Дмитрий Пономарев-Дьолуолаах
Биһик

БИҺИК
(сэһэн)

//-- I --//
   Өрүүнэ балаҕанын аанын арыйа тардан иһирдьэ атыллаата. Куйаастан итииргээн киирбит киһиэхэ сөп-сөрүүн салгын илгийдэ.
   – Уу, үчүгэйиин! – диэн дьахтар саҥа аллайда. Бобуонньуктуу бааммыт былаатын өрө анньан устан ылла, хантайан туран төбөтүн илгистэн ыһыллыбыт баттаҕын көннөрдө, устубут былаатын тииһигэр ытырда уонна икки ытыһынан сүүһүгэр түһэр баттаҕын күөйэ тутан кэннин диэки сыҕайан биир сүүмэх гына холбуу тутта, сиэбиттэн таҥас кырадаһынын таһааран хам тарта.
   Түннүк аннынааҕы сыҥаһа орон үрдүгэр турар биһигин таһыгар уола быһыччы тутуурдаах тобуктаан олорорун көрөн:
   – Хайа, Сэмэнчик? Тугу гынаҕын? – диэн ыйытта.
   Чороччу улаатан эрэр аҕыстаах Сэмэнчик ойон туран иллэҥ илиитинэн ыстаанын тобуктарын тэбэннэ уонна ийэтин диэки сөмүйэтин уоһугар сыһыары тутан баран өрө хантайан туран сибигинэйдэ:
   – Ийээ, ити мин Аанчык аатын биһигэр суруйдум, – диэтэ.
   – Биһигэр даа?– Өрүүнэ соһуйбуттуу сибигинэйэн ыйытта, уолун төбөтүттэн имэрийэн ылла.
   – Аһаа, онтон ити биһик Аанчык киэнэ буоллаҕа дии, – Сэмэнчик хардарда.
   – Чэ эрэ, көрүөххэ, ханан суруйдуҥ? – Өрүүнэ орон үөһээ турар биһиккэ чугаһаан кэлэн, төҥкөс гынан, биһик чараас хаптаһыныгар «Анчык» диэн улахан гына оҥо быһан суруллубуту аахта. Кэннигэр турар уолун диэки эргиллэн, хаҥас илиитинэн суругу ыйан туран, сибигинэйэн ыйытта:
   – Хайыа, Сэмэнчик, биир «а»-ҕын көтүтэн кэбиспиккин дии?!
   – Онтон итинник суруллара буолуо дии санаабытым, нууччалыы, – Сэмэнчик ийэтин диэки көрө-көрө мичээрдээтэ.
   – Нууччалыы баҕар буолуо… – Өрүүнэ уолун оройуттан сыллаан ылла. – Билигин аһыахпыт, – диэтэ.
   Сэрии буолбута иккис сыла. Кыанар-хотор эр дьон үксүлэрэ онно ыҥырыллан холкуос үлэтэ бүтүннүү оҕо-дьахтар, кырдьаҕас дьон санныгар сүктэриллибитэ, саатар кураан сайын турбута. От, бурдук үүммэккэ айахтарынан улаханнык татыарыйдылар. Нуормаҕа бэриллэр бурдуктарын уһата сатаан барыны-бары булкуйан хааһылаан, биирдэ эмит лэппиэскэлээн сииллэр.
   Сиртэн туох эмит сэрбэйбитин барытын аһыҥа утары сиэн аны ойуурга таҕыста. Бу сыллар тухары араастаан охсустулар: киһини курданарынан ханааба хаһан онно түһэрэ сатаатылар, куйаабыл оҥостон баһа сатаатылар, кыһынын сымыыттаан сытар сирдэрин булан хаарын күрдьэн тоҥоро сатаатылар да кыайтарбата. Кынаттанан былыт курдук көттө, уҥуох-тирии буола ырбыт, сэниэ-сылба бараммыт дьоно ону көрө-көрө ытамньыйдылар. «Туох абааһы үөнэ кыйма курдук төрүү-үөскүү турар баҕайытай, бэйэбитин эрэ сиирэ хаалла» диэн суланнылар.
   Кураан суоһуттан үрдүк сирдэр хайыта бардылар, саһара сатаан баран хара буорунан өрүкүйдүлэр, күөллэр оҥоччу уоллулар, оннооҕор «сир хараҕа» дэппит чөҥөрө чүөмпэлэр сытыйбыт ньамаҕынан саба бүрүллэн сүөһү-сылгы уулуур кыһалҕалара турда. Уулуу киирэн бадарааҥҥа батыллыбыт сүөһүнү, сылгыны хостооһун туһугар туспа түбүк буолла. Мэччирэҥ суоҕуттан ынахтар үүттэрэ тарта, барбах бэрсэн дуомнууллар, бэйэлэрэ нэһиилэ сыл тахсыбыт муҥнаахтар куҥнара туолбакка халбаҥнастылар. Ол да буоллар Өрүүнэлээх холкуостара ааспыт кыһын Дьокуускайтан сэлиэһинэй суордун таһааран сүүсчэ гаа сиргэ ыһан, кыһынын хаар типтэрэн, көрөн-харайан орто үүнүүнү ылыах курдуктар. Аны арыый да кыанар өттүлэрин, өрүс эҥээр нэһилиэктэртэн арыыга сир ылан, оттото сылдьаллар. Онон кэлэр кыстыгы, бурдук атаҕа да буоллар, онно-манна булкуйан сиир хаһаастаах, холкуостарын уонна кэтэхтэригэр баар аҕыйах сүөһүлэрин сыл таһаарар оттонуох курдук бөҕөх санаалаахтар.
   – Сэмэнчиэк, кэл, аһыахха тоойуом, – Өрүүнэ уолун ыҥырда.
   Оһох таһыгар мас кыһа олорбут Сэмэнчик остуолга чугаһаан, олох мас тардынан ийэтин диэки көрө-көрө мичээрдии олордо. Бэҕэһээ нуорма бурдук түҥэппиттэриттэн, ахтыбыттара ырааппыта бэрт буолан, лэппиэскэлээбиттэрэ. Өрүүнэ онтуттан эмти тутан уолун уонна бэйэтин иннигэр өлүүлээн уурталаата, үгэхтэн тууйастаах суораты аҕалан хаппаҕын аһан хамыйаҕынан булкуйа түһэн баран чохообулларга кутуталаан иннилэригэр уурталаата.
   – Сэмэнчиэк, мин кэлиэхпэр диэри уонна аһаабаккын, сөп. – Өрүүнэ уолун диэки аһынардыы көрдөр да, ылыннарыылаахтык эттэ.
   – Сөп, ийээ, – Сэмэнчик аһыырын быыһыгар хардарда.
   – Кыыһыҥ ытаатаҕына суутун уларытаар уонна үүтүн иһэрдээр, өйдөөтүҥ? – Өрүүнэ кини суоҕар уола тугу гыныахтааҕын быһаара олордо. – Уокка оттор маскын таһан кэбиһээр.
   – Сөп, ийээ, барытын толоруом.
   Бу кэмҥэ биһиккэ сытар оҕолоро ыҥырҕаан уһуктаары мөҕүстэ.
   – Ии, оҕом аһыан баҕаран уһугунна дии, – Өрүүнэ биһиккэ сытар оҕотугар барда. Ытаан эйэҥэлиир оҕотун биһигиттэн ылан, орон үрдүгэр сытыаран, суутун уларытта, ол кэннэ эмиийин эмтэрдэ. Кыра киһи ах барда, харахтарын симириктии-симириктии сүр иҥсэлээхтик эмэн болтоҥноото.
   Өрүүнэ эрэ – Өндөрөй былырыын балаҕан ыйыгар хомуурга хабыллан сэриигэ барбыта, Өрүүнэ оһоҕостоох хаалбыта. Саас муус устар ыйга этэҥҥэ оҕоломмута. Оҕото кыыс буолбутуттан олус үөрбүтэ, Өндөрөйө кыыстаныан наһаа баҕарара. Эрин санаатын көтөҕө, үөрдэ кини ийэтин аатын кыыһыгар биэрбитэ. Өндөрөйө кыыстаммытын истэн кэнники суругар сүргэтэ көтөҕүллэн элбэҕи ыралаан суруйбут этэ. Дьоллоох күннэрэ хаһан буолалларын Өрүүнэ кэтэһэр уонна ол күннэр хайаан да үүнүөхтэригэр бүк эрэнэр. Өрүүнэ бу аччык, кыһалҕалаах кэмнэргэ улаханнык куттана саныыра үүтүм тардан оҕобун тоторуом суоҕа диэн. Хата баччааҥҥа диэри этэҥҥэ кэллэ, билигин кэм ынах үүтүн сиҥэлээн эбинэр буолла. Холкуоһун дьоно эрэ сэриигэ сылдьарын, уу кыһыл оҕолооҕун санаан өрүү тугунан эмит көмөлөһө сатыыллар. Сэргэстэһэ олорор алааһын ыаллара бу ааспыт кыһын уокка оттор маһын, мууһун таһан, бэлэмнээн биэрэн олус абыраабыттара. Өрүүнэ, бэйэтэ да хачаайы киһи, оҕотун эмтэрэн, эбиитин мөлтөх аһылыктан, күүстээх үлэттэн эбии дьүдьэйдэ. Ону ол диэбэккэ туох да үлэ буоллун ылсан иһэр. Кыра оҕолоох киһи дьиэтиттэн чугас сылдьан үлэлиирэ ордук буолуо диэн сүөһү көрөөччүнэн анаабыттара. Ынах ыырын, ньирэйдэрин аһатарын быыһыгар, туох эмит үлэни булан, туһа киһитэ буола сатыыр. Бэҕэһээҥҥиттэн ойуур иһигэр турар өтөхтөртөн, кыра ырааһыйалар күлүк өттүлэриттэн кучу оту хомуйса сылдьар.
   Балаҕан аана аһыллан кыыкынаата, тастан сэрэммиттии үктэнэн чугастааҕы ыаллар эбэлэрэ Мотуруона киирэн кэллэ.
   – Дорооболоруҥ! – диэтэ уонна тута сылдьар былаатынан харахтарын сотунна.
   – Дорообо, Мотуруона, киир, аас. Сэмэнчик, ыл, эбэҕэ олоппосто биэр эрэ, – диэн соруйда.
   – Ок, оҕом сүүнэ киһи буолбут дии! – үөрэн мүчүк гына-гына Мотуруона олох маһы аҕалбыт Сэмэнчиги төбөтүттэн имэрийдэ, иирэ хаппыт лабаа курдук тарбахтардаах ытыстарынан уолчаан иэдэстэрин бигии тутан, тыастаахтык оройуттан сыллаан ылла.
   – Хайа, хайдах-туох олордугут? Кыраҕыт этэҥҥэ ини? – Мотуруона кэпсэтиини саҕалаата.
   Өрүүнэ дьиэ эргин сонунун кэпсээтэ. Аата, ыаллыы олороллор да көрсүбэтэхтэрэ балай эмэ буолла. Өрүүнэ өрүү бокуойа суох, онтон Мотуруона кырдьаҕас киһи быһыытынан ыарытыйар уонна хаһан үлэ киһитин таба тутаары мээнэ тиэстибэт.
   – Аҕаҕыт Өндөрөй тугу биллэрэр?
   – Өндөрөй этэҥҥэ сылдьар, соторутааҕыта суругун туппуппут. Кыыстаммытын истэн үөрүү бөҕө. Сэрии туһунан элбэҕи суруйбатах, өстөөҕү аһарбат гына көмүскэнэ сытабыт, сотору бэйэтин тоҕо көтөн барыахпыт диэбит. Силиптээх Баһылайдарын кытта бииргэ сылдьыбыттар да араартаабыттар. Баһылайы тырахтарыыс эбит диэн атын чааска көһөрбүттэр. Сураҕа тааҥка диэн тимир сэби ыытарга үөрэтэллэр үһү, көрсүбэтэхтэрэ ырааппыт.
   – Этэҥҥэ эрэ сырытталлар… Хара дьайдаах сэрии туран хаарыан дьоммутун мэҥиэстэн эрдэҕин, – Мотуруона ах баран былаатынан хараҕын ньухханна, чочумча бэйэлэрин санааларыгар бүгэн саҥата суох олордулар.
   Өрүүнэ аа-дьуо туран утуйан хаалбыт кыыһын биһигин иһигэр сытыарда.
   – Бээ эрэ. Мин илдьиккэ кэллим этэ ээ, – Мотуруона күө-дьаа буолла.
   – Ээ, хайаларын илдьитэй? Уу кутуом, бэттэх чугаһаа, – Өрүүнэ остуолугар тиийэн чаанньыгын ылла.
   – Суох, тукаам, миэхэ кутума. Бу билигин аҕай уу бөҕөнү хааланан киирдим. Бааска уол сүүрэн кэлэ сырытта, сураҕа куораттан боломуочунай тахсыбыт, милииссийэлээх сылдьар үһү, киэһэ кэнсэлээрийэҕэ уопсай мунньахтыыллар диир. Дьону барытын ыҥырбыттар.
   – Туох туһунан мунньахтыыллара буолла? – Өрүүнэ мунаахсыйа туттан Мотуруона диэки көрөн ылла.
   – Ээ, мин кырдьаҕас киһи тугу да туолкалаан өйдөөбөтүм. Уолум бэйэтэ да бу диэн билбэт быһыылаах, биир кэм «көһөрүү» диэн тыллаһар. Ыксыы аҕай сылдьар, уу ыйырбахтаат төттөрү ойдо. Холкуостары көһөрөллөр үһү, – диир.
   – Ханна? Туох көһөрүүтэ? – Өрүүнэ өссө эбии мунаахсыйда.
   – Дьэ, билбэтим, тукаам. Киэһэ баран билэн кэлиэҥ буоллаҕа. Бу үлүгэр дьону ханна барыбытын көһөрөллөр үһү. Оттообут отторун сии баралларын этэллэр ини. Чэ бээ, мин барыым.
   Мотуруона олох маһыттан туран оргууй тахсан барда. Өрүүнэ истибитин ситэ өйдөөбөккө онтун санаа оҥостон олорон хаалла.
   Киэһээҥҥи үлэтин сып-сап толороот Өрүүнэ Улахан Сайылыкка тиэтэйдэ. Улахан Сайылык ааттыын улахан этэ. Холкуостарын кэнсэлээрийэтэ, ону тэҥэ алын сүһүөх оскуола, лааппы манна бааллара. Ыаллара да элбэҕэ, туруорбах балаҕанныын сүүрбэччэ ураалаах баара.
   Өрүүнэ тиийэригэр кэлиэх айылаах дьон бары мустан, кэнсэлээрийэ иннинээҕи тиэргэҥҥэ ким олох мас булунан, ким сиргэ олбох уурунан сото кээһэн, оҕо өттө күрүө сиэрдийэтин үрдүгэр чыычаах курдук кэчигирээн, бары кэнсэлээрийэ аанын иннигэр туруоруллубут түөрт атахтаах остуол диэки сирэйдэнэн, отур-ботур кэпсэттэҕэ буола олороллоро.
   Өрүүнэ Улахан Сайылыкка олохтоох дьүөгэтэ Марыынаны таба көрөн, кини таһыгар тиийэн илдьэ кэлбит олбоҕун тэлгии быраҕан, сэргэстэһэ олордо. Дьон сибигинэйэ быластаан кэпсэтэллэрин көрөн Өрүүнэ Марыынатын кытта ол сиэринэн оргууй дорооболосто, ону-маны дьиэ иһинээҕи-таһынааҕы сонуну кэпсэттилэр.
   – Марыына, ити туох көһөрүүтүн кэпсииллэр? Мин тугу да туолкалаан өйдөөбөккө сылдьабын ээ, эн билэриҥ буолаарай? – Өрүүнэ маарыҥҥаттан санаа оҥосто сылдьар ыйытыгар быһаарыы көрдөөтө.
   – Дьэ, хотуой, сураҕа барыбытын хоту балыкка көһөрөөрү, ону мунньахтыы кэлбит курдуктар, – Марыына хайдах эрэ сэрэхэчийэ туттан, тула өттүн көрүнэ, аны ким эрэ истиэ диэбиттии Өрүүнэ диэки нөрүйэн сибигинэйэн эттэ.
   Ити тыллартан Өрүүнэ сүрэҕэ күүскэ тэбиэлээн ылла, эбии долгуйда.
   – Ама, хайдах барыбытын көһөрөллөр, алҕас ини? Оҕолор, кырдьаҕастар онтон уонна сүөһүбүт-аспыт? Өрүүнэ, сымыйа дэттэриэн баҕарбыттыы, тула өттүн көрүөлээтэ.
   – Чахчы дииллэр. Барбаппын диэн батыннаххына, төрүкү да хаайыыга ыыталлар үһү, – Марыына тимир-тамыр саҥарда.
   – Хайдах? – Өрүүнэ харахтара кэҥээн, тугу да өйдөөбөккө утары көрөн олордо.
   – Сураҕа, ханнык эрэ холкуостан икки буолумматах, барартан аккаастаммыт дьону киллэрбиттэр үһү.
   – Тыый! Тоҕо сүрэй! Эс, ама, туох буруйдарыгар? – Өрүүнэ истибитин итэҕэйиминэ ити этиллибит тыллар бары алҕас, сыыһа буолуохтарын иһигэр олус баҕарда.
   Кэнсэлээрийэ аана тэлэччи аһыллан, үс киһи субуруһан тахсан кэллилэр. Бастакынан маҥан эттээх ньылбаарыйбыт сирэйдээх, үөннээҕинэн көрбүт төгүрүк харахтардаах, кэтит саппыйаан курунан ыга курдаммыт, килбэчигэс уһун остоох саппыкылаах мааны киһи таҕыста. Кини кэнниттэн уһун хатыҥыр, хара бараан ньолойбут сирэйдээх милииссийэ куормалаах эр киһи, бүтэһик холкуостарын бэрэссэдээтэлэ күрэҥсийбит баттахтаах, нүксүччү туттубут, дэлби сылайбыт көрүҥнээх Мэхээлэ Боппуок таҕыстылар.
   Мааны киһи остуолга кэлэн тута сылдьар тирии бартыбыалын уурда. Мустубут дьону кэрийэ көрдө, көхсүн этиттэ, онтон сутуругун айаҕар сыһыары тутан сөтөллөн ылла, түөһүн мөтөтөн салгыны эҕирийдэ:
   – Табаарыстар! – диэн бүрүүкээбит чуумпуга сөҥ куолаһа иһилиннэ. Сут-кураан дьыллар турбуттарынан фроҥҥа аһынан-үөлүнэн көмөлөһөр кыахтара суох буолбутун, сылгыларын-сүөһүлэрин тыыннаахтыы сыл таһаарар отторун хаһааһа суоҕун, бурдук үүммэтэҕин, онон дохуот аахсар кыахтара суоҕун, бары манна хоргуйан өлөр турукка киирбиттэрин ыйан туран, Обком уурааҕынан хоту оройуоннарга балык үлэтигэр көһөллөрүн, онон фроҥҥа күүс-көмө буолуохтаахтарын тоһоҕолоон эппитэ-тыыммыта. Уурааҕы ылымматах дьон өстөөххө көмөлөһөөччү буолалларын уонна оннук дьону кытта байыаннай кэм сокуонунан кэпсэтии быһаччы буоларын чопчулаата, кытаанах миэрэҕэ тардыллалларын эттэ:
   – Сталин дьаһалын, партия Саха сиринээҕи Обкомун уурааҕын толорортон аккаастанан, өстөөххө хос моонньох буолбут Бахсы нэһилиэгин икки олохтоохторо тутуллан киин сиргэ утаарылыннылар уонна маннык миэрэлэр салгыы да ылыллыахтара! – диэн суостаахтык саҥарда.
   Бу этиллибит тыллар бэйэлэрэ да ыар олохтон сырдык диэки үүт-хайаҕас булбакка муҥурдарыгар тиийээхтээбит кырдьаҕас дьону, оҕону, дьахталлар муҥнаахтары төрүкү да отуойкаларыттан таһаарбыта. Утарылаһан быстахха эрэ былдьамматах киһи диэн саныы олорбуттара. Көһөрүүгэ эдэриттэн-эмэниттэн, тулаайаҕыттан, ыарыһаҕыттан тутулуга суох бары баралларын, антах барыта бэлэмҥэ тиийиэхтээхтэрин тоһоҕолоон эттэ. Балыктааһыҥҥа туттуллар тэриллэрэ, олорор сирдэрэ көһүтэн турарын, нуормалаах ас-үөл көрүллэрин, бэл диэтэр, үлэҕэ кэтиллэр таҥас бэриллэрин туһунан эттэ-тыынна.
   Хаһыс да сылын аччыктааһын кыһалҕатын, эрэйин билбит, тыыннаах хаалар туһугар мөхсө сылдьар сорох муҥнаахтар төһө да дойдуларыттан тэйэн, билбэт дойдуларыгар көһүөхтэрин баҕарбаталлар, кылгас кэмҥэ үчүгэй аһылыктаах сиргэ, кыайыы туһугар үлэлии да түһэн кэлэр сөп этэ диэн санааҕа кэлбиттэрэ. Сорохтор барыахтарын баҕарбаталлар да, утары тугу да булан этэр кыахтара суоҕа, Өрүүнэ олор истэригэр баара.
   Көһөргө диэн сөбүлэҥи биэрэр куоластааһын саҕаламмыта. Араатардыыр киһи кэннигэр холкуос бэрэссэдээтэлэ Мэхээлэ Боппуоктуун турбут милииссийэ иннин диэки тахсан били боломуочунайы кытта сэргэстэһэ чыначчы туттан турунан кэбиспитэ, курун көннөрүммүтэ, бэстилиэттээх хобураатын туппаҕалаабыта. Араатар тылыттан самнан олорор олохтоохтор үрүҥ харахтарын өрө көрбөтөхтөрө. Куоластааһын түмүгүнэн сүүс бырыһыан көһөргө диэн буолбута. Боломуочунай бу да кэннэ тыла сымнаабатаҕа, үс хонук иһигэр хомунан көһөҕүт диэн кытаанахтык дьаһайбыта. Куоластааһын бүтэн көһүү туһунан кэпсэтиилэр саҕаламмыттара. Өрүүнэ, кыра оҕолоох киһи быһыытынан, ынахпын илдьэ барабын, оҕолорбун аһатыам диэбитин бэрэссэдээтэлэ «сүөһүлэргин заготпууҥҥа туттар, оҕолоргор холкуос сүөһүтүн үүтүттэн өлүүлүөхпүт» диэн уоскутан, хаалларар буолбута.
   Мунньахтара уһаан, киэһэ буолуор диэри тардыллыбыта. Өрүүнэ төһө да көһөбүн диэн илиитин ууннар, уйулҕата улаханнык хамсаабыта, туора дойдуга тиийэн тугу аһаан сылдьыахтарын, тугу үлэлээн кыайыыны уһансыан өйө хоппотоҕо. Бу куура хаппыт, күһүн кэлиэн инниттэн күрэҥсийбит, атын ханна да сылдьан аҕыйах хонуктан уһаабатах (ону да Дьокуускайтан ырааппатах) киһиэхэ дойдута олус күндүтэ. Мантан ордук сир-дойду баара буолуо диэн санаатыгар да оҕустарбат этэ. Хайдах киһи буолбут үтүөкэн дойдутун хаалларан ханна эрэ ыраах, харахтаан да көрбөтөх, санаан да тиийбэтэх сиригэр-уотугар барыан ис кута олох буолумматаҕа. Сүрэҕэ туох эрэ көннөрүллүбэт алҕаһы оҥорон эрэрин курдук нүөлүйбүтэ.
   Көһүү тэрээһинэ Өрүүнэлээх курдук ыалга улахан туох да сүпсүгүрүүнү таһаарбатаҕа. Элбэх малы-салы ылары боппуттара, киһи баһыгар уон алта киилэ таһаҕас көҥүллэнэрэ, онно төһө бэйэлээҕи ылыаххыный. Ол-бу хаһаайыстыбаҕа туттуллар наадалаах диэбит тэрилин ылбыта. Ордубут таҥаһын-сабын барытын хомуйан ампаарыгар укпута. Хас биирдии малы кытта олоҕун быстыспат өйдөбүлэ хараҕар көстөн кэлбитэ, аны хаһан төннөн кэлиэҕин санаан сонньуйан, хараастан ылбыта.
   Иккис күнүгэр заготпууннар кэлэн сүөһүлэрин көрөн сыаналаан барбыттара, ньирэйдээх ынахтарын хаалар холкуоска эккэ атастаһыахпыт диэбиттэриттэн ынаҕын аһыйа турбут Өрүүнэ үөрэн сэгэс гыммыта.
   Холкуос баайын-дуолун оннун булларыыга түүннэри-күнүстэри түбүгүрдүлэр. Аҕыйах эдэрси эр киһи баара оҕонньоттору кытта тэлиэгэ оҥоруутугар сырыттылар. Өрүүнэлээх өтөхтөрүн ыаллара икки оҕус тэлиэгэтигэр батан барар буоллулар. Барыта кэри-куру, үгүс саҥа-иҥэ суох, отур-ботур быһаарсан кыаллыах айылааҕы оннун буллардылар. Бэл, оҕо аймах уку-суку туттан, бааллара-суохтара биллибэккэ илии-атах буоллулар.
   Барар күннэригэр тыҥ хатыыта тураннар бэлэм турар таһаҕастарын дуомун үгүс саҥата-иҥэтэ суох тиэннилэр, ампаардарын күлүүстээбитэ буоллулар, дьиэлэрин, балаҕаннарын аанын маһынан баттаттылар.
   Өрүүнэ тахсаары туран балаҕанын иһин кэриччи көрдө, түөһүн иһин арахсыы курус тыына толорон сүрэҕэ ыарыылаахтык нүөлүйдэ, кытаанах хомуок кэлэн күөмэйин бүөлүү турунна, былаатын устан оһоҕун таһыгар сукуллан турда. Арылхай киэҥ харахтарыттан көмүскэтин уута ыгыллан тахсан өтөрүнэн мичээр диэни билбэтэх иэдэһин устун тохтоло суох аллара сүүрдэ, өрө тыынан сыҥсыйан ылла, саҥа таһаарбакка ытаан ыҥырҕаата.
   Оо, алаһа дьиэттэн арахсан биллибэт үөдэн түгэҕэр атынан, оҕуһунан айаннаан эрэр туох аанньа буолуой? Өрүүнэ барахсан тулуйуо дуо?! Ытаатын ээ, баҕар, баччааҥҥа диэри хаалла сылдьыбыт, кыһалҕалаах олоҕун эрэйэ хараҕын уутун кытта суураллан көхсө кэҥээрэй, ыарахаттары кытта туруулаһарга сэниэ биэрээрэй.
   Өрүүнэ уҥа илиитинэн оһоҕун чанчыгыттан тайанна, хаҥас илиитигэр тута сылдьар былаатынан хараҕын уутун сотунна, үөһэ тыынна. Аан аһыллан кыыкынаата, Сэмэнчигэ киирэн иһэрин атаҕын тыаһыттан сэрэйдэ:
   – Ийээ, эйигин күүтэллэр, – Сэмэнчик кэлэн ийэтин кэнниттэн кууста.
   – Сөп, тоойуом, – Өрүүнэ үөһэ тыынан ылла, уолун төбөтүттэн имэрийдэ уонна балаҕанын иһин өссө биирдэ эргиччи көрдө. – Чэ, кэлиэхпитигэр диэри этэҥҥэ тур. Көрсүөххэ диэри! – Өрүүнэ көмүс ньээкэ уйаларыгар туһаайан бүтэһик тылларын этэн баран, уолун сиэтэн аан диэки атыллаата.
   Балаҕаннарыттан тахсан ааннарын баттатан, тиэргэннэрин аанын олуйан, көһүтэн турар дьонноругар тиийдилэр. Инники тэлиэгэ кэлин өттүгэр Мотуруона кырдьаҕас бу аҕыйах хонук иһигэр өссө куччаан, арҕаһа бөгдьөйөн, субу үлтү түһэн кумаланан хаалыах айылаах көрүҥнэнэн олорор. Илиитигэр сиидэс өрбөх тутуурдаах, хоту дойдуга көһөр буолбуттарын истиэҕиттэн куурбат буолбут көмүскэтин уутун субу-субу соттумахтыыр.
   Кэнники тэлиэгэҕэ таһаҕаһы кытта Өрүүнэ биһиктээх кыыһын Аанчыгын кытта олордулар.
   – Чэ, өтөхпүтүн кытта быраһаайдаһыаҕыҥ! – Өрүүнэ кэлбитигэр Мотуруона быраата Баһылай оҕонньор туора тахсан бэргэһэтин устан, өтөҕүн диэки хайыһан тоҥхос гынан бокулуон биэрдэ, тугу эрэ ботугураата. Бары кинини үтүктэн өтөхтөрүн диэки хайыһан, бэргэһэлэрин устан тоҥхоҥностулар. Баһылай дьонун диэки хайыһан бэргэһэтин төбөтүгэр уурунна уонна барыларыгар туһаайан: – Чэ, хаамтарыаҕыҥ! Барыта этэҥҥэ буоллун! – диэтэ.
   Тэлиэгэлээх оҕустар уку-суку субурустулар. Олохтоохтор сотору-сотору кэннилэрин хайыһан төрөөбүт төрүт буордарын, тымныыттан-тыалтан, куйаастан-ардахтан хаххалаан иитиэхтээбит иһирэх дьиэлэрин харахтарын далыттан сүтүөр диэри сайыһа көрдүлэр. Саҥа-иҥэ суох, арай оҕустар ыарахан соһууттан ынчыктаан «пуус» гына тыыналлара, көлүөһэлэр лүһүгүрүүллэрэ эрэ иһиллэр.
   Улахан Сайылыкка кэлбиттэрэ кэлии-барыы үксээбит, сүпсүлгэн бөҕө. Өрүүнэ Марыынатын көрсөн аҕыйах тылынан кэпсэтэ түстүлэр. Дьүөгэтин көрсүбүтүттэн «аттыбар өйдөһөр-өйөһөр киһилээхпин ээ» диэн бөҕөх санаа киирэн, тулаайах курдук муунтуйа сылдьыбыта дьайҕара быһыытыйан, эгди буолла. Барааччылар бары кэллилэр быһыылаах. Түргэн соҕустук саамыланан, оннуларын булан, сорох сүөһүнү тэлиэгэҕэ холбоон, сороҕун сиэтэн хотоҕос курдук субуһан көс дьоно кыһарыйыы кытаанаҕыттан, үтүргэн күүһүттэн дойдуларын иччитэх хаалларан, сэриигэ сылдьар дьоннорун балыгынан хааччыйаары аргыардаах айан аартыгын арыйдылар, сордоох суол төрдүн туттулар. Хастара эргиллэн кэлэн ахтылҕан хараҕын уутун алааһын өҥ буоругар түһэриэн, көй салгынын эҕирийэ тыынан чэрдийбит тилэҕинэн күөх ньаассын кырыһын устун сүүрүөн, ийэ сирин илгэлээх күүһүн иҥэринэ хаамыан, аар хатыҥар өйөнөн тахсар күн саргылаах сарыалын уруйдуу көрсүөн ким да билбэт. Мас көлүөһэ энэлгэн тойуга доҕуһуоллаах, сиккиэр тыал аргыстаах, көппөх буор күдэригин быыһынан көс дьон айаннаатылар.
   Балаҕан ыйа үүнүүтэ хас да хонуктаах сындалҕаннаах айантан атахтарын нэһиилэ соһор көс дьон улуу Эбэ кытылын буллулар. Онуоха-маныаха диэри «һуу» диэтилэр. Кытыл устун киһи-сүөһү бөҕө мустан үөттэр быыстарынан тарҕаһан олороллорун көрөн, атыттар «бу бары көһөн иһэр дьон дуо?» диэн сөҕө да, салла да санаатылар. Айанньыттар, үөттэр быыстарыгар кыра ырааһыйалаах сири булан, түһүктэрин оҥоһуннулар. Балаакка диэн кимҥэ да суоҕа ол иһин синньигэс үөттэри, иирэ талаҕы быһыта сынньан холбуу баайталаан, аҕыйах киһи сытар гына отуу атаҕа туруортаатылар, онтуларын ким туох өрбөхтөөҕүнэн бүрүйдүлэр. Өрүүнэҕэ эмиэ оҕолорунуун сыталларыгар отуу оҕото баайан биэрдилэр.
   Кэллэхтэрин күн бэрэссэдээтэллэрэ эр дьону кытта сүбэлэһэн, «туттуохпут» диэн анаан илдьэ кэлбит сүөһүлэриттэн биир баайтаһын ынаҕы үөт быыһыгар кистии-саба астаан дьонноругар түҥэттилэр. Аанньа аһаабакка сылдьар дьон тото-хана эт сиэн, миин иһэн харахтара сырдаата. Тот искэ кыһалҕа да халбарыйарга дылы. Кутаа таһыгар олорон эгди буолбучча үгүһү кэпсэттилэр, сылаалара да таайда быһыылаах эрдэ сытар сирдэрин буллуннулар.
   Күһүн обургу күүттэрбэтэ, «манна көс дьоно таһырдьа хоно сыталлар» диэн тохтуу түспэтэ, хаардаах хаһыҥынан хаарыйталаата, курулас ардаҕынан кутта, сытыы тыалынан курдат үрдэ. Борохуоттара кэлбэккэ киһилиин-сүөһүлүүн сөп буоллулар. Тымныйан, сыыстаран, онно эбии ис ыарыыта туран кырдьаҕас, кыра оҕо өлүүтэ тахсыталаата. Дойдуларыттан илдьэ кэлбит ыһыктара баранна, манна түҥэтэр кыра тооромос килиэптэрэ тук буолбат. Ону-маны сиэн үүт сыыһа бэрсэр ынахтара суоҕа буоллар, олох да хоргуйуох эбиттэр.
   Мотуруона эмээхсин атын сиргэ көһөрүүгэ барарын истиэҕиттэн куурбатах хараҕын уутугар умсан, аанньа аһаабакка олох да буорайан суорҕан-тэллэх киһитэ буолбута. Биир сарсыарда сэргэхсийэн табах көрдөөн тарта, өссө үүккэ илитэн килиэп оҕото сиэтэ. Эдэр өттүлэрэ: «Эбэбит бэттэх кэлээри гыннаҕа дуу», – дэстилэр. Түөртүүр ыам саҕана быраата Баһылайы уонна кийиитин Сөдүөччүйэни ыҥыран иһин түгэҕиттэн ыган, аҕылыырын быыһыгар, аҕыйах тылы эттэ:
   – Алааспар көмүллүбэт киһи буоллум. Ким миигин онно тиэрдэн харайыай? Бу эҥээр хаалар дьылҕаланным быһыылаах, – чочумча саҥата суох, барбах эрэ иһиллэр гына кыыкыныы сытта. – Баһылаай, ити Сөдүөччүйэҕин харыстаа, эйэ-дэмнээхтик сылдьан оҕолоргутун көрө сатааҥ. Ми-мии-гин… – диэн иһэн аттыгар нөрүйэн олорор Баһылайын илиититтэн харбаан ылан тыын былдьаһан өгдөҥнөөтө, ол кэннэ налыс гынна.
   Мотуруона өлүүтэ чугас дьонун барыларын аймаабыта. Бу сиртэн бара охсуохтарын баҕарбыттара. Сииги бүрүнэн сылдьыы, муор-туор аһылык салгыппыта, тиийиэхтээх сирдэригэр тиийэ охсон аал уот иннигэр, бүтэй дьиэҕэ, тот аһылыкка уоскулаҥ булуохтарын тиэтэйбиттэрэ. Ол эрээри, көһөрүөхтээх борохуоттара кэлэн биэрбэккэ, тууйуллан барбыттара.
   Биир күн Өрүүнэ баанньыкка уочараттаан, хаппыт үөт хомуйан оһох оттон, уу сылытан уларыттар таҥастарын сууммута, күнү быһа тэпсэҥнээн дэлби сылайбыта. Аны ынахтара бэйдиэлээн хааланнар олору булан аҕалыахтарыгар диэри күн киэһэрбитэ, үнтү сылайан утуйар сирин нэһиилэ булан Сэмэнчигин кууспута, кыыһын биһигэр сытыаран эбии үллүйэн биэрбитэ. Сылаата таайан дуу, кыыһа ытаан уһугуннарбатаҕыттан дуу Өрүүнэ түүн олох уһуктубакка кытаанахтык утуйан хаалбыт этэ. Сарсыарда: «Борохуот иһээр! Тура охсуҥ! Хомунуҥ!» – диэн хаһыыттан түргэн үлүгэрдик ойон турбута. Арай отуутун иһиттэн тахсаары туран өйдөөн көрбүтэ, биһиктээх кыыһа суоҕа. Сүпсүлгэн бөҕө буола сылдьар дьоннорун кэрийэн: «Биһиктээх оҕобун көрбөтүгүт дуо?» – диэн ыйыталаһа сатаата да, ким да көрбөтөх буолла. Ханна да барыан, тугу да гыныан билбэккэ биэрэги өрө-таҥнары сүүрэкэлээтэ. Марыынатыгар тиийдэ, дьүөгэтин санныгар саба түһэн саҥа таһааран ытаан барда.
   – Оҕобун уорбуттар! Ханна барыай уонна? – хаһыы быластаан саҥарда.
   – Өрүүнэ, уоскуй! Милииссийэҕэ бар, итиннэ борохуот кэлэр сиригэр сылдьара буолуо, – Марыына дьүөгэтэ ыһыллыбыт баттаҕын өрө анньа, уоскута турда. – Мин Сэмэнчиги көмөлөһүннэрэн малгытын хомуйа туруом, – диэтэ.
   – Кырдьык даҕаны! – диэт Өрүүнэ биэрэк диэки сүүрдэ. Онно тиийэн үгүс дьон быыһыттан милииссийэ куормалаах киһини таба көрөн, чопчу тиийэн ытыырын кыатана сатыы-сатыы туох буолбутун кэпсээтэ. Милииссийэ отуччалаах, хара бараан сирэйдээх, орто уҥуохтаах эдэр киһи барытын сиһилии иһиттэ.
   – Чэ, барыах, барытын миэстэтигэр көрдөрөөр, – диэн Өрүүнэни батыста.
   Олорор сирдэригэр кэлэн отууларын дьардьаматын көрдө, биирдиилээн дьонтон түүн тугу эмит көрбүккүт буолаарай диэн туоһуласта, Өрүүнэ аатын-суолун, оҕо туохха суулана сылдьарын, биһигин оҥоһуутун сурунан ылла.
   – Гражданка, эн билигин сээкэйгин хомун, көһөргө бэлэмнэн, биһиги көрдүөхпүт. Туох эмит билиннэҕинэ хайаан да биллэриэхпит, – диэтэ.
   – Оҕом көстө илигинэ ханна да барбаппын, манна хаалабын! – Өрүүнэ санныта ыгдаҥнаан ытаан барда.
   – Суох, гражданка! Оҕоҥ көстүбүтүн-көстүбэтэҕин да иһин бараҕын. Байыаннай кэм быһыытынан аккаастанар түгэҥҥэр сууттаныаххын сөп. Ити уолгун санаа. Уорбут буоллахтарына биир күннээх буолбат, уһун көрдөөһүннээх дьыала буолар. Мин этэрбин иһит, бэйэҥ уонна уолуҥ туһугар диэн этэбин, – диэн мас-таас курдук дьаһайан кэбистэ.
   Өрүүнэ өрөлөһүөх курдук туттан иһэн Сэмэнчигин санаан ах барда, ньилбэгэр умса түһэн олорон уһуннук ытаата. Сэмэнчигэ кэлэн көхсүттэн имэрийэ-имэрийэ тэҥҥэ ытаан ыҥырҕыы турда.
   Күн ортотун диэки: «Бары сааһыланан тиэллэбит!»– диэн хамаанда дуорайда.
   Баарсаларга лыык курдук ыга симиллэн, биир харах уулаах кытылы хаалларан атын сиргэ көс дьон уһунна.
   Аһаҕас халлаан, хаар-самыыр аннынан тыалга курдары үрдэрэн, кытылга олорбуттарынааҕар ордук ыарахан тутулга түбэһэн тус хоту уһуннулар. Баарса маһын кирэ турар аччык сүөһү маҥырааһына, ыарыһах дьон ынчыга инчэҕэй эттээх тулуйбат үлүгэрэ буолбута. Тохтобул аайы хастыы да өлбүт киһини таһааран харайаллара. Өрүүнэ кыыһын сүтүктээн ытыы сатаан хараҕын уута да тахсыбат буолла. Дьонтон кистии-саба кыыһын суутун ылан сыллыыр, оччоҕо сүрэҕэ арыый уоскуйа, налыйа быһыытыйар. Сэмэнчигин олох бэйэтиттэн тэйиппэккэ тута, кууһа сырытта. Дьүөгэтэ Марыына араастаан аралдьытан, кэнникинэн аһары аймаммакка, сүтүгүн сүгэһэрин санаа ындыыта оҥостон, иһигэр хам баттаан, дьон көрөрүгэр таһыгар таһаарбакка уоскуйбут көрүҥнэннэ. Түүн Өндөрөйүн санаан, кыыстара, чыычаахтара сүппүтүн туох диэн тиэрдиэн билбэккэ муҥатыйда, утуйар уута уу буолбакка сулустаах халлааны көрө сыппыта. Дойдутугар сылдьан чыпчыҥныы тырымныыр сулустары сэҥээрэ-сэргии көрөрө, онтон билигин кинилэр үөһэттэн тоҕо эрэ дьиппиэрэ, тымныы, тыйыс харахтарынан одуулуур курдуктара.
   Бу курдук хас күн устубуттара буолла, Өрүүнэ аанньа утуйбакка ээл-дээл сылдьан, хонугун ахсаанын да умнубута. Биир күн кытылга тиксэн манна түһэҕит диэн хамаанда бөҕө буолан хас да холкуос дьонун кырылас таас, кумах ортотугар сүөкээн кэбистилэр. Мантан олохтоох сирдэригэр уонтан тахса көс сири суол солоон тиийиэхтээхтэр үһү. Бэйэлэрэ хайдах да тиийэр кыахтара суоҕун өйдөөн, бу дойду киинигэр көмө көрдөһө биир киһини ыыттылар. Чараас таҥастаах дьон балаакка иһигэр көмө көһүтэ симиллэн олордулар, инчэҕэй хаар түһэн барда. Сүөһүлэр эрэйдээхтэр аанньа аһаабакка, тыалга-кууска үрдэрэн, сыккырыыр тыыннара эрэ ордон кэлбиттэр, аны үөһүрэн өлүтэлээн бардылар. Чигдитийбит маар сир отун, хаары кэһэ сылдьан оттоон, сиэтэ сатаабыттара өрөһүлтэ буолбатаҕа.
   Кэмниэ-кэнэҕэс олохтоохтор сыарҕалаах аттарынан кэлэн, дьэ олохтоох сирдэригэр аттаммыттара. Улахан күөл үрдүгэр быраҕыллыбыт, өтөхсүйбүт сиргэ аҕалбыттара. Хаһан эрэ дьон олоро сылдьыбыт туоһута самналлыбыт, эркинэ эмэҕирэн курулаабыт, хата үрүт дуомнаах хотон сэмнэҕэ, ону кытта кубарыһа чочоруһан турар балаҕаннар баҕаналара бааллара. Аҕыйах эр киһилээхтэрэ мас кэрдэн, оҕо-дьахтар кыанар өттүлэрэ хастыы да буолан кэрдиллибит титириги быалаан соһон, били өтөхтөр баҕаналарын туһанан, балаҕан туттан барбыттара. Эркин быыһын-хайаҕаһын лабыктанан, муоҕунан бүөлээн, былыыгы ириэрэн сыбаан, муус түннүк олордунан дьиэ-уот тэриммитэ буолбуттара.
   Балык туттарбыттарга эрэ нуорма бурдук бэриллэр диэн, били эрэннэрбит аһылыктарын быһан кэбиспиттэрэ, эгэ, балыктыыр тэрил кэлиэ дуу, курдары үрэр чысхааҥҥа кэтэр тас таҥас кэлиэ дуу? Туох да бэлэмэ суох сиргэ, өлөр өлүү айаҕар аҕалан укпуттара. Тыыннаах хаалар туһугар туруулаһыы тиийэн кэлбитэ. Туох эмит үчүгэйдээхтэрин, сыаналаах соҕустарын: иһити-хомуоһу, иистэнэр массыынаны, сылабаары, баахыла тимирин, киэргэл туома баарын барытын олохтоохтору кытта бурдукка, андаатар этигэр, бытархай балык дуомугар атастаһан сиэн бүтэрбиттэрэ, олохтоохтор да атастаһаллара аҕыйаабыта, хоргуйуу саҕаламмыта. Кыанар өттүлэрин биригээдэ тэрийэн балыкка анаабыттара, дойдуларыттан илдьэ кэлбит муҥхалара, илимнэрэ бу дойду күөллэригэр дьүөрэтэ суоҕа, инньэ гынан балык бултаабакка дьоннорун аһатыахтааҕар бэйэлэрэ хоргуйан барбыттара.
   Өрүүнэ уолунуун дьүөгэтэ Марыыналааҕы уонна өссө икки ыал буолан биир балаҕаҥҥа симиллэн олороллоро. Булбутун сыыһын Сэмэнчигэр хадаҕалыы сатыыра, бэйэтэ дэлби ырбыта. Ыарахан олох, санаа баттыга эмэн аҕыйах кэм иһигэр арылхай киэҥ харахтара уола чөҥөрүспүттэрэ, сыҥааҕын уҥуохтара чочоруһан тахсыбыттара. Барыта ааһыа, сэрии бүтэн Өндөрөйүм кэлиэ, кыыһым Аанчыгым көстүө, дойдубутугар төннөн нус-бааччы олоххо тиийиэхпит диэн эрэлин кыыма эрэ сарсыарда аайы оронуттан туруорар буолбута.
   Көс дьон олоҕор хоргуйуу кэлбитэ, санаалара «тугу эрэ булан сиэбит киһи» диэн этэ. Манна эбии тымныйан, сыыстаран ыалдьыы элбээбитэ, өлүү-сүтүү эҥээрдэммитэ. Оҕо-дьахтар бу бытархан тымныыга тоҥ буору хаһан өлүктэри кистиир кыахтара суоҕа, инньэ гынан балаҕан эркинигэр титирик маһы өйөннөрөн хахха оҥорон, өлбүт дьону өрбөххө суулаан үрүт-үрдүлэригэр дьаарыстаабыттара. Өрүүнэ таһынааҕы балаҕаҥҥа кини кыыһыттан эрэ мэнэкэ оҕолоох эдэркээн дьахтары аһынара. Сэниэтэ суоҕунан ытаан ыҥырҕыыр оҕотун, баҕар, туох эмэ сүмэһин тахсаарай диэн, кур аччык ийэтэ уһун күнү супту эмтэрэ сатыыра. Ону көрөн, аһыныгас санаата киирэн биир күн: «Бээ, баҕар, миэхэ үүт киирээрэй, соторутааҕыта диэри оҕо эмтэрэ сылдьыбытым», – диэн оҕону көрдөөн ылла. Илиитигэр ылбытыгар уолан хапсыйбыт эмиийин тумугун кырачаан киһи соппойон барбыта. Өрүүнэ ийэ кута арыллан, орто дойду кыһалҕалаах олоҕун хайа эрэ кэмҥэ умна быһыытыйбыта, үчүгээй-үчүгэй турукка киирэн, кыыһын көтөҕөн олорор курдук сананан, үөрэн дьолломмута. Оо, оҕону эмиийдэтэртэн ордук уоскулаҥ утаҕа баар үһүө, ама, ийэҕэ?!
   Ийэ эрэйдээх хас да күн туруулаһан туран эмтэрэ сатаата да суох, үүт олох киирбэтэ. Оҕо барахсан сэниэтэ суоҕунан соппойо сатаан баран, күүһэ эстэн, ытыыр да кыаҕа суох нукаай курдук сытынан кэбиһэр. Ийэтэ эрэйдээх тугу да гынар кыаҕа суоҕуттан, барбах ытаан санныта эрэ дьигиҥнии олороохтоото.
   Өрүүнэ биир күн киирбитэ дьахтара оҕотун хоонньугар уктан сытара. Өрүүнэ: «Хайа, хайдаххытый?» – диэн ыйытта. Дьахтар муҥнаах туох да саҥата суох, иччитэ суох харахтарынан саҥа кэлэр сирин диэки мээнэнэн көрөн кэбиспитэ. Сарсыныгар киирбитэ оҕотун эмтэрбитинэн иккиэн өлө сыталлара. Өрүүнэ «һуу!» диэн саҥа аллайаат, сүрэҕин туттан олоро биэрдэ: «Оо, барахсаттар, туоххут буруйугар төрөөбүт дойдугутуттан үүрүллэн, манна кэлэн суорума суолланнаххыат?! Көтөх оҕолоох муҥнааҕынан кими өрөһүйтэрээри ыыппыт муҥнарай?» – диэн ытаан барбыта.
   Балаҕан аайы сытааччы элбээтэ, күн сириттэн күрэнээччи да үксээтэ. Тыыннаах хаалар баҕаттан кирис өтүүнү, бэс сутукатын, тэллэх гына сылдьар эргэ тириилэрин кытта сиэтилэр.
   Хам-хаадьаа да буоллар наарыһынай тахсан киин сиртэн кэлбит суруктары тарҕатара. Аны мантыгыт итэҕэс диэбиттии, сэрии толоонуттан «хара суруктар» эмиэ кэлитэлииллэрэ. Итинник «хара сурук» Өрүүнэни эмиэ тумнубатаҕа. Уолбут харахтарын уута ыгыллан тахсаннар сурук үрдүгэр быыстала суох тохтубуттара. Сэмэнчигиниин куустуһан олорон сылайан сытыныахтарыгар диэри ытаспыттара. Өрүүнэ устунан сөтөллөн, сэбиргэхтэтэн олох да суорҕан-тэллэх киһитэ буолбута. Дьүөгэтэ Марыына аат эрэ харата салбыҥнаан, тугу эмэ тумалаабытын аҕалан иһэрдэ сатыыра, ол да киирбэт буолан барбыта. Ордугун Сэмэнчиккэ бэрис диэн көрдөһөөхтүүрэ.
   Биир күн Марыына Өрүүнэҕэ өлүү судураанын иһэрдэн баран сыттыгын көбүтэ турдаҕына, дьүөгэтэ илиитин оргууй бигии тутта, сирэйэ сырдыы быһыытыйан, харахтара дьиктитик уоттанна:
   – Марыынаа, олоро түс эрэ, – диэтэ уонна балаҕан өһүөтүн одуулаан чочумча сыта түстэ. Марыына дьүөгэтин суорҕанын көннөрдө уонна илиитин Өрүүнэ ытыһын көхсүгэр ууран олордо. Өрүүнэ салгыы саҥаран барда.
   – Көр эрэ, ити мин кыыспын, Аанчыкпын, Дьылҕа хаан тыыннаах хааллын диэн соруйан атын дьоҥҥо биэрбит эбит ээ. Ону мин саҥа өйдөөтүм.
   – Кырдьык даҕаны, Өрүүнээ… Оннук эбит ээ, мантан тиийдэххинэ оҕоҕун булаҥҥын дьоллоохтук олоруоххут дии, – Марыына эмиэ оннук санаан үөрэн ылла. Өрүүнэ күүскэ үөһэ тыынан ылла, кэри-куру буолла.
   – Марыына-аа, арааһа мин өрүттүөм суох. Сэмэнчигим тыыннаах хаалара буоллар. Дьүөгэм, көрдөһөр көрдөһүүм оҕобун көрө сатаа, саатар кини киһи буолара буоллар.
   – Кэбис, Өрүүнэ, итинник тыллаһыма, үтүөрүөҥ! Бары бииргэ сылдьыахпыт! – Марыына дьүөгэтин санаатын көтөҕө сатаата.
   – Суох, дьүөгээ, – Өрүүнэ эмиэ үөһэ көрдө, тугу эрэ санаан иһийдэ. – Өнүйүөм суох, – диэтэ уонна орон үөһэ тахсан кумуччу туттан олорор Сэмэнчигин диэки көрдө.
   – Сэмэнчиэк! Эн улаатан, үөрэхтээх киһи буолаар уонна балтыгын хайаан да булаар, сөөп?
   – Сөп, ийээ, хайаан да булуом! – кэпсэтиини барытын болҕойон истэ олорор Сэмэнчик улгумнук сөбүлэстэ.
   Бу кэпсэтии кэнниттэн Өрүүнэ уһаабатаҕа, аҕыйах хоноот тыына быстыбыта. Туох да ынчыга, саҥата суох бараахтаабыта. Олоҕун тиһэх мүнүүтэтигэр тугу санаахтаабыта буолуой? Ааспыт олоҕун үөрүүлээх күннэрин? Алар тыалаах, айгыр-силик хатыҥнаах чараҥын, күн уотугар күлүмнүүр мөһүүрэ долгуннаах көлүкэтин, ыал буолан ийэ дьолун билбит дьоллоох кэмнэрин, биитэр Сэмэнчигэ улаатан, балтын булан дьолунан туолан куустуһан туралларын? Тугу?
   Сэмэнчик барахсан тутуһара суох төгүрүк тулаайах хаалбыта. Баара-суоҕа аҕыс саастаах оҕо аҕыйах ый иһигэр биир киһи холо уйбат ыар охсуутун ылбыта. Кырачаан балта сураҕа суох сүтүүтэ, аҕата сэрии толоонугар охтон аны хаһан да эргиллибэтин, саамай күндү киһитэ – ийэтэ аны кинини сылаастык имэрийбэтин, дьоллоох оҕо саас диэн киниэхэ аны хаһан даҕаны төннүбэтин. Сэмэнчик олох да буорайыаҕын, улаата охсон балтыбын булбут киһи диэн ийэтигэр эрэннэрбит тыла эрэ күүс-сэниэ эбэрэ. Күннэтэ таһырдьа тахсан ийэтэ харалла сытар сарайын диэки хайыһан, чугаһыан куттанан, тэйиччиттэн хараара чөҥөрүйэр хайаҕас иһин одуулуура, онтон устунан уйадыйан, ытаан сыҥсырыйа-сыҥсырыйа тоҥуор диэри тураахтыыра. Марыына ааны сэгэтэн: «Сэмэнчик, тоойуом, кэл. Тымныы баҕайы, аны тоҥон ыалдьыаҥ», – диэн ыҥыран ылара.
   Биир күн бу дойду олохтооҕо булчут, сааһыра барбыт Сүөдэр диэн киһи хоргуйа сыталларын истэн андаатар этэ уонна куулга бытархай балыгы хаалаан сэмсэ аҕалбыта. Бачча аһылыгы көрбөтөх муҥнаахтар бары мустан, тэҥ гына үллэстэн, сыа-сым курдук тутан астанан аһаабыттара. Марыына Сүөдэри көрдөһөн-ааттаһан Сэмэнчиги илдьэ барарыгар тылын ылыннарбыта.
   Сэмэнчик барсаары таһырдьа тахсыбыта. Чочумча соҕус ийэтэ сытар сарайын диэки көрбүтэ, онтон үтүлүктэринэн хараҕын уутун туора-маары соттоот, сыарҕаҕа кэлэн олорбута уонна ыалдьытын кытта айанныы турбута.
   Сүөдэрдээх бэйэлэрин айахтарыгар син тииһинэн олороллоро. Сэмэнчик кэлин син бэттэх кэлэн, тууйуллубут санаата мүлүрүйэ быһыытыйан, оҕолору кытта тэҥҥэ сылдьыһар буолбута. Сайынын Сүөдэргэ илии-атах буолан бэркэ туһалыыра, иитэр дьонун үөрдэрэ. Күһүнүн интэринээккэ биэрэннэр иккис кылааска үөрэммитэ.
   Итинник өссө биир кыһын ааһан, Сэмэнчик кылааһын тахсан Сүөдэрдээҕэр кэлбитэ. Бу сырыттаҕына «чурапчылары дойдуларыгар төттөрү көһөрөллөр үһү» диэн үөрүүлээх сонун кэлбитэ. Аара аһыыр ыһыгын тэрийэн Сүөдэр борохуокка киллэрэн биэрбитэ. Арахсаары туран Сүөдэр Сэмэнчиги кууһан ылбыта, төбөтүттэн сыллаамахтаабыта: «Тоойуом, биһигини умнаайаҕын, биирдэ эмит хайдах сылдьаргын суруйан ыытаар», – диэмэлээбитэ, иккиэн да уйадыйан харахтарыттан тахсар ууну кистии-саба соттубуттара.
   Сэмэнчик Бэстээххэ диэри Марыыналааҕы кытта аргыстаһан этэҥҥэ устан кэлбитэ. Бэстээхтэн салгыы тулаайах оҕолору барыларын Мындаҕаайыга аһыллыбыт оҕо дьиэтигэр илдьибиттэрэ.
//-- II --//
   Сэмэн Өндүрэйэбис научнай институт биир салаатын сэбиэдиссэйэ. Үлэлиир остуолугар икки илиитин үөһэ ууран, иннигэр сытар суруктаах лииһи сыныйан көрө олорор. Дөрүн-дөрүн төбөтүн хамсатан сүнньүн мускуйан ылар, эмиэ да лииһиттэн хараҕын арааран утары истиэнэни тонолуппакка одуулаһар, улахан толкуйга түспүт көрүҥнээх. Дьиҥинэн, Сэмэн Өндүрэйэбис олох атын санааҕа ылларан олороро: ханна баран бу өрөбүл күннэригэр куобахтаан киирэрин туһунан. Бастакы санаата дойдутугар Чурапчыга тахсан бултуу түһэр баҕалааҕа да, ол былаана сонно тута уостубута. Бу суол куһаҕаныгар кылгас өрөбүл күннэргэ тиийээт төннүөххэ эрэ сөп буолара. Ол иһин ааттаах атаһын, устудьуон сылларыттан доҕорун Абыраамаптыын кини дойдутугар, куорат чугаһынааҕы оройуоҥҥа бүгүн тахсардыы болдьоспуттара. Бу сарсыарда доҕоро: «Дьэ, доор, Сэмээн, куобах тохтоото, тойонум бу сарсыарда Москубаҕа командировкаҕа бараҕын», – диэн соһутта. «Хайдах да аккаастыыр кыах суох. Кэллэхпинэ аныгыс өрөбүлгэ хайаан да тахсыахпыт. Хайа, тоҕо саҥарбаккын? Чэ, бырастыы гын, доҕоор! Кэһиибин ханньаах аҕалыам», – диэн кутан-симэн кэбистэ. Хайыа баарай, атын ханааллары хасыһа сатаата, барыах барбыт, атыттар «сааньатай» аатырдылар. Быйыл сайын саа диэни иэдэстээбэккэ сылдьар киһи толкуй бөҕөҕө түһэн кумааҕыны одуулаһа олордо.
   Көрүдүөргэ сэниэлээх атах тыаһа иһилиннэ, ону кытта кабинет аанын тэлэс гына арыйаат, быйыл саҥа үөрэҕин бүтэрэн исписэлииһинэн ананан кэлбит эдэркээн уол – Сиидэрэп Киэсэ – киирэн кэллэ. Соҥуора быһыытыйан олорбут Сэмэн Өндүрэйэбис сэгэс гына түстэ.
   – Дорообо, Семён Андреевич! Университекка таарыйан лаборатория түмүктэрин тиксэрэн кэллим, – Киэсэ түргэн үлүгэрдик дакылааттыы оҕуста.
   – Дорообо! Бэрт, үчүгэй, – Сэмэн Өндүрэйэбис быһыта баттаан саҥарда. – Хайа, доҕоор, Киэсээ, өрөбүллэргэр туох былааннаах сылдьаҕын? – саныы олорбут былааныттан ырааппакка олорор Сэмэн Өндүрэйэбис кэпсэтиини ол диэки салайда.
   – Дойдубар тахсабын, аҕам аах дэриэбинэттэн тэйиччи субан сүөһү кыстыыр хотонун өрөмүөннүү сылдьаллар, онно тиийиэхтээхпин, – Киэсэ ханна тиийиэхтээҕин биирдэ суккуйан кэбистэ.
   – Ээ, дьоҥҥор көмөлөһөр буоллаҕыҥ.
   – Ээ, суох! Бэйэлэрэ ситэрэр кырдьаҕастар, куобахтыам. Ол диэки быйыл куобах төрөөбүт диэбитэ аҕам, – Киэсэ соругун чуолкайдаата.
   Сэмэн Өндүрэйэбис итини истэн ымсыырда эрээри, элбэхтэрэ буолуо диэн санаатын таһыгар таһаарбата. Кини соҕотоҕун, эбэтэр олох аҕыйах буолан налыччы кэрийэн бултуурун сөбүлүүр. Улахан күрэхтэргэ сылдьааччы буолан баран, бэйэтэ чөкө сылдьан бултуурун курдук дуоһуйууну ылааччыта суох. Улахан күрэхтэр өрүү «һуу-һаа», ыксал-тиэтэл, айдаан-куйдаан кутуруктаах буолаллар, ону сөбүлээбэт. Оргууй айылҕа кэрэ көстүүтүн сыныйан көрө уонна бэйэ сатабылынан куобахха чугаһаан ойутан туруорары ордороро эбэтэр сытар сирин таба көрөн бултууру, ол түгэн уйулҕаны өрүкүтэрэ уонна булт этиллибэт дуоһуйуута Сэмэн Өндүрэйэбиһи тардара, абылыыра.
   – Онтон эн хайа диэки бараары олороҕун? – Киэсэ Сэмэн Өндүрэйэбис үнүргэттэн куобахтыы бараары бэлэмнэнэрин, кимниин эрэ сүбэлэһэрин истэ-билэ сылдьар буолан чопчу ыйытта.
   – Ээ, мин табыллыбакка олоробун, – диэн Сэмэн Өндүрэйэбис туох буолбутун кэпсээтэ.
   – Семён Андреевич, миигинниин барсыый! Мин соҕотохпун, дьиэбэр тиийдим да үргүлдьү ааһабын, матасыыкылым бэлэм турар. Бу киэһэ аҕам аахха тиийэн хонуохтаахпын, – Киэсэ өрүкүнэйдэ. Киэсэ соҕотоҕун бу киэһэ бултуур сиригэр тиийиэхтээҕин истэн барар сирэ баҕана үүтэ буолан олорор Сэмэн Өндүрэйэбис сэргии, үөрэ түстэ.
   – Дьэ, бэрт, доҕоор! Барсан буоллаҕа, – Сэмэн Өндүрэйэбис санаата көнөн, сүргэтэ көтөҕүллэн, харахтара чаҕылыстылар.
   Төһөҕө баралларын болдьостулар, Киэсэ мала барыта антах дьонугар баар, Сэмэн Өндүрэйэбис үрүсээгэ барарга бэлэм, көрүдүөргэ «кэтэһэн бөскөйөн турар» аатырда.
   – Чэ, билигин үлэни үмүрүтэ охсуохха, – диэн үөрбүт-көппүт Сэмэн Өндүрэйэбис остуол үөһэ сытар ачыкытын ылан кэттэ, маарыын уһун чааһы быһа үрдүгэр нөрүйэн олорбут лииһин ылан, ааҕан уостара ибирдээтэ.
   Бултуу бараары, айылҕалыын алтыһаары долгуйа сылдьар дьон үлэхтээх сирдэригэр, өрүс пуордугар, болдьоспут кэмнэригэр утуу-субуу кэллилэр. Каассаттан уҥуор туоруур билиэттэрин ылан, «Аржаков» теплоходка иһирдьэ киирэн, миэстэлэрин булан олордулар. Устар ааллара уһуннук кэтэһиннэрбэтэ, анаммыт бириэмэтигэр сыыйа хоҥнон, оргууй күпсүйэн устан мөлбөйдө. Сотору тиксэр хомоттон төлө көтөн өрүс сүнньүгэр таҕыстылар, эрийэ тутан өксөйө уһуннулар. Сэмэн Өндүрэйэбис миэстэтиттэн туран таһырдьа таҕыста, теплоход тумсугар тиийэн өрүс киэҥ иэнин, уҥуоргу кэрискэ мырааны кэрэхсии, Сахатын сирин кэрэ айылҕатынан киэн тутта, дуоһуйа одуулаһа турда. Алын Бэстээх кытылын саһарбыт үөттэрэ санньыһа көһүннүлэр.
   Бэстээх кытылыгар хас үктэннэҕин аайы курус санаа дууһатын толорон, сүрэҕин туймуулуу кууһара. Ыарахан оҕо сааһа, көһөрүү ыар күннэрэ… Билигин эмиэ бу үгүс дьон аймалҕанын быыһыгар оҕотун сүтэрбит ийэтэ умса туттан, ытаан көхсө ибирдии олороро бу баардыы көстөн кэллэ. Бэстээх, Бэстээх… Эйигин кытта миигин курус эрэ санаа ситимнииргэ дылы дии. Хоту көһүү сүпсүлгэнэ, аччыктааһын, сииктээх тымныы отуу, эбээ Мотуруона өлүүтэ, балтым Аанчык сүтүүтэ, аһаҕас баарсаҕа симиллэн биллибэт дойдуга устуу, ийэм өлүүтэ. Бэл, көһүүттэн эргиллэн кэлэн кытылгар үктэнэрбэр үөрбэтэҕим. Арай тымныы отууга дьагдьайа тоҥмут бэйэбин ийэм сылаас хоонньута, сымнаҕас илиитинэн ыга кууһан сытара истиҥ-иһирэх өйдөбүл буолан сөҥө сылдьаллар.
   Сэмэн Өндүрэйэбис оскуолатын бүтэрэн үөрэххэ туттарса киирэригэр кытылга борохуот кэтэһэ таарыйа, били, көһөрүүгэ баралларыгар отууланан олорбут ырааһыйаларын көрдөөн булан көрөн кэлбитэ. Дьон отуулана сылдьыбыт суоллара да суох буолбут этэ. Арай үөттэр икки ардыларыгар кылгас кэмҥэ отуу туттан ийэтиниин, балтыныын олорбут сирдэрин булан, тобуктаан олорон сыппыт миэстэлэрин имэрийэн ылбыта, уйа-хайа суох ытаабыта. Көһөрүүттэн кэлиэҕиттэн ыла наар санаа оҥосто сылдьар баттыга – балта Аанчык. Хантан, кимтэн туоһулаһан, көрдөөн булуохха сөбүй диэн ыйытыктар оҕо эрдэҕиттэн билиҥҥэ диэри төбөтүн иһиттэн тахсыбаттар.
   Үөрэххэ киирдэҕин сыл Ис дьыала министиэристибэтигэр тиийэн кыһалҕатын кэпсээбитигэр, архыыптарыгар үлэлиир Мария Петровна диэн дьахтары кытта билиһиннэрбиттэрэ. Мария Петровна Сэмэнчик дьыалатын истэн баран олус долгуйбута, турунан туран бу дьыалаҕа ылсан үлэлээн барбыта. Көрдөөһүн олус уһаабатаҕа, сотору кэминэн Мария Петровна Сэмэнчиги ыҥыран ылан «оҕо сүтүүтүнэн төрүөттээн дьыала көбүтүллүбүт, ол эрэн силиэстийэ туох да түмүккэ кэлбэтэҕинэн тохтотуллубут» диэн ис хоһоонноох быһаарыы суругу биэрбитэ. Суруктан көрдөххө, оҕо сүтүүтүнэн били кытылга сылдьыбыт эдэр милииссийэ дьарыктаммыт, ол эрээри аҕыйах хонугунан сэриигэ ыҥырыллан барбыт уонна ол барбытынан дойдутугар эргиллибэтэх.
   Онтон ыла Сэмэнчик, Сэмэн Өндүрэйэбис, бу эргиннээҕи оройуон дьонун көрүстэҕинэ, билистэҕинэ хайаан да «эһиги диэки Чурапчы көһөрүүтүн саҕана көһөөччүлэртэн оҕо ииттэ ылбыт дьон бааллара буолаарай» диэн өрүү туоһулаһар да, билиҥҥитэ ким да «оннук баар этэ» диир суох. Балта, ийэтэ эппитинии, Дьылҕа хаан кырдьык «тыыннаах хааллын» диэн манна хаалларбыт эбит буоллаҕына, хайаан да көрүһүннэриэхтээх, онно кини бүк эрэнэр, ол иһин көрдүүрүн хаһан да тохтотуо суоҕа, ийэтигэр эрэннэрбит кэс тылын төһө кыайарынан толоро сатыаҕа.
   Трамвай сытыы тумсунан күрэстэһэ сырсар долгуннары силэйэ тыыран, сүүрүгү өксөйөн, тиксэр сиригэр чугаһаан истэ. Сэмэн Өндүрэйэбис санаатыттан арахсан иһирдьэ киирэр аан диэки барда, чугаһаан истэҕинэ Киэсэ кини үрүсээгин сүкпүтүнэн утары тахсан кэллэ.
   – Сэмэн Андреевич, тахсар сиргэ чугас туруохха, урут тахсан оптуобуска сүүрүллүө, – Киэсэ, сылдьа үөрүйэх киһи быһыытынан, сырыы балаһыанньатын билиһиннэрдэ.
   – Киһи наһаа элбэҕэ суох курдук, батар инибит.
   – Бииргэ баҕас баппаппыт, бастакы оптуобуска киирэ охсон, вокзалга урут тиийэн дойдубутугар барар билиэккэ тииһиниэхпитин наада, хайы үйэ бүппэтэх буоллаҕына, – уол омун-төлөн буолла. Киэсэ турбут-олорбут түргэн туттунуулаах, барыга-бары күрэхтэһэн эрэрдии инники түсүһэ сылдьар идэлээх, онто киниэнэ өрүү көр-күлүү аргыстаах буолан бииргэ үлэлиир дьонугар сөбүлэтэр.
   Трамвай тиксэрин саҕана трап ууруллар сиригэр киһи бөҕө муһунна, эдэр өттө үтүрүһэ-үтүрүһэ, күлүү-үөрүү аргыстаах кытыл үөһэ сүүрдэ. Сэмэн Өндүрэйэбис үрүсээгин сүгэн тиэтэйэ-саарайа оптуобуска тиийэригэр Киэсэ бэлиэр миэстэ ууран далбаатыы олороро. Салгыы эмиэ Киэсэ эппитинии буолла, вокзалга тиийэн уочараттыы охсон билиэккэ тииһинии сүпсүлгэнигэр түстүлэр. Айанныыр сирдэригэр тиийэр оптуобуска киирэн олорон баран биирдэ «һуу» диэтилэр.
   Чаас курдук айаннаан киэҥ алаас үөһэ тэнийэн олорор улахан бөһүөлэккэ кэллилэр. Сэмэн Өндүрэйэбис урут манна сылдьа илик. Оптуобустан түһэн кэтит уулуссанан, эмиэ да ыаллар быыстарынан тыргыллар ыллык суолларынан быһалаан, Киэсэ дьонун дьиэтигэр тиийдилэр. Тыа ыалын сиэринэн ампаартан, хотонтон саҕалаан тутуу барыта баар курдук. Олбуор аанын аһаннар тиэргэн иһигэр киирдилэр.
   – Киэсэ-ээ, дорообо! – ыаллыы тиэргэн дьиэтин күүлэтин үктэлигэр тахсан турар дьахтар иһиллэр гына улаханнык эҕэрдэлээтэ.
   – Дорообо, эдьиэй! – уол хардарда.
   – Бааскалааҕы көрсүбэтиҥ дуо?
   – Үнүр көрсүбүтүм, тахсыбаппыт диэбитэ, уопсайдарыгар өрөмүөҥҥэ үлэлииллэр үһү, – Киэсэ билэрин кэпсээтэ. Сэмэн Өндүрэйэбис ханна эрэ истибит саҥам курдук дии санаан дьахтары көрө, таайа сатыы турда.
   – Ээ, сөп, тугу да биллэрбэтэҕэ, ол иһин ыйыталаһабын, – диэн баран дьахтар күүлэтигэр төттөрү киирдэ.
   – Ити хайаларай?– Сэмэн Өндүрэйэбис уол диэки хайыста.
   – Ити эдьиийим, аҕам бииргэ төрөөбүт эдьиийин кыыһа, устудьуон уолун ыйыталаһар, – Киэсэ быһаарда. – Чэ, киириэх, аһыы охсон баран сайылыкка тэптэриэхпит.
   Дьиэҕэ киирбиттэрэ Киэсэ ийэтэ, сааһыра барбыт дьахтар, соҕотох олорор эбит, үөрүү-көтүү бөҕө буоллулар. Уолун кэлиэхтээх диэн эрдэттэн күөс өрөн, алаадьылаан кэтэспит, инньэ гынан билсэн-көрсөн, күө-дьаа кэпсэтэн, тыа ыалын маанылаах сандалытын суохтаабыт дьон тото-хана аһаан, сээкэйдэрин тиэнэн, «Урал» матасыыкылы төлө үктээн бултуур сирдэригэр салгыы айаннаатылар. Кураан күннэр буолан суол-иис бадараана суох, матасыыкылынан айанныырга табыгастаах кэм турар. Айылҕа барахсан кыстыкка бэлэмнэнэн саһара иһийбит. Обургу алаас халдьаайытыгар холкуос саҕанааҕы дьип-дьап курдук тутуулаах балаҕаннардаах, саҥа тутуллубут олорор дьиэлээх, элбэх өтөх оннулардаах сиргэ тиийэн кэллилэр.
   – Урут манна элбэх дьонноох-сэргэлээх, тутуулардаах, холкуос киин уһаайбата эбитэ үһү, ол ити бөдөҥсүтүү кэмигэр көһөрүллүбүт. Билигин манна сайынын отчуттар, кыһынын субан сүөһү көрөөччүлэр олороллор, – диэн Киэсэ ханна кэлбиттэрин быһааран кэпсээтэ. Матасыыкыл тыаһын истэн буоллаҕа, дьиэ аана аһыллан сааһыра барбыт эрээри билигин да тэтиэнэх көрүҥнээх, аҥаар атаҕын соһон хаамар киһи тахсан утары кэллэ:
   – Дорооболоруҥ! Хайа, төһө бэркэ айаннаан кэллигит? – диэн ыйытта.
   – Дорообо, аҕаа! Билсиһэн кэбиһиҥ, бу мин начаалынньыгым Семён Андреевич, онтон бу мин аҕам Егор Прокопьевич, – диэн илии тутуһар кэмнэригэр уол билиһиннэртээтэ.
   – Дьонум-сэргэм Дьөгүөссэ диэн ааттыыллар, эн эмиэ оннук ыҥыраар. Борокуоппайдаан эҥин тупсарыма, манна бэйэ икки ардыгар, – диэн Киэсэ аҕата мүчүк гынна, күлэн лэһигирэттэ.
   – Миигин эмиэ Сэмэн диэн ыҥырыҥ, эн эмиэ Киэсэ, боростуойдук, – Сэмэн Өндүрэйэбис мичээрдээн ылла.
   Дьиэҕэ киирбиттэрэ өссө икки Дьөгүөссэ бараа саастаах дьон бааллара. Куобах күөстэммиттэрин икки тэриэлкэҕэ өрөһөлүү хоторон, ыалдьыттарын маанылаатылар. Сэмэн кэһии гынан аҕалбыт бытыылкатын аһан оһохторун аһаттылар, бэйэлэрэ билсиһиинэн диэн ааттаан көтөҕөн, сүргэлэрэ көтөҕүллэн сэһэн-тэппэн буоллулар. Бары биэнсийэҕэ тахсыбыт кырдьаҕастар. Быар куустан олорбокко, сопхуостарыгар көмө буолан, субан сүөһү туруохтаах хотонун кыстыкка бэлэмнии сылдьаллар эбит, сарсын бүтэрэн дэриэбинэҕэ киирэбит дэһэллэр. Күө-дьаа буолан кэпсэтэн олорбохтуу түһэн баран ороннорун буллулар.
   Сарсыныгар сөпкө туран налыччы аһаан, уруккуну-хойуккуну санаан-ахтан сэһэргэһэ түһэн баран үлэһиттэр үлэлэригэр, булчуттар ойуурдарыгар тарҕастылар. Сэмэннээх ойуурга аргыый хаама-хаама кэрийэр былааннаах сатыы бардылар. Бүгүн өтөхтөрүн арҕаа өттүнээҕи сирдэринэн сылдьардыы суоттаннылар. Киэсэ суол устун хааман иһэн ханна кэлбиттэрин, ханна тиийиэхтээхтэрин, хантан саҕалаан кэрийиэхтээхтэрин уонна биллэн турар, оҕо сылдьан тугу бултаабытын, туох көрүдьүөскэ түбэспиттэрин кэпсии истэ. Сотору баран иһэр суолларын аһаҕаһынан алаас сир нэлэһийдэ, Киэсэ тохтоото.
   – Дьэ, мантан саҕалаан кэрийэн барыахпыт. Миигин көрө сылдьаар, алаас уҥуор быһа түһэн атын хайысханы тутуохпут.
   – Сөп, оргууй налыччы сылдьыахпыт, – Сэмэн быһаарыста.
   – Оннук, чэ бардыбыт. Эн манан киир, мин кэрии диэки чугаһыам, – диэн этэн баран Киэсэ салгыы хаама турда.
   Күһүҥҥү айылҕа бэйэтэ туһунан дьикти кэрэлээх буоллаҕа, төһө да нуолур күөҕүн устан сыгынньах лабаанан көрөн турар буоллар, налыйа наскыйан киһи уйулҕатын уоскутар ураты күүстээх. Ама, ханнык саха бу кэрэ түгэнтэн нохтолоох тойон сүрэҕэ сылаанньыйан ылбат буолуой?!
   Сэмэн куорат кыра да кэмҥэ иһийэн ылбат олоҕуттан сылааргыы быһыытыйан, тулалыыр уоскулаҥ олоҕу олус суохтаабытын этинэн-хаанынан биллэ, манна бары-барыта налыйан, кэтэсиһэ чуумпуран күн даҕаны уһаабыкка, бүтүө суохха дылы курдук. Бэйэтэ эмиэ бу турукка холбоһон оргууй сэрэнэн хаама, хас от-мас быһыытын-таһаатын, өҥүн-дьүһүнүн сыныйан көрө, тула өттүн иһиллии истэ. Үрдүк мастаах, отон уктаах сиртэн бочугурастар чуһугуруу көтөн тирилэспиттэригэр, хаптас гынан булчут хаана уһуктан долгуйан ылла, олох тыаһаабакка иһэргэ дылыбын ээ, биллэхтэрэ тоҕо бэрдэй диэн сөҕө санаата. Балачча барбахтаабыттарын кэннэ Киэсэ саатын тыаһа тоҕо баран ойуур иһин дьигиһиттэ, оттуун-мастыын, көтөрдүүн-сүүрэрдиин бары уһуктарга, суугунаһарга дылы гыннылар.
   – Баар! Баар! – уол үөрбүт саҥата иһилиннэ.
   – Хайдах сиргэ сытарый?
   – Ыркый иһигэр эрээри бүтүннүү көстө сытар этэ, – Киэсэ хардарда.
   – Сылаас күн буолан сыламныы сыттаҕа, – Сэмэн тойонноото. Баран иһэн уҥа өттүгэр сүүрбэччэ эрэ хаамыылаах сиргэ, муоҕунан бүрүллэн эрэр охтубут тиит мас кэннигэр, көрбөтөр ханнык диэбиттии кирийиэҕинэн кирийэн муус маҥан куобах олорорун көрдө, саатын оргууй өндөтөн, тыынарын тохтотон, түөрэ соҕус көрөн кыҥаан баран элбэрээгин төлө тарта. Сэмэн сүрэҕин тэбиитэ түргэтээн долгуйа быһыытыйда, бэргэһэтин өрө анньан үөһэ тыынан ылла, куобаҕын диэки барда.
   – Хайа, тугу ыттыҥ?– Киэсэ ыйытар саҥата иһилиннэ.
   – Куобах! Баар! – Сэмэн сүргэтэ көтөҕүллэн, дорҕоонноох соҕустук хардарда.
   Былырыын күһүн дойдутугар Чурапчыга тахсан дуоһуйуор диэри бултаан киириэҕиттэн бу бастакы булда, сааскы куска үлэтигэр үтүрүйтэрэн эмиэ сылдьыбатаҕа. Куобаҕын биэтэҥнэтэн көрдө уонна үрүсээгэр угунна. Киэһэ сайылыктарыгар кэлиилэригэр Сэмэн түөрт куобахтаах, Киэсэ үс куобахтаах өссө икки бочугурастаах төнүннүлэр. Икки кырдьаҕастара үлэлэрин бүтэрэн дьиэлээбиттэр. Дьөгүөссэ бу киэһэ алаас күөлүн эмис соболорун буһаран көрүстэ, хоргуннаах собо миинин үрэн бурулата-бурулата хайдах бултаабыттарын кэпсэтэн үөрдүлэр-көттүлэр. Кэпсээнтэн кэпсээҥҥэ сиэттэрэн сэрии тиэмэтигэр тиийдилэр, Дьөгүөссэ хайдах сэриигэ сылдьыбытын кэпсээн уһун киэһэлэрин кылгаттылар. Үс төгүл бааһырбыт, бойобуой уордьан, хас да мэтээл туоһулаах дойдутугар эргиллибит.
   Сарсыныгар туран Сэмэннээх Киэсэ, бэҕэһээ бултуйбут дьон, сүргэлэрэ көтөҕүллэн аны өтөхтөрүн соҕуруу эҥээрин кэрийэ бардылар. Дьөгүөссэ «мөлтөх атахтаах киһи дьиэ таһыгар сылдьыам, эрдэ кэлэн күөс өрүөм» диэн хаалла. Суолунан хааман иһэннэр эмиэ бэҕэһээҥҥи курдук хайдыстылар. Утаакы буолбата биир туус маҥан куобах бэрт ыраахтан таба көрөн куотан хаалла. «Бай, доҕоор! Бөлүүн тоҥорбута тыаһа сүрдээх быһыылаах. Халлаан сылыйыар диэри халтайга да хаамтахпытына көҥүл эбит», – диэн Сэмэн тойонноото. Хаардаах хаһыҥ түспүтэ сир үрдэ күн уотугар күлүмнээн олороро, ол эрэн сотору кэминэн халлаан сылыйан атах тыаһа син иһиллибэт буолла. Кыра дулҕалаах отунан саба үүммүт сир баарын көрөн, сэрэнэн тыаһаабат буола сатаан, ыраахтан саатын бэлэм тутан үөмэн киирдэ. Эмискэ чугас баҕайыттан сүүнэ улахан кылбаа маҥан куобах ойон таҕыста. Бэлэм испит киһи туһулуу тутан кыҥаат түҥнэри ытта, ити кэмҥэ иккис куобах ойон туран эрийэ-буруйа сүүрэн титириктэр быыстарынан бырдаҥалаата, аны ону аһаҕас сиргэ түбэһиннэрэн ытан хаалла. Саатын бүк тутан ботуруоннарын уларытта, иккис куобаҕа барбыт сирин диэки тиэтэйдэ, ыппыт сирин тиийэн көрбүтэ суох: «Оо, сыыһан кэбиспиппин дуу, элэгэлдьийэн түргэнэ да бэрт, кыра сиргэ да таба тутар саарбах этэ», – диэтэ, салгыы бу диэки барбыт буолуохтаах дии санаан ол эргин көрүөлээтэ. Арай, тэйиччи соҕус туох эрэ маҥан туртайа сытарын көрөн, онно тиийбитэ куобаҕа бу тыылла сытар эбит.
   – Хата өлөрбүккүн дуу, мин сыыста быһыылаах диэн утары тоһуйа кэлэ сатаатым, – диэн мичээрдээбитинэн Киэсэ утары тиийэн кэллэ.
   – Оннук, хата барбатах. Сөҕүөм иһин биир үүккэ икки куобаҕы охтордум, – Сэмэн хардары мичээрдээн харахтара тырымнастылар.
   – Иккини даа? Хайдах? – Киэсэ сөҕөн ыйыталаста.
   Сэмэн эмискэ бултуйан хаалбытыттан сүрдээҕин дуоһуйан, хайдах бултаабытын үөрэ-үөрэ кэпсээтэ, куобахтарын эр-биир сүгэн салгыы хаамтылар. Сайылыктарын диэки хайысханы тутан иһэр буоланнар, түөртүүр саҕана көрсөн күүтүспэккэ, ыҥырсыбакка, кэрийэ түһэн баран сайылыкка тиийэргэ дэһистилэр.
   Сэмэн алааһы эргийэ баран иһэн сэтиэнэҕинэн саба үүммүт өтөххө тахсан кэллэ. Эркинин сорҕото ордубут балаҕан, үрдэ эрэ хаалбыт хотон, күрүө-хаһаа баҕаналара онон-манан атыгыраһан көстөллөр, турбахтыы түстэ ол кэннэ өтөх кэтэх өттүнэн эргийэ барарга сананна. Ойуурга киирэн өтөҕү кыйа оргууй хааман истэ. Тэйиччи улахан тиит анныгар көтөҕө быыһыттан ньирэй томторугун сорҕото быган сытара көһүннэ. Томторугу ыйаан кэбиспиттэрэ күн уотун уйбакка быата уоттуйан, быстан сиргэ түһээхтээбит быһыылаах дии санаан чугаһаан көрбүтэ томторук буолбатах, туох эрэ улахан ыһыллан, көтөҕөнөн бүрүллэн сытара. Сэмэн дьиктиргээн туораан тахсан эргэ баҕайы эмэҕирбит оҕо биһигин сэмнэҕин хостоон таһаарда. Күн уотугар кытаран көстөр мас сэмнэҕэр оҥо быһыллыбыт ойуу баарын кыҥастаста, одуулаабытынан дөйүөрэн турда.
   – Хайа, Сэмэнчик?! Тугу гынаҕын? – ийэтин киэҥ арылхай харахтара соһуйбуттуу көрөн, долгуйбут куолаһынан ыйытта. – Ийээ, ити мин Аанчык аатын суруйдум, биһигэр.
   Түөрт уонча сыл анараа өттүгэр буолбут түгэн Сэмэн хараҕар субу буола турардыы көстөн, иһиллэн кэллэ. Чочумча тура түһэн баран Сэмэн саатын, үрүсээгин устан сиргэ уурталаата, бэйэтэ биһигин тооромосторун туппутунан тиит төрдүгэр олорунан кэбистэ. Суруктаах тооромоһу ылан өссө төгүл сирийэн кыҥастаста, ытыһынан соппохтоото, оҥо быһыллан «Анчык» диэн суруллубуту аахта.
   – Оо, балтым барахсан! Аанчыак! Ханна тиийбиккин булар күннээх эбиппиэн! Тыыннаах буол эрэ! Оо, Дьылҕа хаан, үрдүк айыылар баар эрэ буоллаххытына көрдөһөбүн, балтыбын кытта көрүһүннэриҥ дуу! Аанчыак, оҕом сыыһа, тыыннаах эрэ буол дуу! – Сэмэн куолаһа титирэстээн ылла. Суруктаах маһын түөһүгэр икки илиитинэн ыксары тутта, тиитигэр өйөнөн олорон дьоллоох да, кыһалҕалаах да оҕо сааһын эмиэ эргитэ санаан ол ааспыт кэмнэргэ тиийдэ, икки иэдэһинэн хараҕын уута оргууй аллара сүүрдэ. Сэмэн тиит анныгар өр олордо, күн киэһэриитэ уоскуйан, оргууй туран, үрүсээгин быатын сүөрэн суруктаах хаптаһынын угунна. Өтөх кэриитигэр киирэн өссө биирдэ эргиллэн одуулаата. Аанчык барахсан бу өтөх устун чаҕаара күлэ-күлэ сүүрэн дыгыйдаҕа. Оннук эрэ буоллун, баар эрэ буоллун диэн санаан ылла.
   Сэмэн бу булумньутуттан үөрүөҕүн атын санаа тууйа тутта – балтын инники дьылҕата, арай биири чопчу биллэ: балтын туһунан бу сыллар тухары илдьэ сылдьыбыт санаатын баттыга сүгэһэр буолан бүтүөҕүн.
   Борук-сорук буолуута сайылыкка кэллэ. Үс куобахтааҕын күүлэҕэ тэлгэтэ уурталаан баран дьиэҕэ киирдэ.
   – Хайа, Сэмэн, уһуннук сырыттыҥ дии. Бултуу сатаан хойутаатыҥ дуу, тугуй? – күөһүн оһох үрдүттэн аҕалан хоторо туран Дьөгүөссэ ыйыталаста.
   – Ээ, оннук. Кыратык тардылынным, – Сэмэн таҥаһын уһула туран хардарда.
   – Мин аны мунан хаалыа, билбэт сиригэр таах арахсан диэн кэмсиниэх курдук буолан испитим, хата, кэллиҥ, – Киэсэ чахчы долгуйбут көрүҥнээх күө-дьаа буолла.
   – Эс, суох. Биир сиргэ тардылынным, аһыы олорон кэпсиэм, – диэн баран Сэмэн таһырдьа таҕыста.
   Таһырдьаттан киирэн суунан-тараанан, остуолга кэлэн оннун булбутун кэннэ биирдэ дьоно иһит-хомуос тыаһатан аһаан барбыттара, саҥата суох кини кэпсээнин саҕалыырын кэтэһэллэрэ. Сэмэн кэтэһиннэрэ барбата, аһыырын тохтотон кэпсээнин саҕалаата.
   – Мин кыра сылдьан Чурапчы көһөрүүтүгэр икки сыл хоту сылдьыбытым, – Сэмэн кэпсээнин итинник саҕалаан аҕата сэриигэ барбытын кэннэ хайдах олорбуттарын, көһөрүү аймалҕанын, Бэстээххэ тиийэн хайдах сылдьыбыттарын, балта Аанчык сүппүтүн, хоту айаннарын, аҕаларын туһунан «хара сурук» кэлбитин, ийэтэ өлбүтүн, ыалга иитиллибитин сүрүн өттүн быһыта-орута, ол эрэн киһи сүрэҕэр-быарыгар түһэр гына кэпсээтэ.
   Кэпсээн бүппүтүн кэннэ ким да тугу да саҥарбакка балай да соҥуоран олордулар. Олорбохтоон баран Сэмэн:
   – Мантан чугас илин диэки кыра алаас үрдүгэр өтөх баар эбит, итиннэ кимнээх олорбуттарын билэргит буолаарай? – диэн ыйытта.
   Дьөгүөссэ ходьох гынан көнөн кэллэ, көхсүн этиттэ уонна Сэмэн диэки утары хайыһан:
   – Ити биһиги өтөхпүт, – диэтэ.
   Сэмэн ити тыллартан соһуйан киэҥ харахтарынан Дьөгүөссэни утары көрдө, чочумча тургутуһардыы утарыта көрсөн олордулар, онтон Дьөгүөссэ туора хайыһан ыараханнык үөһэ тыынан ылла. Сэмэн олоҕуттан туран күүлэҕэ тахсан, үрүсээгэр укта сылдьар биһигин тооромоһун тутан киирдэ, икки илиитинэн төбөтүн хам туттан остуолга умса түһэн олорор Дьөгүөссэҕэ чугаһаан:
   – Эһиги өтөххүт буоллаҕына маны хайдах быһаарыаҥ этэй? – диэтэ уонна кылгас кэм иһигэр арҕаһа бөгдьөйөн куччаан хаалбыт, төбөтүн өндөтөн кини диэки эргиллибит Дьөгүөссэҕэ суруктаах маһын уунна. Дьөгүөссэ ону ылан суруктаах өттүн чүмэчи уотун диэки хайыһыннаран оҥо быһыллыбыт суругу кыҥастаста.
   – Бээ эрэ, мин тугу да өйдөөбөккө олоробун. Сэмэн Андреевич! Аҕаа! Хайаҕыт эрэ быһаарыаххыт буолаарай? – Сэмэн бүтэһик ыйытыыларыттан тугу да өйдөөбөтөх Киэсэ иккиэннэрин хардары-таары көрүтэлээтэ.
   – Ити, Киэсэ, мин балтым Аанчык биһигин сорҕото, итиннэ мин оҕо сылдьан оҥо быһан аатын суруйбутум сылдьар. Балтым биһигэ эһиги өтөххүтүгэр хайдах баар буолбутун уонна балтым дьылҕата хайдах салаллыбытын эһигиттэн ордук билиэхпин баҕара олоробун, – диэтэ Сэмэн долгуйан титирэстээбит куолаһынан. Эмиэ уу чуумпу буолла. Бу сырыыга биһик тооромоһун иннигэр уурунан одуулуу олорор Дьөгүөссэ быһаарыы биэрэрин кэтэстилэр.
   – Һуу! – диэн Дьөгүөссэ көнөн кэллэ, иннигэр олорор Сэмэннээх уолун хардары-таары көрөн ылла, – Дьэ, ыар санаа баттыгын устаммын көхсүм кэҥиирэ дуу, иннигэр турар куруускатыттан чэйин ыймахтаата. – Бу эһиги иннигитигэр улахан ыар буруйдаах киһи олоробун, ол оҕону, Сэмэн, эн балтыгын мин уорбутум.
   – Хайдах, аҕаа? – Киэсэ истибитэ соһуччута бэрдиттэн, барыах-кэлиэх сирин булбакка, олорор сиригэр өгдөҥнөөн ылла.
   – Бастаан биири эт! – дэлби долгуйбут, ыгылыйбыт Сэмэн остуол нөҥүө олорор Дьөгүөссэни илиититтэн харбаан ылла уонна ааттаһардыы. – Балтым тыыннаах дуо? – диэтэ. Дьөгүөссэ Сэмэн диэки утары көрдө, налыччы куолаһынан:
   – Тыыннаах, баар. – диэтэ. Сэмэн Дьөгүөссэ илиитин төлө ыытта, күүскэ тыынна. Балта тыыннааҕын истибит үөрүүтүттэн, өр сыллар кэннилэриттэн эмискэ халыйан кэлбит хараҕын уутун кыатаммакка, ытаан барда. Бу түгэҥҥэ соҕотох буолуон баҕаран ойон туран таһырдьа таҕыста, оллоон таһыгар турар лэкэчэк үрдүгэр олорон көхсө кэҥиэр, дууһата чэпчиэр диэри кимтэн да кыбыстыбакка ытаата. Уоскуйан, ытаабытын аһара түһэн баран дьиэҕэ киирдэ, миэстэтигэр тиийэн олордо, сойбут чэйин ыйырбахтаата. Оронугар таҥастары сыппыт Дьөгүөссэ туран кэлэн Сэмэн утары олордо:
   – Сэмэ-эн! Түөрт уонча сыллааҕыта оҥорбут ыар буруйбун билинним. Эн билигин тугу да ыйытыма, санаабын быһыма, барыта хайдах буолбутун мин сиһилии кэпсии сатыам, иһит, – Дьөгүөссэ куруускатыгар турар чэйиттэн омурта, көхсүн этиппэхтээтэ, саҥата суох кыҥначчы туттан сыҥаах баттанан дьиэ муннугун көрөн олорболоото, ол кэннэ кэпсээнин саҕалаата:
   «Ити эн бүгүн сылдьан кэлбит өтөххөр, дьоммут өлбүттэрин кэннэ, эдьиийбиниин иккиэйэҕин хас да сыл олорбуппут. Эдьиийбиттэн уонча сыл хойутаан төрөөбүт буолан, кини миэхэ ийэм курдуга. Дьоммут хаста да оҕоломмуттарыттан улаханнара уонна кыралара тыыннаах хаалбыппыт. Эдьиийим оччотооҕу кэминэн өр сулумах сылдьан баран олус сэмэй, турбут-олорбут, үлэни кыайыгас үтүө майгылаах, бэйэтин курдук сулумах сылдьыбыт тулаайах үөскээбит киһиэхэ эргэ тахсан, ыал буолтара. Миигин оҕолорун курдук көрөллөрө, туох баар үлэҕэ бары бииргэ саба түһэн сылдьарбыт, олус да үчүгэйдик олорон испиппитин хара кырыыстаах сэрии өрө туран, күтүөтүм ыҥырыллан барбыта. Эдьиийим эн ийэҥ курдук эмиэ оһоҕостоох хаалбыта, кыһын этэҥҥэ быыһанан кыыс оҕону төрөппүтэ. Ити эрээри оҕобут туруга мөлтөҕө, кэмиттэн-кэмигэр тыынын былдьаһан уҥан хаалара, онтон эмискэ тыынан кэлэрэ. Тыын киллэрэ сатаан эдьиийим сэрэнэн түөһүн баттыалыыра. Олохтоох биэлсэр бороһуок эмп биэрбитин иһэрдэрбит. Эдьиийим балтым хас таарымтата киирдэҕин аайы эрэй бөҕөнү көрөрө, өлөн хаалыа диэн наһаа куттанара, оҕотун кууһан олорон ытаан да биэрэрэ. Эдьиийбин аһынан биэрээхтиирим да, хайдах да көмөлөһөр кыаҕым суоҕа. Күтүөтүм сэриигэ барар сылыгар уон аҕыспын туолбутум, улахан киһи этим.
   Ол күн оччотооҕу быһыы-майгы сиэринэн хойут үлэлээн бүтэн борук-сорук буолуута алааспар тиийбитим. Балаҕаным аанын аһан киирбитим хараҥа балаҕан иһигэр эдьиийим баттаҕа ыһыллан, хамсаабат буолбут сыгынньах оҕотун көтөҕөн, ытаан куоҕаҥныы олороро. Оҕобут таарымтата киирэн, бу сырыыга тыынын кыайан ылбакка өлбүт этэ.
   Сарсыарда халлаан сырдыыта дьоммут харалла сытар сирдэригэр оҥкучах оҕото хаһаммыт, өрбөххө суулаан, оҕобутун харайбыппыт. Эдьиийим балаҕаныгар сытан хаалаахтаабыта, мин үлэбэр тиэтэйбитим. Куораттан тахса сылдьар боломуочунайы Бэстээххэ киллэриэхтээҕим. Оҕобут өлбүтүн кимиэхэ да эппэтэҕим, арааһа, ону кэпсиир түгэн да көстүбэтэҕэ быһыылаах.
   Бэстээххэ тиийбиппит кытылы биир гына киһи-сүөһү бөҕө, кэлии-барыы, биир кэм ытыллан олороро. Чурапчылары хоту балык булдугар көһөрөн эрэллэр дэһэллэрэ. Били киһибин түһэрэн баран, итиччэни урут көрбөтөх киһи, түһүүлэнэн олорор дьону көрсөн кэпсэтэргэ сананным. Туох үчүгэйэ кэлиэй? Дойдуларыттан тэйэн эрэр дьон хоргуйуу буолан эрэр диэн ытамньыйаллара, саатар ис ыарыыта туран тымныйан, кырдьаҕас өттүттэн, кыра оҕо да өлүүтэ тахсыталаабыт этэ. Биир ытаан ыҥырҕыыр оҕотун көтөҕө сылдьар, бэйэтэ дэлби сылайбыт көрүҥнээх, нэһиилэ саҥа таһааран оҕотун ааттыыр эдэр дьахтары көрөн олус аһыммытым, эдьиийбин санаан сүрэхпэр ыттарбытым. Арааһа, онно санаа киирдэ быһыылааҕа. Ити эрээри ким да көҥүл өттүнэн оҕотун биэриэ суоҕун сэрэйдим, оҕону уоран эрэ ыллахха илдьэ хаалыахха сөп эбит диэн өйдөөтүм уонна оннук ыар дьыаланы оҥорорго быһаарыммытым. Кыра оҕолоохтору кэрийэ сылдьан көрөн, хайаларын киэнин ылар ордук табыгастааҕын үөрэттим. Мыраантан чугас, ойуччу соҕус үөттэр икки ардыларыгар, бэйэлэрэ эрэ отуулана сытар чороччу улаатан эрэр уоллаах уонна биһиктээх кырачаан оҕолоох дьахтары таба көрбүтүм. Оччотугар ол уол оҕо эн буоллаҕыҥ, – Дьөгүөссэ кэпсээнин тохтотон куруускалаах чэйиттэн омурдан ылла, остуолга тайанан олорор илиитин тарбахтарын сараадытан, төбөтүн хамсатан күрэҥсийбит баттаҕын өрө анньыалаата, тохтоон Сэмэннээх Киэсэтин олбу-солбу көрөттөөтө, көхсүн этиттэ. – Үгүс киэҥ толкуй суоҕа, ити биһиктээх оҕону ыларга диэн быһаарыммытым. Хараҥа буоларын, дьон утуйарын кэтэһэ таарыйа оҕоҕо иһэрдиэхтээх үүппүн олохтоох ыалтан атыылаһан, арыгы бытыылкалаахпар куттаран ыллым. Тэлиэгэлээх аппын суолум төрдүгэр, киһи-сүөһү мээнэ таарыйбат сиригэр, иһирдьэ ойуурга киллэрэн баайан кэбистим. Хараҥарыыта мыраан үөһэ кэлэн дьон утуйарын кэтээн саһан олордум. Сылаас, нуһараҥ түүн буолбута, халлааҥҥа сулус да көстүбэт ыас хараҥата бүрүүкээбитэ.
   Мыраан аннынааҕы эҥээр дьон утуйдулар быһыылаах, кутааларын уота сөҕүрүйдэ. Түүн ортото буолла, мин оргууй сэрэнэн аллара түһэр туруору ыллык баарынан мыраан тэллэҕэр түстүм, өссө чуҥнаан олорбохтоотум, онтон оргууй хааман, манан буолуохтаах этэ диэн түөлбэ ырааһыйатыгар киирдим. Мантан тиийиэхтээх отуум ханан турарын өйдөөн хаалбыт буоламмын чопчу тиийдим. Ыкса кэлэн иһиллээн турдум, сүрэҕим тыаһа бөп-бөллүгүрэс. Иһирдьэ сытааччылар оргууй тыынан сурдурҕаталлар, тыыналларыттан быһаардахпына биһиктээх оҕо мин кэлэн турар өттүбэр сытар. Өрбөх быыһын сэрэнэн сэгэтэн, тарбаҕым иминэн биһиги көрдөөтүм, сэрэйбитим курдук, мин санаабыт сирбэр эбит. Быһаҕаспар диэри иһирдьэ өҥөйөн, икки илиибинэн биһиктээх оҕону көтөҕөн ыллым, төттөрү отуу аанын саба тарыйдым. Ити былаһын тухары тыымматым да быһыылаах, иһинээҕилэрим даҕаны хамсаан көрбөтүлэр. Үөттэр быыстарынан аһаҕас баарын эмиэ өйдөөн хаалбыппын булан, биһикпин кыбыммытынан тэскилиир аакка түстүм. Куттанарым диэн оҕом ытаан биллэриэ диэн. Эмискэ хамнаппат буола сатыыбын, дабайан иһэммин сотору-сотору кэннибин хайыһан көрөбүн, онно-манна аҕыйах уот кыламныыр, улахан саҥа-иҥэ иһиллибэт. Үөһэ тахсан өссө биирдэ хайыһан көрдүм: эккирэтэн иһээччи баара биллибэт, сар түспүт көлөһүммүн туора-маары сотуннум уонна бэс чагда устун атым турар сиригэр аҕыйахта үктээн тиийдим. Дьиэтигэр бараары турар ат барахсан иҥэрсийэ көрүстэ, суолугар киллэрээппин кытта хааман сиэллэрэн барда. Боломуочунайы тиэйэргэ анаан долгууһа тэлиэгэлэрин биэрбиттэрэ кыра силиһи, нэксиэни билиммэккэ оҥочо курдук долгуһуйар, киһи бигэнэн нухарыйыах курдук. Аппын тохтотон сотору-сотору тохтоон иһиллиибин, аны утары дьон иһэрин көрсүөм диэн. Ол баран иһэн оҕом уһуктан ытаан соһутта, суолтан туораан инчэйбит суутун туора ылан уурдум, көтөҕөн олорон бытыылкалаах үүппүн чачата-чачата син иһэртим быһыылаах, эрдэттэн бэлэмнээбит эмсэхпин үүккэ илитэн айаҕар уктум, эмсэҕин эмэн уоскуйда, иннибин-кэннибин иһиллэнэн баран салгыы айаннаабытым.
   Улахан суолтан туораан, дойдум сиригэр-уотугар киирэн дьону көрсүөм диэн куттанан, мээнэ киһи сылдьыбат сирдэринэн эргийтэлээн, халлаан сырдыырын саҕана өтөхпүн буллум. Эдьиийим эрэйдээх үгэһинэн мин кэлэрбин кэтэспит быһыылааҕа, утары таҕыста.
   – Хайа, Дьөгүөссэ, тоҕо хойутаатыҥ? – диэн ыйытта.
   – Бэстээххэ киһи бөҕө. Чурапчылары, бүтүн улууһу хоту көһөрөөрү мунньа сыталлар, – аппын баайа туран сэһэргиибин. – Ол дьону кытта кэпсэтэн тардылынным.
   – Хайа, ити тэлиэгэҕэр тугуй? – биһиги көрөн соһуйбуттуу ыйытта.
   – Ити, эдьиэй, оҕо. Хоту баран эрэр кырбас курдук элбэх оҕолоох дьахтартан көрдөһөн илдьэ хааллым.
   – Оҕо даа? – эдьиийим барахсан икки илиитин холбуу тутан мин диэки итэҕэйбэтэхтии көрөн ылла, мин кэҕис гынным, оргууй сэрэнэн тэлиэгэҕэ тиийэн биһик сабыытын арыйан көрдө.
   – Чээн, мин Аанчыгым курдук кырачаан эбит дии, – таптаабыт куолаһынан саҥарда, сабыытын төттөрү бүрүйдэ уонна мин диэки эргиллэн, – кыыс быһыылаах, аата ким диэний? – соһуччу ыйытыыттан мух-мах буола сыстым, хата кыыс буоларын түүн суутун уларытаары билбит буолан, – ээ, кыыс, аатын эмиэ Аанчык диэбиттэрэ быһыылаах, – диэтим.
   – Чэ, киллэрэ оҕус! – эдьиийим сэргэхсийбит куолаһын истэммин эгди буоллум.
   Аппын ыытан, күннээҕи уубун баһан, маспын бэлэмнээн балаҕаммар киирбитим эдьиийим олох уларыйан хаалбыт, сирэйэ-хараҕа сырдаабыт.
   – Оҕобут аата биһигэр сурулла сылдьар эбит, – эдьиийим чэйдии олорон эттэ, мин лэппиэскэбэр хара сыһан эдьиийим диэки көрдүм. – Кырдьык, Аанчык диэн эбит,– диэтэ.
   – Эдьиэй, оҕобутун бэйэбит оҕобут диэхпит, дьоҥҥо иитэ ыллыбыт диэхпит суоҕа сөп? – эдьиийим диэки утары көрөн олорон эттим.
   Ити тыллартан эдьиийим харахтара төгүрүһэн сирэйбин-харахпын одууласта, хамсаабакка тугу эрэ толкуйдаан олоро түстэ, онтон үөһэ тыынна:
   – Чэ, буоллун, Айыы тойоммут анаатаҕа, – диэтэ. Эдьиийим хара өлүөр диэри уонна ити туһунан кэпсэппэтэхпит.
   Эһиилигэр миигин сэриигэ ыҥыран илдьэ барбыттара. Сэриини ньиэмэс дойдутугар түмүктээн дойдубар эргиллибитим, эдьиийим сүүрэ сылдьар кыыһыныын көрсүбүттэрэ. Күтүөтүм олох да омук сиригэр көмүллэ сытарын туһунан сурук кэлэн сытара. Дьэ, итинник», – Дьөгүөссэ кэпсээнин түмүктээн үөһэ тыынан ылла, чэпчээбиттии олоппоһугар тиэрэ түспүтэ.
   – Оччотугар эдьиэй Аанчык Сэмэн Андреевич балта буолар дуо? – үйэтигэр маннык буолуо диэн сэрэйбэтэх Киэсэ долгуйан аҕатын диэки көрдө. – Оннук! Аанчык Сэмэн балта, – аҕата бигэргэтэн биэрдэ.
   Сэмэн Киэсэ диэки эргиллэн сөмүйэтин чочоҥнотон:
   – Били дьиэ таһыгар эйигин кытта кэпсэппит дьахтар? – Киэсэ диэки ыйытардыы көрдө. Киэсэ төбөтүн кэҕис гыннарда.
   – Ол иһин ийэм куолаһа эбит, олус сэргии истибитим, – Сэмэн кылгас кэмҥэ харахтарын симэн, ийэтин саҥатын истэргэ дылы гынна.
   – Сэмэн Өндүрэйэбис, дьэ хайыыгын? – Дьөгүөссэ Сэмэн диэки утары көрдө, – дьыала тэрийэр буоллаххына утарбаппын. Оҥорбут буруйбар хаһан эрэ син биир эппиэттиэхтээх буоллаҕым. Бу уһун сыллар тухары хаста да сурук суруйан буруйбун билинээри бэлэмнээн баран, эдьиийим эрэйдээҕи санаан, кинини көрдүм да ол санаам уостан хаалара. Дьэ, хара сор! Өр даҕаны сүгэн кэллим. Билигин уоскуйдум, чэпчээтим, – Дьөгүөссэ хараҕыттан ыгыллан тахсыбыт ууну туора соттон өрө тыынан ылла, – эдьиийим быйыл саас өлөөхтөөбүтэ, онон көҥүл ылбыт курдук буруйбун билинэ, бу үлэ-хамнас үмүрүйдэҕинэ киирээри сылдьыбытым.
   Бу быһымах санааттан ыар буруйу оҥорбут, онтун кыайан боруостаабакка санаа баттыгар уһун кэмҥэ хам ылларан утуйар уута уйгуурбут, чугас киһибэр үтүөнү оҥоруом этэ диэн уоруу суолугар үктэммит, саас ылан күрэҥсийбит маҥан баттахтаах, билигин да уоттаах харахтарынан ыйытардыы утары көрөн олорор киһи чэрдээх илиилэрин ытыһын иһигэр тутан олорон Сэмэн:
   – Суох, Дьөгүөссэ, мин эйигин буруйдаабаппын! Ийэм бырастыы гыммыта. Өлүөн эрэ иннинэ дьүөгэтин ыҥыран ылан «Аанчыкпын Дьылҕа хаан тыыннаах хааллын диэн соруйан атын дьоҥҥо биэрбит эбит ээ» диэбитэ. Мин эмиэ онно сөпсөһөбүн. Балтым ол хоту дойдуга барсыбыта буоллар тыыннаах хаалбата биллэр этэ.
   Дьөгүөссэ умса туттан саннылара оргууй ибигирээн бардылар. Сэмэн тутан олорор илиитин оргууй ылан, өлөөрү да сытан үтүө санаатын сүтэрбэтэх Өрүүнэ барахсаны аһына санаан, аламаҕай аанньалга тэҥнээн, махтанан көмүскэтин уутун кыатамматаҕа.
   Киэсэ туох да саҥата суох туран таһырдьа таҕыста. Дьөгүөссэ атын сир диэки хайыһан, тугу эрэ санаан саҥата суох олоро түстэ.
   – Оҥорбут аньыыбар буолуо, айыыларым төрөтөр оҕонон өлүүлээбэтэхтэрэ. Эдьиийим эмиэ иккиһин ыал буолбатаҕа. Киэсэни оҕо дьиэтиттэн иитэ ылбыппыт, баарбыт-суохпут кини эрэ. Билигин кини ыал буолан сиэн аҕаларын кэтэһэбит.
   – Киэсэ ону билэр дуо? – Сэмэн ыйытта.
   – Билэр, – Дьөгүөссэ үөһэ тыынна.
   Сотору утуйардыы оҥостон сыттылар. Сарсын сарсыарда дэриэбинэҕэ барардыы сүбэлэстилэр.
   Оо, биир күн! Түөрт уонча сыл олох кистэлэҥэ буола сылдьыбыт түбэлтэ баара-суоҕа биир күн иһигэр ыраас мууска уурбуттуу ырылыйа арыллан кэллэҕиэн! Биир күн иһигэр элбэх да санаа ытыллыыта, уйулҕа күүрүүтэ, дууһа айманыыта, харах уулаах ааста. Үөрүүтүөн, үчүгэйдик түмүктэммитэ! Сэмэн бүгүҥҥү күнүн эргитэ санаан сыппахтыы түстэ, санаата көнньүөрэн, сылайбыта таайан ханна эрэ ырыых-ыраах көтө турда.
   Сарсыныгар эмиэ санаа хоту ыраас халлааннаах, чэмэлкэй күннээх күн үтүөтэ үүнэн үөртэ. Сайылык барахсан салгына ырааһыан, чэбдигиэн, бэйэтэ чуумпутуон! Сэмэн өссө да сылдьа түһүөн баҕарбытын иһин иннигэр олоҕун тухары күүппүт эрэлэ – балтын кытта көрсүһүүтэ кэтэһэрэ. Налыччы чэйдээн Сэмэннээх Киэсэ бултарын, малларын сааһыланнылар. Дьөгүөссэ өссө кэлиэм диэн сээкэйин хаалларда. Дьиэлэригэр төннөн кэлэн чэйдии олорон Дьөгүөссэ:
   – Эмээхсиэн! – диэн сэргэстэһэ олорор кэргэнин диэки хайыста. – Бу Сэмэн кэлэн биһиги олохпутугар биир быһаарыллыбакка сылдьыбыт дьыала оннун булла.
   – Туохпут дьыалата? – кэргэнэ соһуйан утары көрөн олордо.
   – Чэ, эн соһуйума, куттаныма. Аанчык биһиэхэ уонна Сэмэҥҥэ сыһыаннаах. Барытын саас-сааһынан билигин быһааран биэриэхпит, – Дьөгүөссэ кэргэнин уоскутта. – Киэсээ, тоойуом, эдьиийгин ыҥыран киир эрэ, ыҥыртарар диэ, тоҕотун этимэ, бэйэм этиэм. Киэсэ илдьити тиэрдэн баран төннөн киирэн остуолга олоруста.
   Күүлэ аана тыаһаабытыгар бары ол диэки хайыстылар, уу чуумпу буолла. Чэпчэки атах тыаһа кэлэн аан иннигэр тохтоото, дьиэ аана оргууй аһыллан, өссө да эдэр сэбэрэлээх дьахтар киирэн кэллэ. Киирбит дьахтары көрөн Сэмэн сүрэҕэ бокуойа суох күүскэ тэбиэлээтэ, долгуйбута бэрдиттэн тириттэ, тарбахтара сап-салҕалас буоллулар. Иннигэр ааспат-арахпат ахтылҕан быыһыттан киэҥ харахтара арылыйан, үүт-үкчү ийэтин курдук дьүһүннээх балта киирэн турара. Утары сүүрэн тиийэн кууһан ылыан баҕарда.
   – Дорооболоруҥ! – диэн киирбит дьахтар эҕэрдэлэстэ уонна кинини тонолуппакка көрөн турар, долгуйбут көрүҥнээх ыалдьыты дьиктиргээбиттии көрдө.
   Сэмэн иннин диэки хардыылаан долгуйбут, кэһиэҕирбит куолаһынан:
   – Аанчыак! – диэтэ.

МАҤНАЙГЫ ТАПТАЛ
(кэпсээн)

   – Доҕор, массыынаҥ кэллэ, – саала хостон дьахтар саҥата иһилиннэ.
   – Ээ, бэрт, таҥна турабын, – Баһылай утуйар хоско бүрүүкэтин курдана туран, күүскэ тыынарын быыһыгар хардарда. – Кырдьан эрэбин дуу, аны ыстааммын кэтэрбэр кытары аҕылыыр буолаары гыммыппын, оҕонньор курдук, – диэн мөҕүттэн ылла. Бинсээгин тимэхтэнэн бүтэн, таҥас ыйыыр ыскаап ойоҕоһугар ыйанан турар сиэркилэҕэ сэбэрэтин көрүннэ, хаһааҥҥыта эрэ толбоннурар кугас, билигин лаппа сырдаабыт, эбиитин онон-манан маҥан сүүмэх эбиллибит долгуйдьуйар уһун баттаҕын икки илиитинэн кулгааҕын кэннинэн кэтэҕин диэки холбуу уһаты аста, сырдык күөх харахтарынан көстөр дьүһүнүн сирбэтэхтии көрдө, хаалтыһын көннөрүннэ уонна хостон тахсар аан диэки хаамта.
   Саалаҕа тахсаатын:
   – Туоххун да умнубатыҥ дуо? Аһары ыксаама, көрүн үчүгэйдик, кэтэһиэхтэрэ, – диэбитинэн үрдүк уҥуохтаах, сырдыгынан сыдьаайа сылдьар кэрэ сэбэрэлээх, сулус курдук тырымнаабыт харахтардаах лаппа эдэр дьахтар чэпчэкитик дугунан кэлэн, иннигэр үрдүк түөһүнэн ыга анньан туран хаалтыһын көннөрдө, чараас ибир уостарынан иэдэһиттэн омуннаах соҕустук «чоп» гына уураан ылла.
   – Чэ, пока, этэҥҥэ сырыт, – диэн бэрт намыын, эйэҕэс куолаһынан саҥарда.
   – Сылдьа сатаан көрүллүө, – Баһылай үөннээҕинэн көрөн ымах гынан ылла, саҥа таһааран күлэн лэһигирэттэ.
   – Дьээ, ону-маны, кэһэтиэм! – диэн кэргэнэ дьээбэлэнэн хайы үйэ таҥнары хайыспыт киһитин көхсүн оҕуста, иккиэн эйэ дэмнээхтик күлсэн ыллылар.
   Баһылай тас таҥаһын таҥнан бүтэн, суумкатын хаҥас илиитигэр ылан тахсаары туран, кэнниттэн батыһан кэлбит кэргэнин эргиллэ түһэн уҥа илиитинэн синньигэс биилиттэн бэйэтигэр эпсэри тардан моонньуттан сыллаан ылла.
   – Чэ, кытаат, дьонуҥ кэтэһэн эрэллэрэ буолуо, – кэргэнэ намыын куолаһынан атаара хаалла.
   Баһылай уулуссаҕа тахсыбыта халлаан күөх өҥнөөх кыра массыына айаннаары суол диэки хайыһан турар эбит. Кэнники ааны кэлэн арыйа тардыбыта олбоххо ким да суох, инники олбохторго икки киһи баара төбөлөрүн умса туттан тугу эрэ букунаһаллар.
   – Дорооболоруҥ! – диэн Баһылай модьу куолаһынан саҥарда. Улахан саҥаттан соһуйбуттуу дьоно эргичис гыннылар, онно өйдөөн көрбүтэ сүүрбэлэрин эрэ ааспыт эдэркээн баҕайы уолаттар эбит.
   – Дорообо, дорообо! – эр-биир эҕэрдэлэһэн хардардылар. – Чэ, киир, – диэн уруулга олорооччута хайы үйэ суумкатын иннигэр анньан олорон эрэр Баһылайы ыҥырда.
   Саҥа хоҥнон баран иһэн:
   – Уонна киһи ылабыт дуо?– диэн Баһылай туоһуласта.
   – Суох, бардыбыт, – уруулга олорор уол хардарда.
   – Чэ, бэрт, – Баһылай сөҥүдүйдэ, туох «бэртээҕин» быһааран эппэтэр да.
   Айан суолугар киирэн массыына түргэн соҕустук айаннаата, таах олоруохтааҕар муусука истэ-истэ дьиэ таһынааҕыны ыаспайдастылар, онтулара бүтүүтэ дойду, норуот кыһалҕатын ырытан мөҥүтүннүлэр. Уолаттара төһө да эдэрдэрин иһин бары дьон курдук үлэ, хамнас кыһалҕалаах буоланнар, санаалара тапсан бэркэ куолулаатылар. Баһылай умса түһэн уолаттарын саҥаларын истэ сатыыртан сылайан, олбоҕор тиэрэ өйөнөн бэйэтин санаатыгар бүктэ.
   Оо, дойдутугар анаан-минээн бара сылдьыбатаҕа ырааппыт да эбит! Кэргэнэ барахсан бу орто дойдуттан барыаҕыттан онон-манан ускул-тэскил сылдьан баран, ыһыллыы-тоҕуллуу кэмигэр оҕолоругар көмө-тирэх буолаары, арыый үрдүк хамнаһы биэрэбит диэбит сирдэрин аайы көһөн испитэ. Идэтинэн баянист, аны ол үлэ миэстэтин тыа кулууптарыгар бары кэриэтэ сарбыйан олороллоро, улуус кииннэригэр эрэ үлэ баар курдуга. Ол курдук, онон-манан эргийэн Ньурбаҕа тиийэн хаалбыта. Ньурбаҕа бэйэтиттэн лаппа эдэр, үтүөкэннээх дьахтары көрсөн ыал буолан, дьиэ-уот тэринэн олохсуйда. Билигин урукку буолбатах, култуураҕа үөһэттэн болҕомто ууруллан үлэ баар, хамнас да аһары мыыныыта суох, доруобуйа эрэ тулуктаһара буоллар үлэлээмэхтиэ этэ.
   Баһылай санаатыттан аралдьыйан көмнөх хаары бүрүммүт кыһыҥҥы айылҕаны түннүк нөҥүө одууласта. Ыраахха диэри тэнийбит, уҥуоргута дьирбии буолан көстөр киэҥ сыһыыга киирдилэр. Суолтан тэйиччи соҕус күөл баарыгар хас да массыына турара көстөр, олор тастарыгар дьоннор адаарыҥнаһаллар, куйуурдуу сылдьаллар быһыылаах. Сибиэһэй собо барахсан баччаларга олус да минньигэс буоллаҕа! Баһылай санаатыгар саҥа хоторуллубут балыктаах тэриэлкэ буруолаан бурҕачыйа турара көстөн ылла.
   Оҕо сааһа Баһылайы аһары ачаалаппатаҕа. Түөрт ыйын туолуута саҥа ыал буолбут сааһыра барбыт дьон: «Оҕоҕун биһиэхэ иитэ ыларбытын көҥүллээ, кэлиҥ бэйэҥ ычалаах ыччаттарданыаҥ»,– диэн сулумах ийэтиттэн көрдөһөн иитэ ылаллар. Биэһигэр сырыттаҕына бу дьоно иирсэн арахсарга күһэллэллэр, иитиэх ийэтэ Баһылайы: «Кэлин олохпун буллахпына кэлэн ылыам», – диэн ааттаан баран саас борохуокка олорсон барбыт айыытынан, соннук сураҕа суох сүтэн хаалар. Иитиэх, икки хараҕынан көрбөт буолбут аҕатыныын икки сылы быһа ыал муннугун кэрийэн сылдьаллар. Сэттэтин туолуута аҕата төрөппүт ийэтигэр аҕалан үөрэттэрэн, киһи гыныҥ диэн хаалларар. Бу кэмҥэ ийэтэ эргэ тахсан ыал буолан олорор этэ. Үһүс кылааска үөрэнэ сырыттаҕына, били иитиэх ийэтэ күөрэс гына көстө түһэн, оҕобун ыла кэллим диэн Бүлүүгэ илдьэ барар. Хата онно түөрт эрэ киһи олорор ПО-2 дьарапалааныгар олорсон дьоллонно даҕаны этэ. Кыраман үрдүктэн биир кэм дыыгыныыр мотуор тыаһыгар сир-дойду кэрэтийэн көстөрө, сүрэҕэ долгуйан биллигирээбитэ, санаатыгар бэйэтэ кынакка уйдаран көтөн иһэргэ дылыта. Ол түгэни олох умнубат, оҕо сааһын биир ураты көстүүтэ буолан сүрэҕэр иҥэ сылдьар.
   Иитиэх ийэтэ туох да дэми көрбөт хабыр майгылааҕа. Баһылай ис-иһиттэн сытыы-хотуу, ардыгар аһары да мэниктээн кэбиһэрэ, буруйга, сэмэҕэ да тиксэрэ, оччоҕо ийэтэ илиитигэр туох түбэһиэҕинэн кулуура, кыанар буолан мүччү-хаччы оҕустаран куотара. Ити курдук илдьэ сылдьа сатаан баран: «Уолгут куоракка батарыттан ааста», – диэн матыыптаан бэһискэ үөрэнэ сырыттаҕына төрөппүт ийэтигэр төннөрбүтэ.
   Баһылай элэккэй майгылаах буолан олус элбэх атастардааҕа, табаарыстардааҕа, оҕолору кытта дөбөҥнүк биир тылы булара. Алтыһы бүтэрдэҕин сайын муҥура ыалдьан оройуон киинигэр киирэн быстарбыта, манна балыыһаҕа сытан бэйэтин саастыы Ганя диэн уолу кытта билсибитэ. Ганя эмиэ муҥурдааҕын быстаран сытара. Баһылай балыыһаттан тахсан аймахтарыгар олорон бааһа оһуор диэри бэрэбээскигэ сылдьыбыта. Бу кэм устата Ганятын кытары чугастык бодоруспуттара, бииргэ киинэҕэ сылдьаллара, күөгүлүүллэрэ, киэһэтин өрүс үрдүгэр тиийэн оҕолор оонньуулларын көрөллөрө. Кинилэр баастара ситэ оһо илик буолан хамсаныылаах оонньууга кыттар кыахтара суоҕа, ол оннугар олоро түһэн ол-бу туһунан кэпсэтиигэ, эбэтэр «Биһилэх кистэһиитэ» дуу, «Алдьаммыт төлөпүөн» дуу курдук оонньууларга тэҥҥэ оонньоһоллоро. Ардыгар аҕыйах буолан өрүс үөһэ олорон ыллыыллара, оччоҕо Баһылай күнэ тахсара. Ып-ыраас аһаҕас, биллэр-биллибэт, арааһа, нуучча хааныттан бэриллибит быһыылаах, таттарыылаах куолаһынан ыллаан сыыйдаҕына, ыллаһан испит оҕолоро кинини истэн тохтоон хаалаллара. Итинтэн ыла Баһылай дьону тардар кэрэ куоластааҕын өйдөөбүтэ. Ол сайын олус элбэх оҕону кытта билсэн арахпыта.
   Кыһын оскуолаҕа сылдьан муусукаҕа ылларан аны байааҥҥа оонньуурга үөрэнэн барбыта. Дьоҕурдаах эбит этэ, ким да такайыыта суох сотору кэминэн ырыа матыыптарын додо курдук таһаарар, устунан доҕуһуоллатан ыллыыр буолбута. Оччотооҕу ырыалар үксүлэрэ күүрүүлээх «Гастеллоттан» саҕалаан патриоттуу тыыннаахтара, олору ньиргиччи тардан солбуллубат артыыс аатырбыта.
   Баһылай санаатын ситимигэр уйдаран дэриэбинэҕэ кэлбиттэрин билбэккэ хаалла, өрүс сыырын түһүүтүгэр массыына бытаарбытыгар өндөс гынан көхсүн этитэн тулатын көрбөлөөтө уонна төттөрү оннун булан уҥа-хаҥас хамсанан сиһин мускуйбахтаан ылла, үөһэ тыынна. Бээ эрэ, тугу саныы испитэй? Чочумча тугу санаабытын сыымайдаан ылла (ээ, били сэттис кылааска үөрэнэр кэмигэр тиийдэ этэ дуу) Баһылай эмиэ санаан барда.
   Саҥа дьыл. Күүттэриилээх Саҥа дьыл бырааһынньыга улахан дьону, оҕолору барыларын үөрдэ-көтүтэ, туох эрэ таабырын таайыытын кэтэһэр курдук дьиктини эрэннэрэ тиийэн кэлбитэ. Тула барыта киэркэйэ, дьиримнии турара, харыйа оонньуурдарыттан атыны барытын: өҥнөөх кумааҕы тиһиликтэрин, флажоктары, хаардары, араас уруһуйдары, маскарааттарыгар тиийэ бэйэлэрин илиилэринэн кырыйан, силимнээн, быһан оҥороллоро. Баҕар, ол иһин ордук истиҥ, иһирэх бырааһынньык эбитэ буолуо. Баһылай били сайын билсибит атаһын Ганяны кытта сотору-сотору төлөпүөн нөҥүө билсэ турара, бу саҥа дьыллааҕы уһун өрөбүлүгэр оройуон киинигэр киириэх буолан үлэстэ.
   Оскуолатааҕы Саҥа дьыл бырааһынньыга олус тэрээһиннээхтик ааста. Өссө быйыл сэттис кылаас буолбуттары улахан кылаастары кытта холбуу бырааһынньыктаттылар, инньэ гынан бырааһынньык бүтүүтэ үҥкүүлээх, быһата «таанцылаах» буолла. Кыра кылаастар үҥкүүгэ сылдьар дьоллонон, сүөм үрдээтилэр эрээри улахан кылаас уолаттара, кыргыттара куустуһан кэриэтэ үҥкүүлүүллэрин көрөн күлсэн бычыгырастылар, ол оннугар хамсаныылаах үҥкүүгэ төгүрүччү туран баран тыыннара тахсыар диэри араастаан эрийдилэр.
   Сарсыныгар Баһылай ойон тураат, ийэтиттэн харчы оҕото бэриһиннэрэн Үөһээ Бүлүү диэки түһүнэн кэбистэ. Сүүрүү, хаамыы былаастаах уон икки биэрэстэ сири өр гыммата, эбиэккэ баҕалаах сиригэр тиийдэ. Ганя оскуолатын саҥа дьыллааҕы бырааһынньыга бүгүн буолара, онон тиийээт да хаска, ханна көрсүһэллэрин болдьостулар. Үлэспит кэмнэригэр Ганяҕа дьиэтигэр таарыйан, оскуолаларыгар аргыстаһан тиийдилэр. Оскуолаҕа киирэн тас таҥастарын устан, таҥас ыйыыр хостон тахсааттарын кытта оҕолор да, учууталлар да харахтара Баһылайга хатаммыта: «Хантан нуучча оҕото кэлэн хаалла? Көрүүй, нуучча оҕото сылдьар!» – дэһэр саҥалар иһиллибиттэрэ. Сайын билсибит оҕолоро: «Баһылай, Бааска дорообо!» – диэн эҕэрдэлии көрсүбүттэрэ, ким илии тутуспута, ким саннын таптайбыта, кыргыттар пирибиэттэспиттэрэ. Сайын бииргэ сылдьан бодоруспут оҕолорун кытта хампаанньалаһан араас оонньууларга, аттракционнарга кыттыбыта. Манна эмиэ кинилэр оскуолаларыгар курдук, бырааһынньык тэрээһиннээх чааһа бүтээтин кытта, үҥкүү саҕаламмыта. Бааскалаах бэйэлэрэ туһунан бөлөх буолан сылдьаллара, сэттиэ этилэр: түөрт уол, үс кыыс – бары Ганя кылааһын оҕолоро. Кыргыттартан ордук сытыы соҕустара Саргы диэн ааттаах этэ. Икки аҥыы өрүммүт уһун, хойуу хара суһуохтааҕа, бааһынай да буолбатар сырдык, ыраас сэбэрэлээҕэ, өйдөөҕүнэн көрбүт бороҥ харахтардааҕа. Бу сайын билсиэхтэриттэн ыла атыттардааҕар ордук Бааскалыын өйдөһөр, тапсан кэпсэтэр этэ. Аҕыйах үҥкүүгэ төгүрүччү туран үҥкүүлээбиттэрэ, киин сир оҕолоро Бааска кылааһын оҕолорун курдук буолбатах этилэр, ордук дьоһуннаах курдуктара, ким даҕаны хаһыытыы-ыһыытыы бу киэҥ саалаҕа сырсыбат этэ. Бары үҥкүүлүүллэрэ эбэтэр истиэнэни кыйа бөлөхтөөн туран кэпсэтэллэрэ. Бааскалаах биир үҥкүү кэнниттэн эмиэ кытыыга тахсан кэпсэтэ турдахтарына, Саргы ханна эрэ атын сиргэ бара сылдьан баран тиийэн кэллэ, кэлээт Бааскаҕа сыста түһэн кулгааҕар:
   – Бааска, кэл эрэ, онно бара сылдьыахха, – диэн баран саалаттан тахсар аан диэки хаама турда. Бааска туох да диэн ыйытыан билбэккэ оҕолорун диэки көрөн ылла, саннын ыгдах гыннарда уонна Саргы кэнниттэн батыста. Уһун көрүдүөр устун, аҕыйах кэлиилээх-барыылаах сиргэ тиийэн баран, Саргы Бааска диэки эргилиннэ. Бу кэм устата кыыс кэнниттэн саҥата суох батыһан испит уол бытааран кыыс иннигэр тохтоото, төбөтүн иһигэр араас санаалар элэҥнэһэн аастылар, сүрэҕэ түргэн-түргэнник тэбиэлээн долгуйан ылла.
   Саргы былаачыйатын сиэбигэр уҥа илиитин уган, түөрт муннуктуу сууламмыт кумааҕыны таһааран Бааска диэки уунна. Сирэйэ оттомурбут, харахтара ыйытардыы көрөллөр, долгуйбут көрүҥнээх.
   – Мэ, бэйэҥ эрэ аах, – диэн баран Бааска илиитигэр кумааҕытын туттараат, уолу эрийэ көтөн саала диэки сүүрүү-хаамыы былаастаах бара турда. Бааска кумааҕытын туппутунан кыыс кэнниттэн батыһа көрөн хаалла, долгуйбута өссө күүһүрдэ, кумааҕыны тэнитэн көрдө. Суругун чугаһатан ааҕан барда «Бааска, мин эйигин кытта доҕордоһуохпун баҕарабын. Саргы» диэн биир тэҥник иҥнэри түспүт буочарынан суруллубут бэрт кылгас сурук буолла. Урут кыыстан сурук диэни туппатах, уол-кыыс сыһыаннаһыылара диэни саҥа өйдөөн эрэр киһиэхэ соһуччу буолбута.
   Массыына бытааран суол хаҥас өттүгэр тахсан тохтообута. Баһылай уҥа-хаҥас өттүн көрүөлээтэ.
   – Түүкээҥҥэ кэллибит дуу? – эмиэ да ыйытар, эмиэ да быһаарар курдук массыына тохтообутугар саҥарда. Суумкатын сиэбиттэн салапаан мөһөөччүккэ угуллубут алаадьылартан үһү ылан массыынаттан таҕыста. Дьэ, бу үрэх улуустары араарар кыраныысса буола сытар, киһи үксэ тохтоон ааһар сирэ, айан суолун аартыга. Баһылай тохтоон сир-дойду иччилэригэр бэлэх-туһах уурбакка ааспыта суох, ханна эрэ баран иһэр буоллаҕына «этэҥҥэ сылдьан кэлэрин» туһугар, төннөн иһэр буоллаҕына «этэҥҥэ сылдьан кэлбитигэр махтанан» алаадьынан айах тутар, эбэтэр өҥнөөх таҥас кырадаһынынан салама ыйыыр. Бу сырыыга алаадьыларын маннык сиэргэ-туомҥа анаан оҥоһуллубут остуол үөһэ уурталаата, уоһун иһигэр көрдөһөн ботугураата. Анал сиргэ тиийэн чэпчэтинэн кэллэ, уолаттара массыыналарын таһыгар тугу эрэ кэпсэтэ табахтыы тураллара. Баһылай уолаттарыгар чугаһаан кэпсэтэр тиэмэлэригэр кыттыһан аҕыйах тылы кыбытыста, онтон бары массыыналарыгар киирэн айаннарын салҕаатылар. Баһылай санаата оҕо сааһын умнуллубат саҥа дьыллааҕы бырааһынньыгар эмиэ салгыы иэҕилиннэ.
   Бааска бу сурукка туох диэн хардарыахтааҕын тута өйдөөбүтэ, арай хайдах ону тиэрдиэн билбэккэ ол мучумааныгар түспүтэ. Саалаҕа киирэн оҕолоругар тиийбитэ, Саргы ыйыппыттыы утары көрбүт харахтарын көрөн симиттэн ылбыта. Бу кэмҥэ вальс нарын-намчы, күөгэтэ уһуннарар алыптаах дорҕооно саала иһин толорбута. Улахан кылаас оҕолоро киһи көрө ымсыырыах тыһыынчанан дьиримнэс уоттардаах харыйаны тула, абылаҥ муусука тэтимэр сөп түбэһэ үҥкүүлээн эргичийбиттэрэ. Бааска үҥкүүлүү сылдьар оҕолору көрөн чочумча абылатан турбута, онтон оҕолорун диэки эргичис гынаат:
   – Биһи эмиэ үҥкүүлүүбүт дуо? – диэн ыйыппыта.
   – Ээ, хайдах эрэ дии, сатаабат аата, – Ганя мух-мах баран хардарбыта.
   – Үөрэниэхпит буоллаҕа, чэ, барыаҕыҥ.
   Бааска барыларын кэриччи көрбүтэ, харахтара кытыыга турар Саргы харахтарын кытта хатыһа түспүттэрэ.
   – Саргы-ыы, үҥкүүлүөх, – диэбитэ, сүрэҕэ битиргэччи тэппитэ.
   Саргы имнэрэ кэйэн тэтэрэ түспүттэрэ, харахтара үөрүү кыымынан туолан сөбүлэһэн кэҕис гыммыта.
   – Барыах, Бааска, үҥкүүлүөх, – диэн үөрбүт куолаһынан хардарбыта уонна утары хардыылаабыта. Бааска илиитин утары уунан кыыһын сиэппитэ уонна харыйа диэки үҥкүүлүү сылдьар оҕолорго илдьибитэ. Миэстэлэрин булан баран бэйэ-бэйэлэрин көрсөн мичээрдэһэн ылбыттара, сэрэнэн даҕайса тутуһан оргууй оҕолору үтүктэн үҥкүүлээн барбыттара. Бастакы аҕыйах хамсаныылара табыллыбатаҕа да буоллар, сотору биир тэҥник хамсанан атын оҕолортон киһи араарбат үҥкүүһүттэрэ буолбуттара. Бааска аан бастаан кыыһы кытта биир тэтимҥэ силбэһэн, кэрэ дьүрүскэн муусука долгураҥар уйдарбыта.
   – Саргы, мин эйигин дьиэҕэр атаарыам, сөп? – Саргы харахтара чоҕулус гына түспүттэрэ. – Сөп, – диэн сибигинэйэн хардарбыта.
   Муусука бүтэн оҕолоругар кэлбиттэрэ бары кинилэри көрө, кэтэһэ турбуттар эбит.
   – Наһаа үчүгэй, хорсун баҕайы дьоҥҥут дии. Ээ, мин куттанабын. Хайдаҕый доо? – ити курдук үрүт-үөһэ ыйыталаһан табаарыстара сөп оҥордулар.
   Аныгыскыга танго муусукатыгар бары киирэн үҥкүүлээбиттэрэ, аһары баран вальстаан эргийиэхтэрин баҕарбыттара. Саҥа дьыллааҕы бырааһынньык киэһэтэ түмүктэммитэ, бары сүргэлэрэ көтөҕүллэн үөрэ-көтө тарҕаспыттара. Бааскалаах Саргы таһырдьа тахсаат, доҕотторуттан арахсан туһунан барбыттара. Сабыы курдук ыйаммыт лаампалар уоттарыттан күндээрэ сырдаабыт уулусса устун атахтарын тыаһа куучурҕаан, киһи тыына бурҕачыйар тымныытын быыһынан бырааһынньык көрүн-нарын, оскуолатааҕы олохторун, көрбүт киинэлэрин туһунан күө-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ Саргы олорор дьиэтигэр тиийэн кэлбиттэрэ. Уһун соҕус салҕааһыннаах дьиэ өрүс үрдүнээҕи уулуссаны кыйа турара, сибэкки ойуулаах холуодалаах түннүктэрдээҕэ, хаптаһын олбуордааҕа, барыта силигэ сиппит, дьип-дьап көрүҥнээҕэ.
   – Ычча! Халлаан тымныйбыт аҕай дии, – Бааска уҥа үтүлүгүн устан иэдэстэрин ньухханна. – Эн, тоҥмотуҥ дуо? – Саргыттан ыйытта.
   – Суох, – Саргы күлэн бычыгыраата. – Көрбөккүн дуо, бу? – диэн баран Бааска диэки былаатынан тууна бааммыт сирэйин көрдөрбүтүгэр, кырыа буолбут кыламаннарын быыһыттан үөрбүт харахтара лаампа сырдык уотугар чаҕылыстылар. Кылгас кэмҥэ суолга туран кэпсэтэ түстүлэр.
   – Бааска, тоҥоруҥ буолуо, – Саргы Бааска ыгдаҥныырын көрөн эттэ. – Ыалдьан хаалыаҥ, атаарбыккар баһыыба! – диэтэ.
   – Ыалдьыбат инибин. Чэ, пока! – диэн баран Бааска кэлбит сирин диэки хаамта.
   – Пока! – Саргы илиитинэн далбаатыы-далбаатыы дьиэтин диэки сүүрдэ.
   Бааска өссө нэдиэлэ курдук уһаабыта, табаарыстарын кытта көрсөн сылаас күн таһырдьа оонньообуттара, киинэҕэ сылдьыбыттара.
   Мантан саас, үөрэх дьыла бүтүөр диэри, Бааска хаста да Үөһээ Бүлүүгэ кэлэ сылдьыбыта. Халлаан сылыйан, сырыы аайы Саргытын кытта көрсөн уһуннук күүлэйдииллэрэ, дьиэтигэр атаарара. Саргылаах дьиэлэрин утары суол уҥуор оҥоһуллубут ыскамыайкаҕа ардыгар иккиэйэҕин, ардыгар доҕотторунуун олорон үгүһү кэпсэтэллэрэ. Биирдэ Саргы иккиэйэҕин кэлбит киэһэлэригэр кэпсэтэ туран:
   – Көрүүй, Бааска, – диэбитэ уонна дьиэтин диэки ыйбыта. – Ол бүтэһик түннүгү, ити мин хоһум түннүгэ, – диэбитэ.
   Штакетнигынан күрүөлэммит сабараанньа нөҥүө турар түннүгү кэнники Бааска хаста да тоҥсуйбута. Саргы баар буоллаҕына түннүккэ сыстан, үөрэн мичилиҥнии эҕэрдэлии көрсөрө олус да долгутуулаах этэ.
   Биирдэ Саргы эбэтигэр түбэһэ түһэн, соһуйбут сирэйин көрөн, Бааска куота сыспыта. Хата эбэтэ сиэнэ кыыс бааһынай уолу кытта табаарыстаһарын билэр буолан кыыһырбатаҕа, дьиэтиттэн тахсан: «Тоойуом, Саргы маҕаһыыҥҥа барбыта», – диэбитэ.
   Сэттиһи бүтэрдэҕин сайын Бааска оҕуруокка үлэлээбитэ, ардыгар көҥүллэтэн, ардыгар өрөбүлүгэр сөп түбэһиннэрэн Үөһээ Бүлүүгэ хаста да киирэн тахсыбыта. Ити сырыыларын кииринньэҥ аҕата олох сөбүлээбэтэ, манна диэн эттэххэ, хара маҥнайгыттан били иитиэх ийэтэ аҕалан хаалларыаҕыттан абааһы көрөрүн биллэрбитэ, ол эрээри ийэтэ көмүскэһэр буолан туттунара. Арыгы иһэн кэлбит күнүгэр иитэрэ, үөрэтэрэ киирэрэ. Билигин Бааскаҕа кини аҕа буоларын өйдөтө сатыыра, өссө куруубай соҕустук «биллэриэн» баҕарталаан ылара, ону ийэтэ бүөлүү түһэн иһэрэ. Биллэн турар, арыгы испит киһи үөрэтиитэ-такайыыта Бааскаҕа тириитин таһынан киирэрэ. Өсөһөн төттөрүтүн оҥорор да төрүөккэ тиэрдэрэ, өйдөспөт буолуулара сырыы аайы дириҥээн иһэрэ. Тоҕо эрэ арыгы испэтэх күнүгэр дьоһуннаахтык, эйэ-дэмнээхтик кэпсэтэ, быһаарса сатаабата, аҕыйах тылынан тугу эмит соруйара эрэ. Онтон Бааска истиҥ аҕалыы сыһыаҥҥа олус да баҕарара, табаарыстарыгар ымсыыран да биэрээхтиирэ. Иитиллибит икки хараҕа суох аҕатын санаан тахсара, баара буоллар элбэххэ да үөрэтиэ хааллаҕа. Бааска өйдүүрүн курдук күннээҕи түбүгү, дьону кытта сыһыаны быһааран биэрэрэ. Билигин бу уустук кэрдиис кэмигэр кини сүбэлэрэ, тосхоллоро олус да туһалыахтара эбитэ буолуо.
   Бааска кэнники Үөһээ Бүлүүтээҕи сырыытын кэнниттэн эмиэ кииринньэҥ аҕатын уочараттаах «үөрэтиитэ» буолбута. Бу сырыыга Бааска утары саҥарсан туран кэлбитэ уонна дьиэтиттэн тахсан барбыта. Ийэтин балтын аахха баран хоммута, дьиэтигэр төннүбэтэҕэ. Оскуолаттан баран докумуонун ылбыта: «Бүлүүгэ иитиэх ийэбэр барабын», – диэбитэ.
   Биир күн дьиэтиттэн таҥнар таҥаһын хомуна кэлбитэ, ийэтэ барахсан тахсаары турдаҕына кууһан ылбыта. Төбөтүттэн, иэдэһиттэн үрүт-үөһэ сыллаамахтаабыта, харахтарын уута иэдэһин устун субуруйа, ытаан саннылара дьигиҥнээбитэ, уолун түөһүгэр ыга кууһан тура түспүтэ, хараҕын уутугар бөтөн саҥарар да кыаҕа суоҕа. Бааска ийэтин сэрэнэн кууһан туран арахсыы аһыытыттан оргууй сыҥсыйа, харахтарыттан ыгыллан тахсар дьэҥкир ууну кыайан туттуммакка тэҥҥэ ытаспыта.
   – Алҕас төрөөбүт муҥнааххын дуу, хайдах? – ийэтэ быһаарыыта суох ытыырын быыһыгар эппитэ. – Таах сибиэ иитиэх биэрэн кэбиһэммин. Акаары ийэҕин бырастыы гын.
   – Ийээ, – Бааска итинтэн ордук тугу да кыайан эппэтэҕэ, ийэтин санныгар умса түһэн хараҕын уутун кистии сатаабыта.
   Иитиэх ийэтэ Баасканы, биллэн турар, үөрэ көрсүбэтэҕэ, арыгытын син биир иһэрэ, кыраттан да тымтан кэлэрэ, үөхсэрэ. Арай уруккутун курдук охсуоламмат этэ, уола улааппытын көрөн салла саныыра быһыылааҕа. Манна кэлэн Бааска санаата уларыйбыта, ийэтэ хайдах да кыра хамнаһыгар кинини үөрэтэр кыаҕа суоҕа, инньэ гынан киэһээҥҥи оскуолаҕа үлэлии-үлэлии үөрэнэргэ санаммыта. Табаарыс уол булунан промкомбинакка үлэҕэ киирбиттэрэ. Хантан истибиттэрэ буолла, үөрэх салалтата уон алтаҕын да туола илик эбиккин диэн биир үтүө күн ийэтиттэн көһөрөн илдьэн интэринээккэ олохтообуттара.
   Бааска кэмиттэн-кэмигэр чуумпуран олорон дойдутугар хаалбыт табаарыстарын санаан ылара, ордук Саргыны ахтара. Саргыны кытта сылдьар олус үчүгэй этэ. Икки өттүттэн тапсан кэпсэтэллэрэ, ыллыыллара, мэниктииллэрэ, туох барыта судургу уонна кэрэ буолан көстөрө. Манна кэлиэҕиттэн икки төгүл сурук ыытта да харда суох, саатар кэлээри сылдьан көрсүбэтэҕэ, төлөпүөнүнэн эрэ кэпсэппиттэрэ, онно хайаан да суруйуох буолбута, ама, суруктарын туппатаҕа буолуо дуо? Эбэтэр туох эрэ атын санааттан суруйбат дуу? Бу ыйытыктарга Бааска кыайан эппиэт биэрэр кыаҕа суоҕа. Санаа баттыга оҥостон илдьэ сылдьа сатаан баран өссө биир суругу суруйбута, иһигэр хайдах эрэ «буруйдаах дуу, сыҥаланар дуу» курдук дьикти турук үөскээбитэ эрээри, онтун баһыйа тутан суруктаах кэмбиэрин почта дьааһыгар түһэрбитэ. Ээр-сэмээр сурук кэтэспитэ, Саргыны өйүттэн ылан быраҕан кэбиһэр кыаҕа суоҕа, саҥа билсиһэр кыргыттарын Саргыга тэҥнээн көрөрө, киниэхэ тэҥнээҕи була сатыыра. Сурук суоҕун курдук суоҕа. Күнтэн-күннэр солбуһан кэм-кэрдии иннин диэки сыҕарыйан испитэ. Бааска ис-иһиттэн элбэх оҕону түмэ тардар аһаҕас майгылаах буолан бэйэтигэр бүгэн хаалбакка, маннааҕы олоххо үөрэнэн урукку олоҕун умна быһыытыйбыта. Ону сэргэ Саргы эмиэ кэрэ өйдөбүл буолан санаатын түгэҕэр саспыта, биирдэ эмит иһийэн олорон дойдутун, доҕотторун ахта санаан кэллэҕинэ күөрэс гына өйүгэр киирэн ылара.
   Саас кэлбитэ. Бүлүү эбэ мууһун көтөҕөн хоту уһуннарбыта, ону кытта кыһарҕаннаах кыһын кырыалара, саппаҕырбыт санаалар эмиэ устан симэлийэ сүппүттэрэ. Тула сырдыга, сылааһа, оҕо аймах күлүүтэ, чыычаах ырыата, ийэ сир уһуктан тупсарынар, кэрэтийэр кэмэ үүммүтэ. Бааскалаах ахсыс кылааһы бүтэрэн ону туоһулуур аттестат ылар эксээмэннэрэ чугаһаан, түбүк бөҕө буолбуттара. Суох, бу киһини сылатар санаа аймалҕана буолбатах, бу киһини кынаттыыр, олох киэҥ аартыгар сирдиир, сиппиккин-хоппуккун көрдөрөр тургутуу түбүгэ этэ.
   Бааска эксээмэннэрин үчүгэйдик туттаран көтүөн кыната эрэ суох курдуга, үөрэххэ туттарса барар баҕалаах сылдьара, учууталлара да ону сөбүлүү истибиттэрэ, киирии эксээмэҥҥэ бэлэмнэнэригэр күүс-көмө буолбуттара. Хаһан да көрө илик куоратыгар барартан сүрдээҕин долгуйара, саатар түһэр да ыала суоҕа. Хата интэринээтин үлэһиттэрэ өйүөх буолбуттара, уларыттар таҥас, туттарыгар диэн харчы хомуйан биэрбиттэрэ, сөмөлүөккэ билиэт ылбыттара. Үөрэххэ киириэр диэри олорон эрэригэр Бааскаҕа баспытаатала Дьөгүөр Уйбаанабыс онно олорор убайын сөбүлэһиннэрэн, Бааскаҕа аадырыһын биэрбитэ.
   Куоракка барара аҕыйах хонук хаалла. Бааска бу күннэргэ Үөһээ Бүлүүттэн кэлэр трамвайы маныыр идэлэнэ сылдьар. Кытылга киирэн, баҕар, биир эмит билэр киһим кэлээрэй диэн куораттыан иннинэ ахтылҕанын аһара дуоһуйа кэпсэтиэн, саатар аҕыйах тылынан дьонун-сэргэтин туһунан билиэн-көрүөн баҕарар. Дьэ бүгүн бүтэһик күнэ, сарсын куораттыыр. Бааска кытылга киирэн кумахха тардыллыбыт оҥочо үрдүгэр аҥаар атаҕын үөһэ ууран, аҥаарын салгыҥҥа биэтэҥнэтэ олордо. Трамвай үлэхтээх кэмигэр кэлэн инники хайыһардарын кумахха батары анньан тигистэ, элбэх киһи кэлбит. Уол хас тахсар киһини болҕойон көрө олордо. Эмискэ сүрэҕэ мөҕүл гынна, трамвай ааныттан билэр баҕайы киһитэ чымадаан тутуурдаах тахсан кэллэ. Саргы! Кини дии! Бааска оҥочотуттан ойон туран утары барда, сүрэҕэ айаҕар тахсыах айылаах түргэнник тэбиэлээтэ, куолайа кууран силин нэһиилэ ыйыһынна. Саргы трамвай сыҥаһатынан хааман иһэн кинини таба көрөн тохтуу биэрдэ.
   – Бааска-аа! – Саргы дьон саҥатын баһыйа үөрбүт хаһыыта тоҕо барда, дьон бары кини диэки хайыһа түстүлэр. Кыыс онно эрэ кыһаммата, турар сиригэр эккирээн ылла уонна түһэр сир диэки түргэн үлүгэрдик хаамта. Бааска түһэр сиргэ ыксары кэлэн уҥа илиитин уунан Саргы чымадаанын ылла, хаҥас илиитинэн кыыһын илиититтэн өйөөн сиргэ түһэрдэ. Кыысчаан үөрүүтэ муҥура суох, ыксалаһан турар дьонтон тэйээт Бааска моонньугар ыйааста түспүтэ, икки атаҕын үөһэ көтөҕөн тэбиэлэнэн ылбыта, онтун быыһыгар үөрэн бычыгырыыра.
   – Бааска, мин кэлэрбин хантан биллиҥ? Көрсө киириэ эрэ диэбэтэҕим, дьиҥинэн баҕарар этим. Кэлэрбин кыайан илдьиттиир кыаҕым суоҕа, аадырыскын билбэппин дии, – Саргы үрүт-үөһэ элбэҕи саҥарда.
   – Мин… Мин… – Бааска тугу саҥарыан булбакка, биир үксүн долгуйан хаалан, итинтэн ордугу тугу да эппэтэ. Бааска бу туран көрдөҕүнэ Саргы олус да тупсубут, уруккутуттан ураты, улахан кыргыттар курдук быһыылаах-таһаалаах кэрэ куо буолбут. Саргы бастакы омуна ааһа быһыытыйан Баасканы утары көрөн туран:
   – Бааска, тоҕо суруйбатыҥ? Суруйуох буолбутуҥ дии. Мин күүппүтүм аҕай. – диэн баран харда эрэйэн көрөн турда.
   – Мин суруйбутум, үс суругу ыыппытым. Кэтэһэ сатаабытым да эйигиттэн харда суоҕа, ол иһин кэнники тохтообутум, – Бааска уоскуйа быһыытыйан саҥарда.
   – Суох, Бааска! Мин биир да суругу туппатаҕым, – Саргы Бааска диэки итэҕэйбэтэхтии көрдө. – Кырдьык этэбин, олох сурук туппатаҕым.
   – Дьикти эбит, онтон эн биэрбит аадырыскар ыыталаабытым дии, – уол мунаахсыйбыта.
   – Хайдах? Оччоҕо ханна барар? – Саргы эмиэ дьиктиргээн, толкуйдуу сатаан уостарын үмүрүҥнэппитэ.
   Бааска ыыталаабыт суруктара ханна барбыттара кэнники да биллибэтэҕэ, таайыллыбатах таабырын буолан хаалбыта. Саргы маннааҕы педучилищеҕа туттарса кэлбит этэ. Бааска сарсын куоракка көтөрүн истэн олус хомойбута: «Эн таскар сылдьаары, уруккубут курдук бииргэ буолаары ыраланан аҕай кэлбитим, баран эрэҕин. Чэ, хайыахпытый, бачча кэлэн баран төттөрү барбат буоллаҕым», – диэбитэ. Саргы түһэр ыала наһаа ырааҕа суох этэ, онон киэһэ көрсүөх буолан үлэспиттэрэ. Бааска атаҕа сири билбэт буола сүргэтэ көтөҕүллүбүтэ, түөһүн иһэ дьолунан туола, нарын ырыа матыыбын киҥинэйэн ыллыы-ыллыы Саргылыын көрсүһэр чаастарын кэтэһэ таарыйа дьиэтин диэки хаампыта. Болдьоспут кэмнэрин инниттэн уол Саргы дьиэтин таһыгар кэлэн хаһан тахсарын кэтэһэ, тэһийбэккэ-тулуйбакка долгуйа турбута. Саргы тахсыбытыгар бастаан киэҥ уулусса устун хаамсан пааркаҕа тиийбиттэрэ, бэс чагда устун сиэттиһэн хаамсыбыттара, күлүккэ олорон сөрүүкүү да түспүттэрэ, онтон өрүс кытылыгар тиийэн, киирэр сарыалы атаара оҥочо үрдүгэр сэргэстэһэ олорбуттара. Бу былаһын тухары айахтара хам буолбакка сэһэннэрэ-тэппэннэрэ өссө күөдьүйбүтэ, аргыый унаарыта ыллаан да ылбыттара, ойон туран мэниктээн да сырсыбыттара. Дьылҕалара анаан бэлэхтээбит курдук дьикти, кэрэ да киэһэ этэ.
   Бааска оҕотук уйан сүрэҕэр бастакы хаар курдук ыраас, сир симэҕэ сиэдэрэй сибэкки тэҥэ нарын-намчы, сүрэҕи өрүкүтэр маҥнайгы таптал кыымын уота сахпыта. Саргы аатын ааттаан утуйар, уһуктар буолбута. Сарсыныгар Дьөгүөр Уйбаанабыс матаһыыкылынан кэлэн Баасканы ылбыта, онтон Саргыга таарыйан салгыы аэропорка тиийбиттэрэ.
   Болдьохтоох кэмигэр бэлиэтээһин бүтэн, сөмөлүөккэ олоро тахсарга ыҥырбыттара. Пуорка киириэхтэриттэн Саргы Бааска таһыттан арахпатаҕа, илиитэ иллэҥ буолла да сиэттиһэн иһэрэ.
   – Тиийдиҥ да суруйаҕын, сарсыҥҥыттан сурук кэтэспитинэн барабын, – Саргы харахтара үөрэн тырымнаспыттара.
   – Хайаан да суруйуом. – Бааска мас-таас курдук эрэннэрбитэ.
   Тахсар ааҥҥа чугаһаан эрдэхтэринэ Дьөгүөр Уйбаанабыс кэлэн мотоҕоно курдук толору эттээх, чэрдээх ытыһын уунан Бааска илиитин сэрэнэ тутан илигирэппитэ.
   – Чэ, Бааска, этэҥҥэ сырыт. Бу диэки охсулуннаххына биллэн ааһаар, – диэбитэ.
   – Сөп, хайаан да! – уол хардарбыта.
   Тахсар ааҥҥа Бааска бүтэһик кэлбитэ, сиэттиһэн испит Саргы бэйэтин диэки тардан хаамарын тохтоппута уонна сыста түһэн иэдэһиттэн уураан ылбыта.
   – Чэ, пока, – Саргы сиигирбит харахтарынан унаарыччы батыһа көрөн хаалбыта.
   – Пока, – бөтө бэрдэрэн Бааска атын тугу да саҥарбатаҕа.
   Сөмөлүөт көтөр балаһаҕа киирэн көлөһөлөрө сэниэлээхтик сүүрэн лиһигирэйбиттэрэ, онтон дьэндэс гынан салгынтан тайанан көтөн күпсүйэн тахсыбыта. Бааска били кыра сылдьан дьарапалаанынан көппүтүн санаан ылбыта, түннүгүнэн өҥөйөн ыраатан эрэр дьиэлэри одууласпыта. Түннүктэн тэйэн олоҕор тиэрэ түспүтэ, хайдах сиргэ-уокка тиийэрин өйүгэр оҥорон көрөн үөһэ тыыммыта. Кэннигэр эрэйдээх-буруйдаах, эмиэ да элбэх үөрүүлээх, дьоллоох күннэрдээх оҕо сааһа оҥой-соҥой көрөн сайыһа туран хаалбыта.
   Бааска санаатыгар эрэ оҥорон көрөр куоратыгар үктэммитэ. Пуортан тахсар ааҥҥа аҕамсыйбыт, тас көрүҥүнэн Дьөгүөр Уйбаанабыска улаханнык майгыннаабат, орто уҥуохтаах хатыҥыр киһи турара. Арай көтүөх курдук түрдэстибит хаастара, тургутардыы көрбүт хара харахтара үкчүлэр этэ: «Дорообо, Бааскаҕын дуо? Мин Бүөтүр диэммин, Дьөгүөр убайабын», – диэн билсэн, оптуобус тохтуур сирин диэки батыһыннарбыта.
   Бааска үөрэниэхтээх сиригэр докумуоннарын туттаран баран эксээмэннэр буолуохтарыгар диэри куораты эт атаҕынан, сүрүннээн киин өттүн уһаты-туора хаампыта. Ханна туох баарын, хаһыс нүөмэрдээх оптуобустар ханна тиийэллэрин үөрэппитэ. Тугу билбитин-көрбүтүн киэһэ аайы Саргытыгар ыытар суругар тиһэрэ уонна киниттэн бастакы суруктарын тутан дьолломмута.
   Сотору эксээмэннэр саҕаламмыттара, муусукаҕа, ырыаҕа дьоҕурун көрүү буолбута. Маны барытын этэҥҥэ ааһан, баҕалаах үөрэҕэр педучилище муусука учууталын бэлэмниир салаатыгар киирбитэ. Уопсайга миэстэ биэрэннэр оҕолорун курдук көрөн-истэн олордубут ыалыгар Бүөтүрдээххэ махтанан, баһыыбалаан уопсайыгар көһөн кэлбитэ. Бэйэтин бэйэтэ бас билинэр тус олоҕо саҕаламмыта.
   Устудьуон үөрүүлээх-көтүүлээх, түбүктээх олоҕунан аргыстанан биир үөрэх дьыла биллибэккэ ааспыта. Бааска дойдутун, дьонун, Саргытын ахтан тиийэр күнүн ааҕа сылдьара. Быйыл кыһын Саргытын кытта тиһигин быспакка суруйсаннар ордук чугаһыстылар, мэлдьи кини таһыгар баар буолуон баҕарар буолла. Кыыһын кытта болдьоһон өссө истипиэндьийэ кэлбит кэмигэр төлөпүөнүнэн кэпсэтэр дьолломмута.
   Бааска бэйэтин курдук устудьуон уолаттары кытта булсан, кыттыһан ыһык ылынан теплоходунан дойдуларын диэки айаҥҥа туруннулар. Теплоходунан устар сороххо сылаалаах да буоллар эдэр дьон ону билиммэтилэр. Көрдөрө-нардара, ырыалара-тойуктара уонна бу Сахаларын сирин айылҕатын бииртэн биир кэрэ көстүүтэ иннилэригэр арыллан иһэрэ эдэр сүрэхтэри ордук умсугутар, угуйар этэ. Теплоход биэрэккэ анньыллан турар баарсаҕа тиксээри чугаһаан бытаарда. Үөмэхтэс курдук көрсүһээччи да, атаарааччы да өрүс кытылынан, баарса үрдүнэн аалыҥнаһаллар. Бааска дьон быыһыттан Саргытын булан көрөөрү дьааһык үөһэ таҕыста, мантан дьэ көрсүһээри киирэн турааччылар ытыска уурбут курдук ааҕа көстөллөр. Саргы дьонтон арыый туора, аһаҕас сиргэ күөх сибэкки ойуулаах маҥан былаачыйатын синньигэс биилинэн курданан, хойуу баттаҕын икки аҥыы өрүнэн турара.
   – Саргы-ыа! – Бааска туттуммакка хаһыытаан дуораппыта.
   Саргы саҥа кэлэр сирин диэки көрө сатаан атаҕын төбөтүгэр туран өгдөҥнөөбүтэ, онтон дьэ дьон үрдүнэн быһаҕаһыгар диэри быган далбаатыы турар уолу таба көрөн, үгэһинэн оҕолуу өрүтэ ыстаҥалаан ылбыта, илиитинэн далбаатаабыта. Икки оҕотук таптаһар сүрэхтэр көрсүбүт үөрүүлэрин киһи туохха тэҥниэй? Бэйи эрэ, бу дьикти абылаҥ күүһүн, тулуурун күн-дьыл эрэ көрдөрүө турдаҕа.
   Бааска Үөһээ Бүлүүгэ аймахтарыгар тохтообута. Сайыҥҥы кылгас сынньалаҥар кыһыҥҥытыгар туттар харчы булунар санааттан, РАЙПО-ҕа үлэҕэ киирбитэ. Сайыҥҥы таһаҕас кэлиитин үгэнэ буолан үлэһит илиигэ наадыйан аҕай олорор кэмнэрэ этэ. Кэллэҕин утаа дойдутугар тахсан ийэтин көрсүбүтэ. Куоракка сылдьар кэмигэр харчынан көмөлөспүтүгэр махтаммыта, кииринньэҥэ сөбүлээбэт буолуохтааҕын да үрдүнэн күүһүнэн ыытарын сэрэйэр этэ. Ийэтэ оҕото улааппытын, эр киһи киэптэнэн эрэрин, хайы үйэҕэ устудьуон буолан үөрэнэ сылдьарын, бу кинини көрсө кэлэн турарыттан уйадыйан хараҕын уутун кыатамматаҕа. Сүрэҕиҥ анныгар бүөбэйдээн, истиҥ, кэрэ тылларынан иитиэхтээн күн сирин көрдөрбүт көмүс чыычааҕыҥ этэҥҥэ сылдьарыттан ордук ийэ киһиэхэ туох дьоло кэлиэй ?
   Саргы эмиэ үлэҕэ киирбитэ, оҕолор уһуйааннарын өрөмүөннүүллэрэ. Эдэр дьон үлэлэрин кэнниттэн көрсөн киинэҕэ сылдьаллара, кытыл устун дьаарбайаллара, ардыгар доҕотторун кытта көрсөн күлүү-үөрүү, ырыа-тойук аргыстаах иллэҥ кэмнэрин атаараллара. Бааска сырыы аайы сибэкки дьөрбөтүн хомуйан аҕалан Саргыга уунара, оччоҕуна кыыс бэйэтэ сарсыардааҥҥы сарыал утаҕын иилиммит сардаана курдук тэтэрэ кыыһара.
   Үөрэх дьыла саҕаланара бу тиийэн кэлбитэ. Бааска хамнаһын аахсан бүтэн сарсын Бүлүүлүөхтээҕэ, онтон сөмөлүөтүнэн куоракка көтүөхтээҕэ. Саргытынаан арахсар күннэрэ тиийэн кэлбитэ. Ол күн киэһэ хойукка диэри сылдьыбыттара, кытылга киирэн эрэр күн тиһэх сардаҥалара ибир долгуҥҥа олорсон дьиримнии сырсалларын кэрэхсии көрбүттэрэ, сиэттиспитинэн өрүс үрдүгэр таптаан олорор ыскаамыйаларыгар сэргэстэһэ олорбуттара. Саргы төбөтүн Бааска санныгар уурбута, уол хаҥас илиитинэн кыыһын бэйэтигэр сыһыары кууспута.
   – Бааскаа, сүрэҕиҥ наһаа күүскэ тэбэр дии, иэдэспэр биллэр уонна түргэн баҕайы, – Саргы долгуйбут намыын куолаһынан оргууй саҥарбыта.
   – Саргы, мин эйигин таптыыбын, наһаа күүскэ таптыыбын, – Бааска кэнники кэмнэргэ иитиэхтии сылдьыбыт санаатын, өр этиэн баҕарбыт тылларын таска таһаарбыта.
   – Мин эмиэ наһаа-наһаа таптыыбын, – Саргы уолга өссө күүскэ сыстыбыта. Бааска Саргыга утары чугаһаан сылаас, сииктээх уостарын Саргы уостарыгар даҕайда. Оо, маҥнайгы уураһыы! Билбэт иэйииҥ сирдээҕи олоххун умуннара кый ыраах талбаара көтүтэр дьикти абылаҥнаах. Халлааҥҥа тырымныыр сулустар күүстээх таптал тыллыытын киэҥ халлаан кэтит иэниттэн саҥата суох көрөн турбуттара.
   Эдэр саас умнуллубат, хатыламмат, уоскуйары билбэт омуннаах, уҕараабат уоттаах олохтоох үөрэҕин дьыла түмүктэммитэ. Тула торҕо күөх сирэми иилинэн, сылааһынан угуттуур сандаар маҥан күн аргыстаах сайын барахсан сайбалдьыйа наскыйан тиийэн кэлбитэ. Бааскалаах Саргыга былырыыҥҥы сайыннарын курдук дьоллоох кэмнэрэ саҕаламмыттара. Бэйэ-бэйэлэригэр тардыһар иэйиилэрэ өссө күүһүрэн, көрсүһэр күннэрин ааҕа кэтэспиттэрэ.
   Биир субуота күн Бааска өрүү буоларыныы сибэкки дьөрбөтүн тутан Саргы тахсарын кэтэһэ өрүс үрдүнээҕи ыскамыайка таһыгар кэлэн, өрүс киэҥ иэнин одуулуу турбута. Кэннигэр кэлииккэ аана кыыкынаабытыгар хайыһан көрбүтэ, Саргы дьиэҕэ кэтэр таҥаһынан кэлэн иһэрэ. «Арааһа бүгүн ханна да барбат буоллубут быһыылаах, туох буолбута буолла?» – диэн саныы-саныы Саргы тиийэн кэлэрин кэтэспитэ.
   – Бүгүҥҥү букетым, – диэн баран Бааска тутан турбут сибэккитин Саргыга ууммута.
   – Уай, наһаа үчүгэй! – Саргы сибэкки дьөрбөтүн ылан муннугар даҕайан сытырҕаан баран үөһэ тыыммыта. – Баһыыба, – диэбитэ. Бааска Саргы тугу диирин кэтэһэн ыйытардыы утары көрөн турбута.
   – Манна олоро түһүөх, наһаа үчүгэй киэһэ буолбут дии, – кыыс саҥаран унаарыппыта. Бааска кэлэн аттыгар сэргэстэһэ олорбута, онтон тулуйбакка ыйыппыта.
   – Бүгүн ханна да барбаппыт дуо? Туох буолла? – Саргы уол диэки хайыспыта, бороҥ арылхай харахтара тугу эрэ таайтарардыы дьээбэлээх кыымнарынан тырымнаспыттара.
   – Су-уох, бүгүн ханна да барбаппыт, тэлэбиисэргэ кэнсиэр көрүөхпүт. Мин дьонум бүгүн дэриэбинэҕэ бардылар, сыбаайбаҕа. Дьиэбэр соҕотохпун, сарсын биирдэ кэлэллэр, онон миэхэ барыахпыт.
   – Эйиэхэ дуо? – Бааска өйдөөбөтөхтүү ыйыппыта. Хаһан да сылдьыбатах дьиэтигэр киирэриттэн салла санаабыта.
   – Даа, миэхэ. Миигиттэн ураты ким да суох, өйдөөбөтөхтөргө өссө төгүл хатылыыбын, – Саргы күлэн бычыгыраабыта.
   – Ээ, хайдах эрэ, хаһан да сылдьа иликпин дии, – Бааска мунаарбыта.
   – Хаһан эрэ син биир сылдьыахтаах буоллаҕыҥ, – Саргы утары көрбүтэ.
   – Чэ, буоллун, – Бааска сөпсөспүтэ.
   Ону-маны кэпсэтэ өрүс устун ааһар мотуоркалары, кытылга күөгүлээн аймалаһар оҕолору көрөн олоро түспүттэрэ. Күн киирэн сөрүүдүйэн барбыта.
   – Чэ, барыах, – Саргы туран кэлбитэ, уол диэки көрөн ылбыта уонна инникилээн дьиэтин диэки хаампыта.
   Күүлэҕэ киирэннэр атахтарын таҥаһын устубуттара, Саргы Бааскаҕа эрэһиинэ түгэхтээх дьиэҕэ кэтиллэр таапачыканы биэрбитэ. Дьиэ аана аһаҕаһа, уол оргууй үктэнэн аан модьоҕотун атыллаан киирбитэ. Дьиэ иһигэр тыа ыалын сиэринэн оһох, аһыыр остуол, иһит уурар ыскаап, олоппостор, куукуна тэриллэрэ баара. Оһох кэннинэн хаптаһын быыстаах хос оҥоһуллубут этэ.
   – Аһыыгын дуо? – Саргы Бааска диэки эргиллэн ыйыппыта.
   – Суох, топпун ээ, – Бааска аккаастаммыта.
   – Чэ, оччоҕо кэл манна, – кыыс уолу илиититтэн сиэтэн атын хоско киирбиттэрэ. Бу бары түмсэн сынньанар саала хосторо этэ. Аҥаар өттүгэр улахан дьыбаан турара, ол утары кинигэ ыскааба, туумба, тэлэбиисэр, истиэнэҕэ хаартыскалар, хартыына ыйаммыттар этэ. Бааскалаах кэлэн дьыбааҥҥа олорбуттара, холбонон турар тэлэбиисэргэ «Сонуннар» биэрии көстө турара.
   – Ити кэнниттэн кэлиэхтээх, – Саргы кэнсиэрин туһунан быһааран биэрбитэ, – Билигин мин эйиэхэ тугу эрэ көрдөрүөм, – диэн баран ойон туран хоһугар киирбитэ. Сотору от күөх тастаах альбом тутуурдаах тахсыбыта, онтун Бааскаҕа ууммута.
   – Бу мин альбомум, онтон өссө… – Саргы саҥара-саҥара кинигэ ыскаабыгар тиийэн үөһээҥҥи долбууруттан халыҥ, сибэкки ойуута тастаах альбому ылан кэлэн уолу кытта кэккэлэспитэ.
   – Онтон бу… – Саргы түһэҕэр уурбут альбомун икки ытыһынан имэрийэн ылбыта. – Онтон бу дьиэ кэргэнинэн альбоммут, – диэбитэ.
   Сонуннар бүтэн кэнсиэр саҕаламмыта, сэбиэскэй эстрада бастыҥ ырыаһыттара бары бааллара. Ырыа куттаах киһи Бааска тоҕоостоох түгэн түбэһэн, кэнсиэр көрөрүттэн уонна аттыгар таптыыр доҕоро Саргы баарыттан үөрэрэ. Ырыа истэ-истэ хаартыска көрбүттэрэ. Саргы аҕата, онтон убайа хаартыскаҕа түһэриинэн үлүһүйэр буоланнар хаартыската элбэҕэ, кыра сылдьан араастаан туттан түспүт хаартыскаларын көрө-көрө күлсүбүттэрэ. Бааска, Саргы хайдах эрэ туттан түспүт хаартыскаларын көрө-көрө, Саргыны дьээбэлээн күлбүтэ. Саргы көмүскэнэ сатаан баран бүтэһигэр Бааска үрдүгэр түһэн: «Кэһэтиэм ээ, дьээбэрбиккин!» – дии-дии бобута тутан кымаахтаан айакалаппыта. Уол икки илиитинэн Саргы илиилэрин киэр анньан көмүскэнэ сатаабыта, кэнники ыксаан Саргыны бүтүннүү хам кууһан ылбыта, тустан эрэр курдук мөхсүбүттэрэ, онтон олох да куустуспутунан киэҥ дьыбааҥҥа охтон түспүттэрэ. Саргы Бааска үрдүгэр түспүтүгэр икки толору түөстэрэ чараас таҥас нөҥүө уол түөһүгэр биллибиттэрэ. Дьикти турук Бааска этин сааһынан быырпах курдук дьырылаан киирбитэ. Күлэллэрэ тохтоон, үөһэ тыынан эппэҥнэһэ утарыта көрсөн сыппыттара. Саргы харахтарын симпитигэр уол кыыһын дьэдьэн курдук обуйук уостарыттан сэрэнэн уураабыта. Дьыбааҥҥа тиэрэ сытан сибигинэһэр кэриэтэ ону-маны инникини ыралана кэпсэппиттэрэ, онтон кыыс Бааска диэки хайыһан долгулдьуйар кугас баттаҕын имэрийэ, тарбаҕар эрийэ оонньообута.
   Дьыбааннарыттан туран ас бэлэмнэнэн аһаатылар, утуйар да кэм тиийэн кэллэ. Таһырдьа сылдьан баран Бааска устунан дьиэлээри үктэлгэ тахсан туран Саргыга:
   – Чэ, мин барыым, бириэмэ да ыраатта, – диэтэ.
   – Бараҕын даа? Хаалбаккын дуо? – Саргы бу тыллара Баасканы саараҥнаппыттара.
   – Хайдах эрэ, билбэтим ээ, – диэн быһаарыыта суох этэн баран Саргы диэки көрбүтэ. Билигин Саргыта били саҥа дьыллааҕы бырааһынньыкка сурук биэрэн баран Бааска тиийэн кэлбитигэр эппиэт эрэйэн харахтара чаҕылыһан, долгуйан турарын санаппыта.
   – Кэл чэ, хаал, – диэбитэ уонна үктэл аллараа турар Бааскаҕа илиитин ууммута.
   Күүлэҕэ киирэн ааннарын хатаммыттара. Саала хоско киирбиттэрэ Саргы дьыбааҥҥа орон оҥорон бэлэмнээбит этэ. Уоттары арааран Саргы кэтэ сылдьар халаатын устан олоппос үөһэ ууран баран, ис ырбаахылаах суорҕан анныгар киирбитэ. Бааска дэлби долгуйан тимэхтэрин да сыыһа-халты тутан ырбаахытын, онтон бүрүүкэтин устан атын олоппоско уурбута уонна сэрэнэн оргууй суорҕаны сэгэтэн киирэн, Саргыттан тэйиччи бэтэрээ кытыыга тиэрэ түһэн чөкө сыппыта, сүрэҕин тэбиитэ икки чэчэгэйигэр тыгыалыырга дылыта. Уу чуумпу, хайалара да тугу да саҥарбакка оргууй иһийэн сыппыттара.
   – Бааска-аа, кууһууй, – Саргы долгуйбут куолаһынан көрдөспүтэ.
   Бааска долгуйан, тыын быһаҕаһынан тыынан, оргууй Саргы диэки эргийбитэ, илиитин уунан сэрэнэн кууспута. Илиитэ Саргы көхсүн устун аллара диэки оргууй түспүтэ, синньигэс биилин ааһан сиитэс ырбаахы нөҥүө кыыс ис таҥаһын иҥиннэрэр быатын таарыйан эр киһи хараҕа манньыйа, ымсыыра көрөр самыытыгар тайаммыта. Саргы имиллэҕэс таһаата кэдэс гынан, сыста биэрбитигэр, тыҥаан сытар уол өрө мөхсүбүтэ.
   – Бааска-аа, мин эйиэнэбин, – диэн Саргы титирэстээбит куолаһынан саҥа таһаарбыта, уол төбөтүн бэйэтин диэки сыһыары тардан уостарын уоһугар даҕайбыта. Эдэр дьон уохтаахтык, омуннаахтык, эт бэйэлэрэ эймэһийэ, харса суох уһуннук уураспыттара.
   – Саргы-ыы, доҕоруом, эйигин эрэ таптыыбын! Эн миэнэ буолаҕын, мин эмиэ бүүс-бүтүннүү эйиэнэ эрэ буолабын! Саргыы, тапталыам, баалаама, мин билигин… эйигин… – Бааска туох диэн этиэн билбэккэ тохтуу түстэ. – Саргы, эн кыыс чиэскин тыыппаппын. Кэнники, ыал буолар күммүтүгэр, сөп?
   Саргы төбөтүн Бааска түөһүгэр сыһыары анньан оргууй ытаан сыҥсыйда.
   – Хайа, Саргы, туох буоллуҥ? Тоҕо ытаатыҥ? – Бааска Саргыны көхсүттэн имэрийдэ.
   – Бааскаа, наһаа да аһыныгас сүрэхтээххин, – Саргы төбөтүн көтөҕөн Баасканы утары көрдө. – Сөп, доҕоччуок, сөп. Кэнники, ыал буоллахпытына.
   Таптал кынатыгар уйдарбыт, эдэр саас умнуллубат ураты күннэрин бэлэхтээбит күөх сайын барахсан көмүс күһүҥҥэ үтүрүйтэрэн аргыый сыҕарыйан, кэрии тыа кэтэҕэр түспүтэ. Бааскалаах Саргы суругунан сонуннарын суруйсар кэмнэрэ кэлбитэ. Үөрэх дьыла саҕаланан сүүрүү-көтүү, кэлии-барыы элбээбитэ. Ол быыһыгар уон аҕыстарын туолбут уолаттар аармыйаҕа бараары доруобуйаларын көрдөрүнэн саҕалаабыттара. Бааска олор истэригэр эмиэ баара, аҕыйах хонугунан ким барара-барбата быһаарыллыбыта, уолбут барар буолбута. Саргытын кытта болдьоһон, междугородкаҕа тиийэн үгүөрү соҕус бириэмэни сакаастаан уһуннук дуоһуйа кэпсэппиттэрэ, Саргы бүтэһигэр ытамньыйан да ыллар «тулуурдаахтык кэтэһиэх, суруйуох» буолан эрэннэрбитэ.
   Сарсыардаттан, хараххын хайа тардыаххыттан, хамаанданан сылдьар саллаат олоҕо саҕаламмыта. Баасканы хара маҥнайгыттан музвзводка ылбыттара. Кэнэн санаатыгар мусукааннар үнүстүрүмүөҥҥэ оонньуу-оонньуу, ыллыы-ыллыы сылдьаллара буолуо дии санаабыта ханна баарый? Син биир атын саллааттар курдук аптамаат сүгэн кросс сүүрэллэрэ, нэрээккэ сылдьаллара, маны таһынан «строевой подготовка» диэн кытаанаҕа кинилэргэ баара. Өҥүрүк куйааска, курулас ардахха, курдары үрэр тыалга үнүстүрүмүөннэрин сүктэрэн баран плаһы эргийэ кыайан төҥкөйбөт, ох саа чаачарын курдук кэдэччи туттан баран сылдьар буолуохтарыгар диэри хаамтараллара. Бааска бииргэ сулууспалыыр уолаттарыгар да, хамандыырдарга да сөбүлэппитэ. Талбыт үнүстүрүмүөнүгэр оонньуура, хайа уонна ырыаһыта, киэһэ иллэҥ кэмҥэ атын взвод уолаттара кэлэн көрдөһөн ыллаталлара. Бааска үөрүүнү кытта баҕаларын толороро, өссө икки төгүл ырыа күрэҕэр кыттан «Хайҕал суруктаах» кэлбитэ улахан ситиһии этэ.
   Саргытын кытта тиһигин быспакка истиҥ-иһирэх суруктары ыытыһаллара. Бииргэ сулууспалыыр уолаттара бастаан утаа бары да кэриэтэ кыыстан сурук туталлара, ол эрэн иккис сылларыгар ахсааннаахтара эрэ сурук кэтэһэр, тутар буолбуттара. Төрүөтэ диэн кыргыттара атыны таптаабыттара, эргэ тахсыбыттара, сорохтор туох да быһаарыыта суох суруйбат буолбуттара.
   Бааска Саргытыгар бүк эрэнэр этэ. Балаҕан ыйын саҥатыгар өрүү буоларыныы таптал тыллардаах суругу тутан үөрүү кынаттана сылдьыбыта, ол кэнниттэн олох даҕаны ый кэриҥэ кэлбэтэҕэ. Бааска өссө да эрэнэ сылдьан баран бүтүн ый буолбутугар санаата оонньоон барбыта. Туох буолла? Тоҕо суруйбат? Ама, умнуо дуо? Суох, оннук буолуон сатаммат. Саргы тапталбытын таҥнарыа дии санаабаппын. Арааһа улаханнык ыарыйда дуу, хайдах? Сэгэрим сыыһа, көмүс чыычааҕым! Тулуй! Мин сотору тиийиэм! Хайа да түгэҥҥэ бииргэ буолуохпут! Суруй, суруй эрэ, бааргын, күүтэргин биллэрэ! Ити булкуллар, бутуллар санааларын сурукка тиһэн ыыппыта да, син биир харда суох этэ. Уһаппакка оҕо сааһын доҕоругар Ганяҕа суруйбута эмиэ харда кэлбэтэҕэ.
   Бааска улаханнык санааҕа ылларбыта. Уруккутун курдук үөрэ-көтө сылдьыбат, ыллыыр буоллаҕына манна кэлэн истибит курус ырыаларын толороро. Ол ырыаларын уолаттар тоҕо эрэ ордук чуумпуран саҥата суох олорон истэллэрэ, үөһэ тыыналлара, күүтүөх буолан эрэннэрэн баран куота көппүт тапталларын санаан эрдэхтэрэ. Бааска санаата тууйуллан кутун-сүрүн баттыыра, хаһыытаан дуу, ытаан дуу онтун таһаарыан билбэтэ.
   Биир күн эбиэттээн киирэн олордохторуна: «Почта кэллэ!» – диэтилэр. Уолаттар үөрбүт хаһыылара: «Вася, тебе письмо!» – диэн чоргуйдулар. Бааскаҕа кэлэр суруктар буочардарын билэр буоланнар: «Это от нее, Вася!» – диэн үөрбүт саҥалара иһилиннилэр. Бааска оронуттан ойон турда, көрүдүөргэ тахсан эрдэҕинэ Алтаайтан сылдьар нуучча уола кэмбиэрдээх суругун утары аҕалан туттарда. Бааска долгуйан сүрэҕэ сүр күүскэ тэбиэлээтэ, сирэйэ сырдаата. Оронугар төттөрү кэлэн олордо, кэмбиэрэ тоҕо эрэ чараас, муодарҕыы санаата, Саргы киэнэ өрүү киһи илиитигэр биллэр халыҥ буолааччы: «Чэ, туох буолуой, ыксаан эҥин олорон аҕыйах тылы суруйуон сөп буоллаҕа», – диэн бэйэтин уоскутунна. Кэмбиэрин арыйан көрбүтэ бүк тутуллубут соҕотох ыраас лиис сылдьара. Бааска сүрэҕэ тугу эрэ таайан мөҕүл гынан ылла, лииһин арыйа баттаабыта, «Бааска, аны суруйума, Ганя биһикки ыал буолан эрэбит. Бырастыы. Саргы», – диэн аҕыйах тыл суруллубут. Бааска чочумча суругун көрө, аахпытын итэҕэйбэккэ, үрүт-үөһэ хаттаан ааҕа олордо, лииһин эргитэн атын тугу эрэ булаайабын диэбиттии көрүтэлээтэ. Кэмниэ– кэнэҕэс аахпыта чахчы эбитин итэҕэйэн тыына тиийбэт курдук буолла, гимнастеркатын үөһээ тимэхтэрин төлөрүттэ, суругун бүк тутан түөһүн сиэбигэр угунна. Оронуттан туран таһырдьа тахсар ааҥҥа тиийдэ, саҥата суох ыйыппыттыы көрөр табаарыстарын да аахайбата. Таһырдьа тахсан киэҥ плаһы уҥуордаан сөбүлээн сылдьар сиригэр, сэбирдэхтэрэ суйдаммыт мастар быыстарыгар киирэн, ыскамыайка баарыгар олордо. Бу икки сыл иһигэр төһөлөөх манна кэлэн Саргытын кытта атаарбыт күннэрин санаан дьолломмута, көрсүһэр күннэрин оҥоро сатаан долгуйбута буолуой? Ханна баарый? Ол барыта ханна симэлийдэ? Ама, таптал баар дуо? Бааска түөһүн иһэ кураанахсыйан, хаҕа эрэ өйөнөн олордо. Соҕотохсуйуу, кэлэйии курус тыына биллэн, иэдэһин устун хараҕын уута быыстала суох сүүрбүтэ.
   Сылаас, чаҕылхай күннээх кэрэ да күннэр тураллар. Сайын күһүннүүн солбуйсар быыһык кэмнэрэ. Саргы кыра кылаастарга учууталлыы сылдьара, бэҕэһээ Бааскаҕа үлэтин, үөрэтэр оҕолорун уонна кинини ахта-саныы күүтэрин туһунан сурук суруйан ыыппыта. Бу күннэргэ суругар харда кэлиэхтээҕин кэтэһэ сылдьара. Биир күн үлэлээн кэлэн олордоҕуна, Ганя киирэн:
   – Бүгүн киэһэ субуоталыы, айылҕаҕа тахсаары тэринэ сылдьабыт. Кыргыттар эйиэхэ таарыйан эт диэтилэр, – диэтэ.
   – Оо, мин олох атын былааннаах олорор этим. Хайдах эмит атын күҥҥэ сатаммат дуо? – Саргы ыйытта.
   – Саргы, атын күн диэн уонна суох, бары бокуойа суохпут уонна маннык үчүгэй күн туруо да биллибэт. Аһары ыксала суох үлэ буоллаҕына сарсыҥҥа диэри тохтотон эриэххин, кыргыттар эйигин хайаан да барыстын диэбиттэрэ, көрсүспэтэхпит да ыраатта дии.
   – Оо, дьэ, хайыах баҕайыбыный?– Саргы саараҥнаабыта.
   – Чэ-чэ, бардыбыт. Мин кэлэн сылгылыам, – Ганя быһаарылынна диэбиттии быһа баттаабыта.
   – Чэ, буоллун, тугу ылабын?
   – Ыһыкта ылаар, атына барыта баар. Ичигэстик таҥнаар, киэһэ сөрүүдүйэр, – диэн баран матасыыкылын эһэн оргууй хоҥнубута.
   Айан суолунан барбахтыы түһэн баран хаҥас диэки туораан, аҥаар эҥээрэ оттоммут дьоҕус сыһыыга киирэн, отчуттар отуулана сылдьыбыт сирдэригэр тохтообуттара. Уолаттар түргэн үлүгэрдик уу баһан, уот оттон уулаах биэдэрэлэрин уокка уурбуттара. Үс кыыс, икки уол буолан кэлбиттэрэ. Кыргыттар бэлэм остуол баарыгар ыскаатар тэлгээн, күлэ-үөрэ кэпсэтэн илдьэ кэлбит аһылыктарын хостотолообуттара. Чэйдэрэ оргуйан бары остуол тула олорбуттара.
   – Ээ, сирбитин-уоппутун аһатарбытын умнаары гынныбыт, – диэн Ганя ойон туран мас төрдүгэр уурбут үрүсээгиттэн икки бытыылкалаах арыгыны таһаарбыта, үөһэ ууммута. – Кыргыттарга – кыһыл, уолаттарга уохтаах соҕус, – дии-дии миэстэтигэр кэлбитэ уонна бытыылкаларын аһар аакка түспүтэ. Хантан эрэ кыра, кырыылаах ыстакааҥҥа маарынныыр үрүүмкэлэр хостоммуттара. Ганя арыылаах алаадьыны, биир илиитигэр үрүүмкэлээх арыгыны тутан оллооҥҥо тиийэн өссө да умайан тыһыргыы сытар уокка тугу эрэ ботугураан баран арыгы куппута.
   – Чэ, бэрт! Сир иччитэ үөрдэ-көттө, – дии-дии оннугар кэлэн олордо.
   Бастакы туос «көрсүһүүнэн» диэн ааттаан көтөҕүлүннэ, Саргы испэтэ. Уруккуну ахтыы, күлсүү-салсыы үксээтэ.
   Саргы бу олорон Бааскатын санаан кэллэ: «Ханна эрэ, тугу эрэ гына сылдьар? Оо, көрсүбэтэхтэрэ ырааппытыан. Кып-кыратык быыс быыһынан уоран көрөр курдук көрөн ылбыт киһии. Көтөхтөрөн, атаахтаан ылбыт киһи баар ини. Манна баара буоллар, оо, дэлэ үчүгэй буолуо этэ дуо?! Аҕыннахпыан! Оо, сүрэҕим тууйулуннаҕыан!» Саргы бу күлүү-үөрүү күүгэнигэр аахайбакка санааҕа ылларан олордо, күөмэйигэр туох эрэ кэлэн бүөлүү турунан кэбистэ. Хаҥас илиитинэн үөһэ тимэҕин сүөрэн, уолугун аһан тыын ылла.
   – Саргыы! Саргы! Бу кыыс ханна олороҕун? Олох сөҥөн хааллыҥ дии. Настарыанньаҥ дуостал суох, туох буоллуҥ? – утары олорор дьүөгэтэ хаста да төхтүрүйэн ыҥырбытыгар биирдэ сонньуйан ылла.
   – Кырдьык даҕаны, Саргы, мэ маны көтөҕөн кэбис, тута бэһиэлэй буолуоҥ, – Ганя Саргы иннигэр турар арыгылаах үрүүмкэни үҥүлүттэ. – Кыратык амсайыый. Саргы Ганя ууммут үрүүмкэтин ылан сытырҕалаан көрдө. Билбэт хабархай сыта муннугар билиннэ, онтон уоһугар даҕайан сыыйан амсайда, саахара биллибэт хомпуот амтаныгар майгынныыр эбит. «Пей до дна! Пей до дна!» – киксэрэр саҥалар иһилиннилэр, Саргы барытын иһэн кэбистэ. Хаһан да арыгыны испэтэх киһи хайдах буолар диэн кэтэһэ саныы олордо, бастаан куртаҕа сылыйда, онтон иэдэстэрэ итийэн ылла, ол кэннэ: «Доҕотторум барахсаттар мичилиһэн тоҕо үчүгэйдэрэй! Дьиэбэр симиллэн олоруохтааҕар манна кэлсибитим да бэрт эбит. Наһаа да чуумпу, кэрэ киэһэ буолла, ыллаабыт киһи», – диэн санаалар дууһатын толордулар.
   – Оҕолоор! Ыллыыбыт дуо? Чэйиҥ, ханныгы ыллыыбыт? – Саргы сүргэтэ көтөҕүллэн уруккутун курдук чугдааран барда. Ырыа бөҕө ылланна, сотору-сотору туос этиллэн үрүүмкэлэр көтөҕүлүннүлэр, Саргы тэҥҥэ түһэрсэ олордо. Ганя аттыгар олорон кэнники үрүүмкэлэригэр үрүҥ арыгы эбэн биэрэн, Саргы олох да буорайда. Онон-манан үдүк-бадык өйдөөтөҕүнэ халлаан хараҥаран: «Барыаххайыҥ, сөп буолуо!» – диир саҥалар иһиллэр этилэр, ким эрэ кэлэн аатын ыҥыра-ыҥыра хонноҕун анныттан үөһэ көтөҕөлүү сатыыр этэ.
   Саргы уһуктан кэлбитэ төбөтүн иһэ дьап-дьалкыҥнас, хамнаары гыннаҕына хайа барыах курдук, ойуур иһигэр мас анныгар сытар быһыылаах, чараас куурка үллүммүт, атахтара тоҥор. «Хайа, бу тугуй? Сыгынньах сытабын дии!» – Саргы иһин түгэҕэ нүөлүйэн ыалдьарын биллэ, туох буолбутун сэрэйэ санаан сүрэҕэ күүскэ тэптэ, өйүгэр-санаатыгар бу буолбуту кыайан батарбакка, саҥа таһаарбакка, хамсаабакка дөйбүт курдук турукка киирэн килэччи көрө сытта.
   – Оо-оо! – диэн иһин түгэҕиттэн ыган таһаарда, сытар сирин нөҥүө өттүгэр тыас сурдурҕаабытыгар тиэрэ хайыһан көрбүтэ Ганя күлүгэ кини диэки саба барыйан олороро.
   – Оо, сиэхсит! – Саргы кэһиэҕирбит куолаһынан саҥа таһаарда, сапта сытар таҥаһын икки илиитинэн ыга тутта уонна уйа-хайа суох ытаан барда.
   – Саргы – ыы! Саргы! – Ганя ааттаһар куолаһынан ыҥырда.
   – Киэр буол! Чугаһаама! – Саргы хаһыытаан көрдө эрээри саҥата барбах эрэ иһилиннэ.
   – Саргыы! Мин эйигин таптыыбын… – Ганя илиитин ууммутун Саргы туора хаһыйда.
   Саргы хараҕар били Бааскалыын хоммут түүннэрэ, онтон Бааска хоргуппут-хомойбут мөссүөнэ элэҥнээн аастылар. Саҥа хаар курдук сырдык таптала аны хаһан да төннүбэт буолбутун билинэн, бэйэтинээҕэр ордук Бааскатын дьолун сыыһа үктэнэн таҥнарбытын, киһитин ыраас ыратын, үрдүк иэйиитин сиргэ-буорга тэпсибититтэн сулана-суҥхара, буруйдана-сэмэлэнэ көмүскэтэрэ эрэ көмүскэтин уута, хараһыйтарара эрэ хараҕын уута буолан саҥа таһааран ытыы сыппыта.
   Кыһыҥҥы күн киирэн илин саҕах боруоран эрдэҕинэ аара суолга турар дэриэбинэҕэ кэллилэр, айан суолуттан туораан массыыналара дэриэбинэ ортотунан сыыйылыннарда.
   – Баһылаай, манна ыалга сылдьан ааһыахпыт, аһары өр буолбат инибит, киирсэ сылдьаҕын дуу? – суоппар уол ыйытта.
   Баһылай көхсүн этиттэ, түннүк нөҥүө кыҥастаста.
   – Ээ, суох. Тиийиэхтээх сирбитигэр да чугаһаатыбыт, кыра наадабар сылдьан баран массыынаҕа көһүтүөм буоллаҕа, – диэн хардарда.
   – Чэ, сөп, түргэтии сатыахпыт, – суоппар уол эрдэ эппитин бигэргэттэ.
   Сүрдьүгэс күрүөлээх ыал ааннарын иннигэр кэлэн тохтоотулар. Баһылай массыынаттан тахсан дьоҥҥо ыйдаран, наадатын толунан кэлэн оннугар олордо.
   Бааска аармыйаттан кэлэн куоракка чаардаабыта, дойдутугар бара сатаабатаҕа, үөрэҕин да салгыыр санаата суоҕа. Саргыны кытта тэйсиитэ билигин да, аһаҕас баас буолан аала сылдьара. Бииргэ сулууспалаабыт уолун Сэргэйи кытта таһаҕас таһыытынан дьарыгырар автобазаны буланнар үлэҕэ киирбиттэрэ. Сэргэй өрүс нөҥүө сытар оройуон биир бөһүөлэгиттэн сылдьар тыа уола этэ, инньэ гынан өрөбүллэригэр сотору-сотору онно тахсаллара. Дэриэбинэ салгынынан тыынан, аһылыгын аһаан сэниэ ылынан киирэллэрэ уонна эдэр дьон сиэринэн субуотаны баттаһа тахсан киэһэтин кулуупка буолар тэрээһиннэргэ сылдьаллара, үҥкүүнү куоттарбаттара. Бааска байаанынан үҥкүүнү тэрийэн улаханнык сэргэхсиппитэ, кулуупка үчүгэй байаныыстара суоҕа, инньэ гынан Бааска күүтүүлээх киһи буолбута. Бу сылдьан Бааска Сэргэй тастыҥ балтын кытта билсибитэ. Таня тулаайах этэ, ол иһин эбитэ дуу, тыла-өһө, өйө-санаата дуоспуруннааҕа Бааскаҕа сөбүлэппитэ, оҕо уһуйааныгар иитээччинэн үлэлиирэ. Бааска маҥнайгы тапталын сүтэрэн тутахсыйа сылдьар сүрэҕэ тапталга тардыспыта, өйө-санаата олоҕун да тэринэригэр кэм кэлбит курдуга. Дьылҕа хаан суруллубутунан олоҕун аргыһа, аналлааҕа бу кыыс Таня быһыылааҕа, тоҕо эрэ түргэн үлүгэрдик билсиһэн, сөбүлэһэн ыал буоларга быһаарыммыттара.
   Эдэр дьон улахан уруу тэрийбэтэхтэрэ, кыыс аймахтара, доҕотторо уонна Бааска билигин билсибит, урут бииргэ училищеҕа үөрэммит аҕыйах доҕотторо буолан бэлиэтээбиттэрэ. Бааска ийэтэ ыарытыйа сылдьар буолан кыайан кэлбэтэҕэ, харчы ыытан көмөлөспүтэ.
   Бааска үлэтиттэн уурайан дэриэбинэҕэ тахсыбыта, эдэр ыал уопсай дьиэ кыра хоһугар олохсуйан орто дойду олоҕун салгыыр дьиэ кэргэн буолар оҥоһуулара саҕаламмыта. Баасканы кулуупка үөрүүнү кытта үлэҕэ ылбыттара. Кулууп үлэтэ тэтимирбитэ, эдэр ыаллар өйөһөн-өйдөһөн, кэскиллээҕи ыралана олох аартыгын арыйбыттара. Уол Саргыны умна сатыыра, ол эрээри соҕотох чуумпуга ылларбыт кэмигэр санаатыгар киирэн кэлэн уйулҕатын аймыыра, билигин да таптыырын билиниэн дуу, биитэр таҥнарыахсыт диэн абааһы көрүөн дуу билбэтэ.
   Бааска Танятыгар дойдутун айылҕатын наар ойуулаан кэпсиирэ, ол кэпсээннэригэр онно тиийиэн баҕарара, тардыһара биллэрэ. Биирдэ Бааска эмиэ дойдутун туһунан ыллара, ис-иһиттэн аһыллан кэпсии сыттаҕына Танята: «Дойдугун олус ахтаҕын, баҕарар буоллаххына онно да баран олохсуйуох ээ, мин утарбаппын, барсыам», – диэбитэ. Бааска маны үөрэ истибитэ, Танятыгар махтаммыта уонна чахчы киэҥ толкуйдааҕын сөҕө санаабыта. Уол ийэтэ сайын: «Кулуупка байаныыс миэстэтэ тахсыбыт, хайыыгыт, кэлэҕит дуо? Кэлэр буоллаххытына, мин баран этиэм этэ», – диэн суруйбута. Бааска бу сонунун кэргэнин кытта үллэстибитэ, Танята: «Бэрт дии, барыахха», – диэн сэргээбитэ, үөрбүтэ.
   Бааска дойдутугар көһөн кэлэн үлэ үөһүгэр түспүтэ. Уопсайга кыбартыыра биэрбиттэрэ, Таняны бастаан утаа солбугунан сылдьан эриэ диэн оҕо уһуйааныгар үлэҕэ ылыах буолбуттара. Биирдэ Бааска оройуон киинигэр киирэ сылдьан маҕаһыынтан сээкэй ыла барбыта. Чугаһаан иһэн Саргы тахсан иһэрин көрөн, хааман испит сиригэр тохтообута. Саргы тас көрүҥүнэн уруккутунааҕар өссө тупсубукка дылыта, эр киһини умсугутар көрүҥнэммит этэ. Бааска били трамвайга көрсүбүтүн курдук турукка киирбитэ, сүрэҕэ сүр күүскэ тэппитэ, кыыс эмиэ Баасканы көрөн соһуйбута, тэйиччиттэн утарыта көрсөн турбуттара. Саргы харахтара кыл түгэнэ хаһааҥҥытын эрэ курдук үөрүү кыымынан чаҕылыс гынан ылбыттара, сол курдук уостан хаалбыттара.
   – Бааска, дорообо! – Саргы долгуйбут куолаһынан эҕэрдэлэспитэ, сонньуйбут харахтара туохха эрэ быһаарыы көрдүүрдүү, эмиэ да тугу эрэ этиэхтии утары көрбүттэрэ.
   – Дорообо! – Бааска хардарбыта уонна итинтэн атын тугу да булан этэрэ суох утары көрөн турбута.
   – Сураҕа, көһөн кэлбит үһүгүт дуу? – Саргы ыйыппыта.
   – Кэлэн…
   – Киэһэ төннөҕүн дуо?
   – Суох, хонуом.
   – Оччоҕо, – Саргы тугу эрэ толкуйдаан тохтуу түстэ, онтон салгыы, – оччоҕо, сэттэҕэ ыһыахтыыр сиргэ кэлээр.
   – Сөп, кэлиэҕим, – Бааска сөбүлэспитин өйдөөбөккө хаалла.
   Саргы туора хааман оргууй бара турда, Бааска кэнниттэн ыраахха диэри батыһа көрөн турда. Кини ыһыахтыыр сиргэ ханна тиийиэхтээҕин чопчу билэрэ – ол ыһыахтыыр сир илин өттүгэр сэлэлии үүммүт хатыҥ чараҥ этэ. Бу баран иһэн төбөтүгэр: «Тоҕо баран иһэбин?» – диэн ыйытык киирэн эрэйдээтэ. Саргыны көрө, кини саҥатын истэ дуо? Тапталбын төннөрө дуу, эбэтэр тоҕо таҥнарбытын билээри дуу?
   Үлэхтээх сиригэр эрдэ тиийдэ, хатыҥнар быыстарыгар сынньанарга анаан оҥоһуллубут беседка иһигэр Саргы кэлэн олорорун көрдө. Билигин тиийэн туох диэҕин, кэпсэтиини туохтан саҕалыаҕын отой быһаарбата, саҥата суох кэлэн Саргы таһыгар сэргэстэстэ.
   – Бааска, – Саргы атын сир диэки көрөн олорон ыҥырда. – Эн миигин абааһы көрөҕүн дуо?
   Бу уолга саамай ыарахан ыйытык этэ. Оҕолуу ыраас, кэрэ тапталын таҥнарбыт киһини туох диэн сөбүй? Бааска хардарбата, Саргы диэки көрөн ылла. Саргы тонолуппакка ыраах сыһыы уҥуорун одуулуу олороро.
   – Мин буруйдаахпын, ону мэлдьэһэр санаам суох, – кыыс тохтоон Бааска диэки көрөн ылла. – Ол эрээри мин эйиэхэ кэпсиэм, оччоҕо санаам чэпчиэ. Эн тулуйан иһит. – Саргы эмиэ тохтоон ылбыта. – Барытын биир киэһэ, биир сыыһа быһыыланыы быһаарбыта.
   Саргы били буолбут түгэни хара бастакыттан сылайбыт куолаһынан саҕалаан кэпсээн барбыта, сотору-сотору тохтоон ылара. Бааска сүрэҕэ кымаахтыы, биир тылы саҥарбакка истэн олорбута. Кэпсээн бүтээт икки ытыһынан сирэйин саба туттан, тобугар умса түһэн саҥа таһааран ытаан барбыта. Бааска Саргы уоскуйарын кэтэһэ, ол буолбут түгэни ырыта сатыы олорбута. Саргы уоскуйа быһыытыйан былаатынан сирэйин соттубута, баттаҕын көннөрүммүтэ:
   – Ыал буолуохтаах бастакы түүммүтүн элбэхтик да санаабар оҥорон көрөрүм, дьахтар буолар үөрүүтүн долгуйа кэтэһэрим, – Саргы хом түспүт кэһиэхтээх куолаһынан саҥарбыта. – Барыта хааллаҕа…
   – Саргы, Ганя буруйдаах эбит дии, тоҕо эргэ тахсыбыккыный?
   – Хайдах диэн ыйыттаҥый? Эрэ суох кыыс буолар чиэспин сүтэрэн көрүстэхпинэ эн сөп диэҥ этэ дуо? Үйэҕэр таптыаҥ, эрэнэ саныы бииргэ буолуоҥ этэ дуо?
   – Билбэтим… – Бааска саарбахтыырын биллэрбитэ.
   – Билбэккин, ол аата эрэниэҥ суох этэ, – Саргы саҥарбакка олоро түстэ. – Биһиги арахсан эрэбит.
   – Хайдах? – Бааска Саргы диэки хайыспыта.
   – Мин кинини абааһы көрөбүн, эппитим курдук чиэспин эрэ харыстаан эргэ тахсыбытым. Мин кинилиин ол кэннэ чугаһаспатаҕым, бастаан утаа биир дьиэҕэ олорбуппут да тус-туһунан утуйарбыт, сотору кэминэн мин дьоммор көспүтүм. Мин эйигин эрэ таптыыбын, – Саргы куолаһа титирэстээн ытаан киирэн барбыта. Саргы Бааска санныгар умса түспүтэ. Бааска оргууй сэрэнэн кууспута, Саргы диэки эргиллэн уҥа илиитинэн баттаҕын имэрийбитэ, сыллаан ылыан олус баҕарбыта. Бу кини ырата, баҕарбыт баҕата, кини Саргыта! Эмиэ хаһааҥҥы эрэ курдук кини түөһүгэр сыстан бигэнэ олорор. Бааска барыны-бары умна ууруон, таптыан олус баҕарбыта. Саргы кинини син биир уруккутун курдук таптыыр эбит. Билигин барыта киниттэн эрэ тутулуктаах, үйэтигэр ыра санаа оҥостон кэлбит таптыыр кыыһын кытта бииргэ буолара. Оо, сүрэҕэ хайдахтаах онно баҕарар! Онтон Танята? Сүрэҕин анныгар кини оҕотун илдьэ сылдьар, кинини өрө тутар, таптыыр киһитэ. Оо, суох! Оннук эрэ буолбатын, оҕобун хайдах күн сирин көрө да илигиттэн, тыыннаах тулаайаҕа оҥоруохпунуй!
   – Саргы, уоскуй, – Бааска долгуйбут куолаһынан уоскута сатаабыта.
   – Бааскаа, мин билэбин эн миигин таптыыргын, бииргэ буолуох.
   – Мин кэргэннээхпин ээ, биһиги оҕо күүтэбит.
   Саргы Бааска тылларыттан ах бэрдэрбитэ, өйөммүт түөһүттэн тэйэн көнө түспүтэ, былаатынан сирэйин-хараҕын соттубута, баттаҕын көннөрүммүтэ.
   – Бааска, миигин бырастыы гын. Эн дьоҥҥор куһаҕаны баҕарбаппын, ити алҕас, санааҕар тутума, – Саргы Бааска диэки хайыспыта, мүчүк гынан сырдаан ылбыта. – Эҕэрдэлиибин, наһаа үчүгэй дии, кыра киһини күүтэр, – диэбитэ.
   Кэрэ да киһигиэн, Саргы, эйигин ол дьол эмиэ тумнубатар, Бааска санаан ылла.
   Халлаан борук-сорук буолла, уолаттара добуочча өр буолан таҕыстылар.
   – Кырдьаҕас, киирэн чэйдэспэккэ сыыстардыҥ. Чэ, бырастыы, кэтэһиннэрдибит быһыылаах, – суоппар уол саҥаран хобдьоордо.
   – Ээ, туох буолуой. Бэйэм аккаастаммытым дии, ыраатар дьон аһыы түһэргит наада буоллаҕа, – Баһылай баарынан санаатын эттэ. Ону-маны буолары-буолбаты кэпсэттилэр, сотору өрүс уҥуор уоттар көһүннүлэр. Баһылай ол уоттары долгуйа одууласта.
   Кэнники Саргыны көрсөн кэпсэппэтэҕэ, биирдэ эмит ыраахтан көрдөҕүнэ тэйэ хааман биэрэрэ, онто суох бэйэтэ сотору-сотору көбөн кэлэр ахтылҕанын саба баттыы сатыыра. Саргы кэлин эргэ тахсан оҕоломмут сурахтааҕа, Бааска ону истэн үөрбүтэ. Уонча сыллааҕыта Саргыта бу сиртэн күрэммитин истэн улаханнык хараастыбыта, дьоно суох сиргэ баран хатыҥ чараҥ быыһынан хаампыта, дэлби уйадыйан көхсө кэҥиэр диэри ытаабыта.
   Массыына өрүс сыырын дабайан бөһүөлэккэ киирдэ. Суоппар уол Баһылайтан хайа диэки барарын ыйдаран, уҥа диэки салайа тутта. Суол уҥа өттүгэр маҕаһыын уота көһүннэ, Баһылай: «Маҕаһыыҥҥа тохтооҥ, мантан дьиэм чугас, сатыы барыам»,– диэтэ. Массыына эргийэ биэрэн маҕаһыын иннигэр тохтоото. Баһылай төлөһөн, махтанан суумкатын ылан таҕыста, маҕаһыыны ааһа баран өрүс үрдүн диэки барар суолу тутта. Баран иһэн: «Урут манан, олбуордар быыстарынан быһалыыр ыллык баара ээ», – дии санаан суол хаҥас өттүн кэтии истэ. «Хайа, бу баар эбит дии!» – диэн суолтан туораан олбуордар быыстарынан тыргыллар ыллыгы көрөн үөрдэ, ыллыгы батыһан өрүс үөһэнэн барар суолга тахсан кэллэ. Бу суолу батан били Саҥа дьыл киэһэ Саргыны атаарбыт дьиэтигэр тиийэн кэллэ. Дэлби долгуйан сүрэҕэ күүскэ тэптэ, тиритэн бэргэһэтин сэгэччи анньынна.
   Хаптаһын олбуор эргэрэн онон-манан иҥнэри түспүт, сорох хаптаһына тууллубут, кэлииккэ аана эмиэ хаанньайбыт, боробулуоханан хам эриллэн турар, онно тиэрдэр суол хаарынан бүрүллэн сытар, дьон олорботоҕо ырааппыт быһыылаах. Дьиэ сиргэ намтаабыкка дылы буолбут, бэтэрээ дьиэ түннүктэрин ыстаабаннара сабыылаахтар, арай Саргы хоһун түннүгэ хайдах эрэ кэтэспиттии аһаҕастар, уулусса уотугар өстүөкүлэтэ кылабачыйар. Баһылай түннүккэ утары чугаһаата уонна ону тонолуппакка одуулаһа турда, сүрэҕэ ыарыылаахтык нүөлүйдэ. Өйүгэр өрдөөҕү өйдөбүллэр киирэннэр уйулҕата айманна, санаатыгар Саргы түннүккэ сыстан мичээрдээбит сирэйэ, илиитинэн далбаатыыра көстөн ааста.

     Ааспыты санатар ыйдаҥа түүнүгэр
     Айаным суолуттан туорааммын тиийэбин,
     Былыргы өтөҕүҥ кураанах түннүгэр
     Бу баардыы көрөбүн, эн ыраас мөссүөҥҥүн,

   Баһылай хоһоон тылларын наардаан турбахтыы түстэ, онтон эргиллэн кинилэр сөбүлээн олорбут ыскаамыйаларыгар барда. Урукку сиригэр турар эбит, арай саҥа маһынан уларыппыттар. Дьон кэлэн барарын көрөн үөрдэ, Саргылыын аан бастаан уураспыт киэһэлэрин санаан кэллэ: «Бырастыы, маҥнайгы тапталым, эйигин эрэ үйэм тухары сүрэхпэр саһыара, кистии тутан кэллим».

Дмитрий Пономарев-Дьолуолаах Биһик

БИҺИК (сэһэн)

МАҤНАЙГЫ ТАПТАЛ (кэпсээн)

Дмитрий Пономарев-Дьолуолаах
Биһик

БИҺИК
(сэһэн)

МАҤНАЙГЫ ТАПТАЛ
(кэпсээн)