрөйө сылдьар майгылаах. Дьаныардаах буолан, төһө да үксүн кураанаҕы куустар, син биир хаһан эмэ, баай Байанайын өлүүтүгэр, ирээтигэр тиксэр. Төһөнөн сыранан, сылбанан бултуугун да, соччонон үөрүүлээх. Сүрэхтээх-бэлэстээх үлэһит киһи диэн, көр, оннук. Дэлэҕэ да «көрдөөбүт көһүйэ көмүһү, сылдьыбыт сыыһы булар» диэн өс хоһооно үөскүө дуо…
Халлаан боруорсуйа быһыытыйда, солото суох үлэлии-хамсыы сырыттахха кэм-кэрдии биллибэккэ кээрэнэр. Күнүс төһө да ылааҥытыйдар, күн киирдэҕинэ киэһэ дьыбарсыйар, хамсамматахха киһи дьагдьайан тоҥуон да сөп. Оттон Баһылай биһикки тоҥуох эрэ быһыыбыт суох, хата, дэлби харса суох хааман тиритии-хорутуу мааны. Табысхаан бэргэһэбин уһуллахпына – төбөбүттэн үрүҥ чаан бургучуйар…
Арыылаахпытыгар киирэн эрдэхпитинэ, холкуос бэтэринээрэ Дьаакынап Маппый ээй кытыытыттан тоноһон, куруҥах кэрдэн, долгучуох тиэнэн иһэн биһигини ситээри, аллаах оҕуһун атын аҕайдык һаттаан-һайдаан ойоҕолуу сиэллэрэн сэксэлдьитэн кэллэ.
– Балык диэн баһаан ини?.. – Маппый аралыгар үктэммэккэ эрэ омоох суолга дьырас гына түһэр.
– Син курдук… – диир Баһылай.
– Быччыкы дуу, мунду дуу? – аргыспыт дөрөтүн илиитигэр эрийэн кылгата-кылгата токкоолоһор.
– Соболоох да, мундулаах да, күөнэхтээх да, – мин Баһылай хоруйдуон иннинэ саҥара охсобун.
– Бачча элбэҕи ыраах сиртэн соһон-сыһан кэлбиккит дии, сыарҕа үөһэ быраҕан кэбиһиэххэ…
Биһиги саатар эрэ буоллаҕа, көмөлөөн балыктаах туркубутун хаппыт куруҥах үөһэ лөглөтөн кэбистибит. Маппый көлөтө Дьөрөөкүйэ – аллаах оҕус, сыарҕата кыычыгыр-хаачыгыр тыаһаан хамсаабытыгар бараары дьүккүҥнээбитин, дөрөтүн тардан тохтоттум. Оҕус «пуус» гына тыынар, «бу туох ааттааҕы эбии тиэйдилэр» диэбиттии кэннин хайыһан сөбүлээбэтэхтии күлтэччи көрөр…
Дьөрөөкүйэ сыҥааҕын аннын тарбыы-тарбыы арҕаһын туппахтыыбын. Үчүгэй илиигэ сылдьыбыт көлүүр оҕуһа сааска диэри күһүҥҥү туругун ыһыктыбатах. Дьөрөөкүйэ сыҥааҕын, сүнньүн тарбаттараары таллаҕар кулгаахтарын ньылатан, харахтарын симириктэтэ-симириктэтэ таалан турар. Холкуоспут көлүүр оҕустара бары даҕаны чычаас баҕайы быһыылаах барахсаттар.
– Баһылай, уоттааҕыҥ буолаарай? – диир Маппый.
Биһиги киһибит төһө да табахсыта суох буоллар, мэлдьи испиискэ укта сылдьар үгэстээх: оҕолоругар кэһиитин окко суулаан эт кырбаһа аҕалбыт киһилии, хоонньун хастан халтаҥ сонун иһинээҕи сиэбиттэн быһа тардыллыбыт сиэрэни кытта уонча сото сабынан холбуу эриллэ сылдьарын Маппыйга уунар.
– Хата эн табаахсыта суох киһи укта сылдьар эбиккин, мин умнан кэбиспиппин, табаахтаабакка «бүөлэнэн» иэдэйии буолла… – бэтэринээр чараас суккун сонун сиэбиттэн саппыйалаах мохуоркатын ылан хаһыат кумааҕытыгар куттан табахтыыр. Хатан табах хабархай сыта сонно тута муннубар биллэр, бэл Дьөрөөкүйэ буруо сытын ылан, кытыан чурумчулаах хап-хара силтэҕэр муннун хамсатан ылар…
– Ити ээй куруҥахтаах ырата эбит дуу?
– Ээ, чугастааҕыны чордоон бүтэрбиттэр, дьоҕойон онтон-мантан тоностум.
– Буолумуна… – Баһылай суол кытыытыгар үөл тиит лабаата сытарын ылан тосту үктээн кылгатан баран, ынах этэрбэстээх атаҕын эргичиҥнэтэ сылдьан «топ-топ» охсуолаан тэбэнэр.
Маппый өрүһүспүттүү иҥсэлээтик оборбохтоон табахтыыр.
Дьонум оҕустарын сыарҕатыгар өйөнөн олорон сээкэйи баллыгыраһаллар.
– Куораттан бүгүн боломуочунай тахсыбыт, – Маппый сонунун кэпсиир.
– Хас киһи?..
– Соҕотох.
– Урут сылдьыбыт дьонтон дуо?
– Һуох… Отой атын киһи…
– Кимиэхэ түстэ?
– Биһиэхэ.
– Сөп-сөп…
– Хассабыык кыыс Балаҕаччыттан буоста аҕалта… – Маппый «чыырк» гына тииһин быыһынан силлиир, хоссоох этэрбэһинэн хаары хаһыйа тэбиэлиир, көхсүн этитэр: – Баһылаайаптарга «хара сурук» кэлбит…
– Оо… хайаларыттан, нохоо?..
– Өлөксөйдөрө… – бэтэринээр өрө тыынан ылар, борук-сорук да буоллар, сирэйэ куһаахарык буолбута чуолкайдык көстөр.
– Паа-ыаа… тоҕо куһаҕанай доҕор, дьэ буолар да эбит… Бастакы ыҥырыкка барта ээ, ити айылаах сылдьан баран өлөн хааллаҕын көр.
– Дьэ диэмэ да… – аара сиппит аргыспыт, табаҕын төрдүгэһин суол кытыытынааҕы тоҥуу хаарга тыган кэбиспитэ кыыма ыһылла-ыһылла тиийэн түһэн баран умулунна, сип-синньигэс буруо өрө сыыйыллан тахсаат, тута тарҕанан, симэлийэн хаалла…
Куһаҕан сонун кэпсэммититтэн халлаан кытта хараастан эбии хараҥарбыкка дылы ыаһырда. Дэриэбинэ диэки ыттар үрэр саҥалара иһиллэр. Ханна эрэ тыа быыһыгар модьугу кутуйаҕы «үүрэн» тохтоло суох уһуутуур.
– Бээ, доҕор, бөрүкүтэ суох эрэ сонуннаах буолбатахпын, Кытык Маарыйа тиийээт да кыыс оҕоломмут, – диэн Маппый аны үчүгэй сонунун кэпсиир.
Бэҕэһээ Таһарахтыыр уола атаҕа суох Өлөксөй эдьиийэ Маарыйаны сыарҕалаах атынан Балаҕаччыга илдьибитэ. Онто ол, тиийээт да, кыыс оҕоломмут. Хата аара, сиргэ быстарбатах. Кытык «ыраахпын» дэнэн бэйэтин билиммэккэ сылдьыбыт.
– Һэ дьэ: биир – өлөр, биир – төрүүр, – Баһылай сарыы үтүлүктэрин ытыһынан ньилбэгин суураланар. – Олох диэн оннук… Барыбытын да, иннибитигэр туох-туох күүтэн турарын ким билиэ баарай. Киһи өлбөтө кэллэҕинэ диэн букатын үөн буоллаҕа, оттон «айанныыр, аттанар» күнүҥ-дьылыҥ ыган-хаайан, тиийэн кэллэҕинэ, «ынарааттан ыҥырык» ыыттахтарына, тугу этиэҥ баарай, эйигин, арааһата, эдэрэ-эмэнэ диэн тала-сыымайдыы, араара барбаттара буолуо ээ…
– Оннук… – Маппый хонноҕор кыбынан олорбут ытыһа илдьирийбит өрбөх үтүлүктэрин кэтэн кэбиһэр. – Бардахпыт дии. Мас да аҕыйах, олорон барыаххайыҥ, – диэбитигэр Баһылай аккаастанна:
– Бу ыккардыгар мин сатыылыам.
Маппый көлөтүгэр кэлэн дөрөтүн ылар:
– Аана, оҕускун мииммэккин дуо?
– Һуох… – сыарҕа иннигэр тахсан мас үөһэ олорунан кэбистим. Бэтэринээр тиэйэн иһэр долгучуоҕа аҕыйах, сонос соҕус төбөтө эмэхтээх, тоҥсоҕой тоҥсуйбут кумалааннаах эҥин куруҥаҕы кэлгиэтэ суох чөкөппүт.
Маппый аралыгар үктэнээт, бэрт чэпчэкитик оҕуһун үөһэ ойон тахсар. Аллаах оҕус ону эрэ күүтэн турбуттуу, сыарҕатын хоҥнору тардан хаачыгыр гыннараат, хааман таһынньахтаабытынан барар.
Дьөрөөкүйэ – кырдьык да, аллаах оҕус – холкуос от-мас тиэйэр көлөлөрүттэн биир хаамыылаахтара. Ол да иһин ыраах айаҥҥа барыы буолла да былдьаһыкка сырыттаҕа. Үчүгэй, аллаах оҕус – ортоһуор хаамыылаах аттан төрүт хаалбат. Аны ат курдук ыҥыырдаммата, судургута сыттаҕа.
Дьөрөөкүйэ кудуччу хааман иһэн, сайын, бырдах, күлүмэн үгэнин саҕанааҕы от кээһиитигэр көлүллэ сылдьар оҕустуу, кутуругунан уҥа-хаҥас охсуоланан дэйбиирдэнэн ылар. «Арааһата хаһаатыгар тиийэ охсоору кыдьыгыран гынан эрдэҕэ» диэн арааһы саныыбын.
Арҕаа саҕахха халыҥ былыт аһыллыбытыгар кытара кыыспыт күн уотун саһарҕата «бу дьон өтөхтөрүгэр билигин да тиийэ иликтэр эбит дуу доҕор» диэбиттии оҥойон турда…
«Түүҥҥү тойон» үрүҥ хаххан – табысхаан бэргэһэм туртайарыгар саантаан үрдүбүнэн, бэрт чугаһынан, тыаһа суох сыбдыйан көтөн тэлээрэн ааһар. «Һук!..» – диэн соһуйан ылабын. «Аны ханан эрэ биллибэккэ көтөн кэлэн куйахабын кымаахтыа» диэн тула-мала көрүөлэнэбин…
Оҕус үөһэ дьоройон испит бэтэринээр аргыспыт, хараҥаны харахтаммыт хахханы таба көрөн, ньыкыйан баран, уоһун үмүрүтэн кутуйахтыы «чууп-чыып» диир. Ааһа көтөрдүү ньулуйбут тыҥырахтаах көтөр, кынаттарын сатамньыта суохтук куймарыс-иҥнэрис гыннаран, саҥа хоту эргиллэн киһиэхэ тэлээрэн түһэр, ону эрэ күүтэн олорбут Маппый: «Һуу!..» – диэт, үтүлүктээх илиитинэн даллах гынар. Үрүҥ хаххан соһуйуу бөҕөтүн соһуйан тубус-туруору өрө хойуостанан тахсар, эбиитин соһуйбут-өмүрбүт омунугар холлон кэбистэ быһыылаах, хараҥаҕа Маппый: «Па-ыы!..» – диэбит саҥата иһиллэр…
Баһылаайап Өлөксөйү – көрбөтөх киһим. Быркылаахха кэлиэм иннинэ сэриигэ барбыт. «Хайдах эрэ дьүһүннээх-бодолоох буолла, хаарыан чэгиэн бэйэлээх киһи кэмин иннинэ быстах былаҕайга былдьаттаҕа» диэн дьонум сибилигин кэпсэппиттэрин саныы истим…
Тибии тибэн дэхсилээн, ханан да оллура-боллура суох суол устун сыарҕа биир кэм сыыйыллар. Дьөрөөкүйэ харбыалаһан түһэн хаамара түргэнэ сүрдээх, Баһылай кэннибитигэр тэйиччи хаалла… Өтөхпүтүгэр киирэн истэхпитинэ оҕуспут аны сиэлэн сэксэлдьийдэ, Маппый дөрөтүн тардан наһаалаары гыммыт көлөтүн буойар. Дэриэбинэ иһинээҕи уһун кыһыны быһа таастыйа чигдитийиэр диэри тэпсиллибит чаакы суолга киирбиппитигэр, Дьөрөөкүйэ баллайбыт туйахтара киэһээҥҥи дьыбарга атын аҕайдык сатарыы тыаһаан чабыргаспыттарын истэн, хас да ыт сүүрэн кэлэн, балык сытын ылан өрө хантайан молооруҥнаһа-молооруҥнаһа сыарҕа иннигэр-кэннигэр сылыпычыстылар, эккэлээн кутуруктара эйэҥэлээтэ.
Дьиэ таһыгар бүтэй айаҕар кэлэн тохтообуппутун көрөн, Ыстапааннаах тэлгэһэлэригэр оонньуу сылдьыбыт Баһыычааннаах сүүрэн бытарыһан кэллилэр. Бэл Биэрэ баччааҥҥа диэри таһырдьа сылдьыбыт, тииҥ кутуруга буодьулаах мукуу бэргэһэтин тэтэрбит иэдэстэрдээх туолбут ый курдук бэлтэҕэр сирэйигэр толору кэтэн бэспэллэн туран, туркулаах балыкпытын түһэрэрбитин кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы одуулаһар, онтон биһиги кэлбиппитин кэпсии охсоору, улахан сонуну тиэрдээри, дьиэтигэр сүүрэн мөкүнүйэр.
Бүгүн уонна сарсын сиирбитин ордорунан баран, балыкпытын ыал-ыал аайы үллэрэн, түҥэтэн кэбистибит. Өлгөм балыгы бултаан кэлбиппитинээҕэр, дьоммутугар өлүүлээн ыалларбытын үөрдүбүппүт туохтааҕар да астык, булчут киһиэхэ – булт бэриһиннэрбит киһитин үөрүүтүттэн ордук туох да суох.
//-- * * * --//
Киристиэп таҥара ааспытын кэннэ халлаан күнүс улаханнык хото ириэртэлээн, отун-маһын иэччэхтээн баран эмискэ тоҥордо. Оҕонньоттор: «Өтөр-наар маннык муус тоҥот буолбутун өйдөөбөппүт, арай, аккыырай аартыга солонор сааһыгар, толоон тор хаарын мууһа тутуму куоһарбыта…» – дэһэллэр. Ордук уһаабыт тоҥот – тоҕус хонуктаах үһү.
Буолкап Сэмэн уола Сэмэҥкэйдиин, тутуу былдьаһан, Түҥ өрүс диэки Дээҥдэ үрэҕэр тоҥоттуу бардылар.
Намыынаптартан Оччугуй Миитэрэй Айдаҥтан үс көс курдук ыраах сытар Ыарҕалаах диэн күөлгэ, эргэ үүтээниттэн сылдьан, хайа эрэ алыыны биир тайах быһа охсон ааспытын, икки түүнү быһа сырса сатаан баран, сиппэккэ, сырата-сылбата эстэн, бырда быста сыһан кураанах эргилиннэ. Булчут бартын кэннэ халлаан саатар күнүс ириэрэн, тоҥотун чарааһатан кээһэн атахтаабыт, Миитэрэй этэринии «ыт атаҕын туттарбыт». Урут сорох саас тоҥоттоон Ыарҕалааҕын үрүйэтигэр хаста да тайах охторбут киһи санаата батарбакка, арыый эрдэлээн хаалан «күөх эттэммит», саатар эдэр ыта Моойто булдун ситэн тиийэн үрэ-үрэ тохтоппокко төттөрү төннөн хаалар үһү.
Оччугуй Миитэрэй тоҥоттоон кэлбитин кэннэ Кыра Баһылай Дьабадьы Хабырыыллыын, халлааннарын кубулҕатын көрө-билэ сылдьан, биир сарсыарда тыҥ хатыыта туран, үс хонукка сиир өйүөлэрин ылан, туут хайыһардарын кэтэн, ыттарын Маанчыктаах Кыраһаны уонна Модьу ытын Харабылы илдьэ Лүксүгүн эбэ кэтэҕэр, Муҥхаарыма үрэҕэр тоҥоттуу бардылар.
Бэйэтэ да тоҥот ордук уотаҕата буолла быһыылаах. Оҕолор сарсыарда өтөхпүт таһынааҕы тыаҕа тахсан муус-хаар үрдүнэн сырсыакалаһабыт. Биэрэни бойбоччу таҥыннаран сиэтэ, батыһыннара сылдьан үөт үнүгэһин тоноон киллэрэн оонньуубут, кыра кыыс «мин эмиэ…» диэн тылланан үөл талаҕы бүк тардан, кыракый тарбахтара эймэҥнииллэр.
Урут Тээкиччэҕэ олорор эрдэхпитинэ ийэм биир саас күөл кэриититтэн үнүгэс тоноон аҕалан, миигин оонньоотун диэн, сандалы үөһэ уурбутун, түүлээх үөн диэммин, куттанаммын, бэрт уһуннук остуолу эригийэ сылдьыбыппын өйдүүбүн.
Уолаттар хороонуттан саҥа тахсыбыт дьирикини бууттара быстарынан сырсан этэрбэстэрин тилэҕэ хараарар. Чохчойон олорон күрдьүгэс угуйар саҥатын үтүктэн ытыстарын холбуу тутан: «Убук-убук-убук-убук!..» – диэн саҥардахтарына, тыа быыһыттан биирдиилээн дьирикилэр, кутуруктарын хоротон, тохтоон тыас иһиллэнэ-иһиллэнэ, киһи аттыгар бэрт чугас кэлэллэр.
Саас аайы хороонуттан тахсыбыт тыһы дьирики атыырын ыҥыран угуйар саҥата тыаҕа дэлэй, киһи мэлдьи истэр. Халыҥнык тоҥоттообут саас – күн уота хаарын үрдүн ириэрэн баран тоҥорбута сүрдээх халыҥ буолар, сорох сиринэн үс илиигэ тиийэ сыһар. Ол айылаах халыҥ килиэ муус күнүс сылыйбытын да иһин ирэ, уулла охсон биэрбэт, онон бэл күнүстэри тааҕы-таах уйдара сылдьаҕын.
Муус тоҥот устун киһи эрэ хаамтар-хааман бара туруох курдук. Эргэнэ хара тыа бэйэтэ да «кэл, кэл манна…» диэн киччим кистэлэҥин көрдөрө сатаан, көөчүктээн ыҥырарга, бииртэн-биир арыллан иһэр сааскы сэргэх көстүүтүнэн ойуур улаҕатыгар угуйарга дылы…
Эбээ, былыр, биһиги нэһилиэккэ Тоҕуу диэн уол оҕо, эмиэ бу курдук муус тоҥокко оонньуу сылдьан, тыа устун мээнэ бардар-баран, тэлэһийдэр-тэлэһийэн, устунан мунан хаалбытын туһунан кэпсээбитэ. Ол уол хайа эрэ үрэх тоҕойугар тиийэн түүн хоммут… Сарсыныгар туох да сүрдээх ириэрии буолбут, били халыҥ муус тоҥот ууллан суугунас көмүрүө хаарга кубулуйбут. Тоҥот устун мээнэ уччуйбут уол суола-ииһэ хантан көстүөй, Тоҕуу дьоно тибис-тиэрэ сиргэ көрдөөбүттэр… Атах балай мээнэ баран хоргуйан өлүөн, хата, булчут киһи ыта тайаҕы батан, инньэ биир ааттаах үөгүлүүр үрэх баһа сиринэн эргийэн төннөн иһэн, оҕоҕо түбэһэ түспүт. Ыт билбэт оҕотун иччиргээбэккэ ааһа турбут. Уол, сиргэ быстаран өлүө суох быатыгар, көмүрүө хаар устун ол ыт суолун батан булчут холомотугар тиийэн тыыннаах хаалбыт…
Онон улахан тоҥот кэмигэр тыаҕа мээнэ тахсан бара турар кутталлаах. Тоҥокко тыа бэйэтэ да – киһини ыҥырдар-ыҥыран, угуйан илдьэ бара турар, тылынан сатаан этиллибэт дьикти угаайылаах, абылыыр күүстээх…
Кырдьаҕастар этэллэринэн муус тоҥокко кыра харамайдар сир уларыйан айанныыллар, «хамсыыллар» үһү. Бэлиэлээх, солоҥдо, муҥур, тииҥ, саарба – килиэ муус устун бэрт дөбөҥнүк тыбыгырайан отой ыраата ыырданаллар дииллэр. Ол да иһин буолуо, күһүн бултанан кураанахтаммыт дьиэ таһа, саас хамсыыра-харамайа бэрт дьиктитик элбиир, үксүүр. Тоҥот устун айаннаан кэлбит харамайдар ириэрии буоллаҕына ол тохтообут сирдэригэр ханыы, доҕор булан иссэн төрүүллэр-ууһууллар. Күһүн онон булт-алт эмиэ дэлэйэр. Ийэ айылҕа котоку, ис-иһигэр киирдэххэ, бэйэтэ туспа үгүс-элбэх суруллубатах кистэлэҥнэрдээх, таайыллыбатах таабырын кэриэтэ аата-ахса биллибэт араас элбэх киһини сөхтөрөр дьиктилэрдээх. Ону – «тобуллаҕас, чуор кулгаахтаах», «кыраҕы харахтаах», «сэргэх куттаах» эрэ айылҕа оҕото барахсан силигин ситэри сыныйан толору өйдүүр.
Икки атахтаах кэннэ саас тоҥокко тайаҕы бултаһан «омоллоон олоҕун, дьэргэстэй ыһыаҕын» ыһааччылар – бөрөлөр. Тоҥот саҕана атыыр тайах муоһун устар, онон көмүскэнэрэ суох хаалбыт аарыма лөкөйү даҕаны дөбөҥнүк тардаллар. Үөр бөрө тоҥот үрдүнэн суптукуччуһа сылдьан кыылы киһилээбэттэр. Дэлэҕэ да «бөрөлүү батыы» диэн өс номоҕо үөскүө дуо. Күтүр адьырҕалартан арай «мэппэрдээн» оҕонньор оннук аньыыга киирбэт, тыатааҕыны тоҥот мууһа уйбат. Отой халыҥ муус тоҥот хастыы эмэ сыл буола-буола, дэҥ кэлэн ааһар.
Тоҥокко кыанар булчуттар тайаҕы хайыһарынан сырсан сонордууллар. Мас хайыһар, сыа хаара суох килээй мууска түргэнник элэйэн, саркааҕыран хаалар. Онон туут хайаһары ордороллор.
Кыра Баһылай сылгы тыһынан тиирэн оҥорбут, киһини түөһүн тылынан эрэ уһуннаах, бэрт чэпчэки, кылгас хайыһарын сүгэн барбыта. Туут хайыһар көннөрү мас хайыһардааҕар сыыдам, ол эрээри чахчы үөрүйэх эрэ киһи миҥэ гынар «көлөтө». Биһиги, оҕолор кэтэн баран хаамтахпытына умса баран түһэ сылдьааччыбыт, оннук халтархай. Хата ол оннугар, өскөтүн мас хайыһарынан сыырга, эниэҕэ тахсаргар халты тэбинэн төттөрү түһэр эбит буоллаххына, туут хайыһарга оннук кыһалҕа суох: кэннин диэки сүргүөхтэнэн тиириллибит тыһын тириитэ, хайыһар кэннинэн бардаҕына түүтэ туран кэлэн, тохтотон кээһэр.
Туутунан сылдьа үөрүйэх эр бэртэрэ, тоҥот саҕана, от-мас быыһынан отой лыах курдук тэлээрэ көтөллөр үһү. Тоҥокко тайаҕы бэйэлэрин чахчы кыанар, быһый уонна кыыл ханна, ханан бүгэн, хорҕойон турарын, куоттаҕына хайа хайысханан түһүөхтээҕин билэр улахан булчут эрэ дьон сырсаллар. Тайаҕы бултуурга булчут ыта сүрүн суолтаны ылар, киһи эрэ ыта барыта кыылга дэгиттэр буолбат. Ол эрээри тайаҕы ыта суох сырсан бултуур хоһууттар эмиэ бааллар… Отой былыр, саа-сэп киэҥник үөдүйэ илигинэ, эрбэх үрдүгэр сэттэтэ эргийбит уол оҕо уон уһуктаахтара, киһи киэнэ кэрэмэстэрэ, сыыйыылара саас тоҥокко, хайыһарынан хас да хонугу быһа, бөрөлүү батан сиппит тайахтарын ойоҕолуу көтө сылдьан, үҥүүнэн супту анньан бултууллара үһү. Килэрийэ тоҥмут тоҥот мууһа төһө да халыҥаатар, тайах курдук бөдөҥ, үскэл кыылы уйбат, ол айылаах муус килиэни ыыраахтаах туйаҕынан тоҕута үктээн куоппут кыыл уһуннук сир өппөт, сотору муус кырыытыгар тыһын, эҥээнин (чоокунуур) быһа анньар, онто хаанырар, кыайан үктэннэрбэттии, дугуннарбаттыы ыалдьар, устунан тохтоон, турунан кээһэр. Булчут ону ситэн ылан охторор.
Тайах дырайбыт атаҕын аҥаардас тоҥот мууһугар эрэ быһа анньар буолбатах. Улаханнык хото сылыйбыт халлаан халыҥ хомураҕын үрүт хаарын ириэрэн, ээр-сэмээр, биллибэтинэн-көстүбэтинэн дьаалатынан аллара сүүрдэр, онтута ол түһэн киһи хараҕар көстүбэт уһуктаах муус чопчуларга кубулуйар, дьэ ол оннук үөрбэлэргэ кыыл эҥээнин дөбөҥнүк дэҥниир.
Тайах диэн айылҕа оҕото буоллаҕа, саас, тоҥот иннинэ, кини бэйэлээх, күнүн-дьылын сылыктанан хайа эрэ алыыга, толооҥҥо өлгөм аһылыктаах бүччүм сири булан хорҕойор, муус килиэ тоҥокко мээнэ сир уларыйан бара-бара аһаабат. Булчут дьон кыыл ханна саһан бүгүөхтээх сирин эндэппэккэ билэллэр. «Хайаан да ол үрэх кытыытыгар, ол үрүйэ тардыытыгар, били алыыга, эбэтэр ол толоон хонноҕор-быттыгар турбут буолуохтаах» диэн сылыктыыллар уонна чопчу тиийэн бултууллар. Эбээ эмээхсин кэргэнэ Кудугуй оҕонньор тайах ханна бүкпүтүн түүлүнэн букатын эндэппэккэ билэрэ үһү диэн кэпсииллэр. Эмиэ да дьикти… Киһи барыта оннук этигэн түүллээх буолбат. Уолаттар, аҕалара ыйбыт сиригэр чуо тиийэн, чуҥнаан-чуҥнаан баран, сырсан собоппокко эрэ, улахан эрэйэ суох, сэмээр үөмэн киирэн турар сиригэр сонно ытан ылаллара эбитэ үһү.
Үнүр Кыра Баһылай: «Бу сайын Муҥхаарыма үрэҕин көлүйэтигэр күлүмэннээн түһэ-түһэ тугуттаах тайах сайылаабыттара уонна итиннэ күһүн аайы тайах хааһар табыгастаах сирдээх-уоттаах, иллэрээ сыллааҕыта турбут улахан уот кэннэ, кэлин сылдьан көрдөххө талаҕа, ньыыраайыта, тапарата хойуутук үтэн үүммүт этэ, үнүгэстээн үссэнээри ити айылаах ыарҕаҕа хайаан да бүкпүтэ биллэр», – диэн бэрт эрэмньилээхтик саҥаран эрэрэ. Онон, Дьабадьы Хабырыыл дьээбэрэн этэринии, Кыра Баһылай «ампаардаах аһыгар» бартара…
Хабырыыллаах хоҥнубуттарын нөҥүө күнүгэр Буолкап Сэмэннээх биир кыылы өлөрөн кэллилэр… Аны ол нөҥүө күнүгэр биһиги дьоммут атыыр тайаҕы бултаан киирдилэр. Саас тайах төһө да муоһун устубутун иһин булчут дьон кыыл сааһын эндэппэккэ билэллэр. Дьон үксэ тайах төһөлөөҕүн муоһун салаатынан сылыктыыллар эрээри, ол чуолкайа суох, балыйтарыылаах буолар (дьиҥинэн тайах төһө саастааҕын – сыҥааҕын эрбээтэхтэринэ онно көстөр сааһынан, кэрдииһинэн быһаараллар).
Баһылайдаах сонно тута, Ньычаҥдаттан Ньукулаччаан кэлэ сылдьарын туһанан, икки табанан, биирдии туркунан эттэрин лөглөччү тиэйэн аҕаллылар. Табалар тоҥот үрдүнэн таах уйдара сылдьаллар. Айаннара да ахсыма, сыыдама сүрдээх, тылларын былас таһааран баран, биир кэм сэгэйэ көтөн сиэлэн тамаһыйыы.
Булчуттар кэпсэтэллэрин иһиттэххэ, Баһылайдаах бултаабыт тайахтара түөртээх атыыр үһү. Сааскы тайах – муоһа суох, түһэн хаалбыттар, оҕо дьон: «Хайдах билэҕитий, тайах сааһын?» – дэһэн дьиктиргиибит, кыыл төһөлөөҕүн – муоһун салаатынан эрэ билэллэрин курдук саныыбыт. Эбээ: «Атыыр тайах эрдэлээбитэ – ахсынньыга, хойутаабыта – олунньуга муостарын устан кээһэр…» – диир. Ол оннугар саҥа үүнэр үһү. Сыллата эт тутан, бөдөҥөөн, баараҕадыйан истэҕин аайы лөкөй муоһун салаата эбиллэн иһэр. Дьыл оройун ааһыыта айылҕатын сиэринэн муоһун төрдө нүөлүйэн кыһыйар, оччоҕуна маска сигэнэн аалынаары, бэйэтэ да бэрт кыраттан иҥнэ сылдьар кэбирээбит муоһун туура анньан кээһэр эбит: бастаан биирин, онтон атынын. Тыаҕа сылдьан киһи кыыл кур муоһа сытарын үгүстүк түбэһэ көрөр, хаһан баҕар аҥаара эрэ сытар буолар, ол – тайах иккиэннэрин биирдэ туура анньан кээспэккэ, урут-хойут устарыттан…
Булчуттар кыылларын этин ыал-ыал аайы түҥэтэн, үллэстэн бары аһаатыбыт. Тайах төһө да бөдөҥ-садаҥ, дырайан түһэн улахан кыыл курдук буолтун иһин – булт аата булт – этэ хор.
Иҥсэ баттатыытыгар, тайах сымнаҕас сымыһаҕын, муннун өҥүргэһин, быарын уонна чооҥкутун хайыта охсон, силиитин сиикэйдии сиэтибит. Сааскы тайах уҥуоҕа чарааһаан, көмүрүөтүйэн, силиитэ элбэх баҕайы буолар. Тыһыттан – этэрбэс, тириититтэн – үрүлүннэҕинэ, эмиэ ааттаах бөҕө түнэ этэрбэс тахсар, сорохтор өссө тымныыга, кураанахха кэтэллэригэр курумуу тиктэрэллэр. Саас кус саҕана уу кэһэр курумууну ыыһаммыт, саппыйааннаммыт ынах тириитинэн эрэ тигэллэр. Таба, тайах тириитэ ууну иҥэринэн, өтүтэн, курдаттыы аһардар, онон туһугар эмиэ биир туспа дьиктилээх.
Тоҥустар этэрбэс уллуҥа гынаары, таба тыһын, тириитин – дойду дьонун кытта – ынах, тайах тириитигэр мэнэйдэһэллэр.
//-- * * * --//
Кулууп дьиэҕэ, үлэхтээх, түмсэр сирбитигэр, ааҕар хоспутугар олорон кыргыттар көх-нэм буолан сээкэйи кэпсэтэбит.
Бэҕэһээ, куораттан тахсыбыт боломуочунай мунньахтаабыта.
Биһиги Кыһыл Аармыйабыт өстөөх арҕаҕар тиийэн эрэрин туһунан кэпсээбитэ. Бу билигин сэриигэ ыҥырыллан бараары сылдьааччылар өссө отой да кыргыһыы хонуутугар киириэхтэрин иннинэ сэрии бүтүөн да сөбүн ахтыбытыгар – мунньаҕы истэн олорбут дьон, бэйэ-бэйэлэрин көрсө-көрсө, хайдах эрэ итэҕэйбэтэх курдук туттубуттара.
Ити айылаах, ала холорук буолан айгыстан, аан дойдуну бүтүннүү атыйахтаах уулуу аймаабыт ынырыктаах сэрии, ама кырдьык, бу отой сотору кэминэн түмүктэниэҕин, кыайыы күнэ үүнүөҕүн, киһи эрэ «ол күүтүүлээх, кэтэһиилээх күҥҥэ кэлэн, тиийэн эрэрбит дуо» диэн, бэл диэтэр, сымыйаргыы саныыра. Сүрэх ураты дьиктитик, минньигэстик нүөлүйэн ылара.
Бэҕэһээҥҥи мунньахха холкуостаахтар үксүлэрэ да сирэйдэрэ-харахтара сэгэччи сэргэхсийэн, өрө көтөҕүллэн, өрөйбүккэ-дьөрөйбүккэ дылы буолбуттара. Уус тыллаах-өстөөх боломуочунай дьон санаатын сатаан табан, сүргэлэрин улаханнык өрө көтөхпүтэ. Тыл күүһэ диэн оннук. Бэл анаан-минээн аҕытаассыйалыы кэлбит сорох боломуочунай этэр тылын, саҥарар саҥатын сатаан сааһылаабакка, түҥ-таҥ тыллаһан, мунньах өрө күүрүүтүн хаҕыннаран кээһээччи. Аатыгар, дуомугар эрэ мунньахтар ыытыллаллара баар суол. Сүрүн санааны таба таайан, түмсүбүт дьону ырытылла турар туһааннаах үлэҕэ-хамнаска көхтөөхтүк кытыннарыы – туһугар киһи эрэ кыайбат уустук суола…
Халлаан ылааҥытыйан Балаҕаччы оскуолатыгар үөрэнэр оҕолор дьиэлэригэр субу-субу кэлэн бараллар. Буолкап Сэмэн уола Бүөтүр, Кыычыйа Балбаара суруһа Ньукулай уонна Саабынаба Сүөкүлэ уола Сөдүөт – үөрэнэр да күннэригэр, күн иккис аҥаарыгар өтөхтөрүгэр Айдаҥҥа кэлэ охсон бараллар. Уолаттар аара, Улахан уонна Кыра Үрэҥнэр диэн күөллэр ыккардыларыгар, кытыаннаах үрдүк кырдал хаара ууллан харалдьыктаабытыгар тоҥуу охсон, куртуйахха туһахтыыллар. Охонооһойдоох биир үксүн ол да иһин, сэптэрин көрөөрү төттөрү-таары сыбыытаһаллар.
Айдаҥ икки, Балаҕаччы икки ыккарда икки көс кэриҥэ, кыра соруктаах киһи күн аайы төттөрү-таары тиэстибэт сирэ. Туһахтарыгар куртуйах иҥнибит буоллаҕына дьиэлэригэр аҕалан дьонноругар биэрээт, өл хаба охсоот, төттөрү түһэллэр. Хата дьонуҥ итинник сылдьалларыттан отой да кыһаллыбаттар. Оскуолаҕа үөрэнэр обургу уолаттар саас аайы дьэ ити сылдьар-сылдьыылара, дьарыктанар-дьарыктаныылара. Арыт учууталлара биир эмит киһинэн: «Уолаттаргыт уруоктарын аахтыбакка тыаҕа тахсан улдьааран хаалаллар…» – диэн илдьиттиир. Оччоҕо дьонноро «тылларын тиэрдэн» син сэмэлииллэр быһыылаах, ол иһин уолаттар ардыгар манааҕаларын ноторуускалыы сүкпүтүнэн кэлэллэр-бараллар. Сөдүөт: «Аара, кэлэн иһэн уруок аахтар сирдээхпит, икки сүүнэ улахан модьу салаалаах үөл тиит баар, онно олорон аахтабыт…» – диир. Сүөкүлэ уола үөрэҕэр кыахтаах, дьаныардаах, онон ыарырҕаппат. Сөдүөт ардыгар доҕоро Ньукулай кыайан тобулбатах суотун, бэйэтэ биир сыл алын кылааска үөрэнэр аата, суоттаан биэрэр үһү.
Уолаттар ол уруок аахтар тииттэрэ кэлин – Уруок Аахтар тиит диэн ааттанан иһэн, устунан «Уолаттар Тииттэрэ» диэн сүрэхтэнэн, үйэ-саас тухары ити аата иҥэн хаалбыта. Айдаҥ икки, Балаҕаччы икки ыккардынааҕы айан суолунан кэлбит-барбыт эрэ барыта: «Били, Уолаттар Тииттэрин таһыгар… Уолаттар Тииттэриттэн арыый тэйиччи… Уолаттар Тииттэрин анныгар…» – диэн тугу эмит ыйан-кэрдэн, туһаайыыны этэн биэрээри гыннахтарына мэлдьи туттар тылларын дэгэтэ буолбута. Сир аата үөскүүр төрүөтэ, көр, оннук эмиэ дьикти буолар. Кэлин ол кырдьаҕас тиит үйэтин моҥоон, төһө да сиҥнэн сууллубутун иһин, ити сир син биир үйэ-саас тухары «Уолаттар Тииттэрэ» диэн ааттана туруоҕар киһи саарбахтаабат. Баҕар арыый уларыйан: «Уолаттар Тииттэрин толооно, кырдала…» диэн ити үүнэн турбут сүүнэ тиит аттынааҕы сирдэринэн ааттыахтара эрээри, бастакы аата син биир умнуллуо суоҕа…
Бүгүн – өрөбүл күн. Бэҕэһээ Балаҕаччыттан кэлбит оҕолор күн ортотун саҕана оскуолаларыгар барбыттара. Арай аҕыйах бөдөҥ оҕо, атахтарыгар кыанар дьон, хойутуу хоҥноору хаалтара.
Намыынаба Кэтириинэ уонна Нуута кыыс, өрбөх манааҕаларын эҥиил бастарыгар сүкпүтүнэн, кулууптан үргүлдьү Балаҕаччыга бараары олороллор. Мытыйыс Маарыйатыгар уларсыбыт кинигэлэрин аҕалбыттар.
Маарыйа, Борускуо уонна мин сээкэйи кэпсэтэрбитигэр көх-нэм буолан кыттыһан олордор-олорон тардыллан хааллылар. Биһигини кытта өссө Тэһэкэ оҕонньор уола Халҕарыын кулууп оһоҕор оҕуһунан саһаан тиэйэн киллэрэн баран, инчэҕэй хаарга уула сытыйан хаалбыт тарбыйах үтүлүктэрин оһох суоһугар сараҕытан куурдаары, таҥараҕа үҥээри гыммыт киһилии, состуок сиксигэр тобуктуу түһэн, эр-биир эргичиҥнэтэр. Уостаах үтүлүк илийбит түүтүттэн чаан тахсан бургучуйар…
Таһырдьаттан били мэнигинэн аатырбыт Киргиэлэйэп Дайыыл оҕо, сиринэн соһуллар уһун суккун сонун ортотунан тирбэҕэнэн бобо курдаммытынан иҥнэҥэлээн киирэн, биһиги кэпсэтэ олорорбутун көрөн, сэргэхсийэн «сэк» гына түстэ. Баһын иһэ барыта остуоруйа, абааһы, иччи, сибиэн туһунан туолбут кыра уол сээкэй сонуну истээйэмий диэн, оҕонньор курдук өрбөх үтүлүктэрин холумтан маһыгар ууран баран, ол үөһэ Халҕарыын ыксатыгар олорунан кээстэ, үөннээҕинэн тула-мала көрөн мэлээриҥнээтэ.
– Хайа Дайыыл уол хантан хапсыҥнаан кэллиҥ? – Халҕарыын ыйытар.
– Һоох!..
– Һоох диэн тугуй ол, хайа диэки чүөччэрдээн кэллиҥ, эмиэ холкуос ыскылаатын күлүүһүн үүтүгэр уу кута сытан баран кэллиҥ дуу ээ-э? – диир Халҕарыын.
– Ээ отой даҕаны… Билигин сылаас буолан уу тоҥмот ээ…
– Һэ дьэ, ыамай дии!.. Уу тоҥмокко атахтаабыт, кутуох киһини…
Мытыйыс Маарыйата сүүтүктэнэн таймаланан халыҥ хаҕа алдьаммыт кинигэни абырахтыы олорон:
– Эн уолу бадьыыстаама, куруук кыынньаан, тыраханьыы гынан иһэҕит, үчүгэйдик наллаан кэпсэтэр, сүбэлиир диэн суох дьоҥҥут, ол да иһин уолгут өчөһөн эбии бэрт буолан бэтиэхэтэ элбиир, – диэн тарбыйах үтүлүгүн куурдан түбүгүрэ олорор Халҕарыыны сэмэлиир.
– Һы, күрүө намыһахтыы аны мин үрдүбэр түстүлэр, буруй барыта моттойоҕо диэбиккэ дылы буоллаҕай, эбиитин аны Дайыыл мин оҕом аатырда, – Халҕарыын өһүргэммит киһилии сирэйин сөллөтө-сөллөтө дьиэс-куос туттар. Кыргыттар күлсэн бычыгыраһаллар.
Дайыыл хайа күргүйгэ, көбүөҕэ «чэрдийэн» кыһаллыбат буолбут уол, табысхаан арбаҕаһыттан тигиллибит мукуу бэргэһэтин кулгааҕын кэннигэр эргитэн илдьэн баайа-баайа, хата киһиҥ көрдөһөрдөөх:
– Нуута… Нуута, ыл туохта эмэтэ кэпсээ эрэ. Эн кэпсиириҥ үчүгэй баҕайы дии. Иччилээх өтөх туһунан дуу, остуоруйата дуу, туохта дуу…
Кырдьаҕас киһилии түс-бас тыллааҕын-өстөөҕүн иһин кыргыттар ардыгар «эмээхсин» диэн ааттыыр кыыспыт Нуута:
– Оҕом барахсан көрдөһөр ээ… – диир. Кыргыттар сонньуйан уостара үмүрүйэр, ыгыста-ыгыста күлсэллэр. – Субу бараары олоробут дии, онто да суох тардыллан хааллыбыт, аныгы сырыыбар сололоннохпуна тугу эмэни хайаан да кэпсиэм, сөп… – Нуута Дайыыл төбөтүгэр кыҥнары ууруммут мукуу бэргэһэтин көннөрөн биэрэр.
– Итинник кэтимэ, аны итирик Тартаайа иҥнэҥнээн иһэр диэннэр ыттар ытырыахтара, – диир Халҕарыын.
Дьүөгэм Борускуо дьээбэтэ-хообото батарбакка:
– Хайа, хотуйдар, аны Дайыыл – Нуута оҕото буолан хаалла, ол аата Дайыыл – Халҕарыыннаах Нуута оҕолоро эбит буолба-ат… – дии-дии, хараҕын кырыытынан Халҕарыыны көрө-көрө, эмиэ да Нуутаҕа имнэнэ-имнэнэ мүчүҥнүүр.
Намыынаба Кэтириинэ баар-суох элэ-была дьүөгэтин Нуутаны Борускуо хаадьылыырын сөбүлээбэккэ кынчарыйан ылар.
Мин кэпсэтиини атыҥҥа аралдьытан:
– Кыргыттар, кырдьык күҥҥүт ыраатта ээ, хойутаайаҕыт, – диибин.
– Ээ, бу ыккардыгар төһө гынан тиийиэхтэрэй, – диир Халҕарыын. Ити саҥатынан уол эмиэ Борускуо «уот тылыгар» киирэн биэрэр.
– Ээ-ии… Нуутаны ыытымаары, бу обургу… Урут кэллэ да, саһааннаах маһын сүөкээт да оҕолоох суордуу сонно үргүлдьү түһэрэ ээ. Бу эр бэрдин, үтүлүгүн куурдар ааттаах, дьэ албас дии, – Борускуо сүүһүн аннынан сүргүччү көрө-көрө күлэ сытар.
Халҕарыын баһын быһа илгистэр:
– Дьэ, эн Борускуо, хаһан эрэ силлибэт сиргиттэн хаптарарыҥ буолуо, – диэн хайыҥ охсуна сатыыр.
– Нуута, эн били, өйтөн ааҕарбытыгар биэрбит хоһооннорун барытын үөрэппитиҥ дуо? – Кэтириин дьүөгэтиттэн ыйытар.
– Ы-һыы, үөрэтэн.
– Барытын?..
– Барытын.
– Наһаа уһун хоһоон дии, мин аҥаарын эрэ дьоҕойон…
– Кэлэр нэдиэлэҕэ диэбиттэрэ буолбат дуо, бырааһынньыкка диэри үөрэтиэҥ буо, билигин да ыраах, – Нуута дьүөгэтин кытта үөрэхтэрин туһунан кэпсэтэллэр.
– Эн курдук дөбөҥнүк өйгө хатаабыт киһи баар ини, хайдах итинник бэрт түргэнник үөрэтэ охсоҕунуй, – диэн Кэтириин Нуутаҕа ымсыырар.
– Бэлэм хоһоону онтон син киһи хас эмэ хонугу быһа сыралаһан үөрэтэр буоллаҕа… Ол биһиги өйтөн ааҕарбыт диэн, хоһоону айааччылар – дьэ олор бааллар, киһи ымсыырар дьоно. Кинилэр курдук үчүгэйкээн айымньылары суруйбут киһи баар ини, – диир Нуута.
– Онтон эн эмиэ айар быһыылааххын дии? – Кэтириин дьүөгэтин диэки ыйыппыттыы көрөр.
– Нуута хоһоон суруйаҕын дуо? – Мытыйыс Маарыйата кыргыттар кэпсэтэллэрин истэн сэҥээрэ, сэргии түһэр.
– Ээ па, ол мин суруйуом дуо. Көннөрү, таах буоллаҕа…
– Көннөрү даа, дьэ ол көннөрүгүттэн биири эмэни ааҕан иһитиннэрбэккин ээ, – Халҕарыын кыыстан көрдөһөр.
– Дьэ-дьэ… – Борускуо мүчүк-мүчүк күлэн ылар.
Халҕарыын Борускуо дьээбэлэнэрин кулгааҕын таһынан аһарар. Холумтаҥҥа өйөнө сытар хоруо буолбут үөттүрэҕи ылан уоту булкуйар: сырдык кыымнар өрүтэ ыһыахтанан, куймарыс-иҥнэрис гына-гына, үөлэс устун таска харбыалаһаллар. Оһох кэннигэр кыстаммыт мастан хас да хардаҕаһы ылан эбэн биэрэр. Күөдьүйбүт эһэкээн хатаннык тыаһаан, күлэн-үөрэн чачыгырыыр.
– Биир эмэ хоһоонно аах эрэ, – диэн мин Нуута хоһоону сатаан ааҕарын билэр буоламмын көрдөһөбүн.
– Аана, бэйэҥ оттон үлэлии-хамсыы сылдьаҥҥын өйгүттэн бэрт түргэнник арааһы бары хоһуйан этэн-тыынан кээһэр, сүрдээх хомоҕой тыллаах-өстөөх үһүгүн дии. Кыргыттар инньэ диэбиттэрэ, – Нуута мин диэки ыйыппыттыы көрөр.
– Аана – уус-уран тыллаах, ол баҕас чуолкай, сылдьан эрэн биир тыынынан өйүттэн оҥорон айан аахпыт хоһооннорун мин өссө сороҕун сурунан ылбытым, – диир Мытыйыс Маарыйата.
– Ол эмиэ хоһоон диэн ааттанар дуо? – диибин мин.
Иэйбит кэммэр тугу эмэни хоһуйан быстах-остох өйбүттэн оҥорон саҥардахпына, аахтахпына Маарыйа: «Туох диэтиҥ?.. Өссө биирдэ эрэ, өссө биирдэ эрэ!..» – дии-дии, кини обургу омун-төлөн муҥутаан, сиэбиттэн кумааҕы, харандаас ойутан таһаара охсон, суруйан субурутан ылара. «Эн дьүөгэҥ Намыынаба Маарпа курдук өйгүттэн оҥорон ыллыыр дьоҕурдааххын дии, эйигин батыһа сылдьан итини барытын сурунан ылбыт киһи баар ини…» – диэччи.
– Аана оҕуһун, атын мииннэ да, наар тугу эрэ киҥинэйэн ыллыырын истээччибит, ити баҕас чуолкай, – Халҕарыын Маарыйа саҥатыгар кыттыһа охсор.
Нуута, дэлэ киһи буолбатах, итиччэни истэн баран сирэйэ-хараҕа эбии өрөйө-чөрөйө түһэр:
– Маарыйа, ол Аана хоһоонун суруйбутуҥ билигин баар дуо? Көрдөр эрэ, ааҕабыт дуо, Аана бэйэҥ ааҕаҕын дуу? – диэн үрүт-үөһэ саҥаран омуннурар ахан.
– Чэ эрэ… – Уйбаныаба Маарыйа хоһоон истээри, эмиэ да мин диэки, эмиэ да Мытыйыс Маарыйатын диэки көрбөхтүү-көрбөхтүү, олох маһын сыҕарыҥнатар.
Мин аахпаппын диэн кыккыраччы аккаастанабын:
– Көннөрү, сонно кэмигэр эрэ, өйбөр туох көтөн түспүтүн хоһуйан ыллаабыта буолааччыбын, онтубун тута умнан кээһээччибин. Тугу да билигин сатаан аттаран, сааһылаан була охсон ааҕар кыаҕым суох…
– Чэ буоллун, оччоҕо ол хоһоону көрүөххэ… – Нуута сурук эрэйэн Маарыйаҕа мылах гынар.
Мытыйыс кыыһа, элбэх киһи илиитигэр эргийэ сылдьан сыа-арыы иҥэн сап-саһархай өҥнөммүт халыҥ тастаах кинигэни абырахтаан бүтэрэн, сабын түмэн, кыптыыйынан кырыйа-кырыйа:
– Маҥнай бэйэҥ хоһоон аахтаххына биирдэ Аана хоһуйуутун суруйбуппун көрдөрүөм, ол иннинэ саараныма да, һоо-ох!.. – диир. Кыраһыабай, ис киирбэх сирэйин мыттыччы туттан, сүүһүн аннынан үөннээҕинэн көрө-көрө, икки үөс гына мөлбөччү өрүммүт уп-уһун хойуу суһуоҕун уҥа-хаҥас дэйбиирдэнэн, эҥил баһын хамсаппахтаан тэбиэһирэн ылар.
– Саатар эрэ… Тоҕо ааҕыа суохтаахпыный… Ааҕабын… – Нуута симиттибитэ, кыбыстыбыта буолан олорбот майгылаах кыыс. Киһиҥ хата улгума сүрдээх, көхсүн этиппэхтээт, кыра соҕустук таалан олоро түһээт, кэһиэҕэ суох, лыҥкынас, ыраас куолаһынан аахпытынан барар:
//-- Ыһыах --//
Самаан сайын үгэнэ,
Бэспит ыйын бүтүүтэ
Түһүлгэҕэ дьон бөҕө
Тоҕуоруһан муһунна.
Кырдьаҕастыын, оҕолуун
Ыһыах күнүн көрсөннөр,
Сүргэлэрэ сүр күүскэ
Көтөҕүллэн үөрбүттэр.
Араас оһуор бастыҥа
Эйэҥэлии тыаһаабыт,
Илин, кэлин кэбиһэр
Күлүмүрдүү оонньообут.
Үгүс киһи ыһыахха
Саха төрүт таҥаһын
Тупсаҕайдык тиктэннэр,
Киэргэммиттэр олустук…
Маҥан баттах оҕонньор
Маҥан атын киллэрэн,
Мааны, бастыҥ сэргэҕэ
Баайан кээһэн кынтатта.
Уотун оттон, оҥостон,
Алгыс тылын саҥарда,
Кыллаах сиэлин быраҕан,
Бэркэ табан көрдөстө…
Уруу-аймах түмсэннэр,
Төбүрүөннээн олорон,
Саха аһын арааһын
Аһаатылар астына.
Кыахтаах өттө мустаннар,
Кыралардыын, бөдөҥнүүн,
Кырыс сиргэ тустаннар
Кытаахтаһан бардылар.
Кытыгырас кыргыттар
Сыһыы устун сырсаннар,
Кэдэһийэ сүүрэннэр,
Суһуохтара субуллар…
Үҥкүү-битии арааһа
Бүгүн манна битийдэ,
Ырыа киэнэ үтүөтэ
Аҥаардастыы ылланна.
Киэһэ сөрүүн түһүүтэ
Алаас тыатын үрдүнэн
Оһуокайбыт дуораана
Ыраах эҥсэ эйээрдэ.
Самаан сайын үгэнэ,
Бэспит ыйын бүтүүтэ,
Үрүҥ тунах ыһыаҕа
Ыһылынна астыктык…
– Тоҕо бэрдэй, хотууй, ити бэйэҥ айан суруйбут хоһоонуҥ дуо? – Борускуо хоһоон ааҕыллан бүтээтин кытта ыйыта охсор.
– Бэйэм…
– Бэйэтэ буолбакка, бэргэһэтэ буолуо дуо… – Дайыыл үөнэ баппакка дьээбэрэн саҥарар. Ол эрэн ити саҥаҕа ким да кыһаллыбат, бары да хоһоон тылын-өһүн сыымайдаан, санаабыт эрэ барыта онно.
Мин Нуута куолаһа ырааһын, чөллөркөйүн, айымньыны сатаан тупсаҕайдык дэгэттээн ааҕарын мэлдьи да олус кэрэхсиибин.
– Хайа да хоһоону аахтаххына эйиэнэ наһаа үчүгэйдик тахсар. Сорох кыайан аахпат, ол иһин дьон болҕомтотун тардыбат, – диибин.
Кэтириин мин этиибэр сөбүлэһэр:
– Оннук-оннук, хоһоону сатаан ааҕар киһи диэн туспа буолар баҕайыта. Учууталбыт Сэмэн Лэгэнтэйэбис мунньахха, кэнсиэркэ, түмсүү буоллаҕын аайы наар Нуутаҕа уонна Намыынаба Маарпаҕа хоһоон аахтарар. Кэнсиэри тэрийэн, иилээн-саҕалаан ыытар учууталбыт Ньукулай Аньыыһынап: «Маарпалаах Нуута, хайаан да, бу сырыыга эмиэ хоһоон ааҕаҕыт, бэлэмнэнэ сылдьыҥ…» – диэн мас-таас курдук этэн, соруйан кээһэр.
Нуута дьүөгэтин саҥатын истэн, күлэ-сала күлүбүрэччи умайар сирэй оһох уотун супту одуулаан олорон:
– …Маарпа хоһоонноро миэниттэн отой таһы-быһа уратылар… Киниэнэ наһаа дириҥ ис хоһоонноохтор… Киһи ылбычча биирдэ аахта да өйдөөбөт хоһооннордоох. Олоҕу, күннэтэ ытыллар, үксэ суола суох сүтэр быһыыны-майгыны наһаа дириҥник ыраҥалаан суруйар кыыс… – Нуута ис-иһиттэн өрө тыынан ылар. – Истиҥ эрэ, холобура бу курдук хоһоонноох:
Сарсыардааҥҥы сиик курдук
Көстө түһээт, сүтэҕин,
Тунаҕырбыт туман курдук
Тура түһээт, ааһаҕын.
Түүлбэр киирэн
Түлүк уубун аймыыгын,
Илэ көстөн
Иччи буолан куттуугун.
Кутум-сүрүм кулута —
Кубулуйар арыалдьыт,
Өйүм-санаам чаҕара —
Быралыйар бэриэтчит.
Сүппэт, өспөт
Симэлийбэт сирдьитим,
Ааспат-туорбат
Тулхадыйбат торумум.
Инникибин сылыктыыр
Иитийэхтиир ичээним,
Көстүбэти билгэлиир
Биэбэйдээхтиир күлүгүм.
Аата-суола суруллубатах
Араҥаччылыыр аанньалым,
Этэ-сиинэ суураллыбыт
Мэлдьи быыһыыр ымыы күүһүм…
…Кырдьык да, наһаа дьикти ис хоһоонноох хоһоон. Бу хоһоону мин дьүөгэм барахсантан бэйэтиттэн истибит буоламмын билэбин уонна туох туһунан суруллубутун өйдүүбүн…
Маарпа – ураты кыыс, кини: «Киһи бастыҥ баайа: кута-сүрэ чэпчэкитэ, майгыта-сигилитэ оҕолуу ырааһа…» – диэн куруук этээччи. Дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө, эйэҕэс, аламаҕай сыһыаннаах баар эбит да буоллаҕына ол – Маарпа. Киһи үксэ түктэри кэмэлдьилээх дьону сиилээн-хоһулаан, сөбүлээбэккэ тыл быктарар үгэстээхтэр, оттон Маарпаҕа оннук быһыы-майгы букатын, төрүт сыстыбатах… Кини дьону наар тэҥнии тутан көрөөччү, киниэхэ: бэрт уонна мөкү киһи диэн суох. Олохторугар табыллыбакка, майгылара-сигилилэрэ алдьаммыттары мэлдьи аһынааччы: «Бэйэлэрэ ити айылаах тэмтэрийэн сырыттахтарына абааһы көрөн кырыы хараҕынан кынчарыйыы – букатын сыыһа, сатаммат…» – диэччи. Кырдьыга да оннук, икки атахтаах эрэйдээх орто дойдуга күн сирин көрөн маҥнай төрүүрүгэр, Айыыһыт Хотун араҥаччылааһынынан, халыыс таастыы ыраастан-ыраас кэлэр. Кэлин кинини олох талкыта имитэн, туох-ханнык киһи буолуон ким да билбэт. Сорох – олох очуругар-чочуругар оҕустаран огдолуйбут олохтоох, санаа-оноо ситэ сиэбит сордооҕор кубулуйар; сорох – үтүө дьон сабыдыалынан (Маарпаҕа холоонноох) төһө да эрэйи-кыһалҕаны эт эҥээринэн тэлэн сырыттар, киһилии майгытын хаһан да сүтэрбэт, ыһыктыбат, ол – кини туохха да тэҥнэммэт ураты дьоло…
Мытыйыс Маарыйата «Холкуос суола» хаһыат биир сиринэн бүк барбытын, чопчу ол сиигинэн эргитэн сыыйа тардан көннөрө-көннөрө:
– Маарпа оскуолатын бүтэрдэҕинэ, холкуоһугар үлэлии түһэн баран, – сөмүйэтин чочос гыннарар, – баҕатын хоту салгыы үөрэнэн учуутал буоллаҕына, чахчы дьикти, сонун үлэлээх кыыс буолуоҕа. Кини эппитэ-тыыммыта барыта киһиттэн эрэ чыҥха атын, туох эрэ ураты умсугутар улаҕалаах, оннук буолбат дуо, кыргыттар?..
– Оннук, оннук ээ… – диир Нуута.
– Уустук, киһи ылбычча өйдүү охсубат хоһооно эбит. Эмиэ да баар, эмиэ да суох ыккардынан ити тугу хоһуйбутай? – Борускуо биһигини, хас биирдиибитин тургуппуттуу, кэрийэ көрөр.
– Киһи бастыҥ баайа – үтүө майгыта, санаата кэрэтэ… ыллыктаах ыра санааҕа муҥура суох бэринии, бэйэ ис кыаҕар эрэнии, ол улуу эрэмньи уйулҕа иһигэр көстүбэт сырдык күүс буолан саһа сылдьан – үлэҕэ, үөрэххэ саҥаны-сонуну ситэри баһылыы сатааһыҥҥа өрүкүтэрин, ол өрүкүйүүттэн киһи муҥура суох дьоллонорун хоһуйан хоһоон тылыгар тиһэн суруйуу ити… – мин биир тыынынан саныы олорбут санаабын төлө биэрэн этэ охсобун.
– Чахчы!.. – Маарыйа саҥа аллайа түһэр. – Чахчы оннук!.. Өйдөөтүгүт дуо, кыргыттар?.. Кырдьык итинник ээ!.. Үүт-үкчү!.. Уот харахха этии!..
– Сөпкө эттиҥ, – диир Кэтириин.
– Оннук эбит ээ… – Борускуо, Маарпа хоһоонугар туох санааны сааһылаабытын дьэ өйдөөн, биир сири тобулу одуулаан саҥата суох таалар. «Үгүс киһи хараҕа – таҥара хараҕа, үгүс киһи санаата – таҥара санаата» дииллэринии, биһиги бары да хоһоон суолтатын ситэри өйдүү сатаан иһийэ түһэн ылабыт… Арай Халҕарыын чаана тахсан бургучуйар тарбыйах үтүлүгүн сахсыйан тэлибирэтэр тыаһа эрэ иһиллэр, ону кытта Дайыыл «бу туох буолан саҥаларыттан матан сөҥнүлэр» диэбиттии, биһигини дьиктиргээбиттии көрө-көрө сыыҥын өрө сыҥар…
Сирэй оһох уота, кураанах хардаҕас хааланан, күүһүн-уоҕун ылан чачыгырыы умайар, өтөр-өтөр өрүтэ кытыастан күлүбүрүүр, мас үөнэ тэһитэ баран чуһуурбахтыыр; кыһыл чохтор маадьаҕар атахтаах, сирэйин аннынан ылыллар икки тардардаах, саха ууһа кыһан-кыладыйан оҥорбут сандалытын анныгар, хос ааныгар, тэйиччи турар талах олоппостор ыксаларыгар тиийэ кыырайа ыстаналлар, тэйиэккэлииллэр, киэҥ эбэ уҥуор бургучуйбут отчут отуутун буруотун санатан өрө сыыйыллан тахса-тахса умуллаллар. Ол барыта бэйэлэрэ туох эрэ тус-туспа билгэлээххэ, иччилээххэ дылылар… Ол курдук сирэй оһохтон остуол сирэйигэр уот ыстаннаҕына – ас көстөөрү гынна диэн уоттаах чоҕу сөмүйэлэринэн күн хоту эргийэ суруйан күрүөлүүллэр; аны суол ааныгар ыстаннаҕына – ыалдьыт кэлээри гынна дэһэллэр…
– Хайа, оҕолор, тоҕо саҥата суох ньим бардыгыт, кэпсээн-ипсээн иһиҥҥитиий, – Халҕарыын тэһийбэккэ биһигини күө-дьаа гынаары саҥарар.
Дайыыл икки тобуга иккиэннэрэ самыы ууруу абырахтаах дьыгынаал ыстаанын ньилбэгэ ойо тардыллан хайдыбытыгар сөмүйэтин уган хаһар, ону көрөн Нуута:
– Кэбис, кэҥэтэн кэбиһиэҥ, киэһэ ийэҕэр абырахтатаар, бүгүн үүйүллүбэтэ да, сарсын ити сиринэн ыыра көтөрүҥ чуолкай, – диир.
Дайыыл кыыс тылын истэн тохтуур, ытыһынан ыстаанын хайаҕаһын имэрийэр, ол олорон Нуутаттан көрдөһөр:
– Нуута, били үнүр аахпыт хоһооҥҥун өссө аах эрэ.
– Ханнык хоһоону?
– Били… Били оттон… Оттон били…
– «Оттон били» диэн хоһооҥҥун, – диир Халҕарыын.
Дайыыл толкуйугар буолан, Халҕарыын туох диэбитин маҥнай утаа өйдөөбөтө быһыылаах, тиит төргүү мутугар сахсайбыт мэкчиргэ курдук тула-мала мэлээриҥнээн баран:
– Ээ, һуох!.. «Оттон били» диэн хоһоон буолбатах… – диир.
Маарыйа кыра уол мучумааннанарын көрөн:
– Ханнык хоһоону этэҕиний, туох туһунан этэй? – диэн ыйытар.
– Сэрии… сэрии туһунан… Ээ, били-били, ким этэй… туох этэй… Били, «Этиҥ» диэн киһи суруйбут хоһоонун…
– Этиҥ даа?!. – Нуута уонна Кэтириин тэбис-тэҥҥэ саҥа аллайа түһэллэр.
– ?.. – уол кыргыттар дьиктиргээбит сирэйдэрин-харахтарын улаханнык соһуйбут киһилии одуулаһар. – Ы-һыы… – диир.
Нуута эмискэ күлэн тоҕо барар:
– Оо дьэ, кэм биһиги… Этиҥ буолбатах, Чаҕылҕан диэриий. Илья Дорофеевич Винокуров-Чаҕылҕан «Хайыһар» хоһоонун дуо?..
Били иһийэн турбут чуумпуну үрэйэн, дьиэ иһэ күлсүүнэн эмискэ биирдэ күйгүөрэ түһэр. Халҕарыын ньилбэгин охсунаары, омунугар, состуоктан суулла сыһар.
– Этиҥ буолбакка… Бу тойооску син мэнээк майгыннаппыт… Ыл, Нуута – Этиҥ хоһоонун аах эрэ… ээ-һэ-һэ-һэ… – дии-дии иэрийэ сытар, мэник ыамайы тарбаары кыратык дэмнэнэр да быһыылаах. – Быраатым дьэ уһуннук чуҥкуппат киһигин доҕор, «дьоҥҥун-сэргэҕин күллэрэн баран кэлээр» диэбит киһилэрэҕин ээ, хаарахан, – куурдан сараҕыта түһээт, кэппит тарбыйах үтүлүктэринэн Дайыыл саннын таптайбахтыыр.
Кыра уол Халҕарыын хаадьылыырын сөбүлээбэккэ өһүргэнэр:
– Ээ, ол-бу диэмэ… Инньэ диир буоллаххына, бу сайын Ньөкөөрөр оҕонньор Арыылаах үрэҕэр укпут туутун уоран көрөн, быччыкытын быһаҕаһын куттан ылбыккын этиллиэҕэ. Уола Тартаайа муннугун сөрүөччү оҕустаҕына кэһэйиэҥ, киһини ыстырыыстыы оонньообуккун тос мааскаҕын биэриэхтэрэ…
– Ким туутун уоран өндөппүтэ диигин? – Борускуо күлэригэр буолан, кыайан истибэккэ ыйытар.
– Ньөкөөр туутун…
– Ыа-а-аа… бу да киһини, бэйэтэ ол быччыкыттан кимнээҕэр минньигэстик сиэһэн баран… һы-һы-һы, дьэ эмиэ киһийдэх дии. Итинниги этэллэр, «ыт аһаабыт иһитигэр кулгуйбутугар дылы» диэн… – Халҕарыын син биир күлэ сытар… – Уонна уоран көрбөтөҕүм доҕор, ыйыппытым…
– Ким билэр, инньэ диир буоллаххына, итиччэтигэр баран ыйытыам ээ…
– Ол хаһан сиэбиккитий, тоом? – Борускуо токкоолоһор.
Дайыыл мулук-халык туттар, Халҕарыын диэки көрбөхтүүр, уҥа муннугар быкпыт сыыҥын сыҥсыйан кэбиһэр.
– Ээ, сиэһинин баҕас сиэниллибитэ, мэлдьэспэппин… Дүҥүр Ыйаабыт өтөҕөр тахсан үчэһэҕэ үөлэн халыкыта түһэн баран, алтан солуурчахха бу киһи аҕалбыт сиикэй арыытыгар ньыһыйан сиэбиппит, үчэһэлэрбитин тууйастаах улахан үөт төрдүгэр бырахпыппыт, онно сыталлара буолуо.
Мытыйыс Маарыйата кыра уол саҥатын истэн:
– Кэпсиириҥ тоҕо да минньигэһэй, сыҥааҕым уута сүүрдэ, – диир.
– Кистэлэҥҥит барыта арылынна, – Кэтириин күлэр.
– Чэ оҕолор, ити итинэн хааллын, – Нуута кыргыттары чуумпурдар уонна Дайыыл уол көрдөһүүтүн толорон, дьон-сэргэ уоһуттан түһэрбэт буолбут ырыа-хоһоонун «Хайыһары», ыксаабакка, лоп бааччы аахпытынан барар…
Дайыыл хоһоону истэн улаханнык астынар, мэктиэтигэр, өрбөх үтүлүктээх сутуруктарынан өттүктэрин суураланан ылар, сибилигин илиитигэр саа туттарар киһи, өлөрүн-өһөрүн да кэрэйбэккэ, өстөөххө утары ыстаныах быһыылаах.
– Өссө ханнык эрэ хоһоонно аах эрэ, – диир Борускуо.
– Хата оттон мин бүтүн икки хоһоону аахтым дии. Маарыйа, мин хоһоон аахпытым кэннэ, Аана хоһоонун суруйбуппун көрдөрүөм диэбитиҥ ээ, ханна баарый?..
– Чэ эрэ, аны ону көрүөххэ-истиэххэ, Маарыйа эбэтэр Нуута ааҕан иһитиннэрэҕит, Дайыыллаах Халҕарыыммыт кыайан аахпаттар, онон хайаан да барыбыт истиибитигэр доргуччу аахтаххытына сатанар, – Борускуо сонун хоһоону истээри эбии сэргэхсийэр.
– Оннук, – Халҕарыын сөбүлэһэ охсор.
Мытыйыс Маарыйата маҥнай остуолун хаҥас тардарын арыйан көрөн баран төттөрү сабар, онтон аны уҥа тардарын эрчимнээхтк соһо тардан: хаһыаттар, сээкэй испииһэктэр, боротокуоллар, биэдэмэстэр быыстарыгар, туспа, чөкө харайбыт хоһоон суруллубут кумааҕыларын таһааран остуол үрдүгэр уурар.
Нуута сулбу ыстанан тиийэн, Маарыйаны ойоҕолуу туран, кумааҕылары түргэн-түргэнник арыйбахтаан көрбөхтүүр, хат-хат үрүт-үөһэ сыымайдыыр. Маарыйа буоллаҕына остуолун сирэйигэр сыҥаах баттанан, ис киирбэх дьүһүнүн оттомурдан, Нуутаны өрө мыҥыы-мыҥыы, туох диирин кэтэһэр.
Мин, Нуута тэһииркээбит көтөрдүү дьик-дьах хамсанар сэргэх таһаатын, субу күлэн тоҕо барыахтыы туттубут сырдык сэбэрэтин, хоһоон ааҕан төттөрү-таары сүүрэкэлиир хараҕын хараларын, нарын уостара ибигирэһэллэрин көрөн, эдэр кыыһы – тиит төргүү мутугар олорон туораах сиэн мултукуччуйар бороҥ тииҥҥэ холуу саныыбын, күлүөх санаам кэлэр.
– Наһаа үчэгэйдээр!.. Тупсаҕайдык да хоһуйар эбиккин дии!.. – Нуута, тоҕо эрэ, хаҥас илиитин тарбахтарынан сэҥийэтин туттан туран, дьүһүйүүнү ааҕарын быыһыгар саҥа аллайталыыр. – Отой… Олус үчүгэйдэр дии… устуруокаларга, устуруопаларга араартааһына кытта тупсаҕайа сүрдээх…
– Ээ, ол өттүгэр баҕас мин туох да сыһыаным суох. Маарыйа чочуйдаҕа-көннөрдөҕө.
– Эчи суох доҕор. Ол көннөрү сааһылааһына диэн, ис хоһооно буоллаҕа, ордук сүрүнэ. Хоһоон тыла-өһө бүүс-бүтүннүүтэ Аана киэнэ, миигиттэн итиннэ төрүт чороҥ соҕотох да тыл, этии эбии суох, – диир Маарыйа.
Уйбаныаба Маарыйа хайдах да тулуйбат, хоһоон истэ охсоору:
– Чэ, Нуута!.. Ааҕыый!.. Таскар ааҕыый, истиэхпитин, хотуй!.. – диир.
– Оннук-оннук, биһиги эмиэ сэҥээриэхпитин баҕарабыт ээ, – Халҕарыын кыттыһа охсор.
Нуута оҕолор төһө да ыгылыппыттарын иһин ыксаабат, хата, эбии холкутугар түспүккэ дылы буолар:
– Тохтооҥ, бэйи… – диир, иһигэр ааҕан өссө да тура түһэр. Дайыыл холумтан анныгар тиит туорааҕа сытарын ылан Нуутаны эҥиил баска быраҕар, онуоха эрэ кыыс биир лииһи ылан тойон эрбэҕин уонна сөмүйэтин ыккардыгар кыбыта тутан, бүк барбыт лииһи көннөрөөрү тэлибирэтэн сахсыйбахтаат, куолаһын оҥостон көхсүн этитэн баран: – Истиҥ эрэ оҕолор, мин билигин эһиэхэ Аана сайылык оҕуһун өйүттэн хоһуйбутун ааҕыам…
– «Сайылык оҕуһа» диэн хоһоон, – Мытыйыс Маарыйата хос быһааран биэрэр.
Нуута хас биирди тылын чуолкайдык, кичэйэн, лоп-бааччы дэгэттээн аахпытынан барар:
Атыыр оҕус ааттааҕа
Түптэ күлүн сүргэйэр,
Сытыы муоһун кичэйэн
Окко-маска аалбахтыыр.
Будьуруйбут сүүһүнэн
Күрдьүөтээри гынаттыыр,
Модьу моонньун күөкэтэн
Эҥсэличчи айаатыыр.
Туспа алаас оҕуһун
Булан ылан күөн көрсөр,
Сири-буору ытыйан
Харса суохтук харсыһар…
Сайылыкпыт оҕуһа
Саадьаҥкаспыт барахсан,
Ханна эрэ ойуурга
Мөҥүрүүрэ иһиллэр.
Ону истэн биһиги,
Тиит титиикпит киэргэлин,
Оҕуспутун хайгыыбыт,
Олус диэммит үөрсэбит…
Киэһэ сөрүүн түһүүтэ,
Түптэ хойуу буруота
Алаас тыатын үрдүнэн
Унаарыйа сыыйыллар…
Бостуук уолбут Баһылай
Ынахтарын үүртэлээн,
Ыһыы-хаһыы бөҕөнөн
Ыамнарыгар аҕалтыыр.
Саадьаҥкаспыт хаалсыбат,
Соҕотоҕун уччуйбат,
Доҕотторун батыһан
Тэҥҥэ, бииргэ даадаҥныыр.
Күһүн кэлиэ сотору,
Ыанньык сүөһү көһүөҕэ,
Оччоҕуна оҕуһу
Кыстык хотон күөмчүлүө.
Саадьаҥкаспыт барахсан
Күкүрүгэр бааллыаҕа,
Сайыҥҥытын кэтэһэн
Санньыйаахтаан туруоҕа…
– Наһаа үчүгэйдик хоһуйар эбиккин дии, – Кэтириин өттүккэ анньан имнэнэр.
– Тыла-өһө олус табыллыбыт, бэйэтиттэн-бэйэтэ тэттэн тахсан, этиллэн, хоһуллан кэлэ турарга дылы, сатаан сааһыланан суруллубут дьүһүйүүнү киһи аахтар ааҕан бара туруох курдук, сатаммыт хоһоон диэн көр оннук, – диир Нуута.
– Сөпкө этэҕин, сорох хоһооҥҥо туох этиллибитин, хоһуллубутун хат-хат аахтаххына биирдэ эрэ өйдүүгүн ээ, – Мытыйыс кыыһа кыргыттар санааларыгар кыттыһар.
– Биһиэхэ, оскуолаҕа ким ордук тупсаҕай ис хоһоонноох тыллаах-өстөөх хоһоону суруйар эбит диэн куоталаһыы буоллаҕына – үгүстэр сатаан дьүһүйбэккэ мучумааннаныы бөҕөтө. Нуучча хоһоонньуттарын үтүктэ сатаан тэҥ сүһүөхтээри, устуруокаларга, устуруопаларга араартаары, дьэ ордук кытаанах үлэҕэ түһэллэр. Сорох киэнэ сатанар, сорох киэнэ сатаммат. Учуутал хайгыыр, чахчы үчүгэй хоһоону суруйбут оҕо аҕыйах. Үгүстэр кэпсээн курдук субуруталлар, ардыгар ааҕа-ааҕа күлсүү диэн онно… Сорох аһара киччим, кистэлэҥ санаатын бооччойон кээһэн баран, кэчэһэн, кыбыстан кып-кыһыл буолан баартатыгар ньыкыйар, ол киһиҥ хоһоонун көрдөрүмээри биир айдаан… – Кэтириин оскуолатааҕы көрдөөх түгэннэрин кэпсиир.
– Хайа да айымньыга сүрүнэ – ис хоһооно. Оһуокайы, үҥкүү тылын этэр айылҕаттан айдарыылаах дьон тылларын-өстөрүн истээччигит дуо, хайдахтаах курдук астыгын, кэрэтин. «Устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах дьон» сэдэх буолаллар. Ити эн, Маарыйа эппитиҥ курдук, норуот айбыт эгэлгэ ырыата-тойуга төһө да устуруопаларга арахсан, омос көрүүгэ биир киэпкэ кутуллан сааһыламматах курдуктарын иһин, саха тылын бэйэтин хатыламмат дьикти айылгытынан син биир наардаммыт дорҕооннордоох, араас дэгэрэҥ, сэгэйэ көтүү тыллаах-өстөөх. Өйтөн тута хоһуллан чахчы хомоҕойдук этиллибит айымньылар – дириҥ ис хоһооннорунан, оһуокай кэмигэр дьону эрэ көҕүтүөх, үҥкүүгэ ыҥырыах дьикти абылыыр күүстээхтэринэн уратылар, тыл илбиһэ диэн оннук, – Нуута «уутугар-хаарыгар» киирэн биһиэхэ сиһилии быһааран кэпсиир. – Уостан түспэт, үйэлэргэ умнуллубат тылынан айымньыны айыы – үөрэхтээҕиттэн, үөрэҕэ суоҕуттан тутулуга суох… Ити билиҥҥи кэмҥэ диэн этэбин. Биллэн турар, урут, отой былыр үөрэх суох эрдэҕинэ, сурук-бичик биһиэхэ сахаларга үөдүйэ, тарҕана илигинэ төһөлөөх элбэх үчүгэйкээн, норуот тылынан уус-уран айымньылара бэйэлэрин кэмнэригэр эрэ иһиллэн, хайҕанан, дьон сөҕүүтүн-махтайыытын ылан баран, умнуллан, сүтэн, симэлийэн хаалбыттара буолуой. Биир эмит, тарбахха баттанар ахсааннааҕа, киһиттэн-киһиэхэ уос номоҕор бэриллэн, уус тыллаахтар ыллаан-туойан син баччааҥҥа диэри илдьэ кэлбиттэрэ буолуо гынан баран – үйэлэр устата, кэм-кэрдии ааһан истэҕин аайытын, ыһыахха дьэндэппит аар сэргэлэрин оһуора-мандара үгүс сыл хаара-самыыра, кини өҥүн-дьүһүнүн өлбөөдүтэрин кэриэтэ, ол хайа сахтааҕыта ылламмыт ырыалар, тойуктар ис хоһоонноро, кыралаан, уларыйдар-уларыйан, тылларын-өстөрүн бастакы сөлөгөй сүмэтэ, хайдах да диэбит иһин син биир сүтэр… Оннук-оннук – сүтэр… Уруккуга холоотоххо билигин хайдахтаах курдук үчүгэй кэмий, оҕолор. Айыллыбыт айымньы, ырыа-тойук, хоһуллубут хоһоон – аны хаһан да өлбөт-сүппэт, кинилэр – сурук буолан суолланан үйэ-саас тухары киһи аймах тылынан баайа, олоҕун өлбөөдүйбэт улуу өйдөбүлэ буолан удьуортан-удьуорга хаалан хаалаллар. Кинилэр – бастакы «төрүөтэх» айыллыбыт тылларын-өстөрүн ким да, туох да уларыппат…
– Отой сөпкө этэҕин, – Мытыйыс Маарыйата Нуута санаатын үллэстэрин бэркэ астынан сэҥээрэр.
Нуута тыла-өһө ылыннарыылааҕын, кэпсиирэ үчүгэйин иһин:
– Нуута, эн эмиэ, Намыынаба Маарпа курдук учуутал буолууһуккун быһыылаах, – диибин. Биһиэхэ, оҕолорго, учууталтан ордук киэҥ билиилээх, элбэҕи-үгүһү билбит-көрбүт киһи сир үрдүгэр суоҕун кэриэтэ. Бары бастыҥы, холобур буолары эрэ барытын – учууталга холуубут, тэҥниибит.
Халҕарыын кыргыттар күө-дьаа күйгүөрсэллэрин сүрдээҕин сэргэҕэлээн истэн олорон:
– Ити эн, Нуута, айымньыны айыы үөрэхтээҕиттэн, үөрэҕэ суоҕуттан тутулуга суох ким баҕарар айыан сөп диигин. Бээ эрэ, ол үөрэҕэ суох, буукуба хараҕын сатаан аттаран кэккэлэппэт киһи, хайдах гынан бэйэтин хоһуйбут, дьүһүйбүт ырыатын-тойугун киэҥ эйгэҕэ тарҕатар, үйэлиир?..
– Оттон ити эттим дии, үөрэҕэ суох киһиттэн, ыллаабыт ырыатын-тойугун, араас күн эгэлгэ сэһэнин-сэппэнин сурунан ылыллыахтаах диэн.
Оҕо дьон сиэринэн биһиги мөккүөрбүт судургу, туораттан истэр киһи өссө сонньуйуон да сөбө буолуо.
– Оччоҕо хас биирдии уус тыллаах аайы өрө мыҥаан олорон тугу диэбитин барытын сыыска түһэрбэккэ бүүс бүтүннүүтүн суруйа охсон ылар суруксут баар буоллаҕына сатаныыһы дии… Тустаахха дьэ үлэ буолсу. Оннук түргэн суруксут баар үһү дуо? Бэл мунньах аайы сэкирэтээрдиир Тыккыр Маарыйа ити айылаах түргэнник суруйан сырылатар эрээри, туох этиллибитин барытын ситэн тиспэккэ, сүрүн тылы-өһү көтүтэн кээһэн, кэлин мунньах бүппүтүн кэннэ эбэн-сабан, көннөрөн букунайа олорорун үгүстүк көрүллээччи. Оттон ол үөрэҕэ суох чабырҕахсытыҥ дуу, тойуксутуҥ дуу этэн-тыынан сэгэлдьитэн субурутара, мунньахха тыл этээччитээҕэр, сорох-сорохторунааҕар баҕас уон бүк ордук түргэн ини, – Халҕарыын тус санаатын, сатаан өйдөөбөтөҕүн, туох баарынан, симиттэ хайыы барбакка, кыргыттартан ыйыталаһар.
Билбэти ыйытартан киһи, кырдьыга да, кыбыстыа суохтаах, хата ол оннугар билбэт эрээри сымыйанан билэр курдук туттуу, дьон сиилиэ диэн кыбыстан билбэти ыйыппат буолуу – букатын сатаммат быһыы. Оннук киһи билиитэ-көрүүтэ хаһан да хаҥаабат.
– Киһи барыта дэгиттэр остуоруйаһыт, чабырҕахсыт, сэһэнньит, кэпсээнньит үһү дуо, айылҕаттан айдарыылаах уус тыллаахтар олус сэдэхтэр, тарбахха баттаналлар… Бу биһиги нэһилиэккэ олоҥхоһуппут ити Ньөкөөрөр оҕонньор эрэ дии, уонна ким баарый, суох… Остуоруйаһыттарбыт, кэпсээнньиттэрбит кимнээхтэрий, бэйэҕит билэҕит?..
– Анаан-минээн Ньөкөөрөр оҕонньор олоҥхотун суруйбут киһи баар ини, төһө эрэ астык-бастык, улахан, бөдөҥ айымньы тахсар этэ, абалаах, – диир Кэтириин.
– Уу, эчи уһаабытын, ол хас да күннээх-түүнү быһа олоҥхолоон онолуйар оҕонньор илбиргэстээх-сэлбиргэстээх уустук тылын-өһүн түөрэтин барытын, бүүс бүтүннүүтүн суруйуохха диэтэххэ дьэ сыралаах, сындалҕаннаах үлэ буолаарай доҕоттор. Аны Өндөрөйүҥ, олоҥхолуу олордоҕуна тугу эмэни өйдөөмүнэ ыйыттахха: «Быһа түһэн ыйытаҕыт, тылы булдьутан!..» – диэн сөбүлээччитэ суох. Дьэ ити кэннэ суруйа сырыт эрэ, – кэпсэтиигэ аны Борускуо кыттар.
– Ити-ити, итини этээри гынтым, – Халҕарыын ситэ эппэтэх санаатын өрүскэлэһэн халыкынайа охсор. – Аны туран сорох кэпсээнньитиҥ уутугар-хаарыгар киирэн кэпсии-ипсии олордоҕуна аралдьыттаххына – бутуллан хаалар, устунан быһыта-орута тыытан сэһэнин түмүктээтэҕинэ да көҥүлэ…
– Оттон сөпкө этэҕин, – диир Нуута, – үөрэҕэ суох оҕонньортон, эмээхсинтэн сээкэйи кыраны да сурунан ылар – туһугар эмиэ уустуктардаах. Онно эмиэ бэйэтэ туспа сатабыл, сыһыан ирдэниллэр, ыллыҥ да тааҕы-таах устан ылар курдук суруйан субурутан кэбиспэккин… Кэпсээни, сэһэни өссө син суруйуохха сөп, онтон олоҥхоҕо кэллэхпитинэ дьэ уустуктанан тахсар, олоҥхо биир да тыла-өһө отой көппөтөҕүнэ эрэ сатанар, хоһооҥҥо эмиэ биир оннук. Онон, норуот уус тыллаахтара айбыт айымньыларын, ол дьону сирэй көрсөн наллаан кэпсэтэн, тылларын ылан суруйан ылыы – туох да сүрдээх уустук, ахсааннаах кыайар үлэтэ. Мин санаабар оннук дьоҕурданарга эмиэ айылҕаттан айдарыы баар буолуохтаах. Кэрэхсэнэр кэпсээнньит, ону сэргэ олоҥхоһут дьон олус сэдэх, син ол кэриэтэ, норуот тылынан уус-уран айымньытын дьаныһан туран хомуйааччы, сатаан тупсаҕайдык тылы, этиини тиһэн суруйааччы эмиэ тарбахха баттанар. Ол биир-икки тэттик кэпсээни, хоһоону хайа эмит эдэртэн дуу, эмэнтэн дуу суруйан, сүһэн ылбыт барыта – норуот тылынан уус-уран айымньытын хомуйааччы диэн ааттаныан кэрэгэй, ситэтэ суох…
Ньөкөөрөр оҕонньор Айдаҥ соҕотох олоҥхоһута. Кини кэннэ биһиги холкуоска олоҥхоһуппут суох. Арҕаа Кыргыдайга Харатаайап Сэмэн-Ырыа Дыгыйар аатырар, сураҕырар. Дыгыйары билбэт саха саҥалаах арааһата аҕыйаҕа буолуо.
Ньөкөөрөр оҕонньор улахан муҥхаҕа, сиргэ хонон-өрөөн сытыы кэмигэр олоҥхолуур үгэстээх. Онтун соболоҥор үллэһик балыгар эбии биир сүүр собону ылан боссонор. Оҕонньор бэйэтэ да «кырыыс түүрүччүтэ» буулаан, тарбахтара такыйан, бодоҥуран анньыыны туппат, күүс үлэтин үлэлиир кыаҕа суох…
– Мин чабырҕаҕы сөбүлүүбүн, – Дайыыл уол кэпсэтиигэ кыттар.
– Дьэ, ол тугун иһин сөбүлүүгүн? – Мытыйыс Маарыйата ыйытар.
– Наһаа көрдөөх, көрүдьүөс баҕайы дии… Дьээбэлээх… Ордук ити Хаһырыа Маарыйа ходьох-идьэх хамсана-хамсана чабырҕахтаатаҕына, бэрт да бэрт… Үнүр Сэксэкэ Сэмэн дьахтары дьээбэлиирин туһунан чабырҕаҕын истэ-истэ биһиги күлэн быарбыт быста сыспыта… Һыы-һы-һы…Һи-һи-һи… Бу Халҕарыын эмиэ истибитэ… Истибитиҥ буолбат дуо?..
– Ээ, истибиппит, – диир Халҕарыын.
– Бу Дайыыл оҕо бачча кыратыттан, сиртэн да сэрбэйэ илигиттэн дьахтар туһунан ырыаны-тойугу сэҥээрбиттээх ээ, – Борускуо мэник уол диэки сүрүргээбиттии хараҕын кырыытынан көрөр.
Мин дьүөгэм Хаһырыа араас дьиибэтин-хооботун билбит ахан киһи:
– Ээ, ол Хаһырыа обургу тугу баҕарар хоһуйан ыллыан сөп, киниттэн киһи эҥин эгэлгэ күүппэтэҕин, үөйбэтэҕин да иһиттэҕинэ көҥүлэ, – диибин.
– Хаһырыа тыла-өһө быһыта баттыалаабыкка дылы түргэнэ, кини диэтэх этэн-тыынан сэгэлдьитэн, туттан-хаптан татыахайданан, чахчыта да «чабырҕахтаан баран кэлээр» диэбит кыыстара…
– Ол кимнээх инньэ диэбиттэрий? – Дайыыл барыбытын күллэрэр.
– Элбэҕи билиэҥ – эрдэ сорсуйуоҥ, – Халҕарыын ситэ куурбатах сииктээх үтүлүктэрин кэтэн, эрбэхтэрин ырааҕынан бэйэ-бэйэлэригэр анньыалыыр.
– Хаһырыа кэннэ Айдаҥмытыгар чабырҕахсыппыт да суох быһыылаах буолба-ат? – диибин.
– Кырдьыга да… Һуох ээ… – Мытыйыс кыыһа дьүөгэлэриттэн ыйыппыттыы эргиччи көрөр.
– Кини кэннэ ким да чабырҕахтаабытын истэ иликпин, – диир Нуута. Кыргыттар күлсэллэр.
– Дьэкиимэбэ Кэтириинэ ылсара буоллар чабыгыратан, чалыгыратан дьэ чахчы астык чабырҕахсыт тахсыа этэ, – Мытыйыс Маарыйата, дэриэбинэ уот татакай тыллаах дьахтарын саныы биэрэн, күлэ-күлэ саҥарар.
– Хаалаан Кэтириин уутугар-хаарыгар киирэн этистэҕинэ, кырдьык чабырҕахтаан эрэр курдук субурутар дии-и… – Дайыыл үөннээх хараҕынан эргиччи көрөр.
Халҕарыын соччо сэҥээрбэтэхтик:
– Ээ чэ, кини биһикки баҕас тылбытынан кыырарбытыгар эрэ бэрт инибит, – диир.
– Чэ мээнэ, киһини баһааҕырда олорумуоххайыҥ, – Нуута кэпсэтии атыҥҥа хайысхаланан барбытын сөбүлээбэт.
– Оннук, – Борускуо сөбүлэһэр.
Дьүөгэ кыргыттарым саҥалара-иҥэлэрэ, мөккүһэн күө-дьаа буолан күйгүөрсэн ылаллара истэргэ сэргэҕэ, үчүгэйэ сүрдээх. Кинилэр эргитэр эйгэлэрэ барыта ураты сонуҥҥа, кэрэҕэ дылы. Дэлэҕэ да «саҥа ыччат санаата күүстээх» диэн өс хоһооно үөскүө дуо. Бу курдук түмсэн кэпсэтиилэргэ киһи ис санаата арыллар, билбэтэххин билэҕин, көрбөтөххүн көрөҕүн. Этэргэ дылы «киһи – кэпсэтэн, сылгы – кистэһэн, ынах – маҥыраһан билсэр» диэнэ дьэ манна кэлэр.
Кэтириин икки ытыһын нэлэҥнэтэн хамсата-хамсата, санаа-санааларын үллэстэн мөккүһэр дьүөгэлэригэр:
– Чэ сөп, наһаа ыраатаары гынныбыт. Ити итинэн хааллын… Нуута, Маарыйа, өссө ханнык хоһоон баарый? Аана дьүһүйүүтүттэн өссө ааҕыҥ эрэ. Хайаҕыт ааҕар?.. Чэ… – диир.
– Хата ол сөп, – Борускуо быар куустан, бэлэмҥэ бэрт киһи, хоһоон истэрдии оҥостор.
– Дьэ эрэ, истиэҕиҥ эрэ, – диир Халҕарыын.
Мытыйыс кыыһа уонна Нуута муннуктара элэйбит, саһархай кумааҕыга суруллубут дьүһүйүүлэри эр-биир үллэстэн сыымайдыы-сыымайдыы, хайабыт ааҕар диэбиттии, бэйэ-бэйэлэрин көрсөллөр.
– Чэ, Маарыйа, ити «Татыйыктаах алааһым» хоһоону эн аах, – Нуута нарын тарбахтардаах хаҥас илиитинэн Маарыйа олорор остуолун кырыытыгар тайанан, аҥаарынан хоһооннордоох лиистэри тутан туран дьүөгэтин соруйар.
Мин өйбүттэн биир тыынынан айан кээспит хоһуйууларбын сороҕун ааттааччыбын, сороҕун ааттааччым суох. Маарыйа суруйан ылбыт хоһооннорун ардыгар: «Маннык ааттаатахха олус бэрт буолсу…» – диэн бэйэтэ аат айан, сүрэхтээн кээһэр үгэстээх.
– Сөп, чэ истиҥ эрэ… ыһым-ыһым!.. – Маарыйа көхсүн этитэр: – «Татыйыктаах алааһым», – хоһоонун аатын этэр уонна кыратык тохтуу түһэн ылаат, аахпытынан барар:
Татыйыктыыр чыычааҕым,
Тырып-тырып тырымнаан,
Тырыбыныы көтөҥҥүн,
Тэлгэһэбэр түһэҥҥин,
Тойуктаргын тардаҕын.
Тула-мала көрүөлээн,
Турус-ирис туттунан,
Тэһии аҕай көтөрүм
Тиэргэн кырыс сиригэр
Тэйиэккэлээн ылаҕын.
Тугун баҕас кэрэтэй,
Тыҥыы тыллан көҕөрбүт
Тэҥкэ тииттээх алааһым,
Тунаа маҥан чараҥнаах
Төрүт сирим, өтөҕүм…
Тыабыт дьэҥкир салгынын,
Талыы-талба сүмэтин
Түөһүм иһин толору
Туймаарыахпар диэритин
Тыынан ылан саатыыбын…
Маарыйа ааҕан бүтээтин, истэн олорбут доҕотторум сэҥээриэхтэрин да иннинэ, Нуута кыыс сонно тута атын саҥа дьүһүйүүнү «Илгэ ардаҕа…» диэн аатын этээт, ып-ыраас чөллөркөй куолаһынан, туох да соруйтарыыта суох ааҕан субуруппутунан барар:
Самаан сайын бэлиэтэ
Самыыр түһэн саккырыыр,
Уйгу быйаҥ туоһута
Ардах түһэн сиккийэр…
Хордоҕойдор, кырдаллар
Кууран турбут отторо
Илгэ, сүмэ ууларын
Тото-хана истилэр,
Алаас-сыһыы сирдэрбит
Ача күөхтүүр отторо
Өлбөт мэҥэ ууларын,
Өйөөн ылан сэмээркээн
Иҥэринэн кээстилэр…
Өтөх ото өрө үттэ,
Хонуу ото хонос гынна,
Сыһыы ото ситэн сириэдийдэ…
Эбэ уута элбээтэ,
Үрэх уута үксээтэ,
Көлүйэ уута көҥүс охсунна,
Көрдүгэн уута дьэ көптө…
Хотоол сирдэр хоноччу туоллулар,
Аҥхалаат сирдэр аһара бардылар,
Тааска сирдэр таһынан дьалкыйдылар…
Уһун кэмнээх улуу ардах
Күнүстэри-түүннэри,
Күүһүрэн кэлэ-кэлэ,
Күлэ-үөрэ
Курулата турбута…
– …Тоҕо сүрэй, санаабар, мэктиэтигэр ити айылаах күүстээх, курулаччы кутар илгэ ардах – субу, билигин түһэ турарга дылы, – Халҕарыын ардах туһунан дьүһүйүүнү бэркэ сэргээтэ, астынна.
– «Татыйыктаах алааһым» хоһоон табыллыбыт ахан, эчи сааһыламмыта да үчүгэйэ бэрт, хас биирдии устуруоката наар биир буукубаттан саҕаланар эбит… Биһиги оскуолаҕа маннык айан суруйбуппут буоллар, Семен Иннокентьевичтан, Николай Анисимовичтан хайаан да хайҕал тылларын истиэ этибит, эбиитин кэнсиэркэ аахтараллара чуолкай… – Нуута, Маарыйа тутан олорор хоһоонноох кумааҕытын көрө-көрө иэйэн мичилийэр.
Кэтириин эмискэ, соһуйбуттуу:
– Нуута, оттон биһиги бу хоһооннору учууталларбытыгар көрдөрүөххэриий, – диэн өрө чөрбөйө түһэр.
– Хата… Этэҕин ээ… Илдьэ барыахха…
– Дьэ ити кырдьык бэрт сөп, инньэ гыныҥ, – Мытыйыс Маарыйата дьүөгэлэрин санааларыгар кыттыһан сөбүлэһэ охсор.
– …Истиҥ эрэ, кыргыттар!.. Күһүҥҥү түүн туһунан… – Нуута эмиэ саҥа дьүһүйүүнү ааҕар:
Күһүҥҥү күн тыа кэтэҕэр
Санньыйа киирээтин,
Сиик көтөн тунаарыйан таҕыста,
Толоон сир туманынан туолла,
Сыһыы, хонуу силбигирэн хаалла…
Ооҕуй ситимэ оһуор буолан,
От-мас очурун аайы
Онон-манан ойууланан турбута,
Түүҥҥү үрүмэччи тэлиэс-былаас
Тэлибирии көппүтэ.
Барык-сарык тыа иһин
Көөнньүбүт сүмэһиннээх сытыттан
Туймаара быһыытыйан, тулабын умнан,
Чуҥкунуур чуумпуга
Өр таалан турбутум…
Илбийэн ааһар
Аргыар, сөрүүн салгынтан
Эмискэ дьагдьайан кэлбитим,
Эт-этим эппэйэ аһыллыбыта,
Кутум-сүрүм сэргэхтик сэгэйбитэ…
Ханна эрэ, хойуу туман иһигэр
Дьөһөгөй оҕолорун тыбыырсар тыастара,
Атыыр барахсан ис-иһиттэн
Иҥэрсийэн айманаат, кистээн дьырылатара
Иһиллэн ылара…
Халлыбыт халлаан улаҕата биллибэт
Киэҥ нэлэмэн иэнигэр —
Кэмэ суох бачымах сулустар,
Түүҥҥүнү сэмэйдик киэргэтэн,
Дьирибинэһэн барбыттара…
– Ычча-уу… ити күһүҥҥү түүҥҥэ, бэйэм, илэ бааччы баар буолан хаалбыкка дылыбын… – доҕорум Борускуо илиилэрин кумуччу туттан, чахчыта да дьагдьайан дьигиһийэн ылар, хаадьаҥнаабыт талах олоппоһун сыҕарыс гыннаран, сирэй оһох уотугар чугаһыыр.
– Силбигирбит оттоох күөл кытылыгар, туман быыһыгар, ээр-сэмээр аһыы сылдьар Дьөһөгөй оҕолоро харахпар отой субу көстөр курдуктар, – Кэтириин биир сири тобулу одуулаан таалан олорон саҥарар.
– Үчүгэйкээн да хоһооннор… – диир Нуута.
Мытыйыс кыыһа остуолугар сыҥаах баттанан ис-киирбэх дьүһүнүн сылаанньыйбыт киһилии холкутук туттан олорон:
– Аана сатаан хоһуйар да хоһуйар… Мин кини курдук тупсаҕайдык айар, дьүһүйэр дьоҕурдаах да буолбатахпын ээ… Оо, төһө эрэ сурунан субурутар этим…
– Аана, кытаат, бу курдук саҥаттан саҥа айымньыны айан ис, – диир Нуута.
Мин, «халлаан үөрэхтээҕэ» киһи, санаам көнньүөрдэҕинэ, иэйдэхпинэ, хоһуйан ыллаабыта буолабын. Ырыа да диэн буолуо дуо, ардыгар көннөрү испэр ботугураан тугу эмит туойабын… Киһи дьиктиргиэх, сорох-сороҕор, тылтан тыл ситимнэнэн, били этэргэ дылы «илим хотоҕоһунуу субуллан» бэйэтиттэн бэйэтэ тэттэн тахсан кэлэн иһэр, саҥаттан саҥа сонун тыл сатаан этиллэн, тиһиллэн сааһыланан хаалар. Онтубуттан, кырдьыга, бэйэм да астынабын, ураты иэйииттэн «соһуйаммын», эриэ-дэхситик этиллибит этии, сайа саҥарыллыбыт санаа, хоһуллубут, дьүһүллүбүт тыл илбиһэ эти-сааһы арыйан этиэхтэн кэрэтик эймэнитэриттэн, ис-испиттэн кычыгыланан мэктиэтигэр күлэн тоҕо барабын…
Дьэ ол «ботугураан» тугу эмит хоһуйан туойар түгэммэр Мытыйыс кыыһа баар буоллар эрэ, түбэһэ иһиттэр эрэ, дьүөгэм барахсан сонно тута, итиитигэр, хат-хат, үрүт-үөһэ ыйыталаһан, «туох диэтиҥ ээ-э?.. туох диэтиҥ ээ-э?..» дии-дии суруммутунан барар. Онон, доҕорум Маарыйа барахсан, туһугар, эмиэ дьикти, сэдэх дьарыктаах кыыс. Мин дьүһүйэрим: үлэ-хамнас, көтөр-сүүрэр, айылҕа барахсан ахсаабат кэрэтин туһунан. Саха киһитэ үксэ даҕаны, айылҕаттан айдарыыланан көрбүтүн эрэ тута хоһуйар дьоҕурдаах төрүүр быһыылаах, дэлэҕэ да «саха оҕуһун мииннэ да – ырыаһыт, атын мииннэ да – тойуксут» диэн өс хоһооно үөскүө дуо… Аны, үксүгэр тапталы кытта ситимнээх көр-күлүү, бэйэ-бэйэни туойсан хаадьылаһыы хайа да нэһилиэккэ былыр-былыргыттан баар, туойааччыларынан, тоҕо эрэ, наар, баһыйар өттө – дьахтар аймах. Итэҕэһи-быһаҕаһы, омсолооҕу да, үүнүүнү-сайдыыны, кыайыыны-хотууну, биһирэбиллээҕи да – сатаан ылбаҕайдык аттаран хоһуйан туойуу – саха аймах майгытын-сигилитин, өйүн-санаатын биир бэлиэ уратыта.
Дьүөгэлэрим барахсаттар хас аахпыт хоһооннорун тылын-өһүн, туох санаа этиллибитин ырытыһан эмиэ да мөккүһэн, эмиэ да тыл-тылларыгар киирсэн – биир санааҕа кэлэн, онтон астынан үөрэллэр-көтөллөр.
Мин бииртэн-биир араас санаа утаҕар ылларан, ардыгар, кыргыттар тугу кэпсэтэллэрин истибэккэ, кутум-сүрүм киччим, кистэлэҥ кыбыытыгар сөҥө сылдьыбыт уран иэйиилэри уһугуннаран, ураты уустук ис эйгэм эгэлгэ эридьиэстэригэр бүтүннүү устан киирэн, кылгас түгэҥҥэ тулабар баары барытын умнан ылабын… Онтон эмиэ бүгүҥҥү олохпор, күннээҕи эйгэбэр хат төннөбүн… Барыта – санаа…
Сирэй оһох ыксатыгар талах олоппоско олорон, ааҕар хос таас түннүгүнэн көртүм, арай, таска, хоп-хойуу нуһараҥ хаара түһэн үллүктээн ахан эрэр эбит… Ити-бу көстүбэт хойуу да хойуу хаар… Сааскы, кырса көп түүтүнүү үрүҥ хаар…
– Көрүҥҥүтүүй… хаар да хаар!..
Доҕотторум бары түннүк хоту хайыһа түстүлэр. Ким хайа иннинэ Мытыйыс Маарыйата:
– Хаар!.. Уу, хоп-хойуу! Астык да астык!.. – диэбитинэн тута түннүккэ ойон кэллэ…
Омуннарыгар өрүтэ ыстана-ыстана таһырдьаны одуулаһар дьүөгэлэрим кэннилэригэр туран, сааскы, бөдөҥ да бөдөҥ, араастаан ирбинньиктэммит-сарбынньахтаммыт, букатын ити-бу көстүбэт хойуу хаар ээр-сэмээр «ураты кэрэ абылаҥмынан оҕолорбун үөрдүүм» диэбиттии, ыксаабакка, сылаас, сымнаҕас түү суорҕан буолан, аа-дьуо, чалбах чарчыйбыт уутугар намылыйа, талбаара түһэрин астына кыҥастаһабын.
Дайыыл дүлүҥ олоппоско салҕанан туран кыргыттар эҥиил бастарынан өҥөҥнүү-өҥөҥнүү, айылҕа биир дьикти көстүүтүн, сааскы нуһараҥ хаара нуоҕайа түһэрин бэркэ сэргээн, сэгэччи мичээрдии-мичээрдии дуоһуйа одуулаһар…
– Тоҕо үчүгэйэй, оҕолор… – Халҕарыын аны бу айылаах кэрэ көстүүнү үргүтүөм диэбиттии, сэмээр ботугуруур, барыбыт кэннибитигэр да турдар, дьыралдьыйбыт уһун уҥуохтаах уол, кимтэн да мэһэйдэппэт.
– Наһаа астыык!.. – Нуута ытыстарын тилэҕин бэйэ-бэйэлэригэр «тас-тас» охсо-охсо, иэйэн, мэктиэтигэр кыра оҕолуу өрүтэ ыстаҥалыыр.
– Үчүгэйиин…
– Ураты көстүү, ээ?..
– Астыы-ык… Астык баҕайы…
Хаар хойуута бэрдиттэн бэл кулууп иннигэр субу турар, дьүөгэм Тороостоох балаҕаннара омооно да отой барыгылдьыйбат. Кырдьыга да, сэдэх көстүү… Киһи эрэ сүргэтэ көтөҕүллэн, санаата сайан – кэрэ иэйии ураты туруга саҕыллар.
– Тураах кэлэр хаара, – диибин мин.
– Чахчы!.. – Мытыйыс Маарыйата сөбүлэһэ охсор.
– Тураах кэлтэ хас да хонно буолбат дуо? – Халҕарыын си туруохтааҕар саҥарар.
– Кэлбитин иһин, ол эн бастакы турааҕы көрдөҕүҥ дии, дьэ бу кэннэ билигин көрөөрүҥ эрэ, сарсыҥҥыттан, өйүүҥҥүттэн тураах саҥата дааҕырҕас буолуоҕа, – диир Маарыйа.
– Маҥнай кэлбит тураах саҥата сонуҥҥа истэргэ минньигэһэ сүрдээх ээ, оннук буолбат дуо?.. – Халҕарыын, Нуута кыыс ноторуускалыы кэппит өрбөх суумкатын быатын тардан дьээбэлиир.
Дайыыл сааскы нуһараҥ хаара эбии хойдо-хойдо, мэктиэтигэр ытылла-ытылла түһэрин көрөн:
– Мин турааҕы көрө иликпин ээ, – диир.
– Чэ, «атастаргын» сотору дуоһуйа харахтыаҥ, саары чаккылаахтар сарсыҥҥыттан элбиэхтэрэ диэтилэр буолбат дуо, иһиттиҥ ини…
– Ы-һыы… – Дайыыл сөбүлэһэр. Халҕарыын кыра уол саҥатыттан сонньуйар.
Нуута ис-иһиттэн сүргэтэ көтөҕүллэн, өгдөс гынан эппэйэ-эппэйэ, көбдөҕүн муҥунан күүскэ өрүтэ тыынан ылар:
– Тураах кэлэр хаара… Кырдьаҕастар билэн эппиттэрэ буолуо, сааскы, баччаҕа түһэр бу курдук нуһараҥ хаары – тураах кэлэр хаара диэн.
– Оннук, – Кэтириин сөбүлэһэр.
Нуута хайдах да тулуйбат, саба кууспут кэрэ санаа сүргэни көтөҕөн көстүбэт кынаттыыр, өрө дэбдэтэр, нарын иэйии суһума өйгө-санааҕа хоһоон өрөгөй тылларын субу тиһэ, сааһылыы охсор. Онтун Нуута тута аахпытынан барар:
Бу сааскы былыттаах, нуһараҥ чуумпу күн
Халлаантан хойуу хаар талбара түһэрэ —
Көрүөхтэн кэрэтин, чэбдиктэн чэбдигин…
Тоһуйбут ытыспар сэмээркээн түспүт хаар
Аргыыйдык нуоҕайа уулларын көрөбүн.
Айылҕа үллүктүүр оһуордаах хаарыттан
Сир-дойду туртайан тубуста олуһун…
Сырдыктан-сырдыккын, ыраастан-ырааскын,
Сүргэни сүүдүтэр сүр күүстээх иэйиилээх,
Ирбинньик-сарбынньык оһуордаах үрүҥ хаар…
– Нуута эмискэ тохтуу түһэр: – Оо дьэ… өссө туох диэххэ сөбүй?.. Этиҥҥитиий!.. – диир.
«Доҕорум Нуута барахсан кыраттан да олуһун долгуйа үөрэр, уран да кылыылаах уйулҕалааххын ээ… Нуута, Нуута барахсан…» – мин испэр дьүөгэбин, тоҕо эрэ, наһаа аһына, таптыы көрөбүн, бэйэм эмиэ кутум-сүрүм долгуйан, ураты дьикти турукка саба куустарабын… Мин да иэйии киирдэҕинэ тугу хоһуйарга, туойарга холоммотоҕум баарай:
Сымнаҕас көп суорҕан хаар устун хаамабын,
Тулабын киэргэппит бу кэрэ көстүүнү
Саҥалыы сонурҕаан, болҕойон көрөбүн,
Эмискэ олуһун баҕаран кэлэбин,
Бу дуолга, көҥүлгэ уйдаран көтүөхпүн…
– диэммин хоһоону ситэрэн биэрэбин.
– Ити баар дии, биир бүтүн хоһоон тахсан кэллэ!.. Эчи үчүгэйин!.. – Нуута үөрбүт ахан.
Төһө да халыҥнык былытыран, халлаантан көп хаар үллүктүү, тэллэҥнии түстэр – таһырдьа сып-сырдыкка дылы.
Сааскы ылааҥы күн уота суоһаан, хаара ууллан, субу, кулууп иннигэр, саах сыбаҕа харааран турбут Тороостоох балаҕаннара син биир көстүбэт. Хойуу хаар, көп хаар биир кэм нуоҕайа, талбаара түһэр. Ити-бу барыгылдьыйбат будулҕана…
– Дьоҕурдаах дьон иэйиилэрэ киирдэ да, тупсаҕай хоһоону айан-тутан кээстэхтэрэ ити, хоһоон айыллара түргэн ээ, – диир Борускуо.
– Оннук, – Кэтириин сөбүлэһэр.
– Тураах кэлэр хаара… Тураах кэлэр хаарын туһунан Аана туохта эмэтэ хоһуй эрэ, – Халҕарыын көрдөһөр.
– Чэ эрэ… – Маарыйа мин диэки эрэммиттии көрөр.
Мин ыллым да туох да бэлэмэ, өйбөр оҥорон сыымайдаан сааһылааһына суох, ону эрэ күүтэн турбут киһилии, таас түннүк нөҥүө сааскы нуһараҥ хаара тохтоло суох биир кэм куту-сүрү уоскутан нусхайа түһэрин одуулуу-одуулуу, истиҥ иэйии киирбиччэ, дьүһүйэн, айан аахпытынан барабын:
Кырса көп түүтүнүү хойуу хаар
Бүгүн түстэ, олус үөртэ,
«Тураах кэлэр хаара…» – дэһэллэр
Кырдьаҕастар ону көрөн сэргэхсийэ…
Нуһараҥ, былыттаах сааскы күн
Хабдьы түүтүн ыспыт курдук,
Түстэ «сылаас» хаар сэмээркээн
Оргууй аҕай намылыйа…
Чалбах чарчыйбыт уута
Кылбайа тунаарта астыгын,
Күөлбүт уҥуоргу тыата
Хат саҕынньах кэппитэ кэрэтин.
Сарсын күн сырама суоһуоҕа,
Хара тыа устуо быстах «таҥаһын»,
Сарсын ылааҥы күн үүнүөҕэ,
Тураах кэлэн үөрдүө сонун саҥатынан…
Мытыйыс Маарыйата ис-киирбэх сирэйин субу күлэн тоҕо барыахтыы туттубут, киэҥ харахтарын, үргүбүт, тэһии табалыы, эбии кэҥэтэн көрбүт ахан:
– …Сип-сибилигин!.. – диэт, бу хоһуллубут саҥа дьүһүйүүнү сурунаары харандаас, лиис ыла, омун кыыс, остуолугар ойор.
– Олус… олус тупсаҕай хоһоон!.. – Нуута саҥа айымньы айыллыбытыттан наһаа астынар.
Борускуо бэрт холкутук, сис туттан туран дьүөгэлэрэ үөрсэн өрүкүнэһэллэрин көрө-көрө:
– Тоҕо баҕас түргэнэй, бу бэрт кылгас түгэн иһигэр икки бэртээхэй хоһоон айылынна. Итинник ахсымнык айар-тутар буоллаххытына, бэрт сотору, бэйэтэ бүтүн кинигэ да буолсу дии.
– Буолуон да сөп, – диир Кэтириин.
Бу курдук күө-дьаа өрүкүнэһэ сырыттахпытына, тас аан аһыллаатын кытта, кулууп остуораһа Саабынаба Харытыана эрчимнээхтик үктэнэн киирэн кэллэ, халҕаны күүскэ лип гына саппытыгар, мэктиэтигэр, даҥа сахсайбыт дьиэ үрдүн буора саккырыы тоҕунна. Остуорас бытырыыстаах саал былаатыгар, халтаҥ сонун санныгар үллэччи түспүт хаарын илгистэ-илгистэ тэбэнэн тэлибирэттэ.
– Нохоо, Халҕарыын, оҕуһуҥ сөллөн хаалбыт, бурҕалдьытын булгутан баран, тиийэн, Мордьоһун оҕонньордоох кыбыыларыгар киирэн, отторун сиэн тунайдаан эрэр, ыл, бараҥҥын тута оҕус!..
– Тууй-сиэ! Хайдах сөллүбүтэй. Туомтуу баайбытым дии…
– Туомтуу баайбыккын сүөрбэккэ. Дьөрөөкүйэҥ «тарбахтаах» сүөһү, – Харытыана ааҕар хос ааныгар бэттэх кэлэн эрэ баран биһиги олорорбутун көрөн:
– Хайа, кыргыттар, манна мустан олорор эбиккит дуу…
– Ол Өлөөнөлөөх кыбыыларын тоҕо аһан кэбиспиттэрэй? – Халҕарыын сөллүбүт оҕуһун сылгылаһа таһырдьа ойон иһэн дьиктиргээн тыл ыһыктар.
– Сэмэн эбэттэн от таһар быһыылаах! – Харытыана, хайыы-сахха халҕан сабыллыбытын кэннэ, уол кэнниттэн хаһыытаан хаалар. – Дьөрөөкүйэни аллаах оҕус буолан мээнэ уларсыбаттар, бүгүн ити Халҕарыын хата хайдах төлө ыһыгыннарбытай. Бэҕэһээ киэһэ Чарапчы Маарпа Балаҕаччылаан эрэр курдук этэ дии, хайа ыккардыгар төннөн кэлбитэй…
– Сарсыарда кэлбитэ, оҕуһу аһатан, уулатан баран Халҕарыын мииммитэ, мин эмиэ мииммитим, – диир Дайыыл.
– Мин эмиэ мииммитим… – Харытыана кыра уол саҥатын үтүктэр, – Дьөрөөкүйэ сымнаҕас оҕус, ол эрэн дьэ ити быаны сүөрэринэн тэҥнээҕэ суох сүөһү, илиилээх курдук. Хайдах да ыйылыннарбытыҥ иһин син биир… Сүөрэр адьынатын билбэт киһи – тэмтэрийэр көлөтө. Дөрөтүн хатыйа тардан баран тиистээбэт сиригэр баайдаххына эрэ сатанар. Төлө туттарда да өтөҕүн быһар кэмэлдьилээх оҕус. Саһаан дуу, от дуу тиэйэ сырыттахха сүөрүнэн баран, куотан бөҕө кыаһалыктанааччы, ыһыытаабытыҥ да иһин тохтоон бэрт һэ-һэ… дьэ аат оҕуһа, Дьөрөөкүйэ обургу… – Харытыана элбэхтик көлүммүт оҕуһун эйэҕэстик ахтар, күлэр.
Мытыйыс Маарыйата, кини киһи омун-төлөн муҥутаан, хоһооннорун суруйтуу охсор:
– Биһиэнэ да элбээтэ ээ, дьэ бэйи, Маарпа биһикки көрүстэхпитинэ ыаһахтаһарбыт баҕас көһүннэ быһыылаах, киниэнэ да үксээбит буолуохтаах, – диэн Намыынаба Маарпаны кытта тугу суруммуттарын, мунньубуттарын хардары-таары бэйэ-бэйэлэригэр бэрсиһэр, ырытыһар, санаа үллэстэр үтүө үгэстээхтэрин ахтан үөрбүтүн биллэрэр.
Харытыана үөттүрэҕинэн оһоҕун уотун булкуйар:
– Күлбүт элбээри гыммыт, бастахха сатаныыһы… Дьэ халлаан дии, ити-бу да турар көстүбэт үлүгэрэ… Оҕуһу сырса сырыттахпына түһээхтээтэ ээ, бэл сүөһүбүн сүтэрэн кэбистим, аны кэлэн иһэн мунаммын, ханарыйан, тиэрэ бара сырыттым, киһи сонньуйуох…
– Муммакка бу айылаахха, – диир Борускуо.
Дайыыл, били, кэтэҕэр бааммыт табысхаан бэргэһэтин кулгааҕын сүөрэ-сүөрэ:
– Көр, аны Халҕарыын мунан оҕуһун булбакка мучумааннана сылдьара буолуо.
– Хаар арыый намыраата, кэм сэллээн эрэр, Тороостоох дьиэлэрэ көһүннэ, – диир түннүгүнэн таһырдьаны одуулаһа турбут Кэтириин. – Оок!.. Халҕарыын уол муна сылдьыа, оҕуһун миинэн хата таҥкыччахтатан иһэр курдуга… Бай, сыарҕатыгар киһилээх… оҕо эбит, өссө иккилэр… Биирдэһэ – Чоойун… биирдэһэ —…
– Биирдэһэ Баһыычаан ини?!. – Чоойун баар буоллаҕына хайаан да Баһыычаан киниттэн хаалсыбатаҕын сэрэйэн, түннүккэ, Кэтириин ыксатыгар сүүрэн кэлэбин.
– Кини эбит, – диир Кэтириин.
Халҕарыын аллаах оҕуһун Дьөрөөкүйэни туора миинэн баран, кулууп иннинэн ааһан иһэр, биһиги өҥөҥнөһөрбүтүн көрөн икки илиитин даллах гынан дьээбэлэнэр. Кэтириин биһикки күлсэбит.
Баһыычааннаах Чоойун кудуччу хаамар оҕус сыарҕатыттан охтубатарбыт ханнык диэбиттии атырыа ууруулаах адарайтан тутуспуттар ахан, дуоһуйуу-астыныы мааны. Баһыычаан табысхаан бэргэһэтэ хараҕын саба түһэн хаалбытын бэрт сылбырҕатык аҥаар илиитинэн өрө анньан көннөрүнэ охсоот, эмиэ сыарҕатын маһыттан кытаахтаһар.
Мытыйыс Маарыйата хоһоон суруйан кыычыгыратарын ымсыырбыттыы кэрэхсээн көрөн турбут Дайыыл, Халҕарыын оҕуһун сыарҕатыгар Чоойуннаах Баһыычаан олорсон ааһан иһэр сурахтарын истэн, таһырдьа ыстанар…
Биһиги түннүгүнэн көрөбүт: Дайыыл ойон тахсаат да, буута быстарынан, оол курдук, тэйэ баран эрэр оҕуһу маҕыйа-маҕыйа сырсан кыаһалыктанар. Тэбэнэтирбит омунугар өрө ойо-ойо буурдуур, нэк буолбут мукуу бэргэһэтин кулгаахтара, соһуйан өрө сапсынан тахсыбыт кус кынатыгар дылы, сибилигин кыырай халлааҥҥа көтөн хаалыахтыы, биир кэм, харса суох тэлибирэһэллэр… Сүүрэн ачарбаастаан иһэн Дайыыл туох эрэ диэн хаһыытыыр быһыылаах, сыарҕаҕа олорон испит мэник уолаттар, тиит кылаан чыпчаалыгар чөкөйбүт мэкчиргэ курдук, тэбис-тэҥҥэ кэннилэрин хайыһаллар, онтон аллар атастара муҥ көтүүнэн дайан иһэрин көрөн, кинилэр обургулар омун-төлөн муҥутаан, кэл да кэл, сит да сит диэн аҥаар илиилэринэн далбаатаа да далбаатаа, сыарҕаттан суулла сыһан кэдэйэ-кэдэйэ өрүһүнэн ылыы да баһаам.
Оҕус хата сиэлбэккэ, көннөрү кудуччу хааман иһэр буолан, Дайыыл сыарҕаны ситэ баттыыр, ылахха быардыы түһэн балайда соһуллар, саҥа түспүт көп хаарга ынах этэрбэс суола туора-маары тараадыйа сыыйыллар. Сотору уол оннун булунан, ылах үөһэ чөкөтүк олорон доҕотторун кытта тугу эрэ кэпсэтэн айаҕа оҥоҥнуур…
Халҕарыын от тиэйэр сыарҕата түөрт ылахтаах, атырыа адарайдаах, өссө ортоку икки ылах аннынан илим чорооҕор дылы синньигэс титириктэри (өрөһөлөрү) – илин, кэлин ылахтар үөһэ кэдэччи тардан сыыйыта анньыталаабыта, ыраахтан көрдөххө, ханнык эрэ, сүүнэ көтөр арбах уйатыгар маарынныыр. Кыра ыамайдар ол иһигэр төбөлөрө лэкээриҥнэһэллэрэ, үүт-үкчү, саҥа тэспит тураах оҕолоро ийэлэриттэн ас эрэйэн өрө чолоҥноһоллорун санатар.
– Халҕарыын маһыгар дуу, отугар дуу тиэтэйдэ, – диир Кэтириин.
– Ээ, кыргыттар, мас бөҕө кыстаабыккыт дии, хонон туран баран аатыҥ кимий диэбиккэ дылы, өссө саҥа да өйдөөн көрдүм, – Харытыана оһох кэннигэр, дьиэ өһүөтүгэр диэри өрөһөлөммүт хайдыбыт маһы көрөн саҥа аллайар.
Кулуупка кэлэ-бара, киирэ-тахса сылдьар оҕолор мэлдьи да остуорастарга көмөлөһөн: долгучуох эрбээн, хайытан, кыстаан кээһэр үтүө үгэстээхтэр.
– Бу, Нууталаах үөрэммэккит дуо? Бүгүн өрөбүл буолба-ат?
– Кырдьык да… Олордор олорон хааллыбыт, хоҥнон да көрүө этибит, – диир Кэтириин.
– Чэ бу ыккардыгар, икки эрэ көс кэриҥин төһө гынан ойон-тэбэн тиийиэххитий, «оҕо атаҕа – ыт атаҕа» буоллаҕа, – Мытыйыс Маарыйата улахаҥҥа уурбатах киһилии саҥарар.
Доҕорун саҥатын истэн Нуута:
– Ээ, Маарыйа сүрдээх дии, бэйэтэ саастаах баҕайы киһиэхэ дылы саҥатыан! – диир. Бары күлсэн ылабыт.
– Эрдэ соҕус тиийэрбит ордук буолуо, барыахха, – Нуута Маарыйаттан ылбыт кинигэтин, хоһоон тиһиллибит лиистэрин – остуол атаҕар өйөннөрө уурбут өрбөх суумкатын ылан уктар, сабыытын сабан, муос тимэҕин олуйан хараҕалаан кээһэр, санныгар ноторуускалыы иилинэр.
– Сөпкө тиийэр инибит, бэриллибит сорудахтары барытын толорбут дьон холку буоллахпыт, нуучча өһүн хоһоонунуу «ким үлэтин бүтэрбит – ол нус бааччы сынньанар», – Кэтириин эмиэ барардыы оҥостор.
– Хата аргыстаһыаххайыҥ, аарааҥҥа диэри, – мин дьиэбэр сээкэй түбүктээх киһи быһыытынан эмиэ ыксыыбын.
– Күүтүҥ, күүтүҥ, мин эмиэ бардым… – Маарыйа харандааһын, кумааҕыларын остуолун тардарыгар уга-уга тиэтэйэн халыкынайар.
Борускуолаах Маарыйа сотору күлүү-оонньуу тылынан дьээбэлэһэн күйгүөрсэ-күйгүөрсэ дьиэлэригэр туорууллар. Балаҕаччылыыр суол аартыга биһиги дьиэбит таһынан буолан, мин кыргыттары кытта сээкэйи кэпсэтэ-кэпсэтэ, тэлгэһэм ааныгар кэлбиппин билбэккэ да хаалабын.
//-- * * * --//
Холкуос олоҕо бэйэтин күннээҕи тэтиминэн тиҥиниир-таҥыныыр. Икки атахтаах сир үрдүгэр сириэдийэрин тухары үлэ-хамнас күөстүү оргуйар.
Кулун тутар ортотуттан сылгыһыттар ырыганнаабыт атыыр үөрдэрин хаһыы аҥаардаан от тэлгэтэн сиэппиттэрэ билигин да ол курдук аһыы сылдьаллар. Аны муус устар ыйтан үөр атыырын далга туспа хаайан, күүскэ аһатан, үөрүн тутарыгар бэлэмнииллэр. Киэҥ далга сылдьар сылгылар, хотоол сиргэ, хаһааларын иһигэр тахсыбыт чалбах уутун иһэллэр. Күрдьүөттэһэн охсуһуохтара диэн сэрэхтээннэр тус-туспа далга туталлар. Ол да буоллар сааскытыйан сүүллэрэ киирбит атыырдар бүтэй нөҥүө-маҥаа туран, бэйэ-бэйэлэрин сытырҕалаһа-сытырҕалаһа ытырсан, табыйсан, эргийэ-эргийэ тэбиэлэһэн да ылаллар. Чиҥ оҥоһуулаах үүт бүтэйдэр ону тулуйаллар. Дэҥ, биирдэ эмэтэ, эргэрбит сиэрдийэ тоһуннаҕына сонно тута абырахтыыллар, саҥанан уларыталлар.
Кытыт, туҥуй, саҥа төрүөхтээх эдэр сылгылары эмиэ туспа арааран аһаталлар, күннэтэ көрөн-истэн маныыллар.
Сылгыһыттар Дьыксаах Апанаастаах күн аайы, аттарын сынньатан уларыта-уларыта, сылгы хомууругар, көрдөөһүнүгэр, ардыгар хоно-өрүү киэҥ сиринэн тайаан, тэлэһийэн күннэрин барыыллар.
Сыл аайы соноҕостору ыҥыырыгар да сыарҕатыгар да хото айааһыыр буоланнар – миинэр, көлүнэр миҥэлэрэ элбэх, талбыт сылгыларын үрдүгэр түһэллэр.
Айааһаммыт Дьөһөгөй оҕолоруттан ордук хаамыылаахтара, унньуктаах айаҥҥа уҥмат уһун тыыннаахтара талыллан, сыыйыллан, холкуос сылгыһыттарын бастыҥ миҥэлэрэ буолан, үйэлэрин моҥууллар. Ол да иһин эрдэҕэ «сылгыһыт миинэр ата хайаан да мааны көлөтө биллэр, хаамыылааҕа чуолкай, онон ону уларсыахха» диэн ат наймылаһан миинээри эрэ гыммыт киһи саҥарар саҥата, кэпсиир кэпсэлэ. Кырдьыга да оннук, сылгыһыттар хаһан да атаҕар мөлтөх, уҥаайы аты – төһө да сымнаҕаһын, быһыыта үчүгэйин иһин – миҥэ оҥостубаттар, көлүммэттэр. Хата оннук нэс сылгылары оҕолор, кыаммат оҕонньор, дьахтар аймах сөбүлээн миинэллэр.
Түөрт атахтарыгар дэгиттэр, сыыдам, талыы эрэ Дьөһөгөй оҕолоро сылгыһыт миҥэтэ буолар ыйаахха тиксэллэр. Атаҕар кыанар аты үөр атыыра да билэр: иннин ылларарын, ситтэрэрин өйдөөн, соччо уйуһуйан куота сатаабат.
Муус устар ый эргэтэ холкуос биэлэрин төрүүр үгэннэрэ, уотаҕата: күн аайы кулунчуктар эбиллэн иһэллэр, биир эмит ороһу, итэҕэс кулун төрөөтөҕүнэ сылгыһыттар отой кыра оҕо курдук бүөбэйдииллэр. Сорох эдэр, туҥуй биэлэр оҕолорун эмнэрбэккэ, сиргэммитэ буолан, дьалты тутталлар. Оннук биэлэри атахтарын бакаайылаан баран эмнэрэллэр, оччоҕуна кэлин үөрэнэн, айылгыларын сиэринэн, оҕолоругар сыһыаннара сымныыр. Дьиэ сүөһүтүттэн, арай, таба – атыҥыраабакка, атын таба оҕотун кытта эмнэрэр.
Ынах да сүөһү төрүөҕэ үчүгэй. Үнүр Өксөөн дьиэ иһинээҕи кэпсэтии, ыаһахтаһыы кэмигэр: «Түөрт уон биир сылга ынах сүөһүбүт ахсаана биһиэхэ «Свердлов» холкуоска – сүүс сүүрбэ алта эбит буоллаҕына, билиҥҥи туругунан – сүүс сэттэ уон биир буолбут…» – диэн эрэрэ. Сылгы ахсаана арыый аччаабыт үһү. Дьэ ол оннугар таба, «саланар» ыарыы өрө туран, хайа да нэһилиэккэ букатын эстэр турукка тиийбит.
Кыһын, тымныы түркүнүн саҕанааҕы курдук буолбатах, халлаан хото сылыйан ыаллыы холкуостартан кэлии-барыы элбээтэ, улуус кииниттэн да боломуочунайдар субу-субу тиэстэллэр…
Быйыл да кыскыардаах кыс эрдэлээн түмүктэнэр чинчилэннэ, күүтүүлээх сандал саас күүһүн-уоҕун ылан лаппа сылыйталаата.
Кырдал сирдэр, томторҕонолор бүтүннүү хара сиринэн көрдүлэр. Соҕурууттан, илинтэн ичигэс сиккиэр тыал күүскэ үрэн сирилэттэҕинэ, сиҥэ уутун испит нүөл кырыс сүрэҕи-быары хаба ортотунан халыйан киирэр сир сытынан сайа охсор.
Киһи таһырдьаттан киириэ суох ылааҥы күннэрэ турдулар. Үтүө кэмнэр кэлэн иһэллэрин туоһулаабыттыы, ып-ыраас күөх мэндээр халлаантан сып-сырдык чэмэлкэй күн чаҕылыччы тыгара хайа да тэбэр сүрэхтээх санаатын көнньүөрдүөх айылаах.
Толоон, маар, ээй да эҥээрдэр хаардара лаппа чарааһаата, күн аайы харалдьыктар кэҥээтэр кэҥээн, бэйэ-бэйэлэрин кытта сиэттиһэн истилэр. Сылбый үгэнэ. Киһи тыаҕа таҕыстаҕына көмүрүө хаары таах суугуначчы, кырылаччы кэһэр. Хаар анна бүтүннүү чоллургас уу буолла. Чалбах элбээтэ, киэлитэ кэҥээтэ, этэрбэс бэллэйдэнэ сытыйара үксээтэ. Оҕолор ууну-хаары сэмсииртэн ордубаттар: күннэтэ атах таҥаһын уллуҥун кыһыйыытын, куурдуутун айдаана. Киэһэ аайы кирээдэҕэ тобугар диэри хараара илийбит ыстаан, ыгыллар буолбут үтүлүк, атын да таҥас кэккэлэччи ыйанар. Дьиэ иһэ көлөһүн сытынан тунуйар, ол сыт бэйэтэ туох эрэ тылынан сатаан этиллибэт ураты иэйиини саҕар, онно күннээҕи үлэ үөрүүтэ-көтүүтэ, кыһалҕата барыта булкуспукка дылы…
Киһи, сүөһү тэпсибит, тыаҕа мас кэрдиллибит сирэ быһыта сиэһэн хараарда. Мас көтөрүгэр харалдьыктааһын саҕаланна.
Сүөһүлэр чалбах уутун уулаабыттара ыраатта, биир эмит күн улаханнык хатаан тоҥордоҕуна, хооҥкутуйан уоллаҕына да, оҕолор дьарык оҥостон, уу булан тэһэн, сүөһүлэри син биир тото уулаталлар. Арай сылгылар кыра тоҥорууга кыһаллыбаттар, туйахтарынан табыйан, тэһэн, ханна баҕар утахтарын ханнараллар.
Туллук үөрэ муҥутуурдук элбээн баран, кэлин сыыйа-баайа төрүөхтээх-ууһуохтаах сирдэригэр хоту, туундара эҥээр баран-кэлэн бүтэн эрэллэр. Аҕыйах үөр хаалта сылгы далыгар, ыаллар кыбыыларыгар төттөрү-таары көтөн дьирибинэһэллэр, ол быыһыгар балаҕан, ампаар үөһэ да түһэн ылаллар. Доҕуурдьут оҕолор туллук хойдубут кэмигэр син мэнээк бултуйдулар. Обургу оҕолоох ыалларга сээкэй сорукка сылдьан, дьиэлээхтэр, чөрү-чөкөччү, кыра иһиккэ туллук буһарынан аһаары олороллорун көрөр – сонун буолбатах. Туллук этэ, миинэ сүрдээх минньигэс, үчэһэҕэ үөллэххэ сыата уокка тохтон сырдьыгыныыр.
Элиэ көтөр кэлэн Айдаҥ дэриэбинэтин үрдүнэн күнүн аайы элиэтиир.
Кырдьаҕас суор, Куорсуна Суох, сылгылар хааллан турар далларыттан арахпат, кулун төрөөтөҕүнэ – кэнэҕэскинэн үссэнэр. Эдэр биэ оҕотун хаатын тыыппат, арай, саастаах биэлэр хайа тардан кулуннара тахсарыгар көмөлөһөллөр, оттон ынах сүөһү ардыгар «аргыһын» сиэн кээһэр үгэстээх, оччоҕо үүтэ тардар, дьүдьэйэр, ол иһин төрүөх кэмигэр сүөһүнү мэлдьи көрө-истэ сылдьаллар.
Куорсуна Суох тыһы доҕоро сымыыт баттаабыта ыраатта, хата, тэһэрэ чугаһаата быһыылаах…
Күнүс таска сырыттахха, киһи кэрэхсээн иһиттэр истэ туруон курдук, араас сонун чыычаах саҥата чыбыгырыыр, дьырылыыр-дьурулуур, иһиирэр – «хайа эрэ сааскы, сайыҥҥы чыычаахтар кэлбиттэр…» диэн көхсүгүнэн сэрэйэҕин эрэ. Эгэлгэ саҥалаах, дьэрэкээн өҥнөөх-дьүһүннээх чыычаах үгүс, ону барытын арааран билэр дьон сэдэх.
Биһиги дьоммут Баһыычааннаах Чоойун атын оҕолордооҕор аҕыйах туллугу бултаатылар, уолаттар кыра дьон буолан сатаабаттара, нэмин таппаттара да бэрт быһыылаах. Маҥнай утаа саҥа оҥоһуллубут доҕууру ууран син ылаллар, онтон туллук иҥнэн туһахтара чаачахайданна да – бултара аҕыйыыр. Аны саатар халлаан сылыйан Чоойун инитэ Лэгэй эмиэ тастан киирбэт, убайдарын батыһан тооһоруйа сылдьан, доҕуурдарын туһаҕын түүрүччү тардан, көмөн кээһэн – ол айдаана, ардыгар боруоктаһыы да тахса сыһар: кыаммат уол эрэйдээҕи саппыйааннанан килэрийбит, нэк буолбут тииҥ бэргэһэтин кулгааҕыттан түүрэ харбаан, ыксары ылан: «Итинник буоллаххына!..» – дии-дии уҥа-хаҥас илгиэлээн тэлэкэчитэ туралларын киһи түбэһэ түһэн син көрөр.
Лэгэй, убайдара ханна эмит улдьааран тэйэ түстүлэр да, сылгы далын иһигэр уурбут хаптаһын доҕуурдарын үрдүгэр сонно манаан олорон, туллук иҥнэрин кэтэһэр. Ол айылаах киһи мыҥаан олорор доҕууругар туох туллуга иҥниэй. Быралгы этэринии, арай, икки хараҕа суох төрүт балай онно эбиитин таас дьүлэй туллук эрэ иҥниэн сөп. Ол иһин уолаттар кэлин доҕуурдарын холкуос ыскылаатын, ампаар, балаҕан үрдүгэр ууран сир уларыппыттара. Киһи эрэ буоллар Лэгэй онно сатаан ыттыбат, убайдара үөһэ сырыттахтарына, тииҥи маска таһаарбыт ыт курдук аллараттан өрө мыҥаан, күн уотуттан харахтара саатан кыҥналлан турар. Хайыай, баҕа баһаам да – кыах суоҕа диэн баар, туохтааҕар да кыһыылаах, абалаах. Чоойун балта Маарыйа Биэрэлиин үксүн дьиэҕэ оонньууллар, уолаттар курдук устар уһун күнү быһа таска мэнээктээбэттэр.
Биһиги ынахпыт Кучур хайа да дьыллааҕар быйыл хойут төрөөтө, муус устар бүтүүтүгэр биирдэ оҕус оҕолонно…
Ынах төрөөбүт күнүгэр, Саабынап Ыстапааннаах сирэй оһохторун ураатыттан тахсыбыт кыым балаҕан сыбаҕын хаппыт киитигэр хатанан баран, сэбэргэнэни сиэн кыл мүччү уот бара сыста. Холкуос дьоно күнүс дьиэлэригэр олоруохтара баара дуо, ким да суоҕа, оҕолор үгэстэринэн ыалга, сорохторо ханна эрэ таска оонньуу сылдьаллара. Хата ону, муннаран, саһан сыалбас гынан барбыт убайдарыттан хаалан, ынах этэрбэһинэн чалбах уутун кэһэн бэллэйдии сылдьыбыт Лэгэй, дьиэ үрдүттэн буруо ытылларын көрөн, Дьэримиэйдээххэ, Борускуо биһикки ыаҕайа тигэ олордохпутуна кэлэн, тыллаатаҕым буолан булдьугураабыта. Кыра киһи диэтэххэ, хата, сэргэҕэ сүрдээх эбит этэ. Атын оҕо баҕар онно көрөн баран туруо этэ…
Борускуо биһикки уонна бэтэринээр Маппый сонно сүүрэн тахсан, балаҕан үөһэ ыттан уоту умуруорбуппут. Сэбэргэнэҕэ хатаммыт уот өһүө тас өттүн лаппа сиэбит этэ, хата тыала суох чуумпу, ылааҥы күн туран абыраабыта. Дьиэ иһигэр киирэн көрбүппүт, өһүөҕэ кэккэлэччи ууруллубут үрүт мастар быыстарынан хара хоруо көстөрө… Борускуо биһикки түннүгүнэн буруо бургучуйарын көрөөт, таска ойон иһэн күүлэҕэ саҥа тигиллибит ыаҕастар туралларын хабыта тардан ааспыппыт. Бүтэй ааныгар турар мас уһааттан уу сомсо-сомсо Ыстапааннаах балаҕаннарыгар сырсыбыппыт… Кэлин уот умуллубутун кэннэ дьүөгэм:
– Ыаҕастарбыт үлэҕэ-хамнаска бастакы сүрэхтэниилэрин бардылар, отой тэстибэттэр эбит… – дии-дии күлбүтэ.
Уолускан киһи Маппый маҥнай лаппа ыксаабыт быһыылааҕа, сүүрэн кэлбит омунугар балаҕан үрдүгэр биирдэ баар буола түспүтэ: ынах этэрбэстэрдээх атахтарынан буруо ытыллан тахсан бургучуйа сытар дьиэ даҥын харса суох тэбиэлээбитэ. Мин өй ылан күрүө тоһоҕотугар өйөннөрө ууруллубут тимир күрдьэҕи сулбу тардан ылан уунан биэрбиппэр аны онон хаһан тунайдаабыта. Борускуолуун – Дьэримиэй сүүнэлээх мас уһаакка кутан мунньубут уутун ыаҕастарбытынан харса суох таспыппыт, биһиги сүүрэкэлэһэрбитин көрөн, Холодоох Уйбаан кэлэн уу таһыспыта, балаҕан үөһэ тахсан Маппыйга көмөлөспүтэ…
Уот хата дөбөҥнүк умуллубута. Хаппыт киигэ хатаммыт кыым көрдүгэннээн биллибэккэ сэмээр сыккырыыр, онтон салгын оонньоотоҕуна, тыал үрдэҕинэ эмискэ кытыастан, күөдьүйэн эркини сиэн биирдэ багдас гына түһүөн сөп, иэдээн… Онон ыал үксэ оһохторун ураатын куруук көрүнэ-истинэ сырыттахтарына эрэ сатанар.
Холодоох Уйбаан кыыс оҕоҕо дылы синньигэс, чаҥкынас, былдьыры куолаһынан:
– Хата түбэһэ көйөн умулуойдубут… кыйгыттай сүүйэн-көтөн кыаһалыктаныы һии-һи-һи… – диэбитигэр биһиги, ааһар ааспытын кэннэ, күлсэн бычыгыраспыппыт.
Маппый искэ киирэн дьиэ үрдүн суора охсуу титирик маһын уот сиэн хоруордубут сирин уунан ыһыахтаабытыгар хойуу буруо бургучуйан тахсан чаана сүрдээҕэ.
– Куорат ыалларын курдук дьиэбитин хатаан барар үгэстээхпит эбитэ буоллар моһуоктаныа эбиппит, – Маппый хас эмэ сыл Дьокуускай куоракка үөрэммит, үлэлээбит киһи быһыытынан, дьаархаммычча санаатын эппитэ. Кырдьыга да оннук, куорат сир дьоно дьиэлэрин күлүүһүнэн халыгыраччы хатаан барар үгэстээхтэр үһү. Киин сиргэ уоруйах, түөкүн элбээн инньэ гынан эрдэхтэрэ. Оттон биһиэхэ дьиэни хатаан барар туһунан ким да, санаатыгар да оҕустаран көрбөт. Дьиэ аанын хатааһын – дьону уорбалаабыкка дылы, мэктиэтигэр, хайдах эрэ сатамньыта суох сүөргү быһыы курдук.
– Бу айылаах модьу оҥоһуулаах холуодаҕа курдары сааллыбыт тимир боробуойу хайдах да олуйан сыыйа тардан ылбаккын, күлүүһү алдьатар эмиэ уустук. – Мааппый чиҥ-чаҥ оҥоһуулаах халҕаны үтэн-анньан көрө-көрө саҥарбыта.
– Ойтон ийнэ диэн хайыаҥый, иэдээн буойлаҕына түйнүгүнэн киийэйгэй тиийэҕин, – диэн сыыбыргаабыта Холодоох.
– Дьиэ иһигэр уот турбут түбэлтэтигэр искэ киирдиҥ да ааны сонно саба охсуохтааххын. Тугун-ханныгын билбэккэ эрэ мээнэ түннүгү алдьатар сатаммат, салгын оонньоон уотуҥ дьэ ордук күөдьүйэн тахсар. Алдьаммыт түннүгү халҕан курдук дөбөҥнүк сабар, бүөлүүр кыаллыбат. Өйдөөтүҥ дуо, Холодоох Уйбаан?.. – Маппый, бастаан утаа уолуйан хабытайдаммыта ааһан, аттыгар наҥналлан турар Уйбааны эмиэ да сүбэлиир, эмиэ да дьээбэлээн үтэн-анньан көрөр киһилии, кэтит саннын таптайбыта.
– Ойнук эбит, – диэн биирдэһэ кыра оҕолуу кэтэҕин тарбана-тарбана, халыҥ уоһун үмүрүтэн мүчүҥнүү-мүчүҥнүү, улгумнук сөбүлэспитэ.
Биһиги, кыргыттар, Холодоох мүлүк-халык туттарын көрөн имнэнсэ-имнэнсэ күлсүбүппүт.
– Бээ эрэ, эн кырдьык да… хотоҥҥун хаһан балаҕаҥҥыттан араарар киһигиний доҕор? – Маппый Уйбааны көрүстэр эрэ ыйытар ыйытыытын бу сырыыга эмиэ хатылаабыта.
– Ээ, ой баҕас кыл түгэнэ буойлаҕа… – Холодоох хоруйа түргэн.
– Кыл түгэнэ даа… Тоҕо түргэнэй… Куруук кыл түгэнэ… Эйиэнэ барыта эҕирийиэх ыккардына… Быйыл хайаан да араардаххына сатанар. Аныгы дьон үтүө сиэриттэн-туомуттан туора турар диэн сыыһа. Оҕолоруҥ бары да утуу-субуу оскуолаҕа үөрэниэхтэрэ. Уолаттарыҥ, кыргыттарыҥ бииргэ үөрэнэр оҕолоругар: «Биһиги хотонноох балаҕаммыт силбэһэ тураллар, түүн аайы уубут быыһынан сүөһүлэрбит сыптарыйар тыастарын истэбит…» – диэтэхтэринэ эчи сүрэ да бэрт дии… Ити кэргэниҥ Сүөкүлэ хараҕын ньылбараҥа, одурууна эҥинэ барыта итинтэн. Ити айылаах хотон ыытыгар-дьаарыгар ама да харахтаах киһи хараҕа аһааҕырар ини. Итинник уораҕайга чээкэй абааһыта үөрэ-көтө киирэрэ чуолкай. Улахан уолгут эмиэ торохуомалаабыт сурахтааҕа, аны атыттаргыт эмиэ сутуллуохтарын сөп, сии кырбас бары бииргэ оонньуур, утуйар, биир дьиэҕэ олорор оҕолор бэйэ-бэйэлэриттэн сыстыспахха ханна барыахтарай… Бу айылаах үтүө саас кэлбитин кэннэ ыалдьа сытыы диэн… Аны сотору, отой сотору сэрии түмүктэнэн, кыайыы өрөгөйө буолуо… Биһиги кыһыл Аармыйабыт өстөөх арҕаҕар тиийбитин күн бэҕэһээ бырабылыанньаҕа кэпсээбиттэрин бэйэҥ истэн олороруҥ дии. Кыайыы күнэ үүнүө, дэлэ үчүгэй буолуо дуо…
Холодоох Уйбаан маҥнай утаа Маппый саҥатын кулгааҕын таһынан аһарыах курдук буолан иһэн, оҕолоро, кэргэнэ ахтыллыбыттарыгар, «кыайыы» диэн тыл этиллибитигэр, били мэндээриччи көрө-көрө тула-мала мэлээриҥнии турбут оттомо суох дьүһүнэ сүтэн, хайдах эрэ, улахан аньыытын таба этиттэрбит киһилии, мулук-халык туттумахтаабыта, онтон көхсүн этитэн баран:
– Маппый сөпкө этэҕин… Балы да сөпкө этэҕит… Үлэҕэ-хамнаска үтүлүйтэйэн… Быйыл баҕас, күһүн, от үлэтин кэйнэ, сий үчүгэйлик илтин кэйнэ, хайаан да хотоммун алаалыам… – дии-дии Уйбаан биһигини итэҕэйдилэр ини диэбиттии тургутардыы көрөн ылбыта. Холодоох Уйбаан ол көрбүт санньыарбыт харахтарыгар кырдьыга да: бэйэттэн бэйэ кэлэниитэ уонна этиллибит тыл экчи туоларыгар туох да саарбахтааһын суоҕа барыта холбоһон көстөргө дылылара. Мин ол түгэҥҥэ, омук бурдугун хоччорхой куулуттан тигиллибит, араас сурук-бичик ойуулаах, «тоҕус сиринэн торуттубут», халҕайбыт ыстааннаах, күн уота быһа сиэбит халтаҥ суккун сонун сиэбэ көтүрү тардыллан ылыллыбыта хараара эриэннэнэн көстөр, быата суох кылгас кулгаахтаах мукуу бэргэһэтин төбөтүгэр ньаппаччы кэппит Холодоох Уйбааны олус диэн аһына көрбүтүм.
Маппый хас сүүстэ эппит тыла кэмниэ кэнэҕэс, хомнуо хойут «сөптөөх сиригэр» дьэ тиийбитин өйдөөн, биир санааны үрүт-үөһэ ыаһыйалыы, лэбэйдии турбакка, кэпсэтиини сонно тута атыҥҥа көһөрбүтэ.
Ыстапааннаах Ыстапаанньыйа киэһэ үлэлэриттэн кэлэн баран, күнүс дьиэлэрин уот сии сыспытын көрөн, «һуу-һаа» буолан аймаммыттара.
Сорох ыал, ордук кыһыҥҥы улахан бытарҕан тымныылар саҕана, үлэлэригэр баралларыгар, кыра оҕолору дьиэ иһигэр бэйэлэрин эрэ хаалларан, арыйан тахсыбаттарын курдук халҕаннарын таһыттан лигиччи баттатан барар үгэстээхтэр. Сорохтор өссө кыра ыамайдары сылгы эбэтэр ынах тириитин үөһэ олордон өртөөн хааллараллар. Ол эмиэ сөпкө дылы. Ыал үксэ туруорбах балаҕаннаахтар, инньэ гынан тирии бүрүөһүннээх, чэҥ муус буолбут ыарахан, липпэ халҕаннар дьиэ ис өттүгэр нөрүйэн тураллара. Искэ сылдьар кыра оҕо хара күүһүнэн буор муостаттан тэбинэ-тэбинэ, ынчыктаан-ыҥарынан, ыадаччы мууһурбут халҕаны арыйан, кыбылла-кыбылла таска тахсан баран, төттөрү киирэригэр кыайбакка үлүйүөн сөп, илиилэрин-атахтарын иһэлитэн үлүйэллэрэ даҕаны. Онон оҕолоохтор итинник дьаһаналлара баа буолбатах. Саҥа хаампыт кыра ыамайдар барахсаттар дьиэлэригэр хаалан баран, ииктэригэр, саахтарыгар булкуллан, ууну-хаары хааһы оҥорон ньалҕарайданан, оһох күлүн үлтү ытыйан, көмөрү сиэн дьүһүн-бодо бөҕөтө буола-буола – ытаатахтарына көҥүл, ыллаатахтарына көҥүл. Киһи аһыныах, дьонноро таска тахсаары хачымахтастахтарына, үөрүйэхтэринэн, өртөнөр быаларын уунан турар оҕолор кытары баар буолаллар…
Айылҕа барахсан көтөрү-сүүрэри араастаан айылгылаан айарын киһи сөҕөр эрэ. Бу күһүн мунду туутугар киирбит баҕаны, чохуну ылҕаан ылан куһаҕан солуурга быраҕан, ууну кытта бииргэ булкуйан таһааран хотоммутун сыбыырбытыгар туттубуппут. Ынах сааҕын кытта хотон эркинигэр сыбаммыт баҕа, уһун кыһыны быһа чакылыччы тоҥон туран баран, саас күн уота хото сылыйан суоһаабытыгар, киһи дьиктиргиэх, тиллэн, таймаҥнаан кэлбитэ. Өссө кэлин отой да түһэн баран хаалбыт этэ…
Ньохо Миитэрэйдээх иккискэ үөрэнэр уоллара Миитээ курдуур ыарыы буолан Балаҕаччыттан кэлэн эбээҕэ эмтэммитэ хас да хонно. Төһө да халлаан ичигэс буоллар, уолу тымныйыа диэн таска таһаарбаттар. Эбээ Намыынаптарга баран бэйэтэ эмтиир: күҥҥэ үстэ, үүс түүтүн уматан кэриэрдэн баран, кыыймыт ынах арыытыгар булкуйан оҥорбут умунуоҕунан уол бааһын биһэр. Кус куорсунугар уймаан ыла-ыла Миитээни сиһин эргиччи бара сыспыт бып-бырдьыгынас бааһын түөрэтин умунуохтуур. Курдуур – улахан сэрэхтээх ыарыы. Эмтэммэккэ уһаттыҥ-тэниттиҥ, баалаттыҥ да өрүһүллүбэккин. Сискин эргийэ барбыт умунах иилии эргийэн кэлэн бэйэ-бэйэтин кытта силбэстэ, холбосто да – арбаҕастаах да абыраабат – өлөҕүн. Ол иһин «курдуур» ыарыы диэн ааттаабыттар. Быраастар кыайан эмтээбэттэр. Балыыһаҕа сытан, эмин сыыһаннар элбэх киһи суорума суолламмытын билэр буоланнар, ыалдьыбыт дьон сахалыы эмтэнэллэр. Үүс түүтэ – көтүппэт эмп. Үөрэхтээх эмп үлэһиттэрэ маҥнай утаа итинник эмтэниини хаарчахтыы сылдьыбыттар. Кэлин, ыалдьыбыт дьон үүс түүтүнэн эмтэннилэр да бары үтүөрэллэрин көрөн, бопсубат буолбуттар. Хата төттөрүтүн курдуур буулаабыт киһитин ити ньыманан эмтэнэригэр билигин бэйэлэрэ сүбэлииллэр үһү. Ыарыы отой искиттэн тэһэ сиэн таска тахсар буолан, үтүөрбүтүҥ да кэннэ чэрин онно хаалан хаалар. Үүс түүтүттэн оҥоһуллубут эминэн хайаан да күнү утары эрэ биһэллэр: маҥнай бааһын эргиччи онтон бэйэтин. Элбэх киһи саба түһэн кыҥастастаҕына ити ыарыы бэргиирин, сэтэриирин иһин, дьоҥҥо букатын көрдөрбөттөр.
Эбээ Намыынаптарга эмп оҥорон илдьэн биэрэн баран: «Уолгутун бу манан эмтээҥ…» – диэбитигэр Миитээ ийэтэ: «Эмээхсин бэйэҥ көрөн-истэн биһэриҥ буоллар, биһиги баҕар тугун эмит сыыһан кээһиэхпит…» – диэн сэрэхэдийэн буолумматаҕа.
Миитээ аҕыйах хонукка эмтэнээт да харахтан сыыһы ылбыт кэриэтэ үтүөрбүтэ, Балаҕаччытыгар, үөрэҕэр тэп гынан хаалбыта.
Сааһыары кыһын Ньөкөөрөр оҕонньордоох кыыстара Хоочоо курдуур буолбутун эмиэ эмээхсин эмтээбитэ.
Сорох дьон – быстах, халымыр да ыарыыны кэмигэр сатаан сөпкө эмтэммэккэ сэтэритэн, бэргэтэн кэбиһэн, устунан саастарын тухары аһааҕыраллар. Үрдүк айыылартан, айылҕаттан айдарыылаах: отоһут, уҥуох тутааччы, хаанньыт, түөнньүт дьон – нэһилиэкпитигэр, эбэтэр чугас эргин олороллоро абыраллаах суол. Төһө да бобуу-хаайыы баарын иһин, дьон син биир көрдөрөллөр, эмтэтэллэр. Сурах-садьык сир-буор аннынан иһилиннэҕинэ, саҥа былаас дьоно сөбүлээбэттэр: отоһуттары, хаанньыттары анаан-минээн оҥостон кэлэн улаханнык түүрэйдииллэр, аны эмтээбэтигэр андаҕатан тылын ылаллар.
Биһиэхэ, эбээ эмээхсин уонна Мытыйыс оҕонньор – тостубут уҥуоҕу сатаан табан туталларынан биллэллэр. Мытыйыс бэрт эдэриттэн уҥуох тутар дьарыктаах үһү. Киһи ордук сөҕөрө, дьиктиргиирэ диэн – бу дьонуҥ, анал үөрэхтээх быраастар да сатаан табан тутан ыпсарбатах уҥуохтарын хат тоһутан, кыыймыт ынах арыытынан ньалҕаарыччы биһэн сылытан, сэмээр, уһуннук, наллаан дэлби имэрийэн-томоруйан, тарбахтарын сүрэҕинэн, илиилэрин иминэн бигээн оннун-туойун булларан, хата, кимнээҕэр ордук эмтээн, үтүөрдэн кээһэллэр.
Мытыйыс оҕонньорго урут, мин Айдаҥҥа кэлиэм иннинэ, киин куораттан Сүллүгүрүөп (Селюгров) диэн быраас үөрэҕэ үөрэхтээх киһи кэлэн саннын дуу, бүлгүнүн дуу уҥуоҕа эчэйбитин эмтэтэн, үтүөрэн, улаханнык сөҕөн-махтайан барбыта үһү диэн кэпсииллэр.
Былыр биһиги дойду эргин ааттара ааттаммат сүдү, ыар ыарыылар кэлэн ааспыттара биллэр. Ойуун, удаҕан, көрбүөччү, түүллээх-биттээх, аһаҕас эттээх-сииннээх дьон кэпсииллэринэн ол ыарыылар иччилэрэ илэ бааччы киһи моһуоннанан көстөллөрө эбитэ үһү.
Урут өрдөөҕүтэ, улахан ыарыылар тура сылдьыахтарын иннинэ, бу эҥээр ууһаан-тэнийэн олорбут халыҥ аҕа уустарыттан, ол айылаах өлүү-сүтүү түмүгэр аат ааттатар биир эмэ киһи хаалбыт, сорох ыалтан чороҥ соҕотох да киһи ордубатах түбэлтэлэрэ кытары бааллар. Былыр-былыргыттан, хайдахтаах курдук киһи-сүөһү бөҕөтө тоҕуоруспут, баһыллар быйаҥнаах, өҥ-тот сирдэр – курастыйа иччитэхсийбит кур кураанахха, кут-сүр тохтообот түҥкэтэх түөлбэлэригэр кубулуйбуттара биллибэт.
Ааттара ааттаммат улахан ыарыылар ааспыттарын кэннэ аны сэрии алдьархайа адаҕыйдаҕа, эмиэ өлүү-сүтүү, сутааһын, аас дьыллар; эмиэ ыал-ыалынан имири эстиитэ, хоргуйан өлүүтэ. Саатар нэһилиэк аайы ис дьаҥа өрө туран бэйэлэрэ нэһиилэ иэҕэҥнэһэ сылдьар дьону кэбэҕэстик суорума суоллаталаата.
Үгүс холкуостар бэрэссэдээтэллэрэ «үөһэттэн» дьаһал, хонтуруол кытаанаҕа бэрдиттэн, муҥхаҕа төһө да балык кэлбитин иһин, бэл утары сииргэ бэрт дуона суоҕу бэрсэллэрэ. Оннооҕор күһүн, бурдук быһыллан, араҥастанан бүппүтүн кэннэ – бааһынаттан тыыппалаһар, эбэтэр күтэр хаһааһын булан хостоон, куурдан, хатаран суорунаҕа тардар чып кистэлэҥ буолара.
Эдьиийбит Өксөөн ыаллыы холкуостар олохторун-дьаһахтарын мэлдьи истэ, билэ-көрө сылдьара… Астыыр дьиэҕэ үүт эрийдэхтэринэ кыра хончоҕорунан сэппэрээтэр үүтүн күүгэнин баһан биэрэллэрэ, сайын отчуттарга суорат сүгэн илдьэн түҥэтэллэрэ. Кэтэх сүөһүлээх да ыал үрүҥ астарыттан бэйэлэригэр ордорумматтар, кыайан сатабыллаахтык дьаһанан олорооччу бэрт аҕыйах. Булгуччулаах эт, арыы нолуогуттан туох да ордубат. Киһи күн сиригэр олох олорор туһуттан араас үөйбэтэх-ахтыбатах эгэлгэ эрэйи-кыһалҕаны, моһолу-буому бары туоруур.
Икки атахтаах татым санаатыттан сириэдийбит, аан дойдуну бүтүннүү атыйахтаах уулуу аймаабыт бу сэрии сылларыгар – арай күөх далай балыга, баҕата, арай тыа көтөрө-сүүрэрэ туох да буолбатаҕыныы кэмигэр төрүүр-ууһуур, киниэхэ аһыыр ас татымсыйыыта, олорор олох огдолуйуута диэн суох быһыылаах.
Оҕо дьон, маҥнай окко киирбит кэмҥэ, бастакы сыралҕан куйаастарга буһа-хата оттуу сылдьан: сүрэҕи сүүдүтэр дыргыл сыттаах, ситэн-силигилээн ахан, сэлбиргэстэнэн-илбиргэстэнэн, хараара көҕөрөн хоҥкуйбут хойуу мутукча, ытарҕалаах сэлибирэс сэбирдэх күлүгэр саһан, сайа охсор сиккиэр тыалга, үөл мутукка бигэтэн ыллаан чуопчаарар тэһии чыычааҕы; үөһээ да үөһэ күөх халлаан мэндээркэй урсунугар, сүрэҕи-быары сүүдүтэр сөрүүҥҥэ эргийэ көтөн элиэтиир элиэлэри көрдөхтөрүнэ дэлэҕэ: «…Оо, туох да кыһалҕата суох ити кэрии мааны чыычааҕа буолан, оол, көҥүлгэ көччүйэр көтөрдөргө кыттыһан – олох кэрэтин, сүмэтин эрэ сүүйэн иһэ сылдьыбыт киһи баар ини…» – диэхтэрэ дуо.
Төһө да ынырыктаах ыар ыарыылар өрө туран, кэлэн аасталлар, быдан былыргы дьыллар саҕаттан атааннаах-мөҥүөннээх амырыын сэриилэр адаҕыйдаллар айылҕа оҕото – киһи барахсан син ордон хаалан, сап саҕаттан салҕанан олоҕу салгыыр…
Тоҕо эбитэ буолла, ала чуо, биһиги дойдубут эргин, (Дьалкылдьыма) эбэ эҥээригэр олорооччулары араҥ ыарыы буулуу сылдьыбыт. Ол иһин дьоно туох эмит куһаҕаны үөҕүстэхтэринэ: «Араҥ эбит… Араҥ курдук сидьиҥ киһи…» – диир үгэстээхтэр.
Араҥ буолбут дьону кыайан эмтээбэттэрэ, биир үксүн эмп-томп да кырыымчыга, суоҕа кыайдаҕа. Бу амырыын ыарыыга ыалдьан үгүс киһи өлбүтэ үһү. Араҥ туһунан элбэх, эгэлгэ кэпсээн уос номоҕор хаалбыт. Дьүөгэм Тороос миэхэ биир маннык үһүйээни кэпсээн турар:
Араҥ буулаабыт кэмигэр, оччотооҕуга, саха дьоно өтөх-өтөх аайы бытанан, алаас-алаас аайы арҕам-тарҕам ыһыллан олороллоро эбитэ үһү. Ол да буоллар ыарыы обургу идэмэрдээх илэ иччи буолан, сир-сири тилийэ сүүрэн элбэх киһини суорума суоллаабыт, ыалы ыалынан, аҕа ууһунан имири эспит.
Айдаҥтан көһү кыайбат тэйиччи сытар Одуҥда диэн дьоһуннаах күөл эргин олохтоох хас да ыал араҥ ыарыыга ыалдьыбыттар. Олору, дьону сутуйуохтара диэн дьаарханан, Одуҥда эбэ таһыгар туспа туруорбах балаҕан тутан олохтообуттар. Кэргэттэрэ, дьонноро, анал ыйыллыбыт сиргэ, ас аҕалан уураллара үһү. Бэйэ-бэйэлэрин көрсүө, алтыһыа суохтаахтара. Оччоҕо да, баччаҕа да дьон быһыыта, майгыта-сигилитэ араас буолар баҕайыта. Сорохтор, ыалдьыбыт дьонноругар, ыарыыга хаптарыахпыт диэн ытырыктатан буоллаҕа, куттанан ас да таспаттара эбитэ, аны аймахтарын букатын да сир-халлаан ыккардыгар хаалларан, күрээн, көһөн күккүрээн да хаалбыттар бааллара үһү.
Бары биир балаҕаҥҥа хаалла сытар араҥ буулаабыт эрэйдээхтэрэ төһөлөөх сору-муҥу көрбүттэрин, инчэҕэй эттээх тулуйбат энэлгэнин энэлийбиттэрин киһи сэрэйэр эрэ. Аны ол муҥнаахтарыҥ бэйэлэрэ да дьоммутун, оҕолорбутун сутуйуохпут диэн мээнэ кэлбэттэрэ-барбаттара үһү.
Сорох үһүйээҥҥэ кэпсэнэринэн, ыалдьыбыт дьону ол туппут дьиэлэригэр тастарыттан хатаан хаайа сыппыттар. Өлбүт киһилэрин ол сордоохтор бэйэлэрэ күүлэлэрин иһигэр, балаҕан кэтэҕэр баар умуһахха үҥкүрүтэллэрэ үһү дииллэр. Астарын буоллаҕына чуолҕанынан биэрэллэр эбит.
Биир саас хаар ууллан, аҥхалаат, күлүк сирдэргэ суугуначчы кэһиллэр көмүрүө эрэ хаалан, ол да өрө тэмтэйбит күн уотуттан күлүмүрдүү чаҕыллан дьоҕуһаан эрдэҕинэ, анал сиргэ уурбут астарын хас да хонугу быһа ким да кэлэн ылбатаҕын иһин дьиктиргээн, ыраахтан кэтээн, чуҥнаан-чуҥнаан баран, балаҕаны кэлэн көрбүттэрэ – били эрэйдээхтэр, түөрэ бары, хайыы-сахха күҥкүйэн, көрүөхтэн эрэ ынырык, сүөргү көстүү буолан сытаахтыыллара эбитэ. Ол дьонтон соҕотох уончалаах кыыс оҕо ордубута бар ириҥэнэн устан, уҥуохтаах-тириитэ, суккуруур тыына эрэ хаалан баран, титирик адарай анныгар кирийэн, хохту хараҕа харахтарынан супту одуулаан олорорун – эдэригэр инньэ көмүстээх Алланынан, Бодойбонон эҥин эргийэ, тэлэһийэ сылдьыбыт, Атааннаах уола Силлибэт диэн түөкүн киһи баара, атаранан түөскэ кэйэн тыынын салҕаабыта үһү диэн кэпсэл эмиэ баар… Сонно тута ол балаҕаны уоттаан кэбиспиттэр…
Кэлин да дьон куттанан бу сиртэн дьалты тутталлара. Нөҥүө сылыттан хара хоруонан көрөн сыппыт балаҕан онно, киһи дьиктиргиэх, хоточчу түһэн, симэлийдэр-симэлийэн барбыт. Балаҕан турар кэмигэр, бэрт элбэх чардааттаах киһи уҥуохтардаах, үрдүк, кырдал сир эбитэ. Хас да сыл буолан баран, тохтоло суох хотойо турбут балаҕан оннугар уу хонон, мустан көрдүгэн үөскээбит, кэлин, кэбирээбит сирэ сириттэн отой да бэрт дириҥ чөҥөрө чүөмпэ көлүйэҕэ кубулуйбут. Көлүйэ уута көрдөххө хап-хара өҥнөөх эбит, оттон баһан ыллахха син биир уу-уу курдуга үһү. Киһи хараҕын «баайар» хара уулааҕын иһин ол көлүйэни Хара Уулаах диэн ааттаабыттар.
Мин Хара Уулаах диэн ааттыыр көлүйэлэрэ Одуҥда эбэ таһыгар баар сураҕын эбээ эмээхсинтэн истибитим, бэйэм ол эргин сылдьа, көлүйэни көрө илигим…
//-- * * * --//
Биир үтүө күн хассабыык кыыс – Түктүкэ Аана Ылдьааттан сурук аҕалла. Ылдьаа дойдутугар эргиллэн иһэрин туһунан үс муннуктаах сурук суруйан киһинэн ыыппыт… Ылдьаа кэлэн иһэр үһү!..
Эбээ уола иһэр сураҕын истэн улаханнык үөрдэ, ол эрээри сайбыт санаатын таһыгар биллэрбэтэ. Сирэйэ-хараҕа уратытык, көннөрү көнньүөрүүттэн атыннык сэргэхсийбититтэн эрэ эмээхсин сүргэтэ көтөҕүллүбүтүн сэрэйиэххэ, таайыахха сөбө.
Сурук Дьокуускайтан бэрт түргэнник, суһаллык кэлбит: «… Дьокуускайга тохтоон кыратык эмтэнэ түһүөм, ол эрээри суол алдьаныан иннинэ тиийэ сатыам…» – диэбит.
Холкуостан сэриигэ барбыт хас биирдии киһи дойдутугар эргиллэрэ улахан сонун. Хассабыык Ылдьаа суругун аҕалбыта сонно тута Айдаҥҥа тарҕана оҕуста… Эмээхситтэр, оҕонньоттор сурах хоту истибиттэрин, аны чуокайын, эт кулгаахтарынан биһигиттэн бэйэбититтэн сураһаары кииртэлии сырыттылар…
Мин эбэбин кытта сылгыһыттар үлэхтэринэн түү сөрүө тигэбит. Саас сылгылары кырыаччынан тараан, түүлэрин сыа-сым курдук чөкө тутан мунньаллар. Ардыгар далга тиийэн кыргыттар бэйэбит эмиэ сымнаҕас сылгылары тарыыбыт. Тыытырыйа сылдьар Дьөһөгөй оҕолоро барахсаттар бэйэлэрэ да эттэрэ-сииннэрэ кыһыйан, туран биэрэллэр. Тараатахха – тэрэйбит уһун кыламаннаах харахтарын симириҥнэтэ-симириҥнэтэ утуктаабыттыы туттан иһийэ таалаллар. Дал иһэ бүтүннүү сылгы түүтэ, онно-манна күрүө сиэрдийэтигэр, турута тыыппыкка дылы, түү мөчөкөлөрө көстөллөр. Ол эрээри күүстээх тыал түстэҕинэ көтүтэн, сууйбукка-соппукка дылы ыраастаан кэбиһэр, онон сылгыны тэлгэһэ, тиэргэн да иһигэр көҥүл тарыахха сөп.
Уолаттар сылгы сааҕын хаарчах тас өттүгэр хаһыйа күрдьүбүттэрэ лоһугуруу харааран биир кэм үллэйэр, үрүт өттө салгын сиэн бытарыйан, хаһыйа тэптэххэ «лыах тэллэйин» курдук бурҕаҥныыр. Уһун кыһыны быһа дал иһигэр тохтубут от сыата, кир-хах, күн уотуттан күүс хомунан чигди хаары быһа сиэн хара сиргэ тириэрдибит; хаар уутун иҥэриммит нүөл сир – киһи эрэ өйүн-санаатын сэргэхситэр, сүрэҕин-быарын сылаанньытар дьикти кэрэ сыттаммыт.
Кыбыы тас өттүгэр үүммүт иирэ талахтар, үнүгэстэммит үөттэр, били, кыһын бүк тартыҥ да тырыыҥкалана тоһуттар бэйэлэрэ, билигин төһө да имиппитиҥ иһин тостуох эрэ быһыылара суох. Хойуу тыа үөһүттэн ил гынар ичигэс тыал үрэн сирилэттэҕинэ – күнүс күн сырамар ирэн көймөстүбүт ойуур сымала сытынан сайа охсоро – саппаҕырбыт да санаалааҕы сэргэхситиэх айылаах.
Аҕыйах хонуктаахха диэри дэриэбинэ иһэ толору туллук этэ, билигин үөрдэриттэн быстан хаалбыт биир эмэ туллук ымыылары, чооруостары кытта ыкса доҕордоһон, төттөрү-таары атын аҕайдык дьоһумсуйа туттан «кэлиҥ манна, онно көтүөх…» диэбиттии бас-көс буолан, чурулуу-дьирилии саҥарса-саҥарса, тырыбынайа көтөллөр. Итинник биирдиилээн хаалбыт туллуктар уйа туттан төрүүллэр, кус түркүнүн саҕана, били, сааскы үрүҥ бэйэлээх түүлэрэ туруттан, эриэн өҥнөөх чыычаахха кубулуйаллар.
Сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри дьэргэлгэн дьирибинии оонньуур. Ардыгар киһи хараҕын баайан дьиктиргэтэр: кэбиһиилээх оттор – сүүнэ булгунньах саҕа өрө сүгүллэн тахсаллар, кэрии тумуһахтарын үөттэригэр хатаммыт хабдьылар хаас аҕа буолан бөдөҥөөн хаала-хаала оччууллар. Ыраах көстөр чугаһыыр, чугас көстөр ыраатар, тэйэр, букатын да сүтэр…
Арыылаах эбэ хобурдаан, үрдүк мэҥэ халлаан киэҥ урсунун кэтит күөнүгэр түһэрэн, биир кэм көҕөрөн мэндээрэр. Күөл мууһун кыһын онон-манан быһыта сылдьыбыт суоллара чигдитийэ кытаатан, ала чуо, кини эрэ ууллубакка, үрүҥ өтүүлэри кэккэлэһиннэрэ соспукка дылы кылбайан, эрийэ-буруйа субуллар.
Үнүр Улахан Баһылай кыһын айаҕа киирэн ырбатын тоһутан барбыт саһылын, саас хаар ирэн суола тахсыбытыгар, онон хайан булан аҕалбыта. Баһылай быйыл: биир кэрэмэс, үс өлөҥ кыһыл саһылын кытта икки кырсаны бултаата…
Айдаҥ көлүйэтигэр уһун сааһы быһа бэрт элбэх ойбон аллаһыллан, оҕолор күннэтэ куйуурдааннар, ньамах, өрдүйэ бөҕөнү хостооннор – билигин көлүйэ үрдэ харанан көрө сытар. Куйуур ойбонноро сиҥэ уутун бэйэлэригэр супту тардан, мэктиэтигэр бурууламмыттар. Ойбоннор кэҥээннэр, чөҥөрүйэ хараараннар, киһи эрэ этэ тардыах айылаах…
«Ырааһы көрөөччү» кыргыттар: Мытыйыс Маарыйата, Балаҕаччыттан кэлбит сиэстэрэ кыыс ыаллары кэрийэн бөхтөрүн-сыыстарын хомуйтардылар. Торохуома ыарыы элбээн, ыраастык, сэбэрдик туттан олороллоругар сүбэлииллэр. Хас биирдии киһи хайаан да туспа, анал соттордоох буолуохтааҕын ирдииллэр. Одуруун – сүрдээх сыстыганнаах. Ыалдьыбыт киһини кытта биир сотторунан соттор буоллуҥ да, сонно тута сутуллаҕын. Торохуомалаабыт киһи улахан эрэйи көрөр: түүн утуйбат, күнүс да олорбот. Кып-кыһыл этинэн көрбүт оҕонньоттору да, эмээхситтэри да киһи үгүстүк харахтыыр.
Биһиги дьүөгэбит Киристиинэ эмиэ торохуомалаан хаалан бадьыыһырда. Быркылаахха бара сылдьан көрдөххө Киристиинэ маҥан холуста сотторунан хараҕын сотуннаҕына хаан биһиллэр эбит этэ. Кыһыйара бэрдин иһин дэлби аалынан кээһэр үһү.
Биирдэ маннык дьикти түбэлтэ буолла. Доҕорбут Киристиинэ Балаҕаччыттан харах эмэ аҕалтаран таммаҕынан куттарар. Онто отой көмөлөспөтөх. Эдьиийэ Өрүүнэ (Киристиин төһө да хаан аймаҕа буолбатаҕын иһин, Өрүүнэни мэлдьи эдьиийим диирэ) Балаҕаччы балыыһатыгар асчытынан үлэлиир, ол сылдьан харах эмэ аҕалбыт…
Биир күн, киэһэ, борукка таска үлэлэнэн киирэн баран Киристиин ыарыыта бэргээн, тииһигирэн икки ытыһынан харахтарын саба туттан оронугар сыппыт… Төһө да туһалаабатын иһин, түннүк холуодатыгар сээкэй атын эмтэри кытта булкуһа турар хараҕын эмин куттараары Өрүүнэни соруйбут. Хараҥаҕа балыйтаран буолуо, Өрүүнэ, били, Балаҕаччыттан аҕалбыт эмин оннугар, улахан хаапылынньыгынан дьуоту оборторон ылан, халтаһаларын атытан сытар кыыска, ылла да, эр-биир таммалаталаан кэбиспит… Дьэ эбэтэ, доҕоор, кыһыл этинэн көрбүт сиикэй бааска кутуллубут дьуот абытахайа дэлэ буолуо дуо…
Саҥаһа Силбэх Маарпа, кыыһа аймаммытын истэн: «Куттубутуҥ да ыраатта, хайа муҥун, ыарыыга эмэ тиийдэҕинэ бэргиир баҕайыта…» – диэбит.
Дьуот уонна харахтарын эмэ иккиэн хара өҥнөөх, биир моһуоннаах, кыра, таас иһиттээхтэрэ эбитэ үһү. Киристиин итинник аһытааччыта суох ээ диэн, эдьиийиттэн тугу куппутун ыйыппыт… Өрүүнэ кэлэн түннүк холуодатыгар турар эмтэри ылан сытырҕалаан көрөн баран, дьэ «уолуйуу-өмүрүү» бөҕөтө буолбут…
Киристиинэ: «Киһини букатын да балай, көрбөт оҥордуҥ буолбат дуо!..» – диэн ытамньыйа-ытамньыйа, эдьиийин мөҕүттэ-мөҕүттэ, хараҕын хаста да төхтүрүйэн суунан муҥнаммыт… Буруйдаах киһи Өрүүнэ тугу утары этиэ баарай, хайдах да буолуон булбакка, балтын тула көтө сылдьан уоскута сатаахтаабыт…
Хаста да сууммутун кэннэ, Киристиин хараҕын ыарыыта арыый да намырыы быһыытыйан, бэйэтэ да наҕыл, холку майгылаах кыыс уоскуйбут, туох да тохтоло суох кэлэ турар харахтарын уутун өрбөҕүнэн сотто-сотто оронугар сытан устунан утуйан хаалбыт…
Сарсыарда эдьиийин кытта Балаҕаччы балыыһатыгар барыах буолбуттар. Өрүүнэ ыҥыырдаах ат уларсан кэлэ сылдьара эбитэ: «…Мэҥэстэн тиийдэхпитинэ бырааска көрдөрүөҥ…» – эҥин диэн, Киристиини алы гынан, элэ-была тылын барытын эппит…
Арай, Киристиин сарсыарда турбута, хараҕын ыарыыта ааһан хаалбыт, били, кыһыйан сордуура, аһыйара сүппүт. «Туох буолтай» диэн таска тахсан тула-мала көрүөлэммит… Бэркэ диэн дьиктиргээбит…
Ыарыыта сүппүт киһи тоҕо Балаҕаччылыы туруой «туох, хайдах буолар эбит, онуоха-маныаха диэри кэтэнэн эриэххэ» диэн тохтообуттар…
Дьуот кутуллубут киэһэтиттэн ыла Киристиинэбит хараҕа оһор аакка барда: кыһыл этинэн көрбүтэ сыыйа-баайа сүттэ, ыалдьара, кыһыйара ааһан устунан үтүөрэн хаалла. Онон Киристиинэ торохуомалаабыт хараҕын эдьиийэ дьуотунан «эмтээн» үтүөрдэн кээстэ. Сорох итэҕэйбэт дьон эмиэ бааллар: «Ама хайдах дьуокка үтүөрүөй…» – дэһэллэр. Одурууннаабыт дьоҥҥо Өрүүнэ сүбэлиир: «Хараххытыгар дьуотта куттуҥ, ол эбит көтүппэт эмп…» – диир. Бэйэтэ быраас үөрэҕэр барыах курдук эҥин саҥарар-иҥэрэр, туттар-хайыыр. Биһиги кистии-саба күлсэн бычыгыраһабыт… Кырдьаҕастар дьуотунан эмтэнэртэн кыккыраччы аккаастаналлар, туох да иһин буолумматтар: «Аны тэһэ сиэҕэ…» – эҥин дэһэллэр. Эдэр да өттүлэрэ саарбахтыыллар, дьаарханаллар. Биһиги Киристиинэбит буоллаҕына хараҕын ыарыыта букатын ааһан, оһон, үөрүүтэ-көтүүтэ сүрдээх. Уҥуор, Быркылааҕар бүгэ сыппыт бэйэтэ, Айдаҥ кулуубугар күн аайы, өссө күҥҥэ хаста да кэлэн барар буолла. Урут: «Торохуомалаах аата кыргыттарга хайдах барыамый, аны ыарыыбын сыһыарыам…» – диэн ыҥырбыппыт да иһин, кыккыраччы аккаастаан, кэлээччитэ суох. Бииргэ олорор дьүөгэтэ Куһаҕанчай Маарыйаттан эмиэ тэйэ туттара. Быркылаах өтөҕөр сыһыары тутуу дьиэлээхтэр: ампаар дьиэҕэ кэлин балаҕан тутан салҕаабыттар. Ампаарыгар – Силбэх Маарпалаах, балаҕаныгар – Лэкээрэй эмээхсиннээх олороллор. Маарпалааҕы кытта Уодьас кыыһа Харытыыннаах, Лэкээрэйдээххэ – Уодьас кийиитэ Кэтириин уонна Токуу эмээхсиннээх дьукаахтар…
…Дьиэ үлэтэ, түбүгэ хаһан да бүппэт. Мин отум таһыыта түмүктэниэҕиттэн эмээхсиҥҥэ көмөлөһөммүн дьиэбэр олоробун. Балаҕан ис-тас үлэтэ, хотон түбүгэ үгүс.
Биһиэхэ турбут холкуос кууруссаларын түөрэтин өлөрбүттэрэ, эбээ бэйэтин кэтэх уонча кууруссатын кытта дьэрэкээн өҥнөөх бөтүүктэрбит эрэ хаалбыттара. Саас сатыылаан, күн уһаан, көтөрдөр күннэтэ сымыыттыыллар. Сэттэлии, аҕыстыы, ардыгар бары «төрөөтөхтөрүнэ» уон да сымыыты күн аайы хомуйабыт. Эдэр кууруссалар буоланнар бэйэлэрэ да сымыыттыыр уотаҕалара, үгэннэрэ.
Били, Улахан Баһылайдыын Дьабарахаан көлүйэтиттэн куйуурдаан аҕалбыт балыкпытын таска уҥучахха уура сытан көтөрдөрбүтүн аһатабыт, бэйэбит да сиибит. Көлүйэбитигэр кэлин хаста да бара сылдьыбыппыт. Кэлиигэ, хоннордохпут аайы, балык киирэ, муста турара. Мундута элбэҕин, эмиһин иһин, аҥаар илиитэ суох Чөөдүү Миитэрэй кытта баран куйуурдуу сылдьыбыта. Кыра көлүкэ диэтэххэ бэрт элбэх балык баһыллыбыта. Тартаайа «түөкүн» талах туркунан хаста да кырыммыта. Онон Улахан Баһылай күһүн кэлии хаһан кээһэн элбэх киһини аһатта…
Кыра ынахпыт Чылахаччыйа өлбүт оҕото, тилиир тарбыйах аҕыйах хонукка туттуллан, ийэтин бэриҥин үҥүлүйэн баран тохтообута. Торбос тириитэ быраҕыллыбат, эбээ инчэҕэй тириини субатын үрэн, таска салгыҥҥа күрүөҕэ иилэ ыйаан хатаран баран ньып-ньылыбырас буолуор диэри имиппитэ – туома бэйэтэ сымнаҕас өрбөх курдук. Үтүлүк, кэтиинчэ, атын да таҥас тигиллиэн сөп. Онон туох да мээнэ сыыска-буорга быраҕыллыбат, хаалбат.
Икки Баһылай иккиэн холкуос сааскы ыһыы иннинээҕи араас иирбэҕэ-таарбаҕа үлэтиттэн ордубаттар. Сайылык хотонун сөргүтүү, күрүө-хаһаа, халтаама абырахтааһына, тутуу маһын кэрдиитэ, онтон да атын үлэ үгүс.
Улахан Баһылай кыбыыга от ыйаан бүтэн турар, саас от дэлэйдик тиийэр чинчилэннэ да кэмнээн биэрии тохтуур. Ким да үлүмнэспэт, сүөһүлэр син биир сииллэрин эрэ сииллэр.
Ынах төрөөһүнэ элбээн, Настааччыйа күнүн үтүөтүн хотоҥҥо барыыр. Огдооччуйа – отох, итэҕэс тарбыйахтары туспа тутан, олору көрөр-истэр, аһатар, кыра оҕолуу бүөбэйдиир, харайар. Киниэхэ биһиги кыргыттар мэлдьи көмөлөһөбүт. Сорох ороһу тарбыйах маҥнай утаа ийэтин да эмэр кыаҕа суох. Бытыылкаҕа үүт кутан, баһын хантатан, айаҕын атытан үүт кутабыт, оччоҕуна ыйыстан куллурҕатар, сороҕор чачайар хайыыр, муннунан тыбыырар. Кэлин сэниэлэннилэр да ийэлэрин бэйэлэрэ эмэллэр. Били, аҕыйах хонуктааҕыта сүһүөхтэрин үрдүгэр нэһиилэ дьирээлэһэр ньирэйдэр төлөһүйэннэр, атын аҕай, киһини түҥнэри көтүөх айылаах тилигирэһэллэр. Ону көрөн, түүннэри түбүгүрбүт түбүкпүт түмүгүттэн, сырабыт таах халтайга хаалбатаҕыттан үөрсэбит эрэ… Отой итэҕэс, эрдэ төрөөбүт, бэрт уһуннук бүөбэйдэтэр тарбыйахтар эмиэ бааллар. Оннук торбостору дьиэбитигэр илдьэн сылаас сиргэ сытыаран үрдүттэн аһатабыт. Сорох тарбыйах төһө да дьаныһан туран көрбүт-истибит иһин өлөр, үксүн «аҕылыыр» буолан быстараллар, оччоҕо кыра оҕолор аһыйан ытаһаллар.
Маҥан Халдьаайы хотонугар биир туҥуй сүөһү игирэ оҕоломмута. Хата, төттөрүтүн олоруҥ кимнээҕэр тэтиэнэхтэр. Кырдьаҕастар: «Ынах игирэлэнэрэ – сүөһү үөскүүрүгэр, оттон сылгы игирэлэнэрэ – төрүөҕэ төннөөрү гыннаҕына…» – дэһэллэр.
Халлаан сылыйан биһиги сүөһүлэрбитин таска, далга, күкүр иһигэр от симэн аһатабыт. Былырыыҥҥы тыһы борооскуларбыт Маҕантыктаах Дыаба кэм көрсүөлэр, оттон Муоһа Суох оҕото, оҕус борооску сүүлүргээн сүгүн да аһаабат, уһун күнү быһа ойох көрдүүр айдаана, мэктиэтигэр ырда, дьүдьэйдэ. Эбээ: «Сотору аттатыахпыт, оччоҕуна уойуоҕа…» – диир. Быйыл төрөөбүт тарбыйахтарбыт уонна борооскулар маҥнай таска тахсан баран, тэбэнэтиргээн, кутуруктарын хорото-хорото, өрө ыстана-ыстана, орулуу-орулуу атын сүүрүү. Хата ол оннугар ыттарбыт Кыраһалаах Маанчык күүһүн-уоҕун ылбыт күн уотун сырамыттан сылаарҕаан, уҥуоҕурҕаан наар тыыллыы тэбэн сытан тахсаллар, бэйэлэрэ да түүлээннэр тыытырыйан-тыыпырыйан дьүһүн-бодо сүрдээх. Айдаҥ ыттара босхо сылдьаллар, кулуну бадьыыстаабаттар, биэ кэннин маныыр ыт суох. Ыт – өйдөөх харамай, бобуллары, тыытыллыбаты өйдүүр.
Холкуос атыыр оҕустара харсыһан сүгүллэхтэнии. Эмэһэлэрэ түөрэтэ, бүттэтэ суох сыптарыҥ буола-буола, түптэ күлүн, ирбит хара тураҥы үрдүлэригэр ыста-ыста, сүүнэлээх оҕустар өтөрүтэ-батарыта түсүһэн сүрдээхтэр. Бэл ыалбыт Оппуруоһалаах иккитигэр сылдьар, сүүтүк саҕа, үөн сиэн муоһа көөрөттүбүт Толугур диэн борооскулара, атыырҕаан, атын аҕайдык даадаҥныыр. Ону көрөн Баһыычаан:
– Тпуу!.. Иктэ барыта… – диэн кэлэйэн сиргэ силлиир, баһын быһа илгистэр, чыпчырынан ылар. Кыра уолаттар кыыһырыстахтарына, бочооттоһон турдахтарына: «Эн Толугургун!… Оттон эн Сыптарааххын!..» – дэһэн үөхсэллэр…
Уһун күнү быһа оҕус мөҥүрээһинэ, айаатааһына, таска – оҕо, дьахтар аймах ньамалаһыыта, ол быыһыгар ыт үрэр, тарбыйах мэҥириир саҥата түөрэтэ холбоһон – ураты кэрэ, нус-хас уоскулаҥ турук саҕыллар, күөдьүйэр. Саас барахсан сэмээр сайбарыйа устан кэлэн, бары-барыта сүргэтэ көтөҕүллэн сэргэхсийбиккэ, өрө көрөн өрөйбүккэ-чөрөйбүккэ дылы…
Ыаллар уһун кыһыны быһа таспыт оттук мастарын сыыһын, сээкэй куһаҕаны-иһэҕэни чөкө харбаан сиппийэн умаппыттара онно-манна буруолара тараадыйар. Тиэргэн, тэлгэһэ иһэ-таһа сиппиллэн, ырааһыран, киһи кута-сүрэ эрэ тохтуох айылаах. Сотору оҕус аттааһына буоллаҕына түптэ, сыыс уматыллара тохтуур. Саҥа аттаммыт ат оҕустар сиикэй баастарыгар буруо киирэрэ сатаммат, сэтэритиэн сөп.
Халлаан хото сырдаан, кыһыҥҥы курдук күннээҕи үлэни үмүрүтээт, орону булуу тохтоон турар. Киэһэ хойукка диэри сэһэргэһии, кэпсээн-ипсээн. Биһиги бэйэбит да «киһи атахтаах» ыалбыт. Оҕонньоттор, эмээхситтэр арааһы ыаһахтаһалларын тартаран иһиттэр-истэн олоруох курдуккун.
Улахан Баһылай сэһэн-тэптэл кэмигэр таах олорбот: «Һээй сиэ, иэккэйдэр!..» – диэн сэҥээрэ-сэҥээрэ талах олоппос оҥорор. Баһылайдаах уус дьон буоланнар бэйэбитигэр араас эгэлгэ кээмэйдээх олоппос дэлэй, онон үксүн дьон үлэҕин толороллор. Баһылай талах олоппос баайарын киһи эрэ сэргээн көрүөх айылаах. Уус киһи туттара-хаптара да тупсаҕайа, үөрүйэҕэ – көрөөччүнү абылыыр. Олоппоһун тыа талаҕынан баайар. Тыа талаҕа – сис ортотугар эбэтэр айан суолун, ыллыгы сэлэлии үүнэр хараҥа өҥнөөх хатырыктаах мас. Тыа талаҕынан өссө олус бөҕө ат дугатын иэҕэллэр, сыарҕа ылаҕа баайаллар. Баһылай: «Кыһарга сыа курдук сыстаҥнас, быһах биитин оборо сылдьар олус чиҥ эттээх бөҕө-таҕа мас…» – диэн хайгыыр. Бөҕө да буолан дуулаҕа ат оҕустар ынчыктыы-ынчыктыы тардар үөл бэрэбинэлэрэ сис талаҕынан оҥоһуллубут сыарҕалар үөһэ үҥкүрүтүллэн-күөлэһитиллэн тиэллэн эрдэхтэрэ. Тоҕо эрэ ол айылааҕы тулуйумуна тоһута ыстанан ыһыллан хаалбаттар ээ. Баһылай: «Талах – көрдөххө элбэх курдугун иһин, көрдөөтөххө санааҥ хоту сөптөөҕү булар ардыгар эмиэ уустуктардаах, ыраас эттээх тыа талаҕа, үчүгэй-үчүгэй курдук, көрдөөтөххө эрэ көстөр…» – диир. Биһиги оҕо дьон судургу санаабытыгар Баһылай хайгыыр тыатын талаҕа ойуурга таҕыстыҥ да дэлэй курдук. Тыаҕа сылдьан көрдөххө, ынах, сылгы эрийэ-буруйа орҕочуйар ыллыктарын батыһа үүнэр сис талаҕа кырдьык да дэлэйгэ дылы.
Талах олоппос түөрт мастан баайыллар: сирэйэ, икки эркинэ, олоҕо. Бу мастар төрдүөн тус-туспа мээрэйдээхтэр, усталаахтар.
Оҕонньоттор, Баһылай талаҕы сатаан табан ыаннарарын, талах сааһын сырыытын табан туһанарын хайгыыллар ахан. Кырдьык да ити, туох да омуна суох, киһиттэн – уус хараҕы, булугас, мындыр өйү эрэйэр.
Биһиги талах олоппос баалларын ордук сэҥээрэн көрөбүт. Эркин мастара олуктанан эҥин барыта бүппүтүн кэннэ, Баһылай сирэй эркинтэн саҕалаан олоппоһун баайар. Эркин олуктарын эрдэ бэлэмнээбит бүө мастарыгар эрийэ тардар, сирэй ис мээрэйин быһах төбөтүнэн суруйар, аны онтун хаһар, онтон эмиэ эрдэ бэлэмнээбит аҥаар өттө көнө кырыылаах хаптаһынын эркин суолахтарыгар уган хам тардан кэлгийэр. Талах олоппос ордук үлэлээҕэ, сатабылы эрэйэрэ – сирэй эркинэ. Салгыы сирэй эркин эрбэхтэригэр туруору эркин олуктарын эрийэ тутан баайар. Түгэх эркин туруору эркиҥҥэ баайыллар, кэлгийиллэр. Төрдүс туруору эркин олуктарын түгэх эркин эрбэхтэригэр эрийэ тутан кэлгийэн баран, эрбэхтэри сирэй эркин бүө мастарыгар туһаайа тутан мас өтүйэнэн саайан, бүөлэри төлө охсор. Итинэн талах олоппос баайыыта бүтэр. Бүөлэр төлө ыстаналлара оҕо дьоҥҥо көрүөххэ дьикти.
Улахан Баһылай талах олоппостон ураты өссө мас олоппоһу эмиэ оҥорор. Обургу уолаттар: Сартаанай Өлөксөй уола Дайыыл, Халҕарыын, Сахаар – анаан-минээн оҥостон биһиги дьоммут уһаналларын көрө киирэллэр. Убайдарбыт саатар эрэ, эгэ-дьэгэ буола таарыйа, үөрэ-көтө «маны маннык тутаҕын, итини итинник гынаҕын» диэн үөрэтэллэр…
//-- * * * --//
Сылгы биригэдьиирэ Эпириэмэп Сөдүөт ыйыытынан-кэрдиитинэн сылгыһыттар ат айааһаатылар. Сөдүөт алта уонун лаппа ааспыт киһи ыҥыырыгар айааһаабат, ол оннугар сыарҕатыгар «мөҕүһүннэрэр». Тыккаай Ньукулай – Эпириэмэптэн уонча сыл балыс, чэгиэн киһи хайатыгар да дэгиттэр. Ордук харса суох ат үөһэ түһээччилэрэ, биллэн турар, эдэр киһи – Дьыксаах Апанаас. Хайа да хаҥыл, тордуос сылгыттан куттаммат. Дьыксаах көҕүлээһининэн эдэр уолаттар бэйэ-бэйэлэригэр көҕүһэ-көҕүһэ ат айааһыыллар. Көр-нар диэн дьэ онно тахсар. Кыргыттар, сылгы далыгар тиийэн уолаттар соноҕос айааһыылларын көрөбүт, оҕолор элбэхтэр, дал сиэрдийэтигэр олорон көрүү-истии бөҕөтө. Кыра ыамайдар мээнэ даллаҥхайданан, сылгыны үргүтэн, мөҕүллэн да ылаллар.
Биһиги дьиэбит иһиттэн, түннүгүнэн – сылгыһыттар ат айааһыыллара көстөр: Баһыычааннаах аһыы олорон сылгы хаһаатыгар дьон үөмэхтэһэллэрин көрдүлэр да чэйдэрин чачайа-чачайа ыйырбахтыы охсоот, сии олорбут лэппиэскэлэрин сорох уоппутунан, сорох туппутунан далга сырсаллар. Көҕөн көттөҕүнэ көппөх оргуйар диэбиккэ дылы, бэл Биэрэ кыыс тиийэн, күрүө быыһынан, ат айааһааччылары көрөн, сирэйэ бэлтэйэн турар буолар. Халлаан сылыйан Биэрэ ыйыппакка, эппэккэ эрэ онно-манна мэнээк кэлэн-баран хаалар. Сороҕор көрдөтөр: «Биэрээ-э!!! Биэрээ-э!!!» – диэн ыһыытаан-ыһыытаан, ыҥыран-ыҥыран элэ сэниэҥ бүтэн, баранан баран түбэһэ көртүҥ – Биэрэ хата бэрт чугас, бэйэтэ-бэйэтигэр бүгэн бу оонньуу олорор буолар, ыҥырдахха дэлэҕэ да «ээ» диэн быстыбат киһи. «Тоҕо саҥарбаккын?!.» – диэтэххэ, бэйэҕинээҕэр ордук соһуйан-өмүрэн, өрө хантайан көрөн баран, мичээрдээн үрүҥ тииһин көрдөрөр, бэри-бэлтэҕэр, туолбут ый курдук сирэйин мылтатар, бүттэҕэ ол, «сык» гына сыллаһарбыт эрэ хаалар…
Дьыксаах Сиэллээх Атыыра диэн кугас сылгыны миинэ сылдьар. Үөрдээх, атыыр сылгы эрээри ис хааныттан сымнаҕас сүөһү. Иһигэр боччойо сылдьар урдаах. Онтута көлүйдэхтэринэ сороҕор олгуобуйаны таарыйан лиһиргиир. Үөрэ далга хааллан аһыы тураллар. Апанаас Сиэллээҕин ардыгар дьиэ таһыгар сыбыдахтыы миинэр. Атыыр наар сиэлэн сэгэйэ сылдьар үгэстээх, дьыралдьыйбыт атахтарын хардаран биир кэм устан эрэр курдук атаралыыр, онон киһини сахсыйбат, сири ылара түргэнэ сүрдээх. Сиэллээх Атыыры хаһан баҕар үөрүн кытта сырыттаҕына сылгыһыттар дөбөҥнүк тутан ылаллар. Быалаат да сонно үрдүгэр түһэн сыбыдахтыы миинэн кэлэллэр. Кистээн дьырылатта да үөрэ кэннитэн батыһар. Онон сымнаҕас быһыытынан, туһугар, ураты айылгылаах Дьөһөгөй оҕото. Атыыр атаралаан истэҕинэ – сиргэ тиийэр сиэлэ, хойуу кутуруга ыһыллаҥныы, долгулдьуйа оонньоон көрөргө астыга сүрдээх. Төһө да мииммиттэрин, көлүммүттэрин иһин үөрдээх атыыр сиэлин сэлээбэттэр, көҕүлүн, кутуругун лаппыйан, сарбыйан кэбиспэттэр. Сиэлэ, кутуруга суох атыыр – атыыр буолбатах. Кыылтан көмүскэнэн боотургууругар, бэл бараах баттаҕын сахсатар диэбиккэ дылы, суоһар көстүүлэнэр. Атыыр кутуруга, сиэлэ төһөнөн уһун, хойуу да, соччонон ордук баараҕадыйан көстөр. Бэл сааскы көтөр тыһытыгар бэрт буолан, суоһурҕанан, түүтүн-өҥүн араастаан туруоран атын аҕайдык сахсатар. Өссө кырдьаҕастар этэллэринэн – сиэлэ сэлэммит, кутуруга сарбыллыбыт атыыр бэл күүһэ-уоҕа мөлтүүр үһү.
Уолаттар маҥнай түөртээх-биэстээх соноҕостору айааһаатылар, бары атыырдар. Сааһа ситэ илик эдэр сылгыны айааһыыр сатаммат, ыччат сылгы ситэ улаата илигинэ миҥэ оҥоһуннахха кэхтэр, буомурар, этэ-сиинэ алдьанар. Үтүө сылгыны үөскэтэр туһуттан, аты эдэригэр аһара быһа түһэрэн ырыарбакка көлүнүллүөхтээх.
Мин, Дьөһөгөй оҕолоро барахсаттары ис-испиттэн олус сөбүлүүбүн, түгэн көһүннэр эрэ дьонум миҥэ сылгыларын куруук миинэбин, сорукка чугас эргин, ардыгар Балаҕаччыга да баран кэлитэлиибин. Дьөһөгөй оҕолорун кытта бодьуустаһарбыттан, кулуннары бүөбэйдиирбиттэн аһара астынабын. Эбэм ону көрөн: «Сылгыга отой сыстаҕас буолууһуккун быһыылаах…» – диир. Эмээхсин тыла-өһө мэлдьи ыйааһыннаах, ол иһин эбээ саҥатын истэн бэркэ диэн үөрэбин, киһи сэк гынарыгар, бэйи, кыра да улахан суолталанар. Сылгы туһунан кэпсэтии, сэһэн-сэппэн таҕыстар эрэ мэлдьи сэргии түһэбин, этэргэ дылы, туһаныаҕым диэбиппин хаппар өйбөр чиҥник хатаан кээһэбин.
Сылгыһыттар – ыҥыырыгар да, сыарҕатыгар да ат айааһыылларын көтүппэккэ көрөбүн. Аты айааһааһын сир-сир аайы уратылардаах эбит. Биһиги дьоммут соноҕостору кулун тутар ыйтан саҕалаан айааһаабыттара, күн аайы кэриэтэ миинэллэр, сыарҕалыыллар. Күн көтүтэн, сороҕор отой да хас эмэ хонугу быһа уһата-уһата миинэр, көлүнэр сатаммат. Ардыгар, сир хараартын да кэннэ тутуллан айааһанар соноҕостор бааллар, ол сылгыһыт төһө дьоҕурдааҕыттан, бэйэтин тус көрүүтүттэн тутулуктаах.
Хаһан баҕар маҥнай, эдэр, хаҥыл сылгыга, быаҕа үөрэтэн, көнтөстөөх сулар, үүн кэтэрдэллэр. Айааһанаары саҥа тутуллубут соноҕостору бас быалаан күрүө баҕанатын алын өттүгэр кылгас гына умса баайаллар. Күнүскү өттүгэр итинник туруоран баран, түүнүгэр кыараҕас далга уһун көнтөстөөн босхо ыытан аһаталлар, кулун тутарга, чалбах тахса илик кэмигэр хаар кутан биэрэллэр. Түүнү быһа чороччу баайан тоҥорботтор. Соноҕоһу баайар кэмҥэ имэрийэн-томоруйан, наллаан бүөбэйдээн, киһиттэн дьик-дьах туттан куттаммат буоларыгар, быаҕа-туһахха үөрэнэригэр хайаан да бодьуустаһыллар. Дал иһигэр хаамтарыллар.
Хайа да нэһилиэккэ, үксүгэр, аан бастаан соноҕостору сыарҕатыгар көлүйэн сыһыйбытын кэннэ биирдэ ыҥыырдыыр үгэстээхтэр. Ол эрээри бу үгэс Дьыксаах Апанааска сыһыана суох, кини сылгыны – кыһын, саас буолуохтааҕар – сайын, күһүн кытта ыҥыырыгар айааһыыр. Сорох дьон тоҥуу хаарга, хомурахха эрэ сылгыны мөҕүһүннэрэллэр. Халыҥ хаарга батырчахтаабыт сылгы сэниэтэ түргэнник эстэр уонна киһини быраҕар да түбэлтэтигэр көп хаарга охтооччу кэм сымнаҕастык түһэр – оһол, эчэйии тахсыбат, атаххын иҥэһэҕэ эрэ олуйбатаргын…
Соноҕоһу баайыллыбыта, ыаммыта төрдүс күнүгэр сылгы айааһыырга сөп гына уһун олгуобуйалаах сыарҕаҕа көлүйэллэр. Көлүйэргэ икки, үс эрэ киһи сылдьыахтаах, элбэх буолан тула-мала түһэр табыллыбат, ордук хос хамсаныы, дук-дах туттуу суох буолуохтаах. Ким хайдах туттара эрдэттэн быһаарыллыахтаах уонна ол быһыытынан чопчу толоруллуохтаах. Оччотугар айаас сылгы көлүйүү «сиэрин-туомун» өйдөөн, кэлин оннук буолуох буолуохтааҕын курдук ылынан, өйүгэр хатаан кэбиһэр.
Айаас аты аан маҥнай, чугаһынан туох да мэһэйэ, чоҥочоҕо-иҥэчэҕэ суох сиргэ, бүтэй тас өттүгэр көлүйэллэр. Буоһалааччы сыарҕаҕа олорбутун кэннэ ыытааччы киһи көнтөһү сүөрэн аты тоҥуу хаарга салайар уонна сыарҕаҕа олорсор.
Бугуһуйан тэпсэҥэлии турбут айаас аты маҥнай утаа уоҕа харыар, тыына тахсыар диэри ыыталлар. Сылгы төһө да дуолурҕаатар, инчэҕэй эттээх аата инчэҕэй эттээх, сотору син биир сылайан тохтуур. Турунан кээстэҕинэ хаамтара сатаан таһыйбаттар, уоскуйан тыын ыла түспүтүн кэннэ биирдэ һаттыыллар-һайдыыллар. Хомурах хаарга харса суох хааман кэм үөрэммитин кэннэ аны чигди суолга киллэрэн айаннаталлар. Син ыраах соҕус сиринэн эргийэн кэлэн соноҕоһу били көлүллүбүт сиригэр аҕалан баайан сынньаталлар. Күн устата түөртэ-биэстэ төхтүрүйэн хаамтараллар. Ити курдук сылгыһыттар айааһыыр аттарын күнү көтүппэккэ дьаныһан туран дьарыктыыллар. Уонча хонугунан сыарҕатыгар кыра таһаҕаһы уураллар, дьиэ таһыгар сээкэй быстах үлэҕэ илдьэ сылдьаллар. Олус элбэҕи тиэйэн этин алдьаппаттар, уурастаппаттар. Соноҕос хас күн аайы көлүллэн, үлбүрүйүллэн киһи илиитигэр үөрэнэр, сымныыр.
Дьөһөгөй оҕото эмиэ икки атахтаах курдук араас сигилилээх. Ис хааннарыттан сымнаҕас, чычаас быһыылаах соноҕостор айааһанар кэмнэригэр сыыстарбатылар да, сонно тута үтүө көлөлөр буолаллар. Ол быыһыгар хайдах да айааһаабыт иһин отой кыаллыбат, иннилэрин биэрбэт тордуос сылгылар эмиэ бааллар. Сылгыһыттар муҥнана сатаан баран, даамнарын биэрэн аккаастаан, кэлин, уотан баран өлөрөллөр. Арай үчүгэй, кыахтаах атыыр тахсыах чинчилээҕи – үөр атыыра гыналлар. Ол эрээри оннук айылаах төрүт букатын кыаллыбатах чучураан соноҕос дэҥ, биирдэ эмит баар буолар.
Соноҕостору сымныар диэри көлүнэллэр, онтон аны ыҥыырыгар айааһыыллар. Ыҥыырыгар айааһанарыгар иҥэһэ тимирин үөһээ өттүттэн быанан түөһүн аннынан холбуу баайаллар. Оччоҕо иҥэһэ туора-маары баран хамсаабат, атаххын уһулу тардан ыларгар табыгастаах. Манна ордук сэрэхтээҕэ – атаҕы иҥэһэҕэ кыбытыы, бырахтарбыт киһи атаҕын олуйан баран кыайан араарбатаҕына улаханнык эчэйиэн сөп.
Аны айаҕа кытаанах аты хантарҕалыыллар. Үүн тиэрбэһигэр тэһиин курдук туспа быаны ыыр хоҥсуоччутугар баайаллар, оччоҕо сылгы төбөтүн умса туттубат, инньэ гынан көппөрөҥнүүрүгэр сатамньыта суох буолан күүскэ мөхпөт.
Ат хайдах кэмэлдьилэнэрэ айааһааччыттан улахан тутулуктаах. Ким айааһаабытыттан ол ат быһыытын, сигилитин таайан, сэрэйэн да билиэххэ сөп: «Ээ ол киһи мөҕүһүннэрбитэ оннуга биллэр, ити киһи айааһабыта итиннигэ чуолкай…» – диэн тылы-өһү хайа да нэһилиэккэ, холкуоска сылдьан киһи өрүү истэр. Ахсым, эдэр дьон айааһыбыт аттара эмиэ ахсым буолар. Оҕонньоттор барахсаттар наллаан, көрөн-истэн бүөбэйдээн сыһыппыт сылгылара хаһан баҕар холку, көрсүө буолаллар. Онон туох, ханнык быһыылаах миҥэни бэлэмнээһин – ат айааһааччы төһө дьоҕурдааҕыттан, идэтийиититтэн быһаччы тутулуктаах. Эдэр уолаттар, үксүгэр, айаас соноҕоһу иннин ылан сыһытар эрэ курдук сорук туруоруналлар. Ол отой, төрүт сыыһа. Бастатан туран айааһанар сылгыга сымнаҕас сыһыан, соноҕос айылҕаттан бэриллибит ураты айылгытын, кэмэлдьитин таба көрөн, ол быһыытыгар сөптөөх, хас Дьөһөгөй оҕотун ахсын хара уот ааныттан тус-туһунан туттунуу олохтонуллуохтаах.
«Свердлов» холкуоска ат айааһыыр дьахтар, сүнньүнэн, биһиги Өксөөммүт эрэ. Ыаллыы сытар Калинин аатынан холкуоска Лукунаа Татыйаана диэн сылгыны кыайа-хото тутан айааһыыр, сүрдээх баабый, толуу дьахтар баар сураҕа иһиллэр. Татыйаана Сур, Татыйаана Тураҕас диэн ааттаах аттары миинэн ыаллыы холкуостан сылгыһыт уолаттар кэлэн бараллар…
Өксөөн сылгыны кытта бүөбэйдэһэригэр биир кэм тугу эрэ ботугураан саҥара-иҥэрэ, Дьөһөгөй оҕолорунуун наар кэпсэтэ сылдьар үгэстээх. Туораттан омос иһиттэххэ букатын киһини кытта кэпсэтэр курдук.
Айааһааһын таһынан өссө биир сааскы үлэ – сылгы бэчээттээһинэ. Хас биирдии сылгыга (кулунтан, убаһаттан уратыларга) хайа холкуос бас билиитигэр баарын, ардыгар төрдүн-ууһун, сааһын кытары туоһулуур бэчээт ууруллар. Бэчээт ойуута – буукуба. «Свердлов» холкуос сылгылара бары хаҥас өттүктэригэр «С» диэн буукубалаахтар. Бэчээти Дарайыы уус тимир болоһотуттан быһан оҥорор. Арсыын курдук уһуннаах тимир угу сыһыары иһэрдэр. Уга уһуна үчүгэй – уокка кытардарга уонна бэчээттииргэ табыгастаах. Уолаттар сылгыларын кыбычаал иһигэр хаайан туран, кулуһун оттон бэчээттэрин кытарда-кытарда бэрт судургутук чуучугураччы сиэтэн баттыы охсон ылаллар.
Сылгыны тымныы үгэнин саҕана бэчээттээбэттэр. Баһырхай тымныыга кытарбыт тимир сиэбит сирэ оһо охсон биэрбэт, сэтэрэн бааһырар, буукубата үчүгэйдик көстүбэт буолар, онон халлаан лаппа сылыйдаҕына, үксүн үгэс курдук мэччирэҥҥэ эрэ таһаарыах иннинэ бэчээттииллэр…
//-- * * * --//
Куппаа уола Кыыллай Мэхээлэ соноҕос айааһыы сылдьан, миҥэтэ халтарыйан охтон, хаҥас, өлүөр атаҕын сототун биир утаҕын тоһутан кэбистэ. Атаҕынан төһө да ардыгар букатын соһуллан хааллар, уруккуттан ат айааһыыр үгэстээх киһи, санаата батарбакка, эдэр соноҕоһу айааһаабыт. Айдаҥтан Балаҕаччыга барар чигдитийбит, чаакы суолунан сиэлэр-хаамар ыккардынан сэксэлдьитэн, Улахан Үрэҥ күөлү ааһан, Оччугуй Үрэҥҥэ чугаһаан иһэн төннөөрү атын эргилиннэрбит. Сымнаҕас айахтаах соноҕос эмискэ тардыллыбыт үүнүн хоту дохсуннук эрийэ үктээн иэҕиллэн, оһол тахсыах быатыгар буолуо, халтарыйан, ойоҕоһунан чигди суолга сууллан түспүт, иччитин атаҕын баттаабыт. Киһи айакалаабытыгар, мөхсүбүтүгэр сиргэнэн сонно ойон турбут, хата тардылык быалаах буолан Мэхээлэ атаҕа иҥэһэҕэ кыбыллыбатах. Кыыллай тэһиинин тардан сылгытын төлө ыыппатах. Мэхээлэ сототун уҥуоҕа тостубутун сэрэйбит, бэйэтэ да субу-субу атаҕынан соһуллан хаалар киһи, аҥаарынан нэһиилэ содьороҥноон, атын уоскутан, үрдүк сиргэ аҕалан миинээри гыммыт да, соноҕоһо муннун тыаһатан тардыргыы-тардыргыы тула эргичиҥнээн үрдүгэр ытыарбатах. Дьиҥинэн Мэхээлэ айааһаабыт соноҕоһо сымнаҕас быһыылааҕа. Кэлин эбэбиттэн (кырдьаҕаһы хааһахха хаалыы сылдьан сүбэлэт диэбиттии, барыны-бары билэр, көрөр киһибит мэлдьи эбэм эмээхсин): «Соноҕос тоҕо мииннэрбэтэҕэ буолуой?» – диэбиппэр: – «Һээ… мииннэрбэтэ сөп, бэл кырдьаҕас ат иччитэ туттара-хаптара, саҥата-иҥэтэ уларыйдаҕына улаханнык атыҥырааччы, ол – Мэхээлэ атаҕын тоһутан содьороҥнообутугар сиргэнэн гынар…» – диэн хоруйдаабыта.
Кыыллай соноҕоһун үөккэ баайан баран, айанньыт ааһарын, кэлэрин кэтэһэн син уһуннук олорбут, атаҕа сүүлэ иһэн тахсыбыт. Далга сылгы сэлии сылдьар Намыынаптаах киһилэрэ моһуогурбутун хантан билиэхтэрэй. Мэхээлэ бэйэтэ да саас сылгы айааһыы таарыйа: сохсо, айа көрөөрү сороҕор тардыллан, хойутаан хаалааччы, ардыгар Балаҕаччыга баран хонон да кэлээччи. Соноҕоһун төргүүгэ, сымаҕа үөрэтэбин диэн тирии бэрэмэдэйгэ балбааҕы хаалан боппоруктаан баран хаамтарара, тугу эмит бултуйдаҕына атыгар ырдан аҕалара…
Мэхээлэ син олорбохтуу түһэн баран, хаппыт үөтү тоһутан баттык оҥостон сир ыла тураары сатыылаабыт да, тостубут атаҕын ыарыыта бэргээн онно эбии аҥаардастыы тирэммитигэр аһааҕырбыт куһаҕан атаҕа соһуллан хаалан, соччо сир өппөтөх. Ыарыытыттан өйүкү-төйүкү да буолан ылаттаабыт… Ол истэҕинэ Балаҕаччыттан дьиэтигэр сатыы ойон-тэбэн иһэр Буолкап Сэмэн уола Бүөтүр сиппит…
Эдэр уол бэрт түргэнник элэстэнэн кэлэн киһи эчэйбитин эппитэ. Мин Өксөөннөөххө баарым. Туох эмит быһылаан, дэҥ-оһол таҕыста да, үгэс быһыытынан маҥнай холкуос бэрэссэдээтэлигэр тыллыы сүүрэллэрэ. Бэрэссэдээтэл ыйыытынан-кэрдиитинэн дьаһал ылыллара.
Эдьиий субу аҕай Быркылаахха, төһө да бырыы-бадараан былгыччы таҕыстар, сыарҕалаах атынан саҥа сэппэрээтэр илдьэн туруоран биэрэн баран, кэлэн чэй иһэ олороро… Бүөтүр уол, Кыыллай Мэхээлэ атаҕын эчэппитин, Улахан Үрэҥ анараа өттүгэр киһи кэлэрин күүтэн олорорун тыллаабытыгар эдьиийим сонун үөһэ түспүтэ. Дьиҥинэн итии киллэрдэ да Маҥан Халдьаайыга дьахталлар эмиэ туохха эрэ ыҥырбыттарыгар ойоору олорбута. Ынах түркүннээн төрүүр кэмигэр үлэ-хамнас киһини хабарҕатынан, турар-олорор, бэл ардыгар утуйар да соло суох буолар.
– Эдьиэй, мин барбаппын дуо?.. – Өксөөн оннугар бараары ыйыппытым. Сибилигин Быркылаахтан, уҥуортан кэлэн, тэлгэһэ таһыгар күрүө тоһоҕотугар бааллан турар сыарҕалаах ат Үргэл – Өксөөн соруйдар эрэ мэлдьи көлүйэн айаннатар атым. Сааһыра быһыытыйбыт бэрт сымнаҕас быһыылаах сылгы.
Өссө да тахсыбакка Өксөөн туох диирин кэтэһэн турбут Бүөтүр уолга туһаайан эдьиий:
– Төһө улаханнык эчэппитий, атаҕа хардастыбатах дуо?
– Суох… Баттык мастанан өссө син кыра сири бэттэх кэлбит, соноҕоһун буоллаҕына Улахан Үрэҥ ынараа өттүгэр Муттуй Түмэппий өтөҕүн ыксатыгар баайбыт… Мин онно кэлэн иһэн дьиктиргээбитим ээ, иччитэ суох туох ата баллан турарый диэн, олорон кыратык тохтуу түспүтүм эҥин.
– Сөп-сөп… Бээ эрэ… – Өксөөн хас да хонукка аанньа утуйбакка кытарбыт харахтарын чапчык-чапчык гыннаран тугу эрэ санаан тохтуу түспүтэ. – Аҥаар атаҕынан содьороҥноон хаамар эбит дии… хардастыбатах буоллаҕына… чэ оччоҕо ыл, тоом, баран кэл…
– Мэхээлэ атын хайыыбыный, сыарҕаҕа сэтиилэнэбин дуо?
– Суох, сэтиилэнээйэҕин… Субурҕаҕа үөрэнэ илик соноҕос баҕар сиргэниэ, аны сыарҕаны түҥнэрэн киһигин эбии дэҥниэҥ-оһоллуоҥ.
– Аты мин аҕалыам, Аананы кытта барсыам, – Бүөтүр бороҥ өҥнөөх хортууһун куондарыттан тутан өрө көппөх гыннаран баран, төттөрү кэтэҕэр уурунар…
Мин халтаҥ соммун кэтэн, бытырыыстаах былааппын баана-баана таска тахсан истэхпинэ Өксөөн:
– Бээрэ, бүгүн бээтиниссэ буолбатах этэ дуо?.. Эн Бүөтүр тоҕо эрдэлээтиҥ, сарсын үөрэммэккит дуо?.. – диир.
Күрүө тоһоҕотугар бааллан, күн уотун сырамыгар иһийэ таалан, сааскы ил гынан ааһар ичигэс салгыҥҥа сайа оҕустаран, умса нөрүйэн утуктуу турар улаан акка хааман иһэн кэннибин хайыһан Бүөтүрү одуулаһабын. Уол мулук-халык туттар, ол-бу диэки элээр-мэлээр көрүтэлээн ылар:
– Бүгүн үтүө да күн буолла ээ, онно-манна көҕөн түһэр уута мэнээк тахсыталаабыт, сарсыҥҥа-өйүүҥҥэ диэри маҥнайгы хомурах куһа биллэрэ буолуо, – диир, кэпсэтиини атыҥҥа аралдьыта сатыыр.
Уол саҥатыттан-иҥэтиттэн, туттарыттан-хаптарыттан көрөн, Өксөөн Бүөтүр оскуолатыттан «эрдэлээн» кэлбитин сэрэйэр.
– Һэ дьэ… Бүөтүр саас буолла да үгэскинэн эмиэ улдьааран эрэҕин дуу, туох дуу, ситэ түмүктээн баран кэлиэххин.
– Ээ, сарсын улахан үөрэнии да суох, «көннөрү» икки уруогу кытта туһата суох дьарык эрэ…
– Көннөрү, туһата суох дьарык… – Өксөөн Бүөтүр уол саҥатын үтүктэр.
– Хата мин кэлэммин киһини өрүһүйэн эрэбит буолба-ат, – Бүөтүр быһалаан, бүтэйи үрдүнэн ыстанан тахсан, сыарҕаҕа кэлэн олоро-олоро саҥарар.
– …Сэрэнээр, Бүөтүр, соноҕоһу миинээйэҕин, сиэтэн аҕалаар, – диир Өксөөн.
Бүөтүр – булт диэн баран биир муннукка ытаабыт уол. Күһүн, саас мэлдьи хара тыаны кэтэн тахсар. Сүрэҕэ-бэлэһэ сүрдээх, хара үлэ ханныгар да кыайыгаһынан-хотугаһынан хайҕалга сылдьар. Арай ити үөрэҕэр көтүмэхтик сыһыаннаһар. Учууталлара этэллэринэн бэйэтэ «чиҥ-чаҥ» орто үөрэнээччи. Кыһаллара эбитэ буоллар «үчүгэйдик үөрэниэхтээх» үһү.
Аппын айан суолугар киллэрэн сэллэрбэнэн түһэрэбин. Үргэл айаҕа сымнаҕас, буоһа хайа диэки салайарынан дьүккүйэр.
Төһө да күнүс улаханнык ириэрдэр, арыт күн киэһэ күүскэ дьыбарсыйар. Чалбах тоҥон үүт үрүмэтинии чарчыйа охсубутун тэһитэ үктээн уһун сэбэрэлээх бэрбээкэйдээх улаан ат туйаҕын тыаһа биир кэм күрдүргүүр, уута уолан хооҥкурбут сиргэ хоп-хобургас, күн уота суоһаан хараардыбыт үрдүк сиригэр бүтэҥитик бүтүргүүр. Үргэл – сырыыны сылдьыбыт сааһырбыт ат – сиэлэн сэгэйэн иһэн: «Бачча киэһэ буолтун кэннэ, сынньаппакка, бу эмиэ ханна бардылар…» – диэбиттии, баһын быһа илгистэ-илгистэ, кэннин хайыһан убаҕас көҕүлүн быыһынан биһигини көрбөхтүүр.
Бүөтүр көппөйбүт өрбөх ботуоҥкатын ноторуускалыы сүгэ сылдьарын көрөн:
– Кинигэҕин илдьэ сылдьаҕын дуу? – диибин.
– Ээ, кинигэ диэн манна арааһа, эгэлгэтэ баар: харата да дэлэй, эриэнэ да үгүс.
– Тугу-тугу туойаҕын, нохоо… – мин дьиктиргиибин, саһаан тиэйбит арахсыы суоллара кэлбитигэр атым ол диэки бараары гыммытын буоһабын тардан суолбар киллэрэбин.
– Харата да дэлэй, эриэнэ да үгүс, – Бүөтүр сөмүйэтинэн көхсүбэр анньан имнэнэр. Эргиллэн көрбүтүм сыарҕа хаптаһын адарайыгар: эрдэҕэс, эриэн бочугурас уонна кып-кыһыл хаастардаах икки токутар кутуруктара тэрбэйэ сыталлар.
– Хайыы, бултуйбуккун дии!.. Үөрэммэккэ туһахтана сылдьар эбиккин дуу?..
– Ээ, ол биир күнү көтүппүт диэн, сарсын кэлтим эбитэ буоллар, баҕар баларбын көтөр сиэ этэ. Тураахтар тугу да ордорботтор, соҕурууттан сутаан кэлэллэр дуу, туох үөдэн дуу. Сорох туһахтарбын кэлин тэптиргэ гынаммын биири эмэни ылабын. Дьиҥинэн көтөр туһаҕа хас күн аайы, өссө күҥҥэ хаста да көрүллүөхтээх, биһиэнэ нэдиэлэҕэ биирдэ эрэ кэрийиллэр уонна туох ордуой… Бу токутардар отой кэлиэм эрэ иннинэ иҥнибиттэр, хандаата суох көннөрү тоҥууларга. Бүгүн өрөөбүтүм буоллар мэлийиэ эбиппин, хас да тураах бэлэми мэҥиэстээри тоҥуу үөһэ тииккэ түһээ олороллоро. Кыл мүччү…
– Буоллаҕа буолуо….
– Аана, көрүүй – бу бочугураһы – тыһы дуу, атыыр дуу?.. – уол миигиттэн ыйытар.
Мотохоно курдук көп түүлээх сааскы бочугурас тумсун анныгар харалааҕын көрөн:
– Атыыр, – диибин.
– Ол иһин, сэрэйбит сэрэх, билэр эбит. Дэлэҕэ да хара улары элбэрээгиттэн тииккэ эрийэн ылар булчут буолуо дуо, – Бүөтүр бу күһүҥҥүнү ахтар.
Улахан Үрэҥҥэ киирэрбитигэр сааскы күн сардаҥата уҥуор көстөр үрдүк тииттэр кэтэхтэригэр кытара кыыһан, өтөххө үүммүт сэндэҥэ мастар быыстарынан, биһигини сырсан эрэр курдук, кыхаччыйара. Саҕахтан быкпыт быстаҕас былыттар, саһарчы тыкпыт күн толбонугар ураты кэрэтик ойууланан, кыбыстыбыт кыыс иэдэһинии тэтэрэн, тэйгэһэн тураллара.
Күөлбүт бэтэрээ кэриитинээҕи кырдалын түһэрбитигэр киһи этин-сиинин хаба ортотунан сайа охсон киирэр дьыбар көһүүн салгына биллибитэ. Дьагдьайа быһыытыйан ис-испиттэн титирээн ылбытым… Бары-барыта тыаһы иһиллээбит курдук чуумпута, арай, соруйуу күүһүнэн эрэ хааман таһынньахтанар сүрэҕэлдьээбит ат туйаҕын тыаһа киэһээҥҥи дьыбарга ордук улаатан, иччилэнэн атын аҕайдык чабыргыыра. Сыарҕа тимир ыллыга килиэстэ буолбут суолга сыыбыргыы сыыйыллара, ардыгар уҥа-хаҥас халыйан хаары кыһыйан кыычыгыратара.
Уу-хаар булкаастаах чаалыччы көрбүт күөх хобур эбэни туораан, уҥуоргу аартыкка тиийэн иһэн көрбүппүт – Мэхээлэ, оол курдук, аартык харабыла буолбут биир суон тиит анныгар олороро, икки өттүгэр иҥнэҥнээн сыыҥтыыр быһыылааҕа…
– Мантан тэйиччи этэ, мэнээк кэлэ сатаабыт.
– Олоруо этэ буо, тоҕо эмиэ хаама сатаахтаабытай…
– Дьыбарга дьагдьайдаҕа…
Кыыллай төһө да атаҕа тостон ыарыы бөҕөтө буолан олордор, биһигини мичээрдээбитинэн көрсүбүтэ:
– Түргэнник кэлбиккит дии, мин мантан ынтах барар да кыаҕым суох этэ, күөл ортотугар, бу ууга-хаарга ханна олорон сынньаныамый.
Аартык тэллэҕинээҕи киэҥ ырааһыйаҕа аппын дөбөҥнүк эргиппитим. Мэхээлэ киһи көмөтө суох баттык маһыгар тирэнэн бэрт сылбырҕатык сыарҕаҕа олорунан кэбиспитэ.
– …Аты аҕалыам… – диэт Бүөтүр суол устун, Муттуй Түмэппий өтөҕүн диэки, бэллэйбит ынах этэрбэстэрдээх атахтарынан чэпчэки-чэпчэкитик дугунан сүүрэ турбута.
Ат көнтөһүн олгуобуйаҕа баайан баран, сыарҕаҕа олорон буоһабын ылан аргыый хаамтара сатаабытым үрдүнэн, өтөҕөр хайыспыт ат дохсуннук батыччахтаабытынан барбыта.
Күөлбүтүн ортолоон эрдэхпитинэ хаптаһын адарай үөһэ өттүгэстээн испит Мэхээлэ:
– Оо, ол иһин, сэрэйбит сэрэх!.. Мииммэккэ буолуо дуо!.. – диэн саҥа аллайа түспүтэ.
Кэннибин хайыспытым – Бүөтүр уол соноҕоһу миинэн баран, дьоҕойон, атаранан эрэ астаран иһэрэ. Сотору биһигини тэйиччинэн ойоҕолуу көтүтэн ааспыта. Күлэн ыртайыы, ол иһэн өссө саҥалааҕа:
– Аана-а!!. Ботуоҥкабын эһигиттэн бэйэм ылыам!!.
Мин сэргэх сэбэрэлээх уол саҥатын истэн сонньуйабын эрэ.
Мэхээлэ Бүөтүр ботуоҥкатын туппахтаан көрө-көрө:
– Ыа-аа… Ол иһин, бултуйбут ээ!.. – диир.
Кыыллай Мэхээлэ акка баттатан сототун утаҕын тоһуппут этэ. Сонно, үргүлдьү, Мытыйыс оҕонньорго аҕалбытым. Оҕонньор, хата, балаҕаныгар баара, эчэйбит киһи атаҕын көрөн-истэн, сылаас арыынан (Кыыллай дьиэтиттэн төбүрэхтээх кыыймыт арыы тобоҕо баарын аҕалтарбытынан) дэлби умунуохтаан, имэрийэн-томоруйан баран, чарт тыыран баайан, тутан кэбиспитэ. Мэхээлэ атаҕа сотору үтүөрбүтэ.
//-- * * * --//
Биир күн Кыра Баһылай, мин уонна Биэрэ буолан, Куртайаах Лааһардаахха ыт оҕото ыла бардыбыт. Баһылай Лааһарга: «Биир оҕону ордороор…» – диэн эрдэттэн үлэһэн турар.
Куртайаах эдэригэр сүрдээх сытыы, атаҕар лаппа кытыгырас киһи эбитэ үһү. Эбээ: «Лааһар бэйэ табысхааны атаҕынан сырсан ситэрин илэ харахпынан көрөөччүбүн…» – диэччи.
Куртайаах ыта Кыыстара оҕоломмута син ыраатта, хайыы-сахха харахтанан эҥиннээн бороохтуйбуттар, соҕотох оҕоттон уратылар, түөрэ биир өҥнөөхтөр, мээнэ көрөр киһи букатын, төрүт араарыа да суох курдук.
Лааһар таска, сайыҥҥытыгар бэлэмнэнэн саҥа кыраабыл оҥостон тииһэнэр. Мас көөбүлүн, инчэҕэй хатырыгы-итириги харбаан умаппыта ыксатыгар буруолуур, тыал үрэн киһи диэки буруйдаҕын аайы өндөс гынан талах олоппоһун сыҕарыҥнатар: «Бу хайа ааттааҕый, оҕолор, батыһа, күөйэ сылдьар…» – диэн буруону дуу, тыалы дуу мөҕүттэр.
Биһиги батыаккалаһан кэлбиппитин көрөн, кыраабылын киитэ хастанан эркинэ көстүбүт балаҕаныгар өйөннөрөн кээстэ.
– Ыккыт оҕотугар кэллигит дуу?.. Кимиэхэ ылаҕытый? – Куртайаах төһө да биллэр, Биэрэни дьээбэлээн киэҥник саҥаран ыйытар.
– Миэхэ… – Биэрэ хап-сабар хоруйдуур.
Лааһар балаҕанын кэннигэр баран ытын Кыыстараны аҕалар, дьиэ айаҕар кэйим баҕанатыгар баайар. Оҕотуттан көҥөнөн ийэ ыт боотургуон сөп.
Мин Лааһар оҥорбут талах уктаах бэрт чэпчэки кыраабылын ылан тутан-хабан, эргичиҥнэтэн көрөбүн.
Бу турдахпытына, Мордьоһун оҕонньор кырдьа барбыт хара эриэн өҥнөөх, уҥуох-тирии буолбукка дылы, сатамньыта суохтук хааман-сиэлэн ыһыллаҥхайдаммыт, тыытырыйбыт уһун түүлээх Тыкырык диэн ытын батыһыннарбытынан дьоруолаан тиийэн кэллэ…
Эр дьон дьиэ айаҕар туран күннээҕини кэпсэтэн кыратык тура түстүлэр. Табахтыыллар.
Кыраабыл чомойун туппахтыы турбут Биэрэ ырбаахыбыттан тутуһан миэхэ сыста-сыста, түүлээн өҥө-түүтэ сахсайбыт Тыкырык чыыска бүтэй сиксигэр ииктээн чырылатарын көрөр.
– Ииктээтэ дии… – диэн сэмээр сибигинэйэр, миигин тардыалыыр.
Тыкырык чэпчэтинэн баран, аны балаҕан айаҕар бааллан олорор Кыыстараҕа кэлэн эккэлиир, эйэргэһэр, тыһы ыт муннун сытырҕалыыр, хайа түбэһиэх салаан ньалыбыратар.
– Сыллаата дии, сыллаата буолбат дуо… – Биэрэ сэмээр сибигинэйэр, ырбаахым тэллэҕин тардыалыыр.
Бүгүн итии күн буолбут. Ойута тардыалаабыкка дылы быстаҕас былыттар быыстарыттан чэмэлкэй күн, мэник, тэбэнэттээх оҕолуу ээр-сэмээр кылатан, быган, тэһэ көрөн кэллэ да, сып-сылааһынан суоһуур. Күн диэки өттүгэр сылдьыбыт таҥаскын туттан көрдөххүнэ – ип-итии. Хайыы-сахха тиллэ охсубут сахсырҕалар балаҕан эркинигэр түһэ-түһэ көтүөккэлэһэллэр, сааҕынаһаллар. Сахсырҕа кынатын тыаһа, бэйэтэ тылынан сатаан этиллибэт, ахтылҕаннаах, кэтэһиилээх дьикти иэйиини күөдьүтэр.
Арыылаах эбэ уҥуор Маарсыйар уонна Оҕонньоркоон өтөхтөрүн арыы былыт устан кэлэн күн уотуттан хаххалаабыта – боруорсуйан көстөллөр. Сотору былыт ааһа устар, чэмэлкэй күн сардаҥата уҥуор көстөр үрдүк өтөхтөрү сып-сырдыгынан саба кууһар…
Таппаҕаараптар тэлгэһэлэригэр турар, уруккута мэлииһэ ампаарын үрдүнэн икки элиэ бэрт намыһаҕынан элиэтииллэр, туохха эрэ саантыыллар быһыылаах…
Оҕолор күүппүт, кэтэспит ахан чыычаахпыт – сылгы чыычааҕа, биир чоргу сарсыарда соһуччу кэлэн, «чырыптыы-чырыптыы» доҕорунуун дьиэбит үрдүнэн күөрэҥнии, тырыбынайа көппүттэрэ… «Сылгы чыычааҕа кэлбит!.. Сылгыччай кэлбит!..» – бу ураты үөрүүлээх сонун Айдаҥ дэриэбинэтин сонно тута тилийэ көппүтэ… Бэл кырдьаҕас өттө, сорук оҥостон тахсан, балаҕаннарын айаҕар туран чарапчылана-чарапчылана, саҥа кэлбит сылгы чыычаахтарын салгыбакка, манньыйа, сылаанньыйа одуулаһаллара… Сылгыччай бэйэтэ да үксүн дьиэ таһыгар уйаланар, киһиэхэ, тоҕо эрэ, ордук чугас чыычаах, баҕар ол, оҕолор бырдаҕы, күлүмэни, араас үөнү-көйүүрү тутан мэлдьи аһата, хатаҕалыы, бүөбэйдии сылдьарбыт иһин кэргэнниһэн гынара буолуо. Сылгы чыычааҕа кэллэ да, букатын ылааҥы, хото сылаас күннэр сатыылыыллар. «Сайыммыт барахсан кэлэрэ буолбут, бэлиэр…» – дэһэн кырдьаҕастар сүрдээҕин сэргииллэр, сэргэхсийэллэр… Онон сылгы чыычааҕа барахсан, туһугар, үтүмэн үөрүүнү аҕалар, күүтүүлээх, кэтэһиилээх ахан мааны чыычаах.
Дөрүн-дөрүн, эмискэ, ичигэс салгын үрэн сирилэтэн ылаат, тыаһы иһиллээбит курдук иһийэн хаалар. Тыал хаары бүтэрэригэр тиийдэ, уонча хонуктааҕыта хара буораҕы ыспыкка дылы «кыымаайы» түспүтэ, онтон бэттэх хаар харахха көстөн туран симэлийдэ. Суол оҥхоҕоругар кыынньа сытар «тураах бытын» үрдүнэн сыарҕалаах ат ааста да, сугун уутун ыспыттыы, көҕөрүс гынар.
Мордьоһун оҕонньор Лааһартан биһиги курдук эмиэ ыт оҕото ыла кэлбит. Чыыска күрүөнү кыйа, кыбычааллыҥы кыараҕас сиринэн, кус оҕолорунуу бэйэ-бэйэбитин батыаккалаһан, хотон кэннигэр кыһын балбааҕынан тутуллубут уйа баарыгар ыт оҕолорун көрө кэллибит. Лааһар ытын уйатын таһын талах сиппииринэн харбыыр эбит. Уйа иһигэр биэс оҕо ньыыгынаһа сыталлар.
Биэрэ ыт оҕолорун олус диэн сэргии көрдө, наһаа үөрдэ.
– Чэ, тоом, хайаларын ылаҕын, тал… – Лааһар талларар.
Кыра Баһылай кыыһын аттыгар чохчойон олорон:
– Балартан биир оҕону тал, ханныгы ылаҕыный? – диир.
Ыт оҕолоро барахсаттар үтүктүспүт курдук ийэлэринии кыытта маҥан өҥнөөхтөр. Арай биир оҕо эрэ отой ураты эриэн өҥнөөх: «түөрт харахтаах», илин атахтара элэмэстээх, кутуруга хоболоох.
Биэрэ кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы көрөөн-көрөн баран, биир маҥан өҥнөөх ыт оҕотун ыйда.
– Итини дуо, чэ ыл, – диир Лааһар. Кыра кыыс сөбүлүү көрбүт ытын оҕотун харса суох иһиттэн ылан быллаччы көтөҕөр, үөрэн ахан, буспут моонньоҕон курдук харахтарын харата биир кэм кылахачыйар.
– Эриэн ыты ылбата дии, мин итини талыа дии санаабытым, – Баһылай дьиктиргиир.
– Һээ, мин эмиэ, дьэрэкээн өҥнөөҕүн доҕор, – Лааһар дьиктиргиир.
– Үчүгэй дуу? – Мордьоһун оҕонньор маҥан ыт оҕотун көтөҕөн, атахтарын үмүрүччү үктээн тойтоллон турар кыра кыыһы аһына көрөн, хатырбыт ытыстаах илиитинэн санныттан бэйэтигэр сэмээр сыһыары тарда-тарда таптаан ымманыйар.
– Наһаа үчүгэй… – диир Биэрэ.
– Бээ эрэ, маннык гынан көрүөххэ эрэ… Өссө биирдэ талаар эрэ сөп, – диир Лааһар уонна кыыс сөбүлэспитигэр, маҥан ыт оҕотун ылан төттөрү уйатыгар уган, атын оҕолору кытта булкуйар. Биэрэ бу кэмҥэ көрбөт, кэннинэн турар…
– Чэ эрэ, тал эрэ… – Лааһар кыыс ханнык оҕону талар эбит диэн дьиктиргээн кэтэһэр. Көрөн турбут дьон кыыспыт талбыт ытын оҕото ханна сытарын билэбит.
Биһиги дьиктиргиэхпит иһин, Биэрэ туох да мунааҕа суох маҥнай талбыт ытын оҕотун сабырҕаҕыттан ылан өрө көтөҕөн таһаарар, имэрий да имэрий…
– Бай, доҕор, ити хайдах билэрий?.. – Мордьоһун бэркэ диэн сөҕөн дьиктиргиир.
– Тыый!.. – диир Лааһар.
Лааһар Биэрэҕэ өссө хаста да талларда, ол тухары кыыс ытын оҕотун отой эндэппэтэ. Уу таммаҕыныы тэбис-тэҥ түөрт оҕоттон хайдах сатаан арааран билэрин бары да бэркэ диэн дьиктиргээтибит, аһара баран сөхтүбүт. Биһиэхэ таллартара эбитэ буоллар, төрүт билиэ суох эбиппит, ыт оҕолоро бары ол курдук үүт-үкчүлэр.
Мордьоһун эриэн ыт оҕотун ылла: «Тыкырыкпар – доҕор…» – диир.
Тэлгэһэ таһыгар сээкэйи тиҥсиринэн сүүрэкэлии сылдьыбыт оҕонньор ыта, аатын истэн, иччитигэр эйэҥэлээн кэлэр. Ууттан орҕостон тахсыбыкка дылы дьүдьэх дьүһүннээх, ас иҥмэтэх, эбиитин түүлээн түүкэрийбит ыт кутуруга сиэрэ суох уһунун көрөн, си туруохтааҕар:
– Кутуруга тоҕо уһунай, – диибин.
– Паа, доҕор, кырдьык даҕаны… Кутуруга «хаппыт» быһыылаах, ол иһин дьүдьэйэр эбит, – Баһылай саҥа аллайа түһэр.
Лааһар иччитигэр эккэлии турар үрүҥ хоболоох ыт кутуругун туппахтаан көрөн баран:
– Һээ хатан хаалбыт, маны баҕас быһа охсон кээһиэххэ, – диир.
– Хаппыт даа, – Мордьоһун ытын кутуругун бобута тутан чинчийэр.
– Сарбылынна да уойан мөлбөс гына түһүөҕэ, көрөөр да истээр, – Лааһар хотонугар киирэн кыра чохороон сүгэни тутан тахсар.
– Чэ, лаппыйан кэбис, – Мордьоһун Тыкырыгын имэрийэр, ыта олорор. Бу кэмҥэ Лааһар дал күкүрүн сургуйугар өйөннөрүллэн турар хаптаһыны ылан ыт кутуругун анныгар угар: хаҥас илиитинэн кутуругу төбөтүттэн тутар, уҥатынан, сонно тута, хоботтон тутуму эрэ кыайбат сиринэн биирдэ быһа охсон «лэп» гыннаран кэбиһэр. Тыкырык «ньах» диэн ыйылыы түһээт, туора ыстанар, быһа охсуллубут сиринэн хаана тыккырыыр… Мордьоһун ытын ыҥырар, урут иччититтэн хаһан да дьарыллыыбатах ыт кэлэр… Хаптаһын үөһэ сытар бэйэтин кутуругун сытырҕалаан көрөр, онтон иччитигэр уонна биһиэхэ эккэлээн кутуругун эйэҥэлэтэр, ол аайы билигин да тохтообокко сүүрэ сылдьар хаан уҥа-хаҥас ыһыахтанар…
Биэрэ, аны мин ытым оҕотун кутуругун быһыахтара диэбиттии, көтөҕөн турбут маҥан ытын оҕотун эбии ыксары кууһар, турулус-ирилис көрөр.
Биһиги дьиэ дьоно онон үс ыттанныбыт. Саҥа ыппыт көрөн-истэн чоҕулуҥнатан бэрт сытыы сирэйдээҕин-харахтааҕын иһин – Чоҕулук диэн ааттаатыбыт.
//-- * * * --//
Саас баччаҕа аһыыр ас, үгэс быһыытынан, татымсыйар, арай сүөһүлэрин төрүөҕэ тахсыбыт биирдиилээн ыал ханнык эмит үрүҥ аһы үссэнэллэр. Хара ас хайаан да баар буоллаҕына эрэ сатанар. Устар уһун күнү эргитэн холкуос сыраны-сылбаны быһар үлэтин кытта тустар киһи харата суох хайдах да сатаммат.
Нэмин табар оҕонньоттор күөллэр сайыыларын саҕана кута хараҕар эбэтэр эбэ мууһа көҥүрүйэн сайбыт сиригэр тууну туруору уган, аҥхатан балыктыыллар. Маннык бултааһын аҕыйах хонуктаах.
Төһө да саас барахсан эрдэ кэлэн күөллэр хобурдаабыттарын, сорох сиринэн өссө ырбыылаан кылдьыыламмыттарын да иһин, холкуос дьоно олорор эбэбитигэр, Арыылаахха киирэн, түүн хаста да муҥхалаатыбыт. Хайыы-сахха сиҥэ уута хоточчу кутан, балык тиллибит. Муҥха ийэтигэр кэлбит көмүс хатырыктаахтар лаһыгырайа мөхсөллөр, ийэ иһиттэн тахсан куотаары кынат икки өттүнэн тилигирэһэллэр.
Күнүс күн уотун сырамыттан уҥуоҕурҕаан сылаарҕаабыт, харахтара көһүүркээбит оҕолор, түүн сөрүүҥҥэ хата сүүрэн-көтөн сүрдээхтэр. «Итини тут, ону аҕал…» – диэн соруйдахтарын аайы кыахтара баарынан дьоҕойон сүүрүүнэн эрэ дыгыйаллар. Былыта суох түүн сырдык, боруорсуйуор диэри түбүгүрэбит, ол эрээри наһаа хараҥаны харахтаммаппыт. Бэҕэһээҥҥи бэл чарчыйан да көрбөтөх чардааппытынан муҥхабытын түһэрэбит, үөрүйэх дьон үтүмэхпитин бэлэм ойбоннор устун бэрт дьулурҕатык, түргэнник субуйа тардабыт: өр-өтөр буолбат, кынаттар тахсыы чардаакка тиийэ охсоллор.
Айылҕа барахсан сүүһүн аннынан сүргүччү көрөн утуйбутун кэннэ түүн түбүгүрэр дьон быһыытынан, сиэринэн ордук хос тыаһы-ууһу таһаарбаппыт: аны эбэбит, дойдубут иччилэрэ тэһииркээн сөбүлүөхтэрэ суоҕа дэһэммит, сэмээр сибигинэһэбит. Оҕолор улахан дьон курдук ылы-чып көрсүөтүк, ол эрэн сэргэхтик илии-атах буолан көмөлөһөллөр. Тэйиччи турар киһи тугу эмит этээри гыннаҕына илиитинэн далбаатыыр, чөм-чөм үктэнэн сүүрэн тиийдэххинэ – соругун, дьаһалын этэр.
Арай үүт тураан сатыылаабыт түүҥҥү чуумпуну уйгуурда сатаабыттыы, ханна эрэ ычык ойуур быыһыгар, киэмсийбит атыыр хабдьылар атын аҕайдык «хап-хап-хаба-хабаах-хабаах!..» дэһэн хабыгыраһаллар. Модьугулар кутуйаҕы үргүтэн: «Һуу-ҥу, һуу-ҥу, һуу-ҥу…» – тохтуу-тохтуу һуубургууллар.
Күөлбүт хордоҕойугар, томтор сиргэ улардар охсон хоноһоллор. Саас ахсын, саха дьоно сай үгэнигэр ыһыах ыһыар үгэстээхтэрин кэриэтэ, кинилэр эмиэ, айылҕаларын сиэринэн мустар мустуулара, түмсэр түмсүүлэрэ. Тыаҕа мэлдьитин охсор анал, бүччүм сирдээхтэр. Муус устар ый ортотуттан бэйэ-бэйэлэрин ыҥырсан халыҥ үөр буолаллар.
Урут, Баһылайдаах аҕалара, Кудугуй оҕонньор уларга туһахтыыр эрдэҕинэ, биир оннук охсор сирдэригэр – сүүһүнэн улар мустара эбитэ үһү. Күөх толбонноох түөстээх чакыр улар охсо олорор кэмигэр сэрэҕин сүтэрэн, булчуту отой ыксатыгар чугаһатар. Улар хас да араастаах: чакыр улар «таҥалайдыыр» кэмигэр сааһыты чугаһатар эбит буоллаҕына – хара улар (сорохтор таас улара дэһэллэр) сүрдээх тэһии, дэҥ алҕаһатан эрэ ыксатыгар киллэриэн сөп. Бу туһунан киһи киэҥ сиринэн тэлэһийэн сылдьыбыт эбэтэр чиэски сиртэн кэлэн олохсуйбут булчуттартан истэр. Хара улардар – токудардар курдук тыһыларын былдьаһан охсуспаттар. Эрдэҕэс улар «тэбистэрбит» сириттэн чугас уйа туттан сымыыттыыр диэччилэр да, биһиги уйатын отой булааччыбыт суох. Мас көтөрүн сымыыта куһаҕаҥҥа көстөр дииллэрин иһин анаан-минээн, дьарык оҥостон көрдүү да барбаппыт. Быралгы Ньукулай: «Өскөтүн мас көтөрүн сымыытын буллаххытына, хараххытын быһа симэн баран, хантан кэлбиккитин муннаран эргийэ-эргийэ сымыыты түөрэтин хампы тэпсэн кээһиэхтээххит, оччоҕуна «куһаҕан тыына» тиийбэт…» – диэччи. Ити этии сөбө эрэ, сөтөҕөйө эрэ, туох да билбэт. Мин санаабар, мас көтөрө баттыы сытар сымыытын алдьатар сатамньыта суох курдук. Итэҕэл – итэҕэлинэн, ол эрээри киһи эрэ эттэ диэн бэйэҥ сөбүлээбэт быһыыгын оҥорон баран, санаа-оноо өттүнэн самныы диэн эмиэ баар. Тус сүрэҕиҥ, өйүҥ-санааҥ тугу диэбитинэн сылдьыбытыҥ быдан ордук. Кинилэр даҕаны, хайа баҕар ийэ-ийэ кэриэтэ, көмүс сымыыттарын тэһэн, оҕолорун сиэмэх көтөрдөртөн, кыыллартан харыстаан, харыһыйан этэҥҥэ көтүтэр туһугар түбүгүрэр буоллахтара.
Мас көтөрүн оҕолоро сымыыттарын тэһэн тахсаат, аҕыйах хоноот көтөн тилигирэһэн хаалаллар, ити кинилэр атын көтөрдөртөн биир улахан уратылара.
Хара улардар, күһүн, бэйэлэрэ эрэ туспа мустан, сааскыларын курдук, хайабыт ордук эбит диэбиттии, араастаан кутан-симэн таҥалай тойугун тардар үгэстээхтэр. Саас – сиргэ, отон угар, кытыан-итиэн быыһыгар хонойон туойар эбит буоллахтарына, күһүн – үксүн маска хатанан олорон лаһыгыраһаллар…
Өбүгэ үтүө үгэстэрин, ытык-мааны кырдьаҕастар сүбэлэрин, такайыыларын хоту: эбэни, эһэкээни, айылҕаҕа анал сирдэри айах тутан аһатыы – эдэр да, эмэн да киһи ытык үгэһэ. Сиэри-туому тутуһан сылдьар буоллахха санааҥ чэпчиир, хараххар көстүбэт айыы күүстэрэ мэлдьи арыаллаан араҥаччылыыллар, ону бэйэҥ ураты эйгэҕинэн сэрэйэн син биир билэҕин…
Дьон майгыта-сигилитэ барыта биир буолбат: араас, эгэлгэ өйдөөх-санаалаах, айылгылаах киһи барыта баар. Ыраҥалаан, ыатаран көрбөккө мээнэ бас баттах тыллаһыыттан, омнуотук, ордук хос туттууттан – сир ийэ кэлэйэр, иччилэр сөҥ түһэн сөҥөдүйэн киэр хайыһаллар.
Муҥха кэмигэр, дьон түктэри кэмэлдьититтэн эбэ иччитэ кэлэйэн бэйэтин биллэрбитин туһунан араас үһүйээннэр, кэпсээннэр бааллар. Биир оннук түбэлтэни Талыабай Уйбаан кэпсээбитин мин арыт-арыт тэһэ санаан кэлэбин: Тоҕус Бороҕон ыккардыларыгар баар Сиикэй Уу диэн улахан эбэҕэ биир күһүн икки нэһилиэк холбоһон муҥхалаабыттар. Күрэххэ, балык дөйө илигинэ нырыыһыт дьон элбэҕэ ордук. Ол баҕадьыга оҕо, дьахтар аймах да баһаан мустубута үһү. Туома ийэни толору балык кэлбит, үөрүү-көтүү үксээбит: мэник-тэник, төбөт өттө тустубут, эдэр эҥээр ыксаласпычча эйэргэспит, саастаах дьон сайбычча сайа-хото санаа үллэстэн бэркэ диэн сэргэхсийбит. Күрэх муҥхата сүргэни көтөҕөрүнэн, дьэгдьитэринэн бэйэтэ ыһыах тэҥэ буоллаҕа. Күһүҥҥү муус чараас буолан, дьону тахсыы чардаакка чугаһаппатахтар, тэйиччи турбуттар…
Балык үллэстэр кэмҥэ Сиэргин Өлөксөй (Хоолдьуга) уонна Быкалыырап Өлөксөй диэн дьон, ортолуу түҥэттэ туран, туохтан эрэ тыл-тылларыгар киирсибэккэ иирсэн турбуттар: тыл быдьарын, быртаҕын саҥарсыбыттар, ыт ылбатынан ыыстаспыттар. Быкалыырап харса суох киһи эбит, Сиэргини сүүрүнэн сирэйин быһа анньан кэбиспит, хаан тахсыбыт. Итинтэн сылтаан хаһыытаһыы-ыһыытаһыы, бэйэ-бэйэни буойсуу, айдаан бөҕөтө өрө оргуйан турбут… Арай ол кэмҥэ, эмискэ үлүгэр, этиҥ эппитинии, сүрдээх улаханнык, тыас сатарыйбыт, чардаакка лаһыйа, кыынньа сыппыт собо быыһынан үрүҥ хабах бөҕөтө өрө оргуйан тахсыбыт, дьон төһө да арҕам-тарҕам ыһыллан турдаллар, эбэлэрин мууһа тостон, устунан ээр-сэмээр хотойон барбыт, били муҥха ийэтин толору кэлбит балыктара түөрэтэ ууга барбыт… Үксүлэрэ бычаах да быччыкыга тиксибэккэ кураанах сукуҥнаһан тахсыбыттар… Хата киһи ууга былдьамматах… Ол түбэлтэ кэнниттэн Сиикэй Уу балыга ыт да сиэбэт буола дьүдьэйбитэ үһү. Ардыгар, ааттара да мээнэ ааттаммат улахан эбэлэри, сири-дойдуну кэлэтии оннук мөкү түмүктэнэр…
Мин испэр «биһиги эрэ хобур саҕана муҥхалыырбыт буолуо дуо?» дии санаабытым, ыаллыы холкуостарбыт эмиэ муҥхалыыллар эбит. «Молотовтан» Миитэрэй Эпипээнэп (Эпифанов) диэн хонуу биригэдьиирэ кэлэн барта. Уруккута ити холкуос бэрэссэдээтэлэ үһү. Бэйэтэ бас билэр кыра иэннээх кыл муҥхалааҕын маҥнай утаа артыаллар, холкуостар тэриллэллэригэр уопсай баайга холбообут… Түүн тардан син ханнык эмэ сииллэр үһү.
Миитэрэй Баһылайабыс бэрт сытыы-хотуу тыллаах-өстөөх, айаҕа хам буолбат элбэх сэһэннээх-кэпсээннээх киһи эбит этэ. Бэрэссэдээтэллии олорон, түөрт уон үс сылга, уопсай балыгы хоргуйан ыксаабыт холкуоһун дьонугар түҥэтэн биэрбитигэр, «кыраҕы харахтаахтар» норуот, судаарыстыба баайын көҥүлэ суох ыста диэн үҥсэннэр – үс сылга түбэспит (хата, кыра эбит), силиэстийэ кэмигэр түөрт ый хаайылла сыппыт. Сэллигэ бэргээн ыт сыатынан эмтэнэ сылдьара. Букатын да онно сытыйыах киһини, быыһаныах ыйааҕар, кини дьолугар, урукку үтүөтэ-өҥөтө улахана бэрдин иһин, дьон көмөлөһөннөр, уурааҕы көтүртэрбиттэр. Сэрии кэмигэр суут уурааҕын көтүртэрэр букатын сэдэх көстүү.
Өксөөн кэпсииринэн Миитэрэй Баһылайабыс сүрдээх ыалдьытымсах, хонор хоноһо мэлдьи сылдьар, элбэх билсиилээх-көрсүүлээх, улахан доҕоттордоох киһи үһү.
Миитэрэй Эпипээнэп: «Дьонум хоргуйан, иһэн, устунан өлүтэлээн барбыттарыгар, барар сир баҕана үүтэ, кэлэр сир кэлии үүтэ буолан, ыксааммын, көҥүллээбэтэхтэрин үрдүнэн, ыскылааттан балык түҥэппитим… Иэдээн, алдьархай бөҕөтө тахсыбыта, аҕыйах хонук иһигэр, Былаҕачыанайаптан Киристиэпкэ диэри оҕолуун улаханныын тоҕус киһи хоргуйан өлбүтүн иччитэх балаҕаҥҥа мунньа сытан баран, Чөөчөөн оҕонньор оҕуруотугар биир ииҥҥэ көмөн дуомнаабыппыт…» – диэбитин мин, мэлдьи аала сылдьар сүрэх баастаах киһи, сүрдээҕин салла истибитим…
Биһиги түөрт күн, түүн, муҥхалаан баран уурайдыбыт. Син мэнээк балыгы ыллыбыт. Сааскы балык буолан ыал-ыал аайы, буруоҕа хас киһи баарынан көрөн, тэҥ гына өлүүлээн түҥэтэн кэбистилэр. Эбэбит барахсан собото миинэ хоргуннаах. Астарынан татымсыйан олорор ыаллар абыраннылар.
//-- * * * --//
Балаҕаччыга баар хара өҥнөөх нэлэгэр (кырдьаҕастар ааттыылларынан «хобордоох») араадьыйа сэрии сонуннарын мэлдьи кэпсиир. Кый ыраах, хас эмэ сүүһүнэн көстөөх сиргэ, арҕаа бара турар сэрии үөрүүлээх да, хомолтолоох да түгэннэрин кэлээччиттэн-барааччыттан өрүү истэ олоробут. Биһиги Кыһыл Аармыйабыт өстөөҕү арҕаҕар Бэрэлиин куоракка тиэрдэн, тохтоло суох, быыс биэрбэккэ үлтү кумалаабыта хас да хонно. Куораты ыллылар да кыайыы буолуохтаах диэн суугунаһыы-сааҕынаһыы элбээтэ, өрөйүү-чөрөйүү үксээтэ… Нэһилиэк кииниттэн кэлбит киһиттэн аан бастаан: «Хайа, араадьыйаҕыт тугу кэпсиир, сурах-садьык хайдаҕый?.. – диэн ыйыталаһыы. Кэлин өссө, хас киэһэ аайы, Төрдүс Тоҕус сэбиэтин кэнсэлээрийэтигэр, Балаҕаччыга аттаах киһи тэптэрэн кэлэр буолла. Аны ол сонуну истээт да, ону кэпсии охсоору бэйэ-бэйэҕэ сыбыытаһыы, кэлии-барыы… Дьон сирэйэ-хараҕа турбута сүр…
Мин, аан бастаан «хобордоох» араадьыйаны өссө Мундулуҥдаҕа олорор эрдэхпинэ көртүм. Урут, сурах хоту, Балаҕаччыга эркиҥҥэ ыйанан турар «тэриэлкэ» иһиттэн киһи саҥарар үһү диэни истээччибин.
Уоһа, тииһэ, айаҕа суох эрээри хайдах саҥарар бэйэтэй диэн кырдьаҕастар төрүт итэҕэйээччилэрэ суох…
Сайын, от үлэтин кэмигэр Өксөөн туохха эрэ тиэтэйэ сылдьан миигинэн Балаҕаччыга сибидиэнньэтин кумааҕытын ыыппыта.
Мин субуокканы кытары биэдэмэһи – уруккута Бокуруобускай таҥаратын дьиэтигэр олохсуйбут Төрдүс Тоҕус сэбиэтин кэнсэлээрийэтэ уонна холкуос бырабылыанньата үлэлиир сирдэригэр тиийэн, муннун анныгар тор курдук бытыктаах, баттаҕын ынах салаабытын курдук кэтэҕэр ньалҕаарыччы тарааммыт билбэт киһибэр биэрэн баран, оскуола уопсайыгар саҥа билсибит дьүөгэбин Таппаҕаараба Биэрэни көрсөр соруктаах барбытым…
Сайыҥҥы от үлэтин былдьаһыктаах күннэрэ буолан дэриэбинэҕэ киһи-сүөһү көстүбэтэ…
Биэрэ – тыаһы иһиллээбит курдук, сөп-сөрүүн уопсайга бэйэтэ эрэ баара – мин кэлбиппин көрөн үөрэ түспүтэ, утаппыппын билэн тастан кытыйаҕа ымдаан киллэрэн иһэрдибитэ. Ол сылдьан дьиэ муннугар ыйанан турар хап-хара өҥнөөх, лаҕыыр буола хоруорбут хобордооххо майгынныыры ыйа-ыйа:
– Бу тугуй?.. Көрбүтүҥ, истибитиҥ дуо? – диэбитэ.
Маҥнай утаа тугун билбэтэҕим, онтон урут дьон кэпсэтэллэрин истибиппин өйдөөн, арааһата, били кэпсиир араадьыйалара быһыылаах дии санаан, билэр ахан малым курдук, сүрдээх баҕайытык:
– Араадьыйа дии… – диэбитим.
– Ээ, билэр эбит… – диэт Биэрэ «хобордооҕун» иһигэр илиитин уган тугу эрэ талкыйарга, эрийэргэ дылы гынаатын кытта, дьэ эбэтээ, кус-хаас тойуктаах киһи саҥата сүр киэҥник биирдэ өрө баахтыйа түспэт дуо… Мин соһуйаммын: «Һук!..» – дии түһээт, ымдааным иһитин төлө тутан муостаҕа таҥкынаппытым… Хата, мас кытыйа буолан иһитим алдьамматаҕа, үтүөмсүйбүт дьахтардыы уҥа-хаҥас иҥнэйбэхтээн, ходьох-идьэх хамсана-хамсана тиийэн сыҥаһа орон атаҕыттан иҥнэн баран, ол курдук кырыытынан туран хаалта… Оо, онно Биэрэ миигин ыйа-ыйа күлбүтүн эриэхсит… Кэлин көрүстэҕин аайы: «Хайа Аана, араадьыйабытын истэ барабыт дуо?..» – диэн дьээбэлиир, уонна эмиэ күүл да күл буолар…
Кыайыы күнэ туох да саарбаҕалааһына суох отой субу үүнээри, буолаары турдаҕына биһиги холкуоспутуттан барбыт Тириипэнэп Куруступуор Тириипэнэбис диэн киһи өлбүтүн туһунан хара сурук кэллэ. Ыаллыы холкуостарбытыгар эмиэ утуу-субуу хара суруктар кэлитэлээбиттэр үһү. Бу эрэ иннинэ Балаҕаччыга биллиилээх ысынаайпар Мөрүөнэп Өлөксөй Охонооһойобус сэрии толоонугар охтубутун туһунан сурах иһиллибитэ. Мөрүөнэби дьон-сэргэ үчүгэйдик билэрэ. Сэриигэ барыан иннинэ холкуоһугар суотчутунан, сэбиэт сэкирэтээринэн үлэлээбит. Айдаҥҥа мэлдьи кэлэн барара үһү. Мин көрбөтөх киһим. Биирдэ кыһын холкуос мунньаҕар болумуочунайдар – Мөрүөнэп сэттэ уон өстөөҕү өлөрбүт диэн кэпсээбиттэрин биһиги бары олус диэн сөҕө истибиппит. Чулуу ысынаайпар үһү. Сорохтор, кырдьаҕас өттүлэрэ, өссө итэҕэйбэтэхтии туттубуттара. Оҕонньоттор ууку-саакы буолбуттара: сэттэ уон киһини кыдыйыы диэн истэргэ сиэрэ суох элбэҕэ бэрдэ. Ньөкөөрөр оҕонньор, ыт тырыта тыыппытын курдук, биир да бүттэтэ суох кулун бэргэһэтин убахтыы-убахтыы: «…Өһүм-өһүм!.. Оччоҕо оттон өстөөхтөрбүт… онтон суҕараабыттар да буолба-ат!..» – диэн төлө биэрэн кээҕинээн мунньах дьонун күллэрбитэ. Дьон быыһыттан ким эрэ: «Оҕонньо-ор, билиҥҥи сэрии, мутугунан ытыһар, кырасдааныскай сэрии буолбатах, уонунан мөлүйүөн киһи кыргыһар сэриитэ…» – диэбитэ. Онуоха Ньөкөөрөр тугу эрэ этээри уоһа үмүрүҥнээн, битииһит оҕолордуу турбут сиригэр тэпсэҥэлээн эрдэҕинэ Тартаайа: «Өндөрөй оҕонньор баалдылаан бүт, ити киһиэхэ тыл биэрдигит да бүгүн бүппэт…» – диэн, кэм ону-маны токкоолоһон ыйыталаһыах, санаатын ситэри этиэх-тыыныах да курдук киһини быһа саҥаран ханнаран кээспитэ. Ньөкөөрөр саба сапсыйан баран, дүлүҥ олох маһыгар лах гына олорбута…
Биир күһүн сэттэ уон табысхааны, куһу, тииҥи бултуохха сөп, ону да үчүгэй булчут киһи. Оттон сэттэ уон киһини, Өлөксөй Мөрүөнэп соҕотоҕун сууһарбыта – киһи эрэ сөҕө-махтайа саныыр суола. Кырдьаҕастар билбэт киһилэрэ эбитэ буоллар баҕар олус айманыа да суоҕа этилэр. Онтулара баара, бэҕэһээҥҥэ диэри эн-мин дэһэн бииргэ үлэлии-хамсыы сылдьыбыт, куобахтан, кустан атыны бултаабатах биир дойдулаахтара, оччо айылаах хорсуннук-хоодуоттук сэриилэһэрэ кырдьык да олус «дьикти» курдуга.
Өлөксөй Охонооһойобус Мөрүөнэп – Үөһээ Бүлүү улууһун Кэнтигэр төрөөбүтэ үһү. Кэлин, Өлөксөй кыра эрдэҕинэ, ийэтэ Эпэрэсиинньийэ Мөрүөнэп Охонооһой диэн киһиэхэ кэргэн тахсан, уол – аҕалаанын араспаанньатын ылбыт. Дьиҥнээх, айбыт аҕата Харчаахап Дьөгүөр диэн Кэнтик киһитэ эбит.
Мөрүөнэптэр сүүрбэһис сыллар ортолоругар Мастаах сиригэр-уотугар кэлэн Балаҕаччыга олохсуйбуттар. Өлөксөй оскуолатын алтыс кылааһын бүтэрэн баран, салгыы кыайан үөрэммэккэ кыра сааһыттан холкуоска суотчуттаабыт. Нолуок ааҕынынан үлэлии сылдьан сэриигэ ыҥырык тутан барбыт.
Эбээ эмээхсин Өлөксөй туһунан бэрт иһирэхтик ахтааччы: «Сүүрбэ тоҕус сылга турбут-олорбут үлэһит ахан уол сир үллэһигин сатабыллаахтык, дьаныһан туран ыытыспыта…» – диэччи. Ити сыл кыһыныгар, ахсынньыга улууһунааҕы хомсомуол эчиэйкэтин бүрүөтүн чилиэнинэн, эчиэйкэ иккис сэкирэтээринэн талыллыбыт. эҥээригэр маҥнайгы холкуос тэриллибитигэр бастакынан киирбит: биир маҥаас ынаҕы, биир эбириэн оҕуһу, аты холбообут…
Киһи быһыытынан, этэргэ дылы, букатын дьон-норуот киһитэ эбитэ үһү. Ол туоһутунан: амарах аҕа, кэргэн, убай, истиҥ доҕор буоларын, боруонтан доҕотторугар ыыппыт дириҥ иэйиилээх суруктара да туоһулууллар. Бэйэтин холкуоһун дьонун эрэ буолбакка, ыаллыы сытар холкуос дьонун-сэргэтин үчүгэйдик билэрэ. Элэккэй, судургу майгылаах буолан элбэх атастардааҕа, доҕоттордооҕо. Бүтэн биэрбэт үгүс кэпсээннээх-ипсээннээх күүтүүлээх күндү ыалдьыт, хоноһо буолара…
Мөрүөнэп бииргэ үөскээбит, үлэлээбит үөлээннээхтэригэр, доҕотторугар, аат-ааттаан сурук суруйан ыыталаабыта. Олортон биирдэстэрэ – биһиги Дьабадьы Хабырыылбыт. Сурук анаммыт дьоно: Хабырыылайап Ылдьаа Испирдиэнэбис уонна Охонооһойоп Мэхэйиил Бөтүрүөбүс Балаҕаччыга олороллоро. Оттон Көстөкүүнэп Бүөтүр Куонаанабыс «Молотов» холкуоска бэрэссэдээтэллиирэ. Суругу ааҕа-ааҕа бэйэ-бэйэлэригэр ыытыһан иһэллэрэ. Биһиги Хабырыылбытыгар бүтэһигинэн тиксибитэ. Дьабадьы Өксөөҥҥө киирэн олордоҕуна хассабыык кыыс аҕалан биэрбитэ. Эдьиийгэ ол кэмҥэ куораттан боломуочунай тахсан олороро… Боломуочунай, Өлөксөй Мөрүөнэп суругун ол киэһэ холкуос мунньаҕар өрө күүрүүлээхтик ааҕан иһитиннэрбитэ. Мунньахха мустубут дьон, ордук, Өлөксөй соҕотох бэйэтэ – сүүс сүүрбэ өстөөҕү сууһарбытын сүрдээҕин диэн сөхпүттэрэ. Бу сурах, аҥаардас, Мөрүөнэп эрэ дойдутун дьонугар, Бүлүү эрэ улууһугар буолбакка, бүтүн саха сирин үрдүнэн сонно тилийэ көппүтэ. Мөрүөнэп аатын билбэт саха саҥалаах суоҕун кэриэтэ буолбута… Ол бэйэтэ сэриигэ 1941 сылга балаҕан ыйыгар ыҥырыллыаҕыттан отой кыайыы субу буолуор диэри сырыы-сылба бөҕөтүн эт эҥээринэн тэлэн сылдьан баран, Биэнгирийэ диэн омук сиригэр, баара-суоҕа отут үс сааһыгар хомолтолоохтук өлбүтэ…
188 өстөөҕү сууһарбыт, Гвардия старшай сержанын көмүс уҥуоҕа Нэмэшкэрэстур диэн дэриэбинэҕэ хараллыбыт.
Мөрүөнэп биир дойдулааҕа, сахаттан бастакы сынаайпар, сынаайпардар оскуолаларын олохтообут Гвардия старшината Миитэрэй Күлээйэби кытта суруйсара эбитэ үһү, ол курдук дьонугар суруйбут биир суругар: «…Гуляев миэхэ илиибин тосту ыттардым диэн биллэрдэ. Хата дойдутугар төннөрө буолуо…» – диэбит.
Доҕорун Өлөксөй Мөрүөнэп суругун Хабырыыл, тоҕо эбитэ буолла, хайдах суруллубутун курдук уһултаран ылан баран: «Маны кичээҥи киһи илдьэ сырыт, миэхэ таах сүтэн хаалыа…» – диэн Өксөөҥҥө биэрбитэ.
Өксөөн холкуоһун үлэтин-хамнаһын бары ымпыгын-чымпыгын, хаһыакка тахсыбыт ыстатыйалары, онтон да атын сэргии санаабытын барытын суруна-суруна, бэрт кичээҥитик, чөрү-чөкөччү мунньан, уура сылдьар үгэстээҕэ. Биһиги обургу оҕолор ону ылан ааҕарбытын, хасыһарбытын боппот, көрөн-истэн баран, төттөрү оннугар уурдубут да бүтэр. Өксөөҥҥө киирэ-тахса сылдьан, эдьиийбит мунньубут араас докумуоннарын, туох эмит сонун баар буолла да, мэлдьи ааҕан көрөрбүтүн сөбүлүүрбүт…
Өлөксөй Мөрүөнэп доҕотторугар ыыппыт суругун маҥнай ыскылааттаан бэрт уһуннук, бытааннык аахпытым. Сорох дьон суруйбут суруктарыттан киһи этиини да кыайан иилэн, арааран ылан аахпат. Мөрүөнэп киэнэ биир кэм халыыпка кутуллубут курдук тупсаҕайа. Дьабадьы Хабырыыл атаһын Өлөксөйү: «Оҕолору ыраастык суруйарга («чистописание» уруога диэн ааттанара) үөрэтээччи…» – диирэ. Мөрүөнэп суругун үксүн өйбөр да тутан добдугураччы ааҕар буолбутум. Биирдэ эмит, буукуба хараҕын сатаан аттарбат кырдьаҕастарга аахтахпына: «Хайа бу, Аана үөрэҕэ суох аата, ааҕара тоҕо баҕас түргэнэй…» – дииллэрэ. Мин сонньуйан күлэрим эрэ…
Өлөксөй бииргэ үөскээбит үөлээннэхтэригэр суруйбут суруга – үлэҕэ, үөрэххэ күөртүүр үрдүк өрө күүрүүлээҕэ. Суругу аахпыт, истибит эрэ киһи долгуйара. Эрэйи-кыһалҕаны эт эҥээринэн тэлэ сылдьар саллаат суруга, санаата-оноото – уу нуурал уоскулаҥ олоххо олорор киһи иэйиитинээҕэр чыҥха атын буолар. Мин өйбөр-санаабар эмиэ боруонтан кэлбит буорах сыттаах сурук ис хоһооно куппун-сүрбүн хамсатан дириҥник иҥэн киирбитэ. Өлөксөй Охонооһойобус Мөрүөнэп суругун ис хоһооно манныга:
…Аан бастаан мин ааппыттан бу көрсүһэн турар дорообото тутуҥ!..
…Доруобуйам кэминэн, нуомас-сонун чааһа диэн, икки атахтаах киһи аймаҕа хаһан да истибэтэх сидьиҥ остуоруйатын айбыт ниэмэс омук биһиги төрөөбүт дойдубутугар, кыһыл боиннары, олохтоох нэһилиэнньэни, оҕону, дьахтары, эмээхсини, оҕонньору киһи көрүөн саллар түктэри быһыыларынан кэбилээбитин, итиэннэ бүтүн куораттары, дэриэбинэлэри, араас тутуулары, оннооҕор суоллары алдьаталаабытын хас сэриинэн чугутуллубут сир ахсын көрөбүн. Кылгастык эттэххэ уот сиэбит сиригэр киһи туһанарын тугу көрөҕүн? Син биир оннук.
Эһиги билэргит курдук мин булду таптыыр идэлээх этим, итинэн били оччугуй, улахан сотуун диэн ааттанар сааларынан кустары тиэрэ тэптэртиирим. Ол эрэн, били Мэхээлэ наһаалыыра, биир ытыынан элбэҕи ааҕа кус да, тураах да, күтэр да өссө сороҕун умнубуппун, оттон үөр тыйаахха көтөн иһэллэригэр эмиэ буучугурас буккааһыктаах буолара.
Итинэн саанан үчүгэйдик ытарым, бултуурум миигин куһаҕан суолга тиэрпэтэ, 123 немецкэй солдааттары, офицердары аҥаардас сынаайпарскай винтиэпкэнэн өлөртөөтүм. Сынаайпарскай винтиэпкэнэн оҥостон, кыһаллан туран үчүгэй күҥҥэ 1.300 миэтэрэттэн эриэкэскэ оттон 800–900 миэтэрэттэн ытыы ахсын да сыалы булларабын эбэтэр кистэлэ суох өстөөхпүн охторобун. Ити курдук ыппатым буоллар баҕар өлтүм өр буолбут буолуо этэ, өстөөххө эмиэ бааллар сынаайпардар. Мыыдарас быһыы, ону-маны толкуйдуур эмиэ туһалаах, итинэн өстөөх сынаайпардарын албыннааммын хаһы да охторбутум.
Итинтэн охсуһуу хонуутугар биир сыл биэс ый буоллум да бааһырыы да, өлүү да суох…Эһиги кута бадарааҥҥытын, талах ойуургутун хорон, солоон таала хонуу киэҥ куйаар ходуһалары оҥортуох тустааххыт. Итинэн колхозкутун баай, тот, культурнай гына сатыах кэриҥнээххит. Оччоҕо Эбэҕэ, Ходуһалаахха, Харыйалаахха эмиэ уруккубут курдук, оччугуй сотуунунан буолбакка, аҥаардас улахан сотуунунан андылары, сордоҥнору, соболору охтортуохпут, итинэн Мэхээлэ көрүүлэммитин биһиги дьиҥ чахчы толоруохпут.
Дьэ уолаттар, тугу үлэлээн, хамнаан туох уларыйыылары оҥорбуккутун, хайдах туох олороргутун аҥаардас эһиги колхозка буолбакка эрэ мин колхозпуттан о.д. атыттартан да ылан анныкы аадырыска суруйуҥ. Фроҥҥа кэлбит уолаттартан тугу истэҕит уонна кимнээх туох дуоһунастаннылар, Николаевтар, Мякчегировтар төһө тыына-тыбыыра сыталларый? Суруйуҥ, суруйуҥ киэҥник.
Эһиги доҕоргут (Миронов А. А.)
9.6. – 43. Адрес: 01929 – П. А. Миронову Алексею Афанасьевичу.
Мин маҥнай ыскылааттаан ааҕарбар, Өксөөнтөн суолталарын өйдөөбөтөх тылларбын ыйыппыппар эдьиийим, төһө билэринэн, быһааран биэрбитэ. Кый ыраах боруоҥҥа сылдьар дьон: арааһы, үгүһү көрөн, үөйбэтэх-ахтыбатах, урут истибэтэх, ардыгар киһи тыла да кыайан өҕүллүбэт, сонун тыллара-өстөрө суруктарыгар, кэпсэтэр кэпсэтиилэригэр үгүһэ. Байыаннай үөрэххэ, сэриигэ сыһыаннаах араас тылы-өһү, кыргыһыы хонуутугар сэймэктэнэн дойдуларыгар эргиллибиттэр ордук үчүгэйдик билэллэр…
Саллаат суруктара… Ытыс саҕа, үс муннуктаах саллаат суруктара… Илииттэн-илиигэ бэриллэн, көлөттөн-көлөҕө тиэллэн, тыһыынчанан биэрэстэлээх сири – ыйы ыйынан, ардыгар сылы сылынан айаннаан, туһааннаах балаҕаннарыгар, анаммыт дьонноругар чопчу тиксэллэрэ – бэйэтэ биир туспа дьикти. Төһөлөөх эмит суруктар мунан-тэнэн, сүтэн-оһон эрдэхтэрэ, туох билиэ баарай, ол ону… Ол эрээри бу айылаах кый ыраах дойдуга саллаат суруктара син булан кэлэллэр, кэлэллэр – үтүмэн үөрүүнү аҕалан, иэнэ суох иэдээни, аана суох алдьархайы кэрэһилээн…
Кырыыстаах хара суруктар, хара дьай курдук халаатыы көтөн, күннэригэр-хонуктарыгар иэҕэҥнэһэр, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан олорбут сордоохтору «баҕар» диэн ханнык эмэ эрэл санаалаахтарын, «хорсуннар өлүүлэринэн өллө, сураҕа суох сүттэ…» диэн тылларынан, биирдэ туура сотон, эрэй-муҥ, сор, санаа-оноо ыар баттыгынан соҕотохто самнаран… Тапталлаах аҕа, убай – аны хаһан да эргиллибэттэр, кинилэр үтүө, сырдык сэбэрэлэрин аны хаһан да, ким да көрбөт…
Хорсуннар өлүүлэринэн өллө, сураҕа суох сүттэ… – ыар да тыллар… Үтүө олох үүнэрин, кэрэ олох кэлэрин туһугар – үлэ эрэ туһа диэн үрүҥ күннэрин бараан, умса-төннө түһэн, күөгэйэр күннэригэр сылдьыбыт эдэр, чэгиэн бэйэлээх дьон: «Бэрт сотору кыайыы кынаттанан эргиллэн, төннөн кэлиэхпит, эһиги эрэ этэҥҥэ олоруҥ…» – дэһэ-дэһэ алаһа дьиэлэриттэн арахсан, төрөөбүт тэлгэһэлэриттэн тэлэһийэн, аймах-билэ дьоннорун харах уутунан сууннара хаалларбыттарын айыыта… Ол бэйэлэрэ, аны кинилэр – хаһан да эргиллибэттии быдан дьылларга быралыйдахтара, үтүмэн сылларга сүттэхтэрэ…
Арай, икки атахтаах орто дойдуга уһунуттан, кылгаһыттан тутулуга суох олох олоруутун – «ураты дьикти эйгэттэн, ыалдьыт кэриэтэ кэлэн, «омурҕаннаан» ааһыы» диэн үтүө өйдөбүл гынан уоскуйан – олох син биир салҕанар…
//-- Үһүс кинигэтэ бүттэ. --//