Сэгэлдьийэ Чээлэй
Күнүү: кэпсээннэр

1. Иннигэр кэһиилээх, кэннигэр сүгэһэрдээх…

ТИРГЭҺИТ

   Ийэ уолун кытта ууга барбыт чааркааннарын чөлүгэр түһэрэн хос тиритии-хорутуу, сүүрүү-көтүү буолбуттара. Ити кэмтэн икки ый биллибэккэ элэҥнээн хаалбыта. Аны чааркаан таһынан тиргэлииргэ санаммыттара. Мэлдьи түргэн хаамыылаах ийэтин кэнниттэн, хардыы да хаамыыны хаалбакка, Ньуккуу тэбис-тэҥҥэ түсүһэн испитэ. Сарын үрүйэтин арҕаа баһыгар хойуу оттоох үрдүк дулҕалар икки ардыларынан, кус дулҕаҕа салгылыы тахсар ороҕор, бэйэлэрэ оҥорбут сэттэ тиргэлэрин сүбэлэһэ-сүбэлэһэ ииппиттэрэ. Сүөкүлэ туттарыгар-хаптарыгар сөп түбэспэт наҕыл саҥалааҕа, намыын куоластааҕа:
   – Ньуккуу, бу кэмҥэ кус оҕолоро сатаан көппөттөр. Ол иһин «күөх дабыдал» дэнэллэр, – ийэтэ уолугар утары быһааран иһэрэ.
   Ньуккуу аны үс хонугунан Аллан арыытыгар дьоҥҥо от кээһиитигэр көмөлөһө киириэхтээҕэ. Кини сүрүн үлэтэ Дьархан уолугар оҕус сиэтиитэ этэ. Ол иһин бу сар– сыарда ким хайа иннинэ уһуктаат, тиргэтин көрө сүүрбүтэ. Аҕылаан-мэҥилээн тиийээт, хараҕар көрбүтүн итэҕэйбэккэ, тыынан бөтүөхтүү турбута. Кини көрдөҕүнэ, эгэлгэ кэрэ дьүһүннээх куорсуннаах, кыһыл атахтаах кус тиргэҕэ эриллэн тиэрэ түһэн сытара. Чочумча турбахтаат, аны көтөн хаалыа диэбиттии, оргууй сурдурҕаан тиийэн имэрийэн көрбүтэ… Сыыспатах эбит! Кус иҥнибит! Ньукулай дьоллонон хараҕа уоттана түспүтэ, икки өттүгүн таһыммыта, кырдьаҕас дьон үөрдэхтэринэ тутталларын санаан, бэдьэрэ былаастаах үҥкүүлээбитэ. Куһун туһаҕыттан нэһиилэ арааран ылбыта, ыарахана илиитигэр улаханнык биллэрэ. Маҥнайгы булда буолан долгуйан да, кыбыстан да дьоҥҥо көрдөрүмээри, ырбаахытын иһигэр уктан дьиэтигэр төннүбүтэ. Ааны аһан киирээт:
   – Ийээ, мин бултуйдум! – куһун туттаран эрдэҕинэ, Сүөкүлэ уоһун иһигэр ботугураан:
   – Иннигэр кэһиилээх, кэннигэр сүгэһэрдээх, бааттаах, байанайдаах булчут буол, – диэн алҕаабыта.
   Куһу сирийэн көрөн иһэн, саҥа аллайа түспүтэ:
   – Хор, оҕом булчут буолан аһатар-сиэтэр кэмэ кэлбит эбээт! Атыыр көҕөнү бултаабыккын дии, оҕом сыыһа! Бу дьолу! – ийэ барахсан хараҕа уунан туолбута, уолун бэйэтигэр сыһыары тардан, төбөтүттэн сыллаан ылбыта.
   Мантан ыла Ньуккуу булт амтанын билбитэ.

ТУҺАХХА ИҤНИБИТ КУОБАХ

   Биир киэһэ аһыы олорон, Сүөкүлэ уолун ыйытыытыттан өрө ходьох гыныар диэри соһуйда:
   – Ийээ, биһиги далбыт кэтэҕинээҕи тыаны бэйэбит бас билбэппит дуо? Тоҕо итиннэ туһахтаабаппытый? – уонна харда күүтэн, чоҕулуччу көрөн олороохтоото. Сүөкүлэ чочумча саҥата суох олордо. «Бастаах» дьон «кыраларга» сыһыаннарын оҕо өстүйбэтин курдук хайдах быһаарыан билбэтэ. Онтон санаабытыттан олох атыны эттэ:
   – Ыы, оҕом санаата модьутун көр. Биһиги бас билэр кыахпыт суох. Итиннэ Кубалаахтан балтараа көстөөх сиргэ олорор Дыадай баай туһахтыыр. Биһиги кыттыспаппыт, ити туһунан аны санаама. Онуоха Ньукулай:
   – Ити биһиги тыабыт! Биһиги эрэ бултуохтаахпыт! – диэн кэлиилии кэбэ олордо. Дьэ, иннин биэрбэт киһи буолан биэрдэ.
   Ити итинэн ааһан хаалыа эбитэ буолуо да, уол биир күн, отонноон сиэри, ыллык устун ойуур иһигэр киирбитэ. Онтон эмискэ туох эрэ букунайар тыаһын истэн, ойоҕоһун диэки хайыһа түспүтэ, маҥхайан эрэр бөп-бөдөҥ куобах туһахха иҥнэн өрө мөхсө сытар эбит. Өйүгэр ийэтин кытта кэпсэтиитэ охсуллан ааста да, «тыата – биһиэнэ, аһа – биһиэхэ» диэн өйдөбүл кытаанахтык иҥэн хаалбыт эбит. Ыстанан тиийдэ да куобаҕын кууһа түһэн өлөрөөрү гыммыта – кыайтарбат, ырбаахытын дуомун хайа тэбэн, иһин сиирэ-халты хайыта тыытар. Хата, киниэхэ анаммыт курдук, бугул тоһоҕото саҕа мас сытарын ылан төбөҕө охсор, онуоха туһаҕа быһа барар. Куобаҕа дөйүөрэн кыайан хамсаабат буолбутун ураҕаһынан сабыта эттээн өлөрөр. Дьиэтигэр аҕалан:
   – Ийээ, бу биһиги тыабытыгар туһахтаабыт киһи куобаҕын ыллым, – диэбитигэр ийэтэ бултаатыҥ диэн үөрбэтэ. Уола кини санаатын сэрэйэн, ааспыкка эппитин кубулуппакка этэ турда. Сүөкүлэ эрэйдээх, хайыыр да кыаҕа суоҕун билинэн, үөһэ тыынан кэбистэ, оҕотун диэки уйарҕаабыт хараҕынан көрөн олороохтоото…
   Дыадай икки хонон баран туһаҕын көрө сылдьан, арҕаа ыалга чэйдии олорон, Ньукулайы ыҥыртаран ылла:
   – Нохоо, мин туһахпыттан куобаҕы тоҕо ыллыҥ?! – диэн баран илбиркэй таҥастаах уолу сүр суостаахтык өрө-таҥнары эриличчи көрбүтэ буола-буола саҥарда. Ньукулай иһиттиэм-истибэтиэм диэбиттии:
   – Аны кэлимэ, ити мин тыам, бэйэм бултуоҕум! – иэдэстээх кулгааҕа итийбэхтээн, икки чабырҕайа быһыта кэйиэлээн ылла да уол тас ааны былдьаста.
   Аан сабыллар тыаһын тилэх баттаһа:
   – Сүрдээх уол дии, дьэ!.. – диэн эмиэ да сөхпүт, эмиэ да бэркиһээбит саҥаны истэн хаалла.
   Дыадай балаҕан түннүгүнэн оҕо дьиэтин диэки сүүрэн элэстэнэн эрэрин «киһи киһитэ тахсыах уол эбит» диэн сүргэтэ көтөҕүллэ көрөн хаалла.
   Оҕону кытта күрэс былдьаһыан кэрэйэн эбитэ дуу, дьон тылыттан саллан эбитэ дуу, эбэтэр атын туох санаа– лааҕа эбитэ дуу, Дыадай аны ити тыаҕа биллибэтэҕэ.

МАҤНАЙГЫ СААЛАНЫЫ

   Ньуккуу булка бааттааҕын туһунан кэпсээн алаас– алаас ыалларын тилийэ сүүрбүтэ. Сотору буолаат эдьиийэ Боккуо кэргэнэ Куоҕас, баара эрэ уон орто доруобунньугунан иитиллэр дьоппуонускай сааны булан аҕалан биэрбитэ. Хаһан да киһиттэн бэлэх диэҥҥэ тиксибэтэх оҕо барахсан үөрэн, саха тэҥэ суох буолбута. Кирилэ да, Ньуккуута үөрбүтүн көрөн, киниттэн итэҕэһэ суох сирэйэ-хараҕа сырдаата:
   – Эһиннэҕинэ тыаһа бөстүөн тыаһыттан ордуга суох, уоһунан иитиллэр, – Кирилэ кэпсии-кэпсии саатын имэрийэ-томоруйа турбута, сотору-сотору сөтөллөн ылара.
   – Аны уһуурум биллибэт. Оҕом миигин өйдүү-са– ныы сылдьар буол… – бөтөн, куолаһа титирэстээн саҥатыттан маппыта.
   Күһүн. Биир хаһыҥнаах сарсыарда, Ньукулай (аны кини улахан, Ньукулайын эрэ билинэр) арҕаа тыаҕа саатынан ытан көрө таҕыста. Көрдөҕүнэ, арай, куобах манан сүүрэн ааһар, итинэн быһа көтөн ааһар. Үстэ ииттэ-ииттэ ытыалаан көрдө да, биир да куобах табыллыбыт быһыыта көстүбэтэ. Ньуккуу улахан санааҕа түһэн, саатыгар өйөнөн олордо. Абаланан да хайыай? Дьиэтигэр төннөр санаалаах туран иһэн, эмискэ өйүгэр «до– руобунньугу тэрэпиискэҕэ суулаан баран ыттахха, ордук өлөрүмтүө буолар үһү» диэн сүбэлээбиттэрэ өйүгэр охсулунна. Оннук оҥосто охсон ытыалаабыта, дьэ до– ҕоор, куобаҕа бу сырыыга тула холоруктуу сылдьар буолла, онтун сороҕун уһун соҕус маһынан баска охсон эбиилэһэн мадьыктаста. Оннук уончата ытан, биэс куобаҕы өлөрөн, сэниэтэ эстэн, дьиэтигэр нэһиилэ соһон аҕалбытын чугастааҕы ыаллара көрөн олус ымсыырдылар.
   Онтон ыла түөлбэтин дьоно-сэргэтэ Ньукулайы тарбахха баттанар үтүө булчуттары кытта тэҥҥэ ааттыыр буолбуттара.

САҤАТА СУОХ ҮӨРЭХ

   Куому – сүрдээх киэҥ алаас. Кини киэҥ, көнө аларын киһи эрэ таптыы көрөр. Бааса уол аҕатын кытта хас да көһүнэн эргимтэлээх хааччаҕы көрөр-бэрийэр үлэлээхтэр. Куому эмиэ ол хааччах иһигэр баар. Наһаар – бостуук. Кини уолун бэйэтин кытта илдьэ сылдьыбыта үһүс сайыныгар барда. Кинилэр хас да алааһы, хас эмит дүөдэни эргийэн икки сүүс субан сүөһүнү көрөллөр-истэллэр. Аҕата уолун атыгар мэҥэстэн тэҥинэн илдьэ сылдьар. Бааса уол тугу барытын дэбигис ылынан иһэринэн дьонун үөрдэр. Соҕотох оҕо диэбэттэр, букатын кыратыттан улахан киһилии кэпсэтэллэр-ипсэтэллэр. Хааччахтара алдьаммытын атынан күн аайы кэрийэ сылдьан абырахтыыллар. Сорох сиринэн боотулу, сорох сиринэн тоһоҕо күрүөнү саҥардан биэрэллэр. Дьэ, уол күрүө тоһоҕотун анньарга ийэ-хара көлөһүнэ тохтор, олус ыарырҕатар үлэтэ. Аҕата инчэҕэй титириги быһан уһуктууругар илии-атах буолар, сири дьөлө үүттүүргэ аҕатыттан хаалбат буола сатаан тиритэр, көлөһүнэ муннун төбөтүгэр бытыгырыырын ырбаахытын сиэҕинэн соттон ньуххайданар. Аны үөһэттэн сүүрэр көлөһүн хараҕын аһытар уонна барыта силбэһэн этэ биир кэлим уу буолар. Аҕата уолун көрө-көрө, күлэрин биллэримээри:
   – Чэ эрэ, доҕоор, хайдах буолуохтааҕый, уол оҕото – бөтөс бэрдэ?
   Киэһэ аайы арыылаах лэппиэскэни мэтийэ олорон, күрүөлэрин хааччаҕа ханан алдьаммытын, ханан тоҕо көтүү баарын, Маҥааччыйа дуу, Ураанай дуу тахсыбыттарын төттөрү киллэрбиттэрин эбэтэр олус уһуннук ханнык сүөһүнү көрдөөбүттэрин ийэтигэр кэпсиир. Уутугар-хаарыгар киирэн хааллаҕына лэппиэскэтин да туһунан умна быһыытыйара. Арай биирдэ Бааса уол таһырдьаттан киирэн:
   – Ийээ, тоҕо ити балаҕаннар кураанах туралларый?
   – Ээ, тоойуом, урут, НЭП саҕана күннээн олорбут кэмнэртэн хаалбыт. Урут манна ыанар ынах да элбэҕэ, дьон да элбэҕэ. Билигин биһиги эрэ бу субан сүөһүнү көрөбүт. Улааттаххына барытын билиэҥ. Чэ, олоруоҥ дуо, абырҕаллаа. Күһүн оһох отторго туттуохпут, – ийэтэ түргэнник дьаһайда.
   Бааса уол аны ити туһунан ыйытыа суохтааҕын сэрэйдэ. Кини аҕатын кытта оттуу барарыттан олус үөрэр. Уолчаан хаамтаҕына долгулдьуйар от хайдах эрэ, тугу эрэ этэр курдук. Оттон аҕата от охсон куһуйдаҕына, «эн, эн, оҕус. Эн, эн, хомуй» диирдии хотуура күүскэ-күүскэ сур-сур тыаһыыр. Бааса уол кырачаан хотуурун илиитигэр ыллаҕына, улахан киһилии сананар.
   Бааса түүлүгэр бугул быыһыгар төкүнүйэ оонньуу сылдьан эмискэ уһукта биэрдэ, күн уотуттан хараҕа саатта. Балаҕан иһэ ып-ыраас, атырдьах ыйын ортото сайыҥҥылыы сандаарбыт. Аҕата кинини уһугуннарбакка эрэ отугар барбытыттан хомойдо.
   – Аҕаҥ эйигин сынньаннын диэн хаалларда. Үчүгэйдик аһаа уонна абырҕалла хомуйаар, – ийэтэ күөрчэхтээх лэппиэскэни иннигэр уурда.
   Уол «ол абырҕалы хомуйар диэн үлэ үһү дуо, окко даҕаны мэниктии, оонньуу таарыйа курдук сылдьыам этэ, күрүө тутардааҕар бэтэрээнэн ээ» диэн саныы-саныы оргууй аһыы олордо. Ол эрэн уһуннук утуйбута эмиэ да бэрт эбит. Хайдах эрэ улааппыкка, өссө эбии сэниэлэммиккэ дылы буолбут.
   Аһаан бүтэн таһырдьа таҕыста, олбуору быыһынан сүр сымсатык нөҥүө түстэ, атаҕын тилэҕэ дүөдэ диэки хараара турда. Отучча миэтэрэни киһилиэ дуо, кыра дүөдэтигэр тиийэн тула өттүн көрүннэ, дьоно аах бу дүөдэҕэ ыыппат этилэр. Ол да иһин төбөтүгэр бастаан манна сүүрэн кэлэр санаа киирбитэ! Арай, көрбүтүн бэйэтэ итэҕэйбэтэ. Онно чыккымай кус оҕолорун киллэрбит эбит. Ол аата манна сайылаабыттар. Уолбут отунан-маһынан тамныа, аймаан кэбиһиэ диэн ийэтэ аах кистээн кэбиспиттэрин сэрэйдэ. Кус оҕолоро күөх дабыдал буолан көппүттэр. Бааса уол кус оҕолорун маннык бииргэ, оргууй наскылдьыһа устан, ууга кынаттарын саратан, умса тоҥхоҥноон дьикти хамсаныылары оҥороллорун саҥа көрдө. Дүөдэ кытыытынан эргийэ сылдьан маһынан тамнаан көтүтэлээн көрдө. Ийэлэрэ уолтан биэс-алта хаамыылаах сиргэ ууну таһыйа-таһыйа төттөрү-таары уста сылдьар. Бааса уол кус оҕолорун көмүскүүрүн төһө да биллэр, эр хаана уһуктан ис-иһиттэн бултуох санаата киирдэ. Өр толкуйдуу барбата, балаҕанын диэки ыстанна. Дьиэҕэ киирээт аҕатын уон алталаах саатыгар хараҕа хатанна. Өрө күүрбүтэ ааспакка, аҕылаабытыттан бөтүөхтэс буолбут куолаһынан ийэтиттэн сааны көрдөөтө. Ийэтэ ылан биэрдэ:
   – Ээ, бу барахсаны. Кыайыаҥ суоҕа, ыарахана да бэрт. Аны хайдах ытаҕын бу манан? – ийэтэ төһө да итинник эттэр, тоҕо эрэ уолугар сааны туттаран кэбистэ. Бааса уол саатын икки илиитинэн нэһиилэ көтөҕөн дүөдэтигэр киирдэ. Долгуйуутуттан сүрэҕэ биир кэм эппэҥнэс, тарбаҕым салыбырыа диэн бэйэтин уоскутуна сатыыр. Саатын дулҕа үрдүгэр ууран, умса түһэ сытан кыҥыыр. Куһа төттөрү-таары уста сылдьар. Бааса уол сыалыгар кыайан киллэрбэт. Аҕатын үтүктэн кыҥнайар. Уҥа хараҕын эрэ быһа симэр, хаҥаһын төрүт симпэт. Иҥнэри түһэ-түһэ сыалын аҥаар хараҕар буллара сатыыр. Муннун сыыгынас тыаһа улам аччаан, этэ-сиинэ тыҥыырга дылы буолла, санаатыгар тулатынааҕы от-мас барыта кини хамсаныытын кэтиир курдук. Ол аайы Бааса уол куһу табар баҕата эбии күүһүрэр. Онтон, аны хайдах эрэ хаҥас хараҕын симээт, туһаайбыта буолаат, саатын чыыбыһын тардан кэбистэ! Кус Бааса уол иннигэр тиэ– рэ таһылла түстэ. Уол куһун ууттан илибирэтэн таһаарда уонна өрө көтөхпүтүнэн ийэтигэр сүүрдэ. Үөрүүтэ диэн олус, сөп буола-буола ойуоккалаан, ыстаҥалаан ылар. Арай, саатын дүөдэ кытыытыгар умнан кэбиспитин, ийэтигэр кэпсии туран, өйдөөн кэллэ уонна эмиэ төттөрү сүүрэ турда!
   Бу күн Бааса уол ийэтэ сыллаабытын олус уратытык ылынна. Киэһэ дьиэлээхтэр сандалы тула олорон кини маҥнайгы булдун амсайдылар.
   – Оҕом бастакы булдугар лапсам да табылынна, – ийэтэ чугуунтан миини баһа туран аҕаларыгар кэпсээтэ.
   Биирдэ Наһаар куска уолун илдьэ барда. Бэйэтэ былыргы кэтириинискэй доруоптаах, уолугар анаан уон алталаах саатын атыгар төргүүлэнэн илдьэ сылдьар. Биир дүөдэҕэ кус бөҕө олорор. Наһаар куска үөмэн баран төттөрү таҕыста. Уолугар саатын туттарда, Бааса уол, анал саалаах киһи быһыытынан, сэрэнэ-сэрэнэ үөмэн киирдэ. Арай көлүччэ кытыытыгар охтубут маска биир кус төбөтүн кынатын анныгар уган баран утуйа олорор эбит. Уол хайдах эрэ ууну чалымнатан тыаһатан ылбытыгар кус өрө чөрбөҥнүү түстэ. Бааса уол онно көрдөҕүнэ, күһүҥҥү бороҥ кустартан атын, тэллэҕэр тумустаах, кыһыллыҥы кугас түөһэ аллара түһэн истэҕин аайы сырдаан, маҥхайан иһэр, аны атаҕа кыһыл кус эбит. Кини бу кэрэ куһу ис-иһиттэн аһынна, барыта көрүөх бэтэрээ өттүгэр буолла да, кус «сырк» гына көтөн хаалла. Ыппатаҕыттан хомойбут быһыыта көстүбэт, аҕатыгар сирэйдиин-харахтыын уларыйан таҕыста.
   – Аҕаа, мин билбэт куһум. Наһаа үчүгэй дьүһүннээх.
   – Халба диэн, кырдьык, күһүҥҥү кустартан көстүүтэ уратылаах.
   Наһаар уола аҥаар кырыытыттан ытар, өлөрөр-өһөрөр санаата суоҕун биһирээтэ: оҕо-оҕо курдук кыраттан да үөрэр, саҥаны сэргиир уйан сүрэҕэ айылҕа кэрэтиниин алтыһар бу кэмин уһатыан баҕарда.
   Бааса уол аны, аҕатын сүбэтинэн, ытын быалаан баран сиэтэ сылдьан кус оҕотун туттарар буолла. Мохсоҕол да иччитин тылын сүрдээҕин истэр. Дүөдэ кытыла хайыта баран, дьөллөн түһэн биир тэҥэ суох. Сыыра бүтүннүү оҥхой, хайаҕас бөҕө, онно саспыттары Мохсоҕол муннунан илдьи анньар, ону Бааса хомуйар. Ытын сиэтэ сылдьар, букатын ыыппат.
   Итини барытын кини Георгий диэн ыарыһах абаҕатын эмтээри бултаһар. Георгий куораттан сөтөл буолан кэлбитин билэр. Айылҕаттан күүс-сэниэ ылаары кэлбит абаҕатыгар көмөлөһөр санааттан аҕыс саастаах уолчаан күн солото суох буолла. Кини бу кус оҕолорун бултаһан, абаҕатын үтүөрдүөн баҕарар. Онно ийэтин кымыһа, быырпаҕа, суората – барыта бастыҥ эмп буолуохтара. Ол иһин Бааса уол Мохсоҕолун илдьэ айылҕаҕа соҕотоҕун сылдьара элбээтэ.
   2021 с., сэтинньи

2. Ийэ чараас сүрэҕэ…

ДЬОЛ ТОСХОЙУУТА

   Маайа күөх окко икки илиитинэн хардары-таары иһин түгэҕин имэринэ сытта. Күн олус да чаҕылыччы күлэ үөрэр. Киниэхэ эрэ анаан мичээрдиир курдук. Аттыгар, аарыма хатыҥ мас күлүгэр, Маайа ата иччитэ хаһан сынньанан турарын кэтэһээхтиир… Эмискэ иһин кып-кыра атах сыысчаана «пул» гына тэптэ, үөһэнэн, арааһа, тилэҕэ быһыылаах, омунугар чоройорго дылы гынна. Маайа күн сирин көрө илик оҕотун туох баар билэр-билбэт минньигэс тылларынан таптаан ымманыйа сытта. Онтон күн сырала өссө күүһүрдэ, сардаҥа уота ала-чуо Маайа хараҕар түһэн симириктэппитигэр уһукта биэрдэ. Тулатыгар өссө да оҕо минньигэс сыта баар эбээт!
   Маайа орто дойдуга дьахтар буолан төрөөн, уон үс төгүл Айыыһыт уоттаах кымньыытынан арыалланан талыы киэнэ кытаанаҕын билбит эмиэ да дьоллоох, Иэйэхсит иэтэн-туотан күн сырдыгын көрдөрбүт сырдык аанньалларыттан бэйэтигэр төттөрү ылбытынан эмиэ да сордоох. Быһата, дьахтар уонна ийэ буолар аһыытын-ньулуунун, үөрүүтүн-хомолтотун толору амсайбыт диэҕи хоойго хоонньоһо сытар холоонноох тойонун сыдьаанын хаан тардыһыннарар аҕа ууһун салгыыр уол оҕону төрөтө, эр бэрдин бэлэхтии илик. Ол гынан баран, бу олус баһыылаах этии буолла. Маайа син хаста даҕаны уол оҕо сытын ылбыта эбээт. Ол эрэйдээхтэри, саҥа бороохтуйан истэхтэринэ, сир ийэ бэйэтин хоонньугар кистиирэ. Туох эрэ биллибэт күүс ыларын курдук. Онтон бу уон үсүһэ өлбүт уол оҕо буолаахтаата. Маайа төһө да ытаатар, барытын тосту уларыппатын биллэр даҕаны, тоҕо эрэ холку, санаата бөҕөх. Бу олус кыра уҥуохтаах лыскыйбыт дьахтар барыны кыайар күүһүн, санаата баламатын бары сөҕөллөр. Ааттыын да «Чабычах Маайа» диэн. Туох баар санаатын иһигэр тутар, ытаабат-соҥообот. Дьоҥҥо күлэ-үөрэ, көмө-ньыма буола сылдьар.
   Сэрии саҕаламмытын иккис сылыгар дьон удаҕан диэн чугаһаабат, көрбүөччү диэн куттанар Уйулҕаана эмээхсини кистээн дьиэлэригэр хонноро сытан утум сал– ҕаныытын туһунан кэпсэппиттэрэ. Удаҕан этиитинэн, Маайа кэргэнин хаана тэнийиэҕин саха абааһыта буулаан моһуоктуур эбит. «Үрүҥ баттахтаах тосту-туора омук ууһун, атын төрүөҕү дьиэҕитигэр киллэрдэххитинэ эрэ, эриҥ күнэ-ыйа тахсыыһы, Туймаада хочотугар ууһуур-тэнийэр кэскиллэнииһи», – диэн булгуччулаахтык этээт, сытыы хараҕынан көмүлүөк уотун одуулаһан олоро түһээт, тугу эрэ ботугураан киҥинэйбитэ, устунан энэлийэн ыллаан барбыта.
   Маайа бүгүн киэһэ балыыһаттан тахсыахтаах. Сэрии бүтэрэ чугаһаата дииллэр да, тоҕо эрэ хара суруктар кэлэ тураллар. Кырыыстаах сэрии!
   Кинилэр төһө да сааһырдаллар эдэрдии дохсун санаалаахтара. Маайа сүөһүттэн саҕалаан киһиэхэ тиийэ эмтиир дьарыгын кичэйэн кистиирэ. Отунан-маһынан тумалаабыт аһа ханнык да астааҕар тотоойу буолара. Бу оҕотугар олус эрэнэ санаабыта да, дьылҕа ыйааҕын, олох оҥоһуутун утары барар кыах суох. Маайа нухарыйыах курдук гынан иһэн бастаан кыатана сатаан сыҥырҕааһыны иһиттэ, онтон сыыйа маккыраччы ытааһынтан утуйар уута көттө. Төбөтүн өндөттө. Түннүк аннынааҕы мас ороҥҥо Судаарыскай Бүөтүр кыыһа ытыы олороохтуур… Кини үчүгэйкээн бэйэлээх кыыһы төрөппүтэ эбээт. Маайа аргыый аҕай хааман тиийэн Натаа төбөтүн сылаас ытыһынан имэрийдэ.
   – Ыы, ыы-ы. Оҕонньорум Уйбаан суорума суолламмыт. Хара сурук… Ыы-ыы. Барбыта да ыраата илик. Хайдах икки оҕону иитэбин? – диэн Натаа муҥатыйан барда.
   Эмискэ Маайа кулгааҕар Уйулҕаана тыллара сытыы кымньыы тыаһыныы, чаҕылҕан дьикти уотунуу сырдыы иһилиннилэр. Түүлүгэр көстүбүт күн эмиэ үөрэ көстөн кэллэ!
   – Натаа, арай кыыскын мин ыллахпына? Эйигин оҕоҥ санаатыттан кыйдыахпыт суоҕа. Биһиги оҕолору иитэр үгэспитин билэҕин.
   Натаа үөрүөн дуу, хомойуон дуу билиминэ илиитин Маайа диэки ууммутунан олордо.
   Киэһэ оҕонньоро Охонооһой эмээхсинин ыла кэллэ, онуоха Маайа:
   – Доҕоор, Уйулҕаана удаҕан этиитин өйдүүр ини– гин? Кини эппитэ кэллэ. Натаа огдообо хаалла. Икки оҕону иитэр кыаҕа суох, онон оҕону биэрэргэ сөбүлэнэр. Мин бу суолга эйигин таптыырым, ытыктыырым бэрт буолан үктэнэбин. Итиэннэ бу нуучча холоонноох кыыһы ииппэтэхпитинэ кини да эрэйи көрүө, хайдах улаатара, киһи-хара буолара биллибэт. Хайа, итиэннэ, эн төрдүҥ-ууһуҥ тэнийэр, кэскилиҥ кэҥиир суолун төрдө буолуо этэ.
   Охонооһой саҥата суох биир сири көрөн олордо, көхсүн этиттэ:
   – Оҥоһуубут оннук буоллаҕа. Мин дьиэҕэ хонор хоноһо, сылдьар ыалдьыт буоллаҕым. Үлэттэн ордон оҕо көрсөн маанылаабытым суох. Билигин да барыта эн санныгар сүктэриллэрин өйдөөн-санаан, тургутан, сылыктаан баран, бэйэҥ эрэ быһаараргар тиийэҕин.
   Маайалаах ити курдук сып-сырдык баттахтаах, мрамортан чочуллан оҥоһуллубут кэриэтэ ыраас эттээх-сииннээх Нюта диэн кыыстанан хааллылар. Кыыс муннугар тумуу да киирбэккэ, сылтан сыл улаатан истэ. Киниэхэ дьоно уонна эдьиийдэрэ икки ийэлээҕин туһунан мэлдьи кэпсииллэрэ, Нютаны тула өттүттэн маанылаан, тугунан да тутахсыппакка хаан оҕо, балыс оҥостубуттара. Онно-манна бардахтарына, дьон-сэргэ Нюта сырдык баттаҕын муодарҕаан саҥа аллайалларын эдьиийэ Зоя, төрдүс кылааска үөрэнэр кыыс, олус уйуһуйа истэрэ. Балтын Нютаны атын дэтиэн туох да иһин баҕарбата.
   Арай биирдэ Зоя балтын сиэтэн маҕаһыыҥҥа киирбитэ, дьон: «Кырааска, кырааска», – дэһэ-дэһэ атыы-тутуу бөҕө. Киниэхэ, хата, Нюта баттаҕын кырааскалыыр санаа көтөн түстэ. Кини биһигиттэн туох да уратыта суох буолуо, биир буолуохпут дии санаата да, дьиэтигэр тиийээт кырааскалаабытынан барда. Кыыһын баттаҕын таҥаһынан баайан баран, улахан үлэни бүтэрбит киһилии, билэр-билбэт ырыатын ыллыы-ыллыы өрө тэбэн үҥкүүлүү, мэниктии сырытта. Арай ким эрэ соһуйбут саҥатыттан өрө хонос гына түстэ! Кини иннигэр ийэтэ Маайа Нютаны сиэппит, кинилэр иннилэригэр-кэннилэригэр балтылара кэчигирэспиттэр. Зоя Нютаны өйдөөн көрөөт, тылыттан матта. Бу ынырыгын! Кини иннигэр хара да буолбатах күрүҥ дьүһүннээх баттахтаах кыыс күп-күөҕүнэн чоҕулуччу көрөн турар! Сирэйэ муус маҥан. Оо, сүөргүтүөн! Бу кини тугу-тугу оҥорбутуй? Оннооҕор оһох кэннинээҕи абааһы маннык буолбатаҕа буолуо… Зоя аны күн аайы кыыһын баттаҕын сууйартан ордубата. Хата, таҥас кырааската буолан абыраата.
   Аны биир сарсыарда иһит сууйа сылдьан ыскаап үөһээҥҥи долбууругар араҕас эми көрдө. Бу эми Зоя аҕата «титириир эмэ» диэн үөһэ уурарын көрбүтэ. Зоя өр толкуйдуу барбата. Эмиэ Нютабыт баттаҕа алыс сырдык дии санаата да, эми кып-кыра ууга суурайбытынан барда. Ити кэнниттэн оҕолор тула өттүттэн көмөлөөн Нюта баттаҕын кырааскалаан кэбистилэр. Ол кэнниттэн, дьэ, эмиэ ээр-сэмээр кэтэһии буолла. Дьонноро үлэлэриттэн кэлиэхтэрэ ыраах. Онон кинилэр бу сырыыга бэйэлэрэ эрэ эрдэ көрөн сыана быһыахтара. Сатамматаҕына туох буолуой, сууйуллуо. Арай хараҕар эрэ киллэримиэххэ наада диэн санаалаах Зоя кыыһын баттаҕын сүөрдэ уонна… Аны үөрүүтүттэн тылыттан матта. Кыыһын баттаҕа ромашка сибэкки чопчутун курдук саһархай дьүһүннэммит. Кыыстарын бары эргитэ сылдьан көрдүлэр. Дьэ уонна оонньуу ыстаннылар! Эчи үчүгэйин! Нюта баттаҕа саһархай өҥтөн сыыйа сырдаан тахсара үүт-үкчү ромашка сибэкки!
   Киэһэ бааһына кытыытынан Маайа кыыһыныын дьиэ– лээн истилэр. Эмискэ кэннигэр Зоя соһуйбут, үөрбүт саҥата чугдаарар:
   – Ийээ, көр, ийээ, көр! – Маайа кыыһа ыйбыт сирин диэки көрбүтэ, бааһына ортотунан, бурдук быыһынан оҕолоро бу бытарыһан иһэллэр.
   – Ийээ, ийээ, Нюта ромашка сибэкки курдук дии! – диэн Зоя үөрэн-көтөн мичилийбит хараҕын көрөн, Маайа кыыһыгар тугу да хардарбата. Арай, кырдьык, бурдук быыһыгар көрдөххө, ромашка сибэкки сүүрэкэлиир курдук. Кылгас сырдык былаачыйалаах кыысчаан элэстэнэн кэлэн Маайаны кууһа түстэ. Сырдык саһархай төбөчөөн өрө көрбүтэ, Нюта, дэлби мэниктээн, тэбэнэттээхтик көрбүт харахтара бу көстүүнү өссө тупсаран биэрдилэр. Маайа, кыыһын өрө көтөҕөн ылан, таптаан манньыйа-манньыйа сыллаабытынан барда.
   Оҕолор бу курдук бэйэлэрэ бэйэлэригэр букунаһан улаатар кэмнэригэр кинилэр дьиэлэрин үөрүүтүн томточчу үрдэтэр, дьоллорун толорор, аймах-хаан утаҕын ситимин салгыыр уол оҕо күн сирин көрбүтэ. Ол күн Охонооһой, Уйулҕаана удаҕан аатын ааттаан туран, аал уотун амтаннаах алаадьынан, арыылаах саламаатынан айах тутан күндүлээбитэ. Чабычах Маайа уонна дьиэ иһинээҕи дьон, кыралыын-улаханныын, ымыы оҥостубут ыра санаалара туолан, күннэрэ-ыйдара Кыра Охонооһойтон тахсар буолбута. Чабычах Маайа хайа күн талыыта киириэҕиттэн, сааһын тухары бостуук үлэтигэр мииммит атын олохтоох сэбиэт дьиэтин иннигэр баайыаҕыттан, ол үлэҕэ аны төннүбэтэҕэ.
   2018 с.

ИЙЭ АЛГЫҺА

   Аччыктааһын… Хоргуйуу…
   Бу маннык ыар суолу оҕолорбут эрэ билбэтэллэр ханнык диэн, биһиги дьоммут олохторун устата санаа оҥостон кэллэхтэрэ. Оттон ол ааспыт сэрии хас биирдии ыалга хаалларбыт суола тыл тамаҕа, кыракый ахтыы сыыһа да буолан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ син тиийэн кэлээхтээтэҕэ.
   Бөлүүн бу маҥхайбыт баттахтаах Бииктэр кырдьаҕас бэҕэһээҥҥи кылаас чааһыгар, оҕолору харыстаан, оҕо сааһыттан ситэ кэпсээбэтэх түгэннэрэ киинэ лиэнтэтин курдук хараҕар субу баардыы субуллан, саҥа тыыннанан көһүннүлэр…
   Холкуос бэрэссэдээтэлэ Торуун бэрт ыраахтан барыны бары саба тутуохтуу:
   – Таҥара дьиэтин таһыгар барыҥ! Байыаннай үөрэххэ мустуҥ! – диэн ордоотуур саҥатын иһиттэр эрэ, суорҕан анныгар саһара.
   Биичэ, тугу да куоттарбатарбын диирдии, өрүтэ табыгырыыр ат туйаҕын тыаһын олус да куттана, тэһииркии истэрэ.
   Биир киэһэ Маайа киирбитэ уонна Сөдүөрэҕэ кыра миискэни ууммута.
   Түргэнник сылыбыратар куолас олус кыратык:
   – Мэ, ким да көрбөтө, тарбыйах хааһытыттан нэһиилэ ордордум. Кыыһыҥ иэдэйээри гыммыт, – диэн сибигинэйбитэ.
   Онтон сылбырхай ууну иһэ олорон кэпсээбитэ:
   – Өстөөх көтөр кынаттаахтара туохтан да иҥнибэт үһүлэр. Ол дьарапалааннар өрө уһуутаан кэлэр күннээх буоллахтарына, хотоммут үрдүгэр оппутун кэбиһэр үһүбүт. Түннүкпүтүгэр чүмэчи да уота көстүө суохтаах үһү.
   – Тыый, ол оппутун хайдах таһаарар үһүбүт? – диэн Сөдүөрэ ыйыппыта.
   – Билбэтим, оннук ирдииллэр.
   – Тура-тура ирдээһин. Торуун бэйэтэ тугу аһаан итинник айылаах сэниэлээх эбитэ буолла? Сорох ити биир сыарҕа маспытын эрэйинэн эрбээн бу оһоҕу оттобут. Сарсын тугу аһыырбыт биллибэт.
   – Тугу эмит быһаарар инилэр.
   – Сотору, мин бу оронтон кыайан турбат буоллахпына, оҕолорбун ханна тиэрдэрэ биллибэт. Торуун саҥата кулгаахпар куһаҕан биттии иҥэн хаалбыт. Киэһэ бурдукка ыттыбыт аһыҥаны быанан түһэртэрэн, куулга хаалатан, аччык оҕолору эрэйдиирин эппитим иһин миигин олус да абааһы көрөр. Туохха туһалаах салайааччыный?
   – Кэбиис-кэбис, саҥарыма. Чыычый, аны истиэхтэрэ, – диэт Маайа тахсар ааны былдьаста.
   Оттон Биичэ таҥнар таҥаһа суох, ийэттэн төрүү сы– гынньах буолан, атах тыаһын иһиттэр эрэ, наара ороҥҥо, ийэтин баһыгар, сыылар кэриэтэ салыбыраан кэлэн сытар буолбута хас да хонно. Арай, Суонньуска, атаҕар нэһиилэ турар кырачаан кыысчаан, туох да буолбатаҕыныы чаҕаараахтыыр.
   Сөдүөрэни байыаннай нолуогу ситэ төлөөбөтө диэн хаайыыга укпуттарын Маайалаах уонна Хачыыр Ньукулайдаах кини оннугар нолуок харчытын төлөөн, биэс ыйынан дьиэтигэр аҕалбыттара. Онтон ыла Сөдүөрэ Торууҥҥа олох итэҕэйбэт, кини сорудаҕын барытын утары этэр буолан тосту-туора көрүллэрин билэр.
   Үс сүүс үлэ күннээх ыанньыксыт дохуотугар уонча киилэ эт, икки киилэ арыы, уон икки киилэ бурдук атаҕа бэриллиэхтээҕин дьахталларга этэн көрөр да, кини диэки итэҕэйбэтэхтии көрөр харахтартан кэнники бэйэтэ да кыбыста саныыр буолла. Аны үлэ күнүн ааҕыы бэрэбиэркэтэ хаһан бүтэн, ол дохуоттарын сыл бүтүүтэ ылыахтарын кэтэһии быйыл туох да туһата суох ааспыта.
   Онтон Сөдүөрэ сыллааҕы дохуота ынах төбөтүн кытта туйаҕа эрэ буолбутуттан кыһыйан-абаран саҥарыах курдук буолан истэҕинэ, Маайа тоҕоноҕуттан тардыалаан хонтуораттан таһырдьа соспута.
   Оттон атын ыанньыксыттар Торуун кинини хаайылла сылдьыбытынан, үлэни атахтыыр норуот өстөөҕүнэн, онтон да атын ыарахан тылларынан үөҕэр саҥатыттан куттанан, кыһыл иэдэстээх, ыадастыбыт истээх тойон иннигэр бары төбөлөрүн төҥкөтөн саҥата суох турбуттара.
   Эмискэ хонтуора иһигэр уу чуумпу ааҥнаабыта.
   Дьахталлар кэннилэригэр аҥаар өттө хамсаабат, босхоҥ Акыым кытаанах саҥата иһиллибитэ:
   – Сөдүөрэ кэргэнэ уоттаах сэриигэ охтубута, ол суотугар оҕолоругар, кыра да буоллар, ас көрүллүөхтээх, биэнсийэ баар буолуохтаах. Эн бэйэҥ сатаан аахсыбаккар дуу, аһы-таҥаһы соруйан атыҥҥа ыытаргыттан дуу, Сөдүөрэни эккирэтиһэр санааҥ туолбатаҕар дуу, оҕолор тоҕо эрэйи көрүөх, аччыктыах тустаахтарый? Ыл, аҕал, мин дохуоппун, аҥаарын Сөдүөрэҕэ биэрэбин. «Хантан ас ыллыҥ» диэн ирдэһэн көрө сылдьар буолаайаҕын!
   Акыым саҥата тымныы хос иһигэр эбии саталанан иһилиннэ.
   Торуун, бу аҥаар атаҕынан соһуллаҥнаан хаамар соҕотох эр киһиттэн толлубатар-торуттубатар даҕаны, мас мастаан хонтуоратын оһоҕун оттор киһитэ суох хаалыан баҕарбат буолан, саҥата суох дохуотун туттарбыта. Ол да төһө өр бараахтыай?!
   Быстарыы кытаанаҕа сэрии үһүс сылыгар буолбута.
   Саас, кыратык сиккиэр тыал түһэр. Ол эрээри санаа чэҥэ балаҕан муннугун кырыата уулларыныы сыыйа сүтүөхтээҕэр эбии мууһуран саба бүрүүкээбит курдуга. Сааскы сырдааһын оннугар хас биирдии сүрэҕи ыар санаа борук тумарыга хаһыҥныы хаарыйар кэмэ сатыылаабыта…
   Сөдүөрэ Тураҥнаахтан, ыалы кэрийэн, ынах торбостообут ыамайын тууһа да, тумата да суох буһарбыт мииннэриттэн бэриһиннэрэн кэлбитин оҕолоро бэрт минньигэстик уос-тиис үллэстэн иһэн кэбиспиттэрэ.
   Суонньуска барахсан кыракый уҥуоҕу булан, убайын диэки уунан олорон хараҕа олус чаҕылхайдык сандаарбыт, кини чап-чарааһынан көрөн:
   – Убаай, убайым, – диэн бычыгырыыр.
   Уҥуоҕу эмэн-эмэн баран биэрбитин Биичэ олус түргэнник өҥүргэһин илдьи ыстаан сиэн кэбиспитэ.
   Иэдьэгэй уута көһүннэҕинэ – улахан дьоро күн тосхойбут кэриэтэ буолара.
   Биир киэһэ ийэлэрэ охтон хаалбыта, олох мөлтөөбүтэ. Хайдах эрэ ол соһуччу курдуга.
   Биичэ санаатыгар ийэтэ мэлдьи бу курдук хачыгырайа сылдьыах курдуга. Ийэтин сирэйэ улам кубарыйан, уоһа көҕөрөн барбыта.
   – Биичээ, Ириэрбит уонна Буор Көлүйэ диэки бараайыккыт. Онно бу сут ыалы ыалынан мэлиппит. Аара өлбүт дьону сатаан харайар да кыахтара суох, онон, төһө кыалларынан, Маайалаахха бара сатаар. Билигин ынах тириитэ да мааны аска киирсэр, Маайа тугу эрэ булан дьаһайыа, хоргутуо суоҕа. Балтыҥ кыаҕа олус түргэнник быстан хаалыа. Ыксаа… Мин турбат киһи буоллум… Биичээ, кытаат, балтыгыттан арахсыма. Ха– һан даҕаны хараҕыҥ далыттан сүтэримэ, эһиги эрэ тыыннаах хаалыҥ… – хараара уолбут харахтарыттан биир-икки таммах субуруйан, куолаһа кыччаан, сүтэн, уҥуох-тирии буолбут илиитин кыайан да өрө көтөхпөккө, уостан хаалаахтаабыта…
   Биичэ ытаан-ытаан хараҕын уута да тахсыбат буолбута. Суонньуска айаҕар уу кута сатыыра. Тахсан барыаҕын таҥаһа да суоҕа.
   Ол курдук, хас күн сыппытын, олорбутун өйдөөбөт.
   Бэйэтэ да түҥ-таҥ баран, тулатын да аанньа билбэт буолбут этэ. Кимнээх эрэ уһуутууллар, тугу эрэ суулууллар, ким эрэ ытыыр… Биичэ эмиэ өйүн сүтэрэр…
   Биирдэ өйдөммүтэ, оһох аттыгар сылааска сытар. Аттыгар Маайа олорор, түһэҕэр Суонньусканы умса сытыаран, хантан ылбыта буолла, ууллубут арыынан сото олорор:
   – Биичээ, бу дьолу! Оҕом хараҕын көрдө! Хоонньубар иккиэҥҥитин укта сытан билэр-билбэт айыыларбыттан-таҥараларбыттан көрдөстүм да этэ!
   Биичэ чараас ыстааны кэтэн сытарыттан соһуйда. Таҥас-сап диэн адьас эстибит, сыгынньах сылдьыбыт буолан, уол тылыттан матта.
   Маайа олус истиҥ хараҕа эбии сымнаабыт, онтон ураты уйарҕаабыт куолаһынан эттэ:
   – Биичээ, кыбыстыма, тоойуом. Хата, пиэрмэ үрдүнэн биир иннэ баарын уларсан, эргэ өрбөхтөн сап сыыйан эйиэхэ ити таҥас сыыһа тиктибит. Оттон таһырдьа кэтэргэр Эмиэрикэ бурдугун куулуттан ыстаан тикпитим.
   Таһырдьаттан Акыым киирдэ.
   Илиитигэр бэс сутукатын хастаабытын тутан киллэрбит. Ол сытыттан Биичэ мэйиитэ эмиэ эргийэн ылла.
   Акыым сырдык өҥнөөх, сымнаҕас субаны Биичэ айаҕар укта:
   – Ыас курдук ыстыы сыт, – диэн эттэ. – Маайаа, сутуканы буһарыахха, мэлийэн баран, лэппиэскэ оҥоруохха. Аҕыйаҕы мин оһох уотугар билигин сырайа охсон ылыам.
   Торуун дьэ уһуллан, атын киһи анаммыт, саҥа салайааччы саҥалыын да астык. Хоргуйуо да суох дьон суорума суолламмыт эбиттэр, – диэт, Биичэлээҕи аһыммыт хараҕынан көрдө.
   Оттуур сир көрбүттэрин, бурдук үүннэрэр сири оҥостуохтаахтарын уонна бүгүн мустубут дьоҥҥо иэдьэгэй түҥэппиттэрин кэпсээтэ.
   Биичэ бэс ыйа буолбутун бу сытан сэрэйдэ.
   Хаһан эрэ ийэтиниин күөрэгэй дьырылыыр ырыатынан арыаллатан, аар хатыҥҥа салама иилбиттэрин санаата.
   Кини ити түгэҥҥэ чыычаах ырыатыгар бигэммит оҕо сааһа олус түргэнник күрэммитин, аны, мантан ыла, кырачаан балта Суонньуска олоҕун туһугар оҕотук санныгар сүгэһэрдэммитин бигэтик өйдөөбүтэ…
   2021 с., кулун тутар

ЭЛГЭЭҤҤЭ
(Дьиҥнээх олохтон кэпсээн)

   Элгээн күөлүттэн чугас олорор Дьэрэмэй сарсыарда таһырдьаттан олус уолуйан, тыынар-тыыммат икки ардынан киирэн дьиэ иһинээҕи дьону барыларын атахтарыгар туруорда:
   – Иэдээн! Алдьархай! Тура тардыҥ!
   – Тыый, бу туох буоллуҥ, доҕоор?!
   – Оҕолор… Оҕолор хаһыытыыллар… Ууга… Ууга!!!
   Мэхээлэ түргэн үлүгэрдик ыалларыгар сүүрдэ. Таһырдьа тахсаат ыраах сүтэ-сүтэ күөрэйэр оҕолор хаһыыларыттан уйулҕата өссө айманна… Часкыйыы, ыһыы-хаһыы, дорҕооно биллибэт бобуллаҥныыр саҥа иһиллэргэ дылы, киһи тугу да арааран истибэт үлүгэрэ… Толоон оҕолоро эрэ ити күөлүнэн сылдьааччылар, оскуолаҕа быһалыы ааһар муҥнаахтар алдьархайга түбэстэхтэрэ…
   1937 сыл… Алтынньы бүтэһик күннэрэ… Улуу Добдурҕа ыйа саха ыала олорор кыракый түөлбэтигэр ити курдук кутурҕаннаах күн аанын арыйбыта.
   Ким истибит түргэн үлүгэрдик Элгээн диэки түһүннүлэр. Күөлгэ чугаһаан истэхтэринэ, тугу да билиммэттии, барытын мэлдьэһэрдии бүрүүкээбит хойуу туман арыый чарааһаан эрэрэ. Оҕолор хаһыылара иһиллибэт буолбут, арай ууга туох эрэ хара көстөр. Хамсыыр дии… Булумахтанар… Илиитэ күөрэҥнииргэ дылы… «Тулуй! Кытаат! Оо, киһи ыксаатаҕына бу атаҕым кыаһыламмыкка дылы буолан тугун сүрэй?!» – Дьэрэмэй ыгылыйбыт санаатыгар илиитэ-атаҕа бокоорон хаалбыкка дылы… «Оо, барахсан сукуна соно киэҥ буолан, өрө үллэн, ууга бу тимириэхчэ тимирбэккэ дагдаҥныыр эбит». Уһун ураҕастаах Дьэрэмэйдээх Мэхээлэ көрбүттэрин итэҕэйиэ суох курдук тохтоон хааллылар… Дьэрэмэй өй ылбыттыы кытыыга умса тардыллан сытар балыксыт тыытын саҥата суох ыйан кэбистэ. Мэхээлэ сүүрэн иһэр дьоҥҥо:
   – Тыыны! Тыыны киллэриҥ! Муус чараас! Түргэнник! Түргэнник!
   Дьон хантан эрэ булгуруйбат модун санааланан, төннүбэт чиргэл күүстэнэн хаалбыт курдук бэрт сыыдамнык тыыны күөлгэ үтэн киллэрдилэр. Муус хайдан барчаланар тыаһын кытта дьон тыынан сырдьыгынатар тыастара бүтэһик тумаҥҥа сууланан, үөһэ көй салгынныын силбэстэ.
   Кыысчааны тыыга соһо тардан ыллылар. Хараҕын букатыннаахтык быһа симмиттии халтаһалара да ибирдээбэт, тыынара-тыыммата биллибэт… Уу чуумпу сатыылаата… Эмискэ Мэхээлэ дьахталларга таҥас көрдөөн хаһыытыыр, бөһүөлэккэ балыыһаҕа илдьэр сыарҕалаах оҕуһу ыйытар саҥата тыҥаабыт чуумпуну аймаата.
   Сүөкүлэ, кытыыга туран, кыыһы илиитигэр ылаат:
   – Оо, Каача дии… Һыллыый, атыттар? Атыттар… – ситэ саҥарбакка ытаан барда.
   Мэхээлэ добдугураабыт саҥата:
   – Чэ, кыатаныҥ! Ийэтин санааҥ! Түргэнник хамсаныҥ! – диэт, тыыларын эмиэ ууга анньан, күөл ортотун диэки салайдылар.
   Муҥхалаах дьон иккис тыынан күөлгэ киирдилэр. Ол кэмҥэ Каача хараҕын нэһиилэ арыйда, айаҕыттан сүөкэнэр ууга чачайыахтыы тыын былдьаста.
   Маабыра бу сарсыарда сүрэҕэ өлөхсүйэн, үгээрдээбит киһи курдук уһуктубута. Оргууй хамсана сатаатар даҕаны иһин түгэҕэ олус сытыытык бобута тыытарга дылы, оччоҕо сүрэҕэ субу ойон тахсыахтыы, доҕуурга иҥнибит туллуктуу тибигириир. Оҕолорун оскуолаҕа, кэргэнин малатыылканан бурдук астааһыныгар атааран баран, уоскуйаары, көмүлүөгүн иннигэр олоро түспүтэ. Ол олорон уота сүр иччилээхтик энэлийэрдии сыыгынаабытын, эмиэ да эмискэ-эмискэ тыһырҕаабытын уйуһуйа истибитэ. Онтон санаата тэһииркээн ылбыта да, хайыай, хотонун диэки хааман харбыалаһа турда. Таптыыр ынахтарыгар этиннэҕинэ чэпчиэх курдук. Ити курдук Маабыра күннээҕи үлэтэ туох эрэ дириҥ дьиксиниилээх, сөҥүөрбүт санаалаах саҕаламмыта. Бытааннык да буоллар үлэтин үмүрүтэн эрдэҕинэ, хотон аана аһылла биэрдэ да, тыын быһаҕаһынан тыыммыт, аҕылаабыт Ньаадьа, кини кэнниттэн Элгээн ыалыттан Лэгэнтэй киирдилэр.
   Ньаадьа үрдэ суох бөтүөхтүүрүн, Лэгэнтэй тыҥаабыт сирэйин көрөөт, Маабыра сүрэҕэ сүр күүскэ ытырбахтаан ылла. Мээнэҕэ Лэгэнтэй бачча ыраахха хара сарсыардаттан соруктамматах буолуохтаах… Лэгэнтэй саҥата, Ньаадьа уоскута сатыыр этиилэрэ барыта ханна эрэ ыраах, букатын атын киһиэхэ туһуланар курдуктар, хараҕа хараҥарар, арай киниэхэ күөл, муус, кини оҕолоро ууга уста сылдьаллара көстөр. Сүтэллэр, онтон эмиэ күөрэс гыналлар… Тоҕо эрэ, оҕолорун быанан кытыыга тардан ылыахтыы, долборукка эриллэн турар быаны сыыйа тардан ылла. Ньаадьа илиититтэн тутуох курдук гынан иһэн, Маабыра хараҕын көрөөт ыһыктан кэбистэ. Маабыра кулгааҕар сарсыарда аһыы олорон, аҕалара Каачаҕа: «Онон-манан быһалыы сатаабакка, күөлгүтүн эргийэр сиргитинэн бараарыҥ. Син биир сөпкө тиийэҕит, мантан наар эрдэ тахсаҕыт. Уруокка хойутаабатыгыт да сөп. Улахан киһигин дии, оттон эһиги, уолаттар, эдьиийгититтэн олох куота оонньоомоҥ», – диэн хос-хос сэрэтэр тыллара иһиллэн аастылар да, сүр хатаннык часкыйаат, көрүөх бэтэрээ өттүгэр айан суолун устун холоруктуу ытылла турда.
   Лэгэнтэй иһин түгэҕиттэн:
   – Аны биһиги кинини сиппэппит, – диэн нэһиилэ ыган таһаарда.
   Ньаадьа бу туох буолла, Маабыра хайдах итинник сүүрдэ диэн өйдөөбөккө биир сиргэ хам хатанан хаалбыт курдук турда. Толоон пиэрмэтигэр соһумар сурах үс ыал аанын аһыммакка, олус күүстээхтик тоҥсуйан, сарсыардааҥҥы ыамы ситэ ыаппата.
//-- * * * --//
   Элгээн кытыытыгар туспа өрө тиргиллии, тутуу былдьаһыы этэ. Дьэрэмэй оҕолору оҕуска тиэйэн илдьэри дьаһайа туран, ойуур саҕатын диэки дьикти күлүк элэкис гынарын көрө биэрэн, соһуйан, кэннинэн тэйдэ. Оо, онно баар этэ амырыын көстүү! Баһыттан атаҕар тиийэ көлөһүнэ тохтон, киһи буолбатах, сибилигин ууттан тахсыбыт ибис-инчэҕэй күлүк, тымныы салгынынан бурҕачыйан сүүрэн иһэргэ дылыта.
   Дьэрэмэй тута кимин сэрэйэн:
   – Сүөкүлэ, көр эрэ! – диэн баран бэйэтин саҥатын дуорааныттан бэйэтэ соһуйда.
   Сүөкүлэ Маабыраҕа утары ыстанан тиийэн кууһаары гыммытын, анараата сүр күүскэ садьыйан кэбиспититтэн охтон түстэ. Маабыра былаатын төбөтүттэн сулбу тардан ылла. Итиэннэ инчэҕэй эттээх тулуйан истибэт ынчык, хаһыы эҥээрдээх ытааһына күөл кытыытын толордо. Умса түһэн оҕолору биир-биир сирэйдэриттэн имэрийтэлээн ылла, эмискэ ытыыра тохтоон хаалла, онтон өй ылбыттыы, Каачаны ыҥыран барда.
   Дьэрэмэй ону эрэ кэтэһэн турбуттуу:
   – Маабыра, кытаат, тулуй… Кыатан… Каачаны балыыһаҕа илдьибиттэрэ. Оппуонньаны көрдүүбүт. Бэйэҕин санаа, – диэн баран, дьахтар кэмэ чугаһаабыт иһин диэки көрөн кэбистэ…
   Маабыра этэ-сиинэ дыҥ курдук буолан хаалбыт, атаҕа сири билбэт, кулгааҕа биир кэм куугунас. Хараҕын далыгар Оппуонньатын көрүөхтүү күөл кытыытын диэки сүр күүскэ үктэнэн батыччахтаата. Күөлү өҥөйөн туран:
   – Тоҕо?! Туох иһин?! – диэн кэһиэҕирэн хаалбыт куолаһынан сибигинэйдэ. – Албын мууска киирбит оҕолорум сыысчааннарын тоҕо харыһыйбатыҥ? Мэник оҕолор тыыннарын тоҕо уйбатыҥ? – дии-дии, хардатын истиэхтии күөлү тула барардыы эргиир суолугар киирдэ.
   Ытыһыгар эрийэ туппут быатын көрдө, оҕолорун бу быанан субуйан таһаарбатаҕыттан хомойбуттуу сиэбигэр укта. Хараҕын уута кэлбэт. Санаатыгар Оппуонньата кини күөрчэх ытыйбыт ытыгын салаары ханна эрэ кэтэһэр курдук. Уолчаанын сырдык, олус өйдөөх, наҕыл харахтара ийэтин кэтииргэ дылылар.
   Дьахтар эмиэ санна титирээн барда, олус симик куолаһынан:
   – Оппуонньаа, оҕом эрэ буолларгын көһүн даа… Уу эрэ ылбатын, ханнык да түгэхтэн мин хостуом… Оо, күөл иччитэ, баар эрэ буолларгын иһит, бу тухары оҕолорум суолларыгар харгыһы олохтообот этиҥ, туох быатыгар бу маннык ыар санааны ылыммытыҥ буолла? Төннөр даа, оҕобун, көрдөһөбүн. Икки чыычаахпын ыллыҥ, уолчааммын төннөр даа, төннөр… – дэтэлээтэ.
   Ытыыр икки суланар икки ардынан куолаһы истэн, үлтү күөрэлэммит күөл мууһа күөгэҥниирэ арыый тохтуурга дылы гынна. Эмискэ чугас талах тыаһаата. Маабыра бөлөхтүү үүнэн турар ол талахтар диэки хаамта. Санаатыгар, оҕотун бу талахтар ханна да ыыппатах буолуохтарын сөп курдук, аҕыйахта хардыылаата онтон, хараҕа Оппуонньатын олус да кэҥээбит хараҕар хатанна. Ийэ тохтоон хаалла, уолун диэки илиитин уунна, уол дөйбүт курдук көрөн турда…
   Маабыра олох холкутаан хаалбыт куолаһынан:
   – Һыллыый, Оппуонньа, кэлиий, мин олус да сылайдым, – диэн иһиллэр-иһиллибэттик ботугураата.
   Уол хамсаан да көрбөт, турбутун курдук турар. Күөлгэ тыылаахтар усталлар, сорохтор күөлү эргийэ хааман олох чугаһаатылар.
   Маабыра эмискэ хараҕа хараҥарда, байааттаҥнаан ылла, кулгааҕар олус чуордук Оппуонньа: «Ийээ!» – диэн хаһыыта иһилиннэ, оҕото хаарга охтон эрэр ийэтин өрүһүйүөхтүү, сулбу ыстанан таҕыста.
   Тула дьон баар буола түстүлэр, Оппуонньаны кууһан ыллылар, ытыы-ытыы ийэтигэр бара сатыыр уолу уоскутан, уҕарытан ааттыыллар. Сорохтор Маабыраны тулалаан көтөҕөн ыллылар, ыраахтан Дьэкиим:
   – Сыарҕалаах ат кэллэ! Түргэнник балыыһаҕа илдьэ охсуохха! – диэтэ.
   – Барахсан биэс биэрэстэ курдук сири хайдах сүүрэн кэлээхтээбитэ буолла. Кырааската баран эрэр, хойутаппатах киһи, – диэн ботур-итир кэпсэтэн, сыарҕалаах акка Сүөкүлэ көрөн-истэн барсарын курдук тиэтэлинэн дьаһайдылар.
//-- * * * --//
   Сүөкүлэ, Маабыра көлөһүнүн сото-сото, суолун көрөр, санаатыгар, аттара бытаана сүрдээх. Чугас да соҕус буолуохтаах этэ. Уйбааны харса суох тиэтэтэр, киһитэ саҥата суох сөбүлэһэн, өс киирбэх, атын самыытын муоһанан таһыйбахтыыр. Маабыра ынчыктаабат даҕаны, хараҕын да арыйбат. Арай этэ умайарын, сытар сирэ сып-сылааһынан илгийэрин билэр курдук, оччоҕо мэйиитэ эргийэн ханна эрэ устан хаалар. Сүөкүлэ сотору-сотору Маабыра сабыытын арыйан көрөр, дьахтар кубарыйдар-кубарыйан иһэр сирэйин көрүөн да куттанар. Оо, бу кырааската барара элбэҕин… Балыыһа сыырын анныгар кэллилэр, эмискэ Маабыра өрө түллэс гынна да өрө уһуутаан баран, биирдэ хаһыытаан хаалла. Уйбаан атын бытаардан муоһатын чиккэччи тарта. Сүөкүлэ түргэн үлүгэрдик сабыыны арыйа баттаата, Маабыраны уһуутаппытынан таҥаһын тоҕо тардан ыларын кытта, аллара кырачаан оҕо ньылбыс гынна. Сүөкүлэ үгүһү саныы барбата, оҕо киинигэр тииһинэн түстэ. «Кытаат, уолчаан, ытаа, саҥаҕын ийэҕэр иһитиннэр», – дии-дии, оҕо эмэһэтин сымнаҕастык ытыһынан тэһиргэтэн ылла. Чочумча буолаат, оҕо сэниэтэ суох бэбээрдэ. Ол икки ардыгар ат балыыһа иннигэр хорус гына тохтуу биэрдэ. Уйбаан олус сылбырҕатык балыыһаҕа ойон киирэн, бырааһы батыһыннаран таҕыста.
   …Балыыһа иһэ уу чуумпу. Маабыра оргууй аҕай иһин хам туттубутунан оронугар эргичиҥнээн ылла. Бу ааспыт күн кини сүрэҕэр оспот бааһы хаалларда. Балыыһаҕа наһыылканан көтөҕөн киллэрбиттэрэ. Онтон биирдэ иһиттэҕинэ, эмиэ да оҕо ытыыра: «Оо, уолаттар барахсаттар, эрдэлээн хааллылар», – диэн саҥаттан өйдөнөн иһэн, оҕо ытыыра эмискэ тохтообутугар өйүн сүтэрбитэ. Сарсыарда адьас эрдэ өйдөнөн кэлэн, аттынааҕы ороҥҥо хатыҥыр кыысчаан токуллан сытарын, кини чачархай баттаҕын таптыы көрбүтэ. Кыысчаан олус күүскэ сөтөллөн барбытыгар, кини Каачата буоларын билбитэ. Үөрүүтүттэн хараҕын уута, дьэ, субуруйан барбыта.
   Саҥа сырдаан эрэр көрүдүөр устун олус чиҥник үктэнэр атах тыаһа иһиллибитэ, балаата аанын оргууй, сэрэнэн арыйан быраас киирбитэ. Каача бэгэччэгин тутан иһиллээбитэ, тэтэрээтигэр суруммута. Онтон Маабыра диэки хайыспыта, ытыһынан сүүһүн тутан көрбүтэ уонна уһуктаҕаһын билэн:
   – Маабыра, кутурҕаҥҥын тэҥҥэ үллэстэбин. Барытын билэн сыттаҕыҥ, игирэ уолаттар куоттулар. Бэйэҕин, хата, быыһаатыбыт. Эн сэттэ оҕоҥ туһугар барытын тулуй, – диэн чиҥ-чиҥник саҥарбыта.
   Маабыра хараҕар баара-суоҕа бэһис кылааска саҥа киирбит уолчаана Миичэкийэ уонна алтыс кылааска үөрэнэр Диимискэтэ муус-кырыа быыһынан субу ойон туруохтуу, оттон аттыларыгар эмиэ кинилэр аймах, биир удьуор сиэн оҕолоро – уоллаах кыыс – бу туох буоллубут диэбиттии тоҥ буорга сытаахтыыллара көстөн кэллэ. Суох, кини манна сытыа суохтаах. Туох баар күүһүн түмэн, күҥҥэ көрбүт улаатан эрэр чыычаахтарын уонна бу иэдээнтэн эрдэлээн кэлбит аҕыс ыйдаах, ытаан иһэн анараа дойдуга барбыт игирэчээннэрин атаара хайаан да бардаҕына сатанар. Ити туһунан эппитигэр быраас Маабыра быһаарыныытын ылынна. Оҕолорун кытта бырастыыласпатаҕына, ийэ барахсан олус чарааһаабыт сүрэҕэ тулуйуо суоҕун билэрэ…
   Маабыра балаҕаныгар киирбитэ, көмүлүөк уота үөр– бүттүү тачыгырыыр тыаһа иһилиннэ. Оппуонньата сүүрэн кэлэн кууһа түстэ. Ийэтин кэннигэр, уҥуох да тирии дииллэринии, ыран хаалбыт эдьиийэ турарын көрөн, хараҕын уута быыстала суох сүүрдэ. Оттон Каача быраатын таптаабыттыы унаарыччы көрөр сырдык харахтарыгар эмиэ харах уута бычалыйда, онтун туттуна сатаан тас таҥаһын көхөҕө ыйаабыта буолла. Оппуонньа эдьиийин сиэтэн илдьэн ыскамыайкаҕа олорто. Уонна хайдах эрэ уларыйан хаалбыт куолаһынан:
   – Эдьиэй, убайдаах тоҕо күөлгэ киирбиттэрэй? – диэт, эмиэ хараҕын уута саккыраан бараахтаата.
   Каача саҥата суох ийэлээх аҕатын көрдө. Аҕата оргууй аҕай кыыһын төбөтүттэн имэрийдэ:
   – Һыллыай, бырааккар кэпсээ. Баҕар, уоскуйуо.
   – Оттон… Онтон… Кинилэр наһаа түргэн этилэр. Хаарга сурук баар этэ… Инники барбыт оҕолор күөлү туораабыт этилэр… Ону… Ону Диимискэ: «Муус турбуо-о-т! Оҕолор «мууһунан бардыбыт, ситиҥ» диэбиттэр. Бу хаарга суруйбуттар! Эдьиэй, түргэнник! Түргэнник!» – диэн баран сүүрэ турбуттара. Мин хаһыытаабытым дии, ону истибэтэхтэрэ. Сүүрэ турбуттара. Эйигин күүтээри гыммытым да, Миичэкий хаһыытын истээт, мин эмиэ кинилэргэ сүүрбүтүм, – кыыс– чаан куолаһа титирэстээн ытаан барда, онтон остуолга умса түстэ.
   Оппуонньа:
   – Эдьиэй, ытаама. Көр, бу мин ытаан бүттүм дии. Эн миэхэ сүүрэн иһэн «кииримэ» диэн хаһыытаабыккын истибитим ээ. Наһаа куттаммытым, ханна эрэ куотуохпун баҕарбытым, эһиги ууга сылдьаргытын көрүөхпүн баҕарбатаҕым. Онтон ким эрэ, туох эрэ миигин талах быыһыгар илдьэрин курдук, атаҕым онно хаампыта. Сороҕун өйдөөбөппүн, дэлби тоҥмутум, эһиги хаһыытыыр этигит. Онтон ийэбин көрбүтүм да, бу сымыйа көстүү, кини хайдах бачча ыраахха кэлиэй дии санаабытым. Онтон ийэм охтон эрэрин көрөн, тутаарыбын, саһан турар сирбиттэн ойон тахсыбытым, – Оппуонньа букатын улахан оҕолуу эдьиийин харытын имэрийэ-имэрийэ оргууй саҥара олорбута.
   Маабыра оҕолорун көрөн уйадыйбытын биллэримээри, биирин ситэ туола илик кыысчаанын чаачыгырыыр саҥатын истэн, аралдьыйа сатаабыта. Сэттэ оҕо диэтэххэ, дьиэ иһэ чуумпу, арай кырачаан Аанчык бэйэтин тылынан быычыгырыыр-чыычыгырыыр. Сөп буола-буола улахан оҕолор бары атастаһа сылдьан көтөҕөллөр, остуолга баар астан айаҕар угаллар. Ол аайы кыысчаан үөрэн даллаҥныыр, чаачыгырыы чаҕаарар, биллэр-биллибэт куударалаах сып-сырдык, чачархай баттаҕа сэрбэҥниир.
   Толоон кыракый түөлбэтигэр алта оҕону кистиир күннэрэ үүммүтэ. Тыа дьоно барахсаттар, харахтарын уутун кистэһэ-кистэһэ, тэҥнэһиэхтэрэ дуо, бары биир кутурҕаҥҥа суулаһа сылдьар буолан, түргэн-түргэнник бары сиэри толорбуттара.
//-- * * * --//
   Киэһээҥҥи чэйгэ аҕалара Өндөрөй көхсүн этиппэхтээтэ, ол кэннэ холкутаабыт куолаһынан:
   – Оҕолорум эрэ буолларгыт, бырааттаргытын, убайдаргытын умнумаҥ. Ол эрээри ким да ытыы-соҥуу сылдьыа суохтаах. Киһи олоҕо үөһэттэн ыйаахтаах дииллэр. Сарсыарда мин төһө эмэ сэрэппитим үрдүнэн сүүрэн хаалаахтааннар, ситэ тоҥо илик уонна кэбирээбит мууска киирэн былдьанаахтаатылар. Оттон Оппуонньаны Айыыһыта харыстаан, талах быыһыгар саһыарбыт. Каачабыт улаатар, оҕолонор ыйааҕар, дьон кэмигэр кэлэн быыһаатылар. Онон дьон үтүөтүгэр өрүү махталлаах буолуҥ, – диэбитэ уонна Маабыратын олус аһыммыт, харыстаабыт хараҕынан көрбүтэ. – Оттон эн, доҕоор, аны хотоҥҥо эҥин тахсыма. Дьиэҕэр кыра кыыскыныын олор. Хотону дьоммун уонна бу оҕолорбун кытта бэйэбит хайдах эрэ үллэстэн көрүөхпүт. Билигин бары ону-маны санаабакка утуйа сатыаҕыҥ. Сарсын эмиэ үлэ күнэ, – диэн баран, этэрим манан бүттэ диэбиттии, остуолтан турбута.
   Маабыра чочумча саҥата суох олорбута, онтон кэҥээбит быһыынан:
   – Аҕаҕыт сөпкө этэр. Барыбытыгар ыарахан, онон төһө кыалларынан үчүгэйи эрэ саныаҕыҥ. Оппуонньа уонна Каача бүгүн миигинниин утуйуҥ, – диэбитигэр Каача кэлэн, ийэтин кууһа түспүтэ уонна:
   – Ийээ, мин бүгүн аҕабын кытта утуйабын? Эн аттыгар ороҥҥо дии. Наһаа да ахтыбыппын аҕабын, барыгытын, дьиэбин… – диэн иһэн ситэ саҥарбакка, хараҕын уута таммалаабытынан барбыта.
   Маабыра:
   – Котокубун даа… Чэ, миигинниин сарсын утуйаар. Бүгүн Оппуонньа, – кыыһын төбөтүттэн сыллаан ылбыта.
   Оттон убайдара Боруонньа кырачаан кыыстарын көтөҕөн олорон:
   – Оттон Аанчык, хата, миигинниин утуйабын диир, – диэн араастаан таптаан ымманыйа-ымманыйа, оронун диэки көтөҕөн барбыта.
//-- * * * --//
   Төһө да күн-дьыл илим хотоҕоһунуу субуллан аастар, Маабыра сүтэрбит оҕолорун аһыйан өрө тыынара, кистээн ытыыра кэмэ суох. Түүн ортото уһуктан кэлэрин кэргэнэ биллэр даҕаны, хайдах уоскутуон булбат, бэйэтэ да тууйуллара кэмнээх буолуо дуо?.. Биир күн сарсыарда эрдэ, дьон-сэргэ туруон иннинэ, Маабыратын сыарҕалаах акка олордон, Элгээн күөлүгэр айаннаабыттара. Күөл кытыытыгар тиийэн Өндөрөй тула өттүн көрүннэ, соруктаах куолаһынан:

     «Оҕолорбут айаннарын суолугар көрсөр
     Күөлбүт иччитэ, Эбэ Хотуммут,
     Оҕолорбут дуорааннаах хаһыыларыттан
     Тэһииркии санаабыт буоллаххына,
     Бука диэн, уҕарый…
     Көмүс чыычаахтарбыт анараа олохторо
     Уу нуурал буоларыгар көмөлөс диэн
     Ааттаһар саҥабын, бука, иһит диэн
     Амтаннаах алаадьынан
     Күндүлээтэҕим буоллун!» —

   диэн баран күөл кытыытыгар алаадьы уурбута.
   Маабыра иһигэр тута сылдьыбыт элэ-была тылын барытын саҥа таһаарбакка эрэ эбэҕэ анаан иэйэ-куойа тураахтаабыта. «Ыксыы-ыгылыйа сылдьан, баҕар, сатамньыта суохтук тылласпыт буоллахпына, бука, баалаама, оҕолорун сүтэрбит ийэ оччотооҕу туругун өйдөө дуу…» диэн ааттаспыта-көрдөспүтэ. Өндөрөй барытын өйдүүр буолан кэргэнигэр:
   – Маабыра, аан дойдуну санаа тутан турар уонна киһини санаата салайар дииллэр. Онон, санаабыт хайа диэки халыйар да, олохпут ол диэки салаллар, – диэбитигэр биирэ сөбүлэһэн төбөтүн кэҕиҥнэппитэ уонна илии-илиилэриттэн ылсан аттарын диэки чэпчээбиттии, оргууй аҕай хаампыттара.
   Аттарыгар чугаһаан иһэн, Маабыра сиэбиттэн Оппуонньата суулаан биэрбит алаадьытын хостоон, уолугар харысхал буолбут бөлкөй талах хаарын тарыйан уурбута:
   – Оҕом Оппуонньам тыынын өрүһүйбүт айылҕам маанылара, оҕобун кытта бары тэҥҥэ, бииргэ үүнүҥ, улаатыҥ, – диэн ботугураабыта.
   Ийэлээх аҕа санааларын сиппиттии, аттарын айан суолугар киирэрдии салайа туппуттара.
   2021 с., бэс ыйа

3. Таптал имэҥэр таалалаан…

ӨЙДӨҺҮҮ

   Аввакум бүгүн хаана хойдон, кэргэнигэр уордайан, хаһан да кыыһырбатаҕын кыыһырда! Тугуй, кини ыһыах– тыа суохтаах үһү дуо?! Хас сыл буолла, дойдутун ыһыаҕар сылдьыбакка, наар баахтанан үлэ да үлэ! Бастаан сынньалаҥын, ойоҕун баҕатынан, кыһын ылара уонна соҕуруу муораҕа күүлэйдээн кэлэллэрэ. Бу сырыыга тоҕо кинини ыһыахтан көҥөөтө?
   Бу санаатаҕына, ойоҕун кытта долгулдьуйар Дьо– куускай куорат устун сиэттиһэн хаамсыбатахтара бы– дан үйэ буолбут. Биир эмэ аймахтарыгар күнүһүн эбэ– тэр киэһэтин ыалдьыттаан, аһаан ааһаллар. Аны Аввакум тыйаатыр диэҥҥэ сылдьа үөрэммэтэх, онно билиэт ылбыта да суох. Оттон ойоҕун биирдэ эмит киинэҕэ, эрэстэрээҥҥэ ыҥырдаҕына, солото суох аатырар. Аввакум, тугу да гынара суох буолан, индрайверга таксилыыр. Сэргэлээх шоссетын устун оргууй сыыйылыннаран медкииҥҥэ кэллэ. Саас ортолоох дьахтар саҥата суох киирэн олордо. Аввакум тиэйэр дьонун болҕойбот этэ, арай бу дьахтар инники олбоххо, хайдах эрэ, сааһыгар холооно суох чэпчэкитик туттан, кинини чинчийбиттии көрбүтүттэн чыпчылҕан түгэнэ симиттэн ылла. Аҕыйах мүнүүтэ саҥата суох айаннаатылар, онтон:
   – Тоойуом, бу сүрүн үлэҥ дуо? Эбэтэр саҥа таксилаан эрэҕин дуу?
   – Ээ, бу сүрүн үлэм буолбатах. Уоппускам кэмигэр таҕыстым.
   – Туохтан эрэ санааҥ оонньуур, тугу эрэ быһаарбакка сылдьар курдуккун, – диэни истээт, Аввакум уруулун нэһиилэ тутта.
   – Ыксаама, санааҕын кимиэхэ эрэ кэпсээтэххинэ чэпчиэҥ. Санаа сайҕаныахтаах.
   Аввакум туох дьикти саҥалаах дьахтарга түбэстим диэн дьиибэргээн иһэн, кырдьык даҕаны, хаһааҥҥа диэри тууйулла сылдьыахпыный диэн кыралаан кэпсээн барда. Дьахтар сэҥээрэр, кыратык да саҥардар куолаһа олус чуолкайдык иһиллэр:
   – Ээ, доҕоор, кыыһырыма ээ, оттон үлэлээн кыбартыыра оҥордоҕуҥ дии.
   – Оннугун оннук да, бэйэбэр баары саҥардыбыппыт. Соҕуруу диэтэххэ – соҕуруу, шуба диэтэххэ – шуба, көмүс диэтэххэ – көмүс. Уонна туох наада диэх курдук.
   – Оттон эн ойоҕуҥ хамнаһын билэҕин?
   – Суох, мин харчыны туппат буолан билбэппин. Кэнники массыына ылан биэрдим. Мин бэлэх оҥорорбун эрэ билэбин.
   – Оҕолооххут?
   – Биир кыыстаахпыт. Кэнники кэмҥэ үксүн эбэтигэр сылдьар.
   – Кэргэниҥ бэйэлэрэ эрэ сылдьалларыгар, эн кыһын кэлэн бараргар үөрэннэҕэ.
   – Оттон мин быйыл ыһыахха сылдьаары анаан кэлбиппин билэр ээ. Кыһын эппитим. Тоҕо эрэ кыыһырар, үксүн саҥата суох сылдьар, санаата олох атыҥҥа курдук. Төбөм иһэ биир кэм өрө күүрэ сылдьар. Ардыгар дьиэм аанын арыйан киирэрбэр дэлби эстиэх курдукпун.
   – Баҕар, киһилээҕэ буолаарай?
   – Суох, суох. Киһини чугаһаппат, оннооҕор бииргэ сытар курдукпут да, ыалдьабын диэн таптаппат да буолла. Аны олус күнүүһүт. Хас биирдии төлөпүөнү кэтиир.
   – Оо, оттон таптыыр киһи күнүүһүт буолар дииллэр дии.
   – Сымыйа эбит. Таптыыра буоллар биирдэ эмит сымныа этэ. Сылтан сыл аайы кытаатан, тымныйан иһэр.
   – Тыый, ол аата эн бэйэҥ хаһан эрэ сыыһа хаамтаҕыҥ.
   – Суох, ол чааһыгар дьэ ырааспын.
   – Оччоҕо бэйэтигэр туох эрэ кистэлэҥ баар, эн бэйэҥ курдук кыайан эппэт, саарыыр эбит. Сэмээр кэтээн көрүөххүн сөп эбит. Тоойуом, көҕүскүн кэҥэтэн наллаан толкуйдаа уонна ылбычча, тиэтэйбиччэ түмүгү оҥорума. Ыһыахтаа, ыһыах күнүгэр алгыста ылын. Ыһыах алгыһа дьону ыраастыыр, арчылыыр.
   Аввакум өссө да кэпсэтиэн баҕардар, дьахтар олорор аадырыһыгар тиийэн кэллилэр. Онтон киэһэ дьиэтигэр чэйдии олорон:
   – Муся, ыһыахха киирэрбитигэр тугу астанабыт?
   – Онтон эн билэҕин, бэрэски эҥин маҕаһыыҥҥа атыы– ланар дии. Онтон ылаар ээ, – диэн баран эмиэ төлөпүөнүн хасыһан барда. Аввакум саҥарыах курдук буолан иһэн тохтоото. Чэ, бу аата туох да аанньа кэпсэтии буолбат буолла диэн хомунан массыынатын көрүнэ таҕыста. Били, такситыгар олорбут София Алексеевна эппитин ырыта саныы олордо. Кэргэнэ Муся ыһыахтыыр санаата суох курдук, таҥас-сап бэлэмнэммэт буолла быһыылаах. Бээ, өссө ыйытан көрүөххэ, сарсыҥҥы күммүтүн былааннаныахха. Дьиэтин аанын арыйаат, Мусята үөрбүт-көппүт саҥатын истэн, соһуйан, аанын модьоҕотун ситэ атыллаабакка турда:
   – Ванюша, ыһыахха киирэ сылдьыахха. Онтон алгыс кэнниттэн иккиэн барыахпыт, били мин эйиэхэ эппит сирбэр.
   Аввакум икки чабырҕайа кэйиэлээтэ, илиитэ салҕалас буолла, саба батыччахтаан тиийэн төлөпүөнү былдьыах курдук санаата уонна тоҕо эрэ аанын оргууй сабан кэбистэ. Өссө кинилэр алгыс ылар эбиттэр! Көр да маны! Бу ньуолбарын көр эрэ! Ванюша диэн эттэҕэ минньигэһин көр эрэ! Өссө кинилэр сирдээх эбиттэр дии! Көр да маны! Сорох тиритэ-хорута үлэлээ да үлэлээ, оттон кинилэр күүлэй тэбиэхтээх үһүлэр! Дьэ, мин көрдөрүөм! Аввакум эмиэ аанын тутааҕын харбаата, онтон өй ылбыттыы массыынатын диэки хаамта. Бээ-бээ, холкутуйуохха, тугуй ити ээ?! Бэйэлээх бэйэм ойоҕум киһилээх дуу? Хайыыбыный ээ, саатар, София Алексеевна төлөпүөнүн нүөмэрин ылбатахпын, кимниин да сүбэлэһэр киһитэ суохпун диэн кыһыйа-абара олордо. Уолаттарын сыымайдаан көрдө да, сүбэлэтиэн, кэпсиэн да кыбыһынна. Дьиэтигэр тугу да истибэтэх-билбэтэх буолан киирэргэ быһаарынна.
   – Муся, сарсын кыыспытын эбэтиттэн ылыахпыт, бары бииргэ сылдьыахпыт. Мин билигин алаадьылаан сырдьыгынатыам.
   Муся саҥата суох истэн кэбистэ, хортуоппуй хахтаан барда. Эмиэ да тугу эрэ этиэх курдук, эмиэ да кыыһырбыт курдук. Сотору дьиэ иһин алаадьы минньигэс сыта тунуйда, иһиккэ толору ыһаары, чааскыга үүттээх хойуу чэй кутуллан төгүрүк сандалы тула олордулар. Туораттан көрдөххө хаһан даҕаны, ким даҕаны кыыһырсыбатаҕын курдук, сылаас сыһыан, иэйии олохсуйбут кэриэтэ. Аввакум ыһыах күнүн олус күүппүтүн кэпсиир, сотору-сотору Мусятын диэки ыйыппыттыы көрөр.
   Киэһэ Аввакум кэргэнин төлөпүөнүн сыттыгын анныттан ылан арыйан көрүөн баҕарда да, тарбаҕа сөп түбэспэт буолан, арыллыбата. Хайыай, бэйэтин быһыытыттан эмиэ да кыбыста санаат, төлөпүөнү бэрт түргэнник оннугар уган кэбистэ. Уонна түҥнэри хайыһан утуйбута буолан кубулунна. Муся сыаналаах духуутун сыта билиннэ, суп-суугунас түүҥҥү таҥаһа долгуйбут тэтиҥи санатан суорҕан анныгар киирдэ. Нап-нарын, сып-сылаас тыын Аввакум көхсүгэр баар чуумпуну көтүтэн кэбистэ, хахай хаана уһуктан дьахтарын диэки хайыһа түстэ да, синньигэс биилиттэн аллара диэки харбыаласта. Муся бэрт сылбырҕатык ойон турда, сыттыгын ыларыгар төлөпүөнэ сиргэ түстэ. Аны Аввакум ойон турда, төлөпүөнү бастакынан харбаан ылла:
   – Кимий?! Тугуй?! Эрий, чэ, субуоннаа! Киһи көхсүгэр быһаарса сылдьыма! Эт диибин! – Муся соһуйан икки хараҕа уһулу ойон тахсыахтыы кэҥээтэ. Хаһан да киһитэ бу курдугун көрө илигэ. Сыттыгын туппутунан кыыһын хоһугар киирэн хаалла. Аввакум бэйэтин кыатамматаҕыттан өрө уһуутаата. Туох буолан быһа ньимийбит дьахтарый? Саатар этиһиэ, ыһыытыа-хаһыытыа эбит, бэйэбин маныыр курдук, туох кистэлэҥин иҥэринэ сылдьар буоллаҕай диэн Аввакум уйгууран хаалла. Сарсыарданан нуктаан баран уһуктубута, аһыыр остуолга саппыыска сытар: «Мин кылааһынньык кыргыттарбын кытта ыһыахтыам. Эн кыыскын ылаар, киэһэ сэттэ чааска дьиэбитигэр көрсүөхпүт». Ити баар! Массыынатын суола сойбут. Аввакум кыыһыгар эрийдэ, хата, барыта бэлэм эбит.
   …Вероника аҕатын көрсөөрү утары сүүрэн таҕыста. Уу-чукучук, чыычаах оҕотунуу чубугураан, кынатынан сапсынардыы тэлибирээн күндүчээн киһичээн! Аввакум уон биэстээх кыысчаанын өрүү кып-кырачаан оҕолуу таптыыр. Кыыс кэнниттэн эбэтэ таҕыста, уолун ыҥырардыы далбаатанна. Аввакум тахсан ийэтин иэдэһиттэн сыллаата:
   – Ийээ, ыксыыбын. Сарсын налыччы кэлэ сылдьыахпыт.
   – Дьэ, наар ыксаан биэрэҕин. Оттон били дьахтарбыт?! – Аввакум ийэтин куолаһыттан дьигис гына түстэ, ийэтэ Мусяны биирдэ хаҕыс тылынан саҥарбытын өйдөөбөт. Тугу эрэ сэрэйдэҕэ дуу?
   – Ийээ, сарсын күүтээр, – диэт массыынатын эрийэ тутта. Аввакум бүгүн төһө да кыыһынан аралдьыйа сатаабытын иһин күнэ олус уһаата, тэнийдэ. Биир кэм дьон быыһыгар кэргэнин көрө сатыыр. Тулуйа сатаан баран Муся дьүөгэтигэр Вассаҕа эрийдэ:
   – Привет, Аввакум. Суо-оох, бүгүн көрсүбэппит ээ.
   – Ээ, сөп. Мин алҕаһаатым, – Аввакуму ситэ саҥардыбакка эрэ Васса:
   – Тыый, баччааҥҥа дылы билбэккин?
   – Тугу?
   – Эдэр баар. Хата, биһиэхэ кэл. Эн Мусяҥ биһигинниин бииргэлэспэт буолбута ыраатта. Саатар ону билээхтээбэккин. Кини эдэрдэри көрөр.
   – Бээ, тугу-тугу саҥаран бардыҥ? Сымыйалыыгын!
   – Оччоҕуна ити көмүскүүр хотунуҥ ханна баарый? Эйигин эрбэҕин тула эргитэрин билбэккэ дылы!
   Аввакум икки хараҕа көстүбэт буолуор диэри кыыһырда, ыгылынна. Эмиэ төлөрүөнэ тыаһаата, бассаапка Васса хаартыска ыыппытын көрөн айаҕын атта. Арай көрдөҕүнэ – Мусята, кини Мусята биир киһини икки санныттан, бу үҥкүүлээн барыахтыы туппут. Эр киһи кэннинэн турар, онон сирэйэ-хараҕа көстүбэт, туттан турарыттан уонна этин-сиинин олоруутуттан көрдөххө, эдэр быһыылаах. Аввакум кыыһа өҥөс гынан көрөөт:
   – Паапа, бу маама дии. Ханна баарый? Хаһан аһыыбыт? Бу кимий? – диэн ууга-уокка түһэрдэ. Аввакум түбэһиэх:
   – Вероника, бу дьээдьэҥ, – диэбититтэн бэйэтэ соһуйда. Оттон бэйэтин санаата олох атыҥҥа, бу кини буолбатах, букатын атын киһи этитэр, кининэн атын киһи салайар курдук. Сибилигин тиийэн Мусятын сахсыйыах да курдук буолла. Кыыспын эбэтигэр төттөрү илдьэр эбиппин уонна тугу барытын быраҕан туран иккиэннэрин булуохпун наада диэн кытаанахтык сананна!..
   Ханнык сири эппитэ буолла, хантан билиэхпин сөбүй диэн толкуйдуу түһэн баран, төлөпүөҥҥэ эмиэ Васса нүөмэрин баттаата:
   – Аввакумчик, кэлэҕин? Түргэнник кэл, биһиги түһүлгэҕэ киэһэ биирдэ киирэбит.
   – Оттон алгыска тоҕо сылдьыбатыгыт?
   – Ээ, онно таҥныахха эҥин наада. Мин уһуннук тулуйан олорбоппун, оннук-маннык айыы эҥин диэни билиммэппин. Чэ, кэл, кэмсиниэҥ суоҕа.
   – Васса, онон-манан кииримэ-тахсыма. Муся билигин ханна баарын билэҕин?
   – Кэллэххинэ биирдэ этиэм. Муся диэмэ, Мусялаах диэ.
   – Чэ, бэйэҥ да сөп буолан олорор эбиккин. Сынньан, – диэт төлөпүөнүн араарда.
   Туман быыһыгар муммут киһилии иннин-кэннин быһаарыммакка уруулун тутан олордо. Эмискэ Надя диэн дьүөгэлээх этэ, үнүр тугу эрэ кэпсэтэр этилэр диэн өйүгэр кылам гынна. Эмиэ Вассаҕа эрийдэ:
   – Хайа, кэлэн иһэҕин дуо?
   – Сотору барыам. Дьоҥҥун ыытыма, бары кэпсэтиэ, аралдьыйыа этибит. Надяҕыт нүөмэрин ыыт эрэ, кыыспын илдьиэм, – диэн албынныырыгар тиийдэ.
   Васса бэрт түргэнник нүөмэри ыытта. Хата, Надя түһүлгэҕэ Мусяны кытта көрсүбүт, онуоха Муся быраатыгар дьиэ куортамнаабытын туһунан эппит. Дьиэ диэнтэн Аввакум соһуйдар да, өй булан аадырыһы умнубутун эттэ. Муся төлөпүөнэ эппиэттээбэт диэбитигэр, Надя кини умнуганын күлүү гына-гына, бэрт кэбэҕэстик этэн биэрдэ. Аввакум этиллибит дьиэ иннигэр массыынатын тохтотто. Ис иһиттэн сүрэҕэ күүскэ тибиргээтэ, илиитэ салыбыраан ылла. Хараҕар бассаап хаартыската элэҥниир, күнүү диэннэрэ маннык буоллаҕа. Туох да куһаҕаны оҥорбокко быһаарсыбыт киһи диэн таҥараттан, билэр-билбэт айыыларыттан көрдөһө-көрдөһө иккис этээскэ тахсан субуоннаата. Ааны Муся арыйда, эрин көрөөт сүрэҕин тутта түстэ. Аввакум туох да саҥата суох хоһу, ваннаны, туалеты өҥөйөн көрдө, куукунаҕа киирэн:
   – Дьиэлээх хотун, аскын тардан кэбис! Ыһыах күнэ буолбатаҕа буоллар… – ситэ саҥарбакка сүр күүскэ хабырынна, сутуругун туттан баран өйдөммүттүү:
   – Кыыстаах этиҥ дии, хайдах иитээри сылдьаҕын?! – эмискэ баргыытаан тоҕо барда.
   Муся хараҕын уута быыстала суох сүүрэр, санна титириир, саҥата суох ытаан сыҥыргыыр. Аввакум маны көрөн, аны аһынан сүрэҕэ ытырбахтаан барда. Бу олордохторуна аан аһыллар тыаһа иһилиннэ, олус ыраас сэбэрэлээх эдэр киһи киирэн кэллэ. Муся сирэйин-хараҕын көрөөт:
   – Ийээ, туох буоллуҥ? Туохтан? Эн кимҥиний?
   Аввакум соһуйан, айаҕын аппытынан олорбут сиригэр хамсаабаттыы хам хатанан олордо. Онтон нэһиилэ:
   – Ким эмит миэхэ тугун-ханныгын быһаарар дуо? Муся, уоскуй, киһи өйдүүр гына быһаар эрэ.
   Эдэр киһи Аввакумҥа илиитин уунан билистэ:
   – Иван диэммин, – дьоһуннук туттан олоппоско олордо. – Мин быһааран көрүүм. Өйдүүгүн эрэ, суох эрэ… Ийэбин 17 саастааҕар биир киһи олус баламаттык атаҕастаабыт. Ийэм барахсан, тулаайах кыысчаан, көмүскэнэ сатаабыт да, кыайбатах. Ол түмүгэр мин үөскээбиппин. Билигин тыыннааҕа буоллар, ол муус сүрэхтээҕи кытта аахсарбын кэрэйиэм суох этэ. Анараа дойдуга айаннаабыт буолан быыһанна. Ийэм сааттан-сууттан кыбыстан, куттанан миигин балыыһаҕа хаалларбыт, тоҕус уонус сыллар саҥаларын бэйэҥ да өйдүүрүҥ буолуо. Ити айылаах кэнниттэн ийэм хантан күүстэнэн ыал буолбутун, оҕо төрөппүтүн сөҕөбүн эрэ. Эн тускунан кэпсээбитэ, ийэм сырдык олоххо олорор дьолго тиксибитигэр махтанабын. Мин билигин үрдүк үөрэхтээх гео– логпын. Ийэбин мэлдьи көрдүүрүм, оттон ийэм эмиэ көрдүүр эбит. Оннук түгэҥҥэ, соһуччу, иккиэн бииргэ көрсө түспүппүт. Күн аайы эйиэхэ уонна балтыбар этиэх буолара да, кыаллыбакка сылдьыбыта, ону, баһаалыста, кыахтаах эрэ буолларгын бука бырастыы гын.
   Аввакум аһыныгас бэйэтэ күөмэйигэр хомуок туран куолаһа олорон хаалбыт курдук, салыбырас илиитинэн Мусятын санныттан кууста:
   – Оо, барахсаным сыыһа, туох ааттаах ыарахан сүгэһэри илдьэ сылдьыбытыҥ буолла? Хараҕа суох, дууһата суох эргин бырастыы гын дуу… Ол иһин кэнники сылларга олох биллэрдик уларыйбыт эбиккин дии.
   Муся ытамньыйа-ытамньыйа:
   – Мин эйигин сүтэриэхпин баҕарбатаҕым… Икки сыллааҕыта Васса эн шарфиккын миэхэ көрдөрбүтэ уон– на эн киниэхэ сылдьан умнубуккун күлэ-күлэ кэпсээбитэ. Эйиэхэ бэйэҕэр эрэ биэриэх буолбута… Мин эйигин таҥнарбыт, миигиттэн барар буолбут диэн күнүүһүт дьахтарга кубулуйбутум. Уонна ол кэннэ оҕобун булбутум туһунан кэпсиир кыаҕым суох этэ. Билигин эн миигиттэн сиргэниэҥ… Сымыйаччы дьахтар да диэн туруоҥ. Бэйэҥ көҥүлүҥ. Оттон мин эн иннигэр ырааспын, – эмиэ ытаан бараахтаата.
   Аввакум ол шарфигын өйдүү сатаата, онтон эмискэ хаһан эрэ Надя «Зодиак» кулууптан эрийбитин өйдөөтө:
   – Привет. Васса кулууптан барымаары аҕыс айдаан. Таксига да кыайан киллэриэм суох. Эйигин, сүүрэ сылдьар буоллаҕына, кэллин диир. Аввакум аккаастана сатаан баран, Мусям бииргэ үөрэммит дьүөгэлэрэ эрэ диэн сөбүлэммитэ уонна барбытын кэмсиммитэ. Васса саҥата-иҥэтэ дьахтар киһиэхэ сөбө суох быдьара. Онно кини шарфига олбоххо сытарын ылан илиитигэр эрийэн оонньуу олорорун аахайбатаҕа. Көр, ол кып-кыра түгэн ыал олоҕун хайдахтаах ыарыылаахтык аймаан ааспытый?! Дьэ, дьахтар түгэхтээх, кыыбаҕалаах кубулҕата итинник буоллаҕа. Аввакум итини уонна бүгүҥҥү түгэни ымпыгар-чымпыгар тиийэ барытын кэпсээтэ. Муся истэ олорон хараҕа эмиэ да сырдыы, эмиэ да уунан туола олороохтоото.
   Аввакум ыал аҕата буоларынан киэн туттубуттуу:
   – Ыһыах алгыһын бэлэҕинэн сиппит-хоппут уол оҕом – Уйбаанчыгым – буоллуҥ. Мин кыыспын эбэтиттэн аҕалыам, ийэбитигэр барытын быһаарыам. Ыһыах алаадьылаах саламаатын бары бииргэ сиэхпит. Уйбаанчык, ийэбит барахсан сүрэҕин аалбыт араас санааттан ыраастатыах. Сахабыт сирин кэрэ сирдэринэн сынньана айанныахпыт. Эн ханна барарбытын тал, төрдүөн бары бииргэ барыахпыт. Мантан инньэ эн биһиэхэ улахан оҕоҕун, доҕоор, – Аввакум чугас доҕор буолбутун биллэрэн, Уйбаанчыгын санныттан кууһан ылла.
   Ыһыах алгыһын ылыныы ыраас суолу хаалларарын биир дьиэ кэргэн бу курдук биллэҕэ. Аввакум олох билбэт София Алексеевната симик эрээри сэргэх, ылыннарыылаах саҥатыгар махтал санаалаах массыынатын уруулун олус эрэллээхтик ыга тутта, үөрбүттүү саҥа аллайда уонна өрө көтүөх иэйиинэн асфальт устун айанната турда.
   2021 с., атырдьах ыйа

КҮНҮҮ

   Хараҥа киэһэ төбөтүн төҥкөччү туттан, илиитин сиэбигэр уктубут саас ортолоох киhи, ким да хараҕар көстүбэтэрбин диэбиттии, сукулдьуйан иһээхтиир. Тугуй ити? Эдэркээн сааһыгар долгуйууттан кыламаннара ибигирии-ибигирии таптал тылларын сибигинэйэр Сардаанам туох буолла? Хаһааҥҥыта эрэ күөдьүйэ сылдьыбыт таптал сибикитигэр күнүүлээн турдаҕа үһү! Буруйум диэн тугуй? Били ырыаҕа ылланарыныы «волейбол оонньоон көстүүммүн кыратык киртитэн, кэтэһиннэрбит буолбатахпын». Кырдьык, арай аттыбар «эдэр саас турбута» диэҕи ханна да халыйбатым… Оо, Сардаана, кэргэн ыларбар кубулҕат майгыгын билбэтэҕим!
   Күнүү диэн, быһыыта, ыарахан ыарыы кэриэтэ буоллаҕа… Арылхан үлэтиттэн кыратык да хойутаатар, кэргэнэ иһити-хомуоһу тамнааттаммытынан, үрүҥ субалаахтарга хараҕын хатаабыт, таайтарар көрүүгэ сүрэ– ҕин сүүйтэрбит, эдэргэ сананан манньыйбыт киһинэн кинини аатырдан, ааттаан, эгэлгэ араас тылынан эҕэлээн-дэҕэлээн, этэн-тыынан иннин биэрэн бэрт… Эбиитин сэлэспэ ситимин суруктара уокка арыы кутан биэрдэхтэрэ! Бу бүгүн эмиэ кэргэнин саҥатын тулуйумуна, таһырдьаны былдьаста. Салгыҥҥа хаама түһүө, ханнык эмит аһыыр сиргэ үссэниэ.
   Хайдах эрэ тула салгына чэбдигирбит курдук, эмискэ эдэр саас сүүрээнин долгуна аттыгар биллэргэ дылы буолла! Хаһан, хайдах этэй, ол ааспыт сылларга?
   Арылхан оскуола кэнниттэн Сэргэлээх уопсайыгар абитуриеннар диэн көрдөөх ыччат ортотугар биирдэ баар буола түспүтэ. Манна этэ дии, кэрэ бэйэлээх кыыһы ыраахтан астына көрбүтэ. Сиртэн тэйбит курдук дугунан хаамар куону хоһуйуон тыла татыма, көрбүтүн итэҕэйбэт санаата баһыйан, түүн аанньа да утуйбат буолбута. Бара сатаан хаһан эрэ уруокка истэн ааспыт айымньытын саныы биэрбитэ. Төһө да кулгааҕын уһугунан иһиттэр, ол айымньы аата төбөтүгэр иҥэн хаалбыт. Бибилэтиэкэттэн кинигэни уларсан аҕалан, дьэ, нал– лаан аахпыта. Хоһооҥҥо суруллубут «норуллар нуолур солко суһуохтаах», «арылы ньаассын астаах», «хамныы тэрбэйэр хара хаастардаах», «кынаҕаркаан кыламаннаах», «ала тыргыл харахтардаах», «килбиэн маҥан иэдэстэрдээх», «тэтэркэй иҥнэрдээх», «кэчигир таас тиистээх», «обугур-ходьой уостаах», «субугур маҥан муруннаах» диэн Өксөкүлээх Өлөксөй тыллара кини көрөр кыыһыгар анаммыт курдуга. Ол эрээри Арылхан кыыска чугаһаабакка эрэ «халлаан хаҥыл кыыла хаастыыра барахсаным», «кырасыабай бэрдэ кыталыктыыра барахсаным», «тапталлаах чыычаах татыйыктыыра барахсаным» диэн ботугуруу сыппыт күннэрдээх. Кини кыыстан тоҕо эрэ тэйиччи туттара, олус толлоро. Лена төбөтүн өрө көтөҕөн, синньигэс моонньо өссө уһаан, аттыгар кими да чугаһатыа суох көрүҥүн остуоруйа сарыыссатыныы көрөрө. Лена хоһугар, дьиктитэ баар, үс Иванова Лена олорор этилэр. Биирдэ эмит араас сылтаҕынан ол хоһу өҥөйөрө да, олох атын сири көрөн туран ыйыталаһаат, ааны саба охсоро. Сотору кэминэн үс Ленаттан Сэргэлээххэ хайалара да көстүбэт буолбута.
   Арылхан бу иһэн, ис-иһиттэн санаатыгар эрэ баар кэрэ кыыһын Ленаны көрүөн баҕаран кэллэ. Аны кэлэн кистии сатыыр суолтата да сүттэ. Сардаана бастаан утаа төлөпүөн суругун өйдөөбөтөҕө. Арай кини аахтаҕына биир Лена, иккис Лена! Оо, саныахха кытаанах хаһыы, киһитэ Арылхан буолан ааттаһыы бөҕөнөн уоскуппута. Бүгүн эмиэ салҕанна… Айдаан төрүөтэ буолбут бу кыракый төлөпүөнтэн кини олоҕо тутулуктаах эбит… Ис-иһиттэн ааспыт күннэрин эргитиэн баҕарда! Аттыгар эмиэ оччотооҕу кэм көстөн кэллэ…

     «Аан дайдыга айыллыбыкка,
     Үрдүк күҥҥэ үөскээбиккэ,
     Кэрэ дайдыга кэлбиккэ,
     Киниэхэ тэҥнээҕи
     Кими даа билбэппин,
     Тугу даа булбаппын,
     Түһээн даа көрбөтөҕүм,
     Илэ даа истибэтэҕим», —

   бу устуруокалары өйүттэн иһигэр ботугураан ааҕара. Арылхан үөрэххэ киирэн баран, санаатыгар, дьэдьэн иҥнээх Ленатын көрөөрү, Сэргэлээх устун хаама сатыыра да, кыыһа суоҕун курдук суоҕа.
   Кини истэрэ эбээт, уолаттар утуйаары сытан кыыс көрүҥүттэн долгуйууларын эҥинэ бэйэлээхтик уустаан-ураннаан кэпсииллэрин. Ону иһиттэр эрэ, Ленката хараҥаны сырдатар чүмэчи уотунуу көстөн кэлэрэ уонна сырдык мичээринэн кини иэдэһин имэрийэргэ дылыта. Биэс сыл элэҥнээн ааһан хаалбыта, аны доҕотторо ыал буолуталаан, кинини ыксатан барбыттара. Ол курдук сылдьан Арылхан эмиэ кэргэн ылбыта. Бу санаатаҕына, дьону үтүктүбүт курдук эбит. Ону сэрэйбиттии, сотору кэминэн, кэргэнэ кыра да тэппини истибэт буолбута.
   Арылхан дьахтар аймахха хаһан баҕарар чугаһыан сөп этэ да, хайдах эрэ куттанар, сэрэхэдийэр этэ. Арай таҥара табата Ленатын көрсөрүн өйүгэр оҥорон көрөрө.
   «Бээрэ, туох иһин төлөпүөннээхпиний, көрдөөн көрүөххэ баар… Баҕар…» Санаатын ситимин төлөпүөнүн тыаһа быһан кэбистэ. Кэргэнэ уоскуйбут: «Мин тыаҕа тахсыам, эн кэл, дьиэҕин ыраастык тутан олороор», – диэтэ.
   Арылхан, туох имнэннэҕэй диэн, үөрбүт быһыынан дьиэтин диэки түргэнник хардыылаата.
   Кини хонтуораҕа күнү быһа сыыппара, ахсаан, суот-учуот табылыыссатын маныыртан аралдьыйа таарыйа уонна дьиэтигэр кэтиир-маныыр киhитэ суох, дьэ, интэриниэт абааһыта буолла. Ленатын көрдүүр да, аны туран Ивановалар элбэхтэрэ атахтаата. Төрөөбүт күнүн ирдииллэр эбит, хата, ол күн сайын буолбутун өйдүүрэ көмөлөстө. Олус чочуонай быһыытын-таһаатын тупсарар таҥаһын эбии сырдатар тыыннаах кыһыл оруоса сибэккини туппут Ленаны фойеҕа көрөн ааспытын умнубат. Уонна ол киэһэни быһа «Лена киэһэтэ» дэһэ-дэһэ, элбэх ыччат сыбыытаһарын Арылхан ымсыыра көрбүтэ.
   Кэнники, устудьуоннар ханнык эрэ түмсүүлэригэр, Леналыын биир хоско олорбут Сахаайа «кини эйигин эмиэ сэҥээрэр этэ» диэн эппитэ Арылхан сүрэҕин өрүкүтэрэ. Тоҕо да эрдэ чугаһаабатаҕыттан, бэйэтэ мөлтөҕүттэн кэлэйэрэ. Сахаайа эппитэ оруннаах буоллаҕына, Лена миигин кэтэспит буолуон сөп диэн санаа олоҕун бу тухары минньитэр!
   Арылхан маннык ааттаах-суоллаах кыыһы көрдүүбүн диэн куйаар ситимигэр ыыппыта. Хас киэһэ аайы, үлэтиттэн кэллэр эрэ, сэлэспэ ситимиттэн сибилигин Лена соһуйбут саҥата иһиллиэ диэн төлөпүөнүн маныыр идэлэннэ. Кини өйүн-санаатын эмиэ кыһыл кирпииччэ уон иккис уопсай дьиэ аттыгар долгулдьуйа хааман иһэр Лена баһылаата. Эмиэ кини диэки көрбөккө, бу олох аттынан устан ааһар…
   Баҕар, интэриниэт нөҥүө көрдүүр киһитин булан, дьылҕа көрүһүннэриэ диэн эрэл кыыма сүрэҕэр баар.
   Биир үтүө киэһэ төлөпүөнэ сурук кэлбитин биллэрдэ. «Новосибирскайга медучилищеҕа үөрэнэн, оҕо сиэстэрэтэ буолбут» биир Лена суруйбут эбит…
   Эр киһи бу Ленаттан көмөлөһөрүгэр көрдөстө. Итинник мучумааҥҥа, түөһүгэр кылбачыспыт сулустары көтөҕөн, түүҥҥү хараҥа Арылханы сэмэлиирдии хаста кэлэн ааспыта буолуой? Ол эрэн… Ол эрэн диэххэ!
   Биир күн үс Лена булсубуттар: биирдэрэ илин эҥээр, иккистэрэ хоту Өймөкөөҥҥө, таҥара табата Лена куоракка олорор эбиттэр! Дьэ, көрсөр буоллубут диэн Арылхан күлбүт-үөрбүт хараҕа эмиэ эдэрдии уоттанна, сырдыгынан чаҕылыйда. Кинилэр туох да дьиэгэ суох, саҥа билсэр дьоннуу диэххэ дуу, сэрэнэн суруйсан барбыттара. Хайа-хайалара хаартыскатын ыытыһартан туттунара, хайа-хайалара сааһырбытын билиниэн баҕарбат буоллаҕа… Арай Лена эдэр эрдэҕинээҕи хаартыскаларын ыытар. Онтон көрдөххө, кини элбэх дьон ортотугар сылдьарын сөбүлүүр диэн өйдөбүл үөскүүр.
   Биир күн пааркаҕа көрсөргө сүбэлэстилэр. Арылхан эмиэ эдэр сааһын санаан олус долгуйда. Дьон хараҕа мээнэ хатаммат диэн, оһуокайдыыр сир эргин хаамсар аҕыйах дьон ахсаанын хаҥатта. Аттынан ааһар дьахталлары ээр-сэмээр көрө, сыныйан одуулаһа сырытта. Санаатыгар ыалдьыттыыр табачаан кыыһа билигин төһө эрэ уларыйда? Биллэн турар, уларыйдаҕа, ол эрэн сырдыга, нарына баар буолуохтаах. Арай, иннигэр өрө хантаарыҥнаабыт дьахтар кими эрэ көрдүүрдүү тулатын эргиччи көрөр, кыһыл бэргэһэтэ бэйэтигэр угуйардыы уҥа-хаҥас хайыһар. Харахтарыгар муора курдук дириҥ, таайтарыылаах туох эрэ баар, эмиэ даҕаны кими да утары көрдөрүө суохтуу тыйыс сүүрээн биллэр. Ити харахтара эрэ Ленаны санатар. Тыый, аттыгар кими да чугаһатыа суохтуу көрөр-истэр эбит. Кини… Кини эбит.
   Арылхан дьахтар аттыгар чугаһыан куттанна, ыҥырдар эрэ, бэйэтиттэн ыыппаттыы ытарчалыы харбаан ылыыһы. Аҕыйах күн иһигэр суруйсубут суруктарыгар Лена, хомойуох иһин, кинини олох өйдөөбөтүн, оччолорго атын уоллуун билсээт үөрэҕэр ситэ туттарсыбакка кэргэн тахсан барбытын кэпсээбитэ. Оттон Арылхан, баҕар, миигин көрөн билээрэй дии санаабыта мэлигир… Дьэ бу эрэ түгэҥҥэ эр киһи кураанаҕы кууспут курдук сананна уонна сааһыра барыар диэри үйэтигэр биирдэ сиэттиспэтэх кыыһын олоҕун устата сүрэх ымыыта, таҥара, тыыннаах хартыына оҥостон үҥэ сылдьыбытыттан сонньуйа санаата.
   Кэргэнэ хас хамсыыр күлүккэ, хас суугунуур хатыҥ– ҥа кытта күнүүлээн ытамньыйа-ытамньыйа саҥарара, хомуруйар тыла сыппах быһахтыы кулгааҕын аалара бу иһиллэргэ дылы буолла. Ол тыла-өһө киниэхэ сылаалаах да буоллар, ардыгар сымнаабыт харахтарынан имэрийэ көрөн, чэй кутан күөгэлдьитэ хамсанара сы– лаас ахтылҕан сүүрээнинэн илгийдэ. Сарсыарда үлэҕэ атаарарыгар саҥата суох санныттан имэрийэн ылара истиҥ да эбит!
   Арылхан саҥата суох, дьахтары көрдөҕүнэ бэйэтин биллэрэн хостуохтаах хаһыатын сиэбин иһигэр аста, туран оргууй аҕай тахсар суолу батыһа хаама турда…
   2022 с., тохсунньу

4. Быстыбат тыын алҕаннын…

ДЬИКТИ КЭҺИИ

   Сырылатан куйаас да куйаас… Киһи тамаҕа хатар… Куртах ас көрдүүр… Уотунан уһуурар уот моҕой умайар тыына, сир сиксигин кэрийэрдии кынаттанан, хас биирдии ыал тэлгэһэтигэр элиэтиир… Кыаммат дьон-сэргэ санаатыгар, халлаан кытта тыйыһырбыт курдуга, арай сарсыардааҥҥы саһарҕа кыырпаҕа кэтэһиилээх кыайыыны эрэннэрэрдии быган ылар…
   Үлэ бүтүүтэ «куораттан улахан тойон, салайааччы кэлбит, мунньах буолар үһү» диэн сурах тилийэ көттө. Дьон бары туох эрэ биллибэт хараҥа күүстэн быыһанардыы, кулууп дьиэҕэ муһуннулар. Ыгыы-түүрүү суоҕуттан эр ылан, дьон биир-биир киирэн олорботохторо ырааппыт олбохторун булуннулар. Үрдүк уҥуохтаах, киппэ эттээх-сииннээх, хас биирдии тылын өйдөөн, ыараҥнатан көрөн, толкуйдаан саҥарар киһини сэргии иһиттилэр. Кырдьаҕас өттө бу Ылдьаа диир киһилэрин хас биирдии тылыттан кырбас эт түһэрин кэтиирдии, эрэммит харахтарынан көрө олордулар. Олох-дьаһах туһунан кэпсэтэ түһэн баран нэһилиэк тумус туттар кырдьаҕаһа Добдуй:
   – Бу курдук буоллахпытына, дьоммут кыайан-хотон кэлиилэригэр аҕыйах бэйэбититтэн төһөбүт тыыннаах хаалан көрсөбүт? Ылдьаа, оройуоннары кэрийэн хайдах гынан дьону хоргуйууттан быыһыыр туһунан толкуйдуу сатыырыҥ биһиэхэ күүс эбэр, санаабытын салгыыр.
   Сэрииттэн бааһыран кэлбит Түмэпий биригэдьиир:
   – Муҥхаһыттарбытын мунньан, дьоммутун өрүһүйдэххитинэ эһиги эрэ өрүһүйүөххүт диэн сүбэ-саргы буолан балыктатабыт да, быстах эрэ кэмҥэ өрүһүнэбит.
   Чочумча саҥа-иҥэ тохтуу түстэ, дьон эмиэ бары улахан толкуйга ылларан, ыарахан былыкка баттаппыттыы ньимийэн олордулар. Ылдьаа олус илистибит, сылайбыт дьонун долгуйа көрдө уонна тута бэйэ бодотун тардынан, бүрүүкээбит чуумпуга сэниэлээхтик доргуччу саҥаран барда:
   – Мин бурдугу үүннэрииттэн ас тахсыан сөп диэн этии киллэрэбин.
   Дьон маҥнай утаа тугу иһиттибит, алҕас саҥарда дуу диэн соһуйан мах бэрдэрдэ… Сорохтор «ээ, ол да иһин, тот дьонтон онтон ордугу истиэхпит дуо?» диэн кэлэйбиттии киэр хайыстылар… Атыттар кэпсэтии салгыы хайа диэки салалларын сэҥээрбиттии чөрбөһө түстүлэр… Кинилэр мэлдьи тирэнэр Добдуй уонна Түмэпий биригэдьиир этиилэрин кэтэһэ олордулар.
   Түмэпий ыалдьар илиитин имэрийэ-имэрийэ сэниэтэ суохтук:
   – Биһиги сирбит бүүс-бүтүннүүтэ ойуур, ону кытта күөл. Биһиэхэ хонуу диэн сир суох. Ол быһыытынан, өскөтүн, биһиги бурдук үүннэрэр туһуттан ойууру солуурга күһэллэбит. Дьэ, ол аччык дьоҥҥо алдьархайдаах үлэтин өйдүүбүт.
   Табыас, мэлдьи куолулуур идэтинэн, хантан сэниэлэммитэ буолла, бу да сырыыга ойон туран:
   – Ойууру охтороҕун, силиһин түөрэтин оруугун, ол ону табыыканан табыйаҕын. Онно эн хайдах да гынан, төһөнү да өнүйбэккин. Барыта илии үлэтэ буоллаҕа, – диэн этиэхтээхпин эттим диэбиттии олорунан кэбистэ.
   Онуоха дьон эмиэ толкуйга түспүттүү иһийэ, соҥуора түстэ. Чочумча буолаат, Добдуй дьоһун саҥата кулууп иһигэр бүрүүкээбит чуумпуга эбии дорҕооннонно:
   – Биһиги барытын иһиттибит. Сыныйан, сааһылаан көрдөххө, Ылдьаа этиитэ оруннаах. Турардыын-турбаттыын бары ылыстахпытына кыайыахпыт. Ыччаппыт уоттаах сэрииттэн эргиллэн кэлиилэригэр долгулдьуйар бурдук ходуһата уруйдуу көрсүө этэ.
   Ылдьаа кэпсэтии табыллан эрэриттэн санаата көнньүөрдэ, үөрүүтүттэн сүүһүн көлөһүнүн кыра былаатынан сотто олордо.
   – Табаарыстар, олус сөптөөх кэпсэтии таҕыста. Онон буоллаҕына, холкуос аайы баччалыы гаа сири, кытаатан, хорута сатааҥ диэн түһээн түһэриэхпит. Холкуос биригэдьиирдэрэ хаалыҥ, сүбэлэһиэхпит. Үлэ ыарахан, ону ол диэбэккэ өйөөбүккүтүгэр махтал.
   Түмэпий биригэдьиир астыммыттыы:
   – Дьоммут уот ортотугар сылдьаллар, оттон биһиги кыайыы туһугар эмиэ тугу да аахсыбакка, өссө сытыырхайан, өрө баран иһиэхтээхпит! – диэн этиитинэн мунньах түмүктэннэ.
   Дьон сүргэтэ көтөҕүллэн, кырдьаҕас өттө Ылдьаа тула мустан, махталларын биллэрэн илии тутустулар.
   Аҕыйах хонугунан дьэ турардыын-турбаттыын, умайар уот куйаас ортотугар эмискэ үрэр сөрүүн салгынтан өрө тыынан ылардыы сэниэлээхтик, күүстэригэр күүс эбиллэн үлэ үөһүгэр туруннулар. Балаҕаччыттан үс көстөөх сиргэ Амыыкаан диэн күөл баар. Ол Амыыкаан күөл уҥуор, былыр элбэх киһи-сүөһү тэнийэн олоро сылдьыбыт. Бу өтөҕү киһитэ-сүөһүтэ аҕыйаабытын быһыытынан хорутуохха диэн, Түмэпий биригэдьиир салалтатынан ол сири булуугунан тартарыыны саҕалаатылар. Ол тартара сылдьаннар, арай, сир кырсын тиэрэн таһаарбыттара, оҥкучах сабыытын курдук мас тэлгэнэ сытара тэҥҥэ тиэриллэн таҕыста. Ону түргэн үлүгэрдик ыһан, өҥөйөн көрбүттэрэ, сүрдээх дириҥ оҥкучах буолан биэрдэ. Кыанар киһи Табыас оҥкучахха чэпчэкитик ыстанан түстэ:
   – Кэлиҥ, манна түһүҥ эрэ. Туох эрэ баар, – ыҥырар саҥатын истэн, сорох тирээбиллэнэн, сорох ыстанан ол оҥкучахха түһэннэр кэрийэ сылдьан көрбүттэрэ, киһи сөҕүөх уһун көҥдөй дүлүҥ сытар эбит. Бары тула туран сыныйан, илиилэринэн тутан-хабан, имэрийэн көрдүлэр. Ол дүлүҥ түөрэтэ сымаланан сыбаммыт уонна оннугунан бүтэйдии сотуллубут. Былыр туоһу бүтэйдии буорга көмө сытыаран уматан, тыын тахсыбат гына оҥордоххо, ыас курдук хара тахсан кэлэрин Добдуй истэрэ. Табыас тулуйбата, Добдуйга оргууй ботугураата:
   – Кырдьаҕаас, көҥүллээ, иһин арыйан көрүөх.
   Добдуй, бу син биир хаһан эрэ арыллыахтаах дии санаан, төбөтүн тоҥхолдьутта. Дүлүҥү хайыта оҕустулар, арай ол ис көҥдөйө бүүс-бүтүннүү тобус-толору сылгы сыатынан хааламмыт! Көрбүттэрин итэҕэйбэккэ сүрдээҕин соһуйан саҥа аллайдылар! Бу сылгы сыата хайдах эбитий диэн, Добдуй сэрэниин-сэрэнэн амсайан көрбүтэ, киһи сиир амтаннаах аһа буолан биэрдэ.
   – Дьэ, дьикти хаһааска түбэстибит, оҕолор. Сиэтэххэ үчүгэй курдук. Түмэпий, туох диигин?
   Онтон бары ыйытардыы биригэдьиирдэрин диэки хайыстылар. Оо, бу харданы кэтэспит харахтар… Кыра амтаны ылыахтааҕар буолуох, сыа сытын да билбэтэхтэрэ ырааппыт, аччыктаан сирэйдэрэ иһэлиттэн эрэр дьонун харахтара… Хоргуйууттан өрүттүбэтэх хас биир– дии оҕо, улахан киһи барыта Түмэпий биригэдьиир иннигэр эрэммиттии ытыстарын тоһуйан тураллара көстөргө, кулгааҕар дьоно көрдөһөр ааттал тыллара иһиллэргэ дылы буолла:
   – Доҕоттоор, бу мээнэҕэ көстүбэтэх буолуохтаах, дьэ быыһанар суолбутугар үктэннэхпит буоллун. Дьикти кэһиини туппут кэриэтэ саныаҕыҥ. Сэрэнэн сиэххэ, сыа сэниэ биэрэр, ол эрээри аччык киһи сэрэнэрин умнумуоҕуҥ. Ыалынан төһө тахсарынан тэҥ гына үллэриэҕиҥ.
   Инньэ гынан, аччыктыы сылдьар дьон ол сылгы сыатын сиэн бэттэх кэллэ, тыыннара уһаата. Онтон, дьэ, бу хантан маннык олох төрүт былыргы сылгы сыата баар буолбутай диэн улахан толкуйга түстүлэр:
   – Бу хантан кэлэн хаалбыт ас буолуой?
   – Маннык баар буолар эбит дуу…
   – Дьэ, кырдьык, кэһии курдук буолла…
   – Хайаларын хасааһа буоллаҕай?
   Дьэ, ыйыталаһан түөрэн-түөрэн быһаарбыттара, урут бу өтөххө саха атыыһыта, түөрт уончалаах киһи олоро сылдьыбыт. Ити эмиэ туһунан кэпсээн.
   – Өрдөөҕүтэ, нуучча былааһа саҥа олоҕуран эрдэҕинэ, ол киһи суон сураҕырбыт эбит. Кини таһынааҕы Дьэбдьийээн, Амыыкаан, Дьабдакыыт, Быһыттаах, Хампа диэн күөллэр ууларын түһэртэрбит. Онон ходуһа сирэ тахсан, от бөҕө үүммүтүгэр, бу киһи аҥаардастыы сылгы ииппит, – хаһан эрэ, букатын өрдөөҕүтэ уонна бу кэнники күннэргэ ыраах-чугас дьонтон истибитин Добдуй сааһылаан кэпсии олордо. – Күһүн, тымныы түспүтүн кэннэ, идэһэлэнэн, сылгытын этин улахан обуоска тиэйэн, Дьокуускайга атыылыы барар эбит. Куораттан нуучча малын-салын, иһитин-хомуоһун аҕалан атастаһар. Ыаллар ордук арыыларын туттарар буолбуттар. Эбиитин кини, Өлөөнүнэн, Булуҥунан, Эдьигээнинэн, ити дойду булчут тоҥустарын кытта билсэн түүлээхтэрин хомуйар идэлэммит. Түүлээхтэрин Дьокуускайга эргитэн, онно сээкэй атыылаһан ол тоҥустарыгар түҥэтэр эбит. Сылтан сыл атыыһыт эргинэр ыыра кэҥээн, улаатан испит. Онон ити дьонноругар барыларыгар ситэн сылдьара уустугурбут. Инньэ гынан баай, сэниэ соҕус тоҥустарга, кини «атас» диэн табаарыстаһар дьонун булунар. Ол дьоно, олохтоохтору билэр буоланнар, түүлээҕи хомуйан киниэхэ туттараллар, тиксиһиннэрээччи буолаллар. Онтон атыыһыт хардатын буорах, саа-сэп, тимир иһит уонна да атын туһалаах тэриллэри аҕалар. Ол сылдьан, атыыһыппыт түөрт уонча сааһын туолан баран, сүүрбэччэлээх эдэр кыыһы ойох ылан, туох да ааттаахтык олорбут. «Атастара» күһүн кини барар кэмин саҕана түүлээхтэрин аҕалан туттарар эбиттэр. Оччолорго сырыы бу куоратынан буолбакка эрэ, быһа Балаҕаччыттан ити Хампанан киирэн, Дьокуускай суолунан айаннааһыннаах. Онно 2–3 ый устата айаннаан төннөллөр. Олус улахан эрэйдээх сырыы буолар эбит. Биир күһүн киһибит эмиэ хомунан, обуос бөҕөтүн тэринэн, дьон бөҕөнү наймылаһан айанныыр. Ол барбытын иккис күнүгэр дуу, үһүс күнүгэр дуу тоҥус сириттэн атаһа түүлээх хомуйан киирбит. Дьиэлээх кэлэрэ төһө эмэ ырааҕын үрдүнэн: «Чэ, оччоҕуна, бачча кэлэн баран, көһүппэккэ эрэ барбаппын», – диэн, атыыһыт дьиэтигэр найыланан сытынан кэбиспит. Онтон үргүлдьү, били, дьиэлээх дьахтары кытта кэргэннии курдук олорбуттар. Ол былыргыга улахан, һүдүкэннээх аньыы. Атыыһыппыт эргиэнин барытын ситэрэн, эргинэн, атыытын тиэйэн, ындыыһыт дьонун дойдуларыгар ыыталаан кээһэр уонна куоракка бэйэтин үрдүкү дьыалатын ситэрэ хаалар. Төһө да дьонуттан хойутаан айаннаатар, ааттаах сытыы, түргэн, тулуурдаах аттаах буолан дьонуттан улаханнык хаалбат. Инньэ гынан, ол ааттаах атынан обуостарын ситэн, аара баай ыалларга хоно-хоно айанныыр. Оттон кини дьоно дьаамтан дьаамҥа хонон сылдьаллар. Оччолорго дьаам үс аҥаардыы-түөртүү көс буола-буола баара. Ол курдук айаннаан обуостара Хампаҕа кэлбиттэр. Онтон киэһэтигэр атыыһыттара эмиэ Хампаҕа кэлбит. Хампаҕа кэлбитигэр Балаҕаччыттан сылдьар дьон баар эбит. Уонна, дьэ, кэргэниҥ оннук буола сытар, маннык буола сытар диэн тиэрдэ охсубуттар. Итиччэни истээт, атыыһыппыт обуоһун быраҕан кээспит да, атынан быһа дьиэтигэр сүүрдүбүт. Онтон Хампаттан инники Балаҕаччыга тиийбит дьон, «обуостар бүгүн Хампаҕа кэлэллэр үһү, ону кытта атыыһыт бу киэһэ онно кэлэн хонор үһү» диэн, урут кэлэн ойоҕор кэпсээбиттэр. Ону истээт, били атас тоҥуһа ойуурга мэччийэ сылдьар табаларын тутан киллэрэн, тэринэ охсон дойдутугар түһүнэр.
   Били атыыһыт киһибит сүр тиэтэлинэн айаннаан, дьиэтигэр көтөн түһэр, кэргэниттэн ыйытар:
   – Хайа, били, атаһым манна кэлбит сурахтааҕа дии? Ханна баарый?
   – Ээ, онтон онтукаҥ барбыта дии, – диэбит.
   – Хаһан барбытай?
   – Бэҕэһээ дуу, баарыан сарсыарда дуу, – диэн киһи иилэн ылбатын курдук муннун анныгар киҥинэйбит.
   Киһибит аһыы да барбатах, тохтоон да ылбатах, атын хабыалата түһээт, атаһын эккирэтэн үргүлдьү айанныы турбут. Ол айаннаан икки дуу, хас дуу хонугунан киэһэлик аара биир ыалга таба туркута тартарыллан турарын көрөр. Табалара суох, ойуурга аһыы сырыттахтара дии. Дьиэҕэ көтөн түспүтэ, дьиэлээхтэр киэһэ аһылыктарын аһыы олороллор үһү. Онно кини атаһа эмиэ асаһа олорор эбит. Атыыһыт таһырдьаттан көтөн түспүт даҕаны, били аһыы олорор киһини сабардаан, уолугуттан харбаан өрө көтөҕөн таһааран, үргүлдьү соһон дьурулатан балаҕан кытыытынааҕы наараҕа тиэрэ баттаабыт. Былыргы киһи ыстаанын быаннарык диэн быанан баанар, ону быһа баттаан, ыстаанын ньылбы устар, итиэннэ аҥаар илиитинэн били киһи уһуннаах кылгаһын бобуччу туппут даҕаны, төрдүттэн быһаҕынан биирдэ быһа баттаан ылбыт. Итиэннэ биир саҥа этиитэ, биир саҥа хардата суох таһырдьа тахсан бара турбут. Ол айылаах буолбут киһилэрэ өр буолуо дуо, хаана баран өлөн хаалбыт. Дьиэлээхтэр тугу гыныахтарын, хайдах буолуохтарын билбэккэ көннөрү айахтарын аппытынан олорон хаалбыттар. Дьэ, онтон сугулааннананнар, онно-манна этэннэр, Балаҕаччыны тумнан Бүлүүгэ тыллата табалаах киһини ыыппыттар.
   Били атыыһыппыт дьиэтигэр төттөрү сүүрдэн букатын хараҥаҕа кэлбит. Биир да оһох буруота, кыыма тахсыбат эбит. Дьиэҕэ киирбитэ, дьоно утуйа сыталлар. Дьахтара туран уотун оттубут. Уотун оттоот: «Ок-сиэ, киэһэ күөспүтүн аһаан кээспиппит. Билигин эт киллэрэммин күөс буһарыам», – таҥныбытынан барбыт. Онуоха киһитэ олорон эрэ: «Ынтах ампаары арыйа, хасыһа сатаама. Мин сыарҕабар түөрт кырыылаах дьааһыкпар эт баара буолуо, ону киллэрэн буһар», – диэбит. Били дьахтар тахсан, кырыылаах дьааһыгы арыйан, харбыалаан көрбүтэ туох да суох, арай били киһи уһуннаах кылгаһа хам тоҥо сытар эбит. Дьахтар киһитэ хайдах майгылааҕын бэркэ билэр, ол иһин кыбыы кэтэҕинээҕи ойуурга ким да көрбөтүгэр атын ыҥыырдаан, холунун тардан, быатын-туһаҕын чиҥэтэн, маска баайан бэлэмнээбит эбит. Уонна тугу ылыахтааҕын, сыаналаах күндү соҕуһун төргүүлэнэн, бэрэмэдэйигэр уктан, онтукатын түспэт гына ыга тардан боппоруктаан кэбиспит. Кини ол да иһин сонноох, бэргэһэлээх тахсыбыт. Инньэ гынан, били атын төлө тардар даҕаны, ойуур иһинэн хабыс-хараҥаҕа сүүрдэн хаалар.
   Атыыһыппыт, ойоҕо хаһан киирэрин көһүтэн көрөн баран, таһырдьа тахсан, хантан да булбакка, үлэһиттэрин туруортаан олорор сирдэрин тула төгүрүйэ, эргиччи көрдөтөр. Дьоно эмиэ мэлийэннэр, ат барбыт суолун көрөннөр ону батыһаллар. Ат суола чигди айан аартыгар киирэн сүтэн хаалар. Нөҥүө күнүгэр дуу, иккис хонуктарыгар эбитэ дуу, хайдахтаах түргэнник сылдьыбыттара буолла, тыллабыр тиийэн, хаһаактар Бүлүүттэн сүүрдэн тахсаллар уонна атыыһыты тутан бараллар. Улахан силиэстийэ буолар, атыыһыт кэргэнин көрдөөһүн саҕаланар. Ыраах-чугас нэһилиэктэринэн ханан, хаһан ким кинини ханна көрбүтэй диэн сураһа, ыйыталаһа сатаабыттар да, этиэх-билиэх биир киһи көстүбэтэх. Инньэ гынан, дьахтары олох булбатахтар. Кини хайдах ханна тиийэн олоҕурда, ханна тиийэн суорума суолланна… Ону ким да билбэт. Атыыһыты үйэлээх сааһыгар хаатыргаҕа угаллар. Кини онтон төннүбэтэх. Атыыһыт баайын, малын бүтүннүүтүн оҕолоро суоҕун быһыытынан уопустааннар судаарыстыба туһатыгар туппуттар. Ол курдук үүнэ-тэһиинэ суох элбэх сылгытын Бүлүүгэ үүрэн киллэрэргэ туруммуттар, бэлэмнээбиттэр. Туох баар сылгытын барытын далларынан мунньубуттар. Сааскы кэм номнуо кэлэн, онон бу сүүл саҕана атыырдар сүгүн айанныахтара суоҕа диэн, биирдии-биирдии атыыр үөрүнэн суол устун үүрэн айаннаппыттар. Амыыкаан икки Балаҕаччы икки арда үс көстөн ордук сир. Онно ол бастакы сылгытын төбөтө Балаҕаччыга киириитигэр, бүтэһик сылгытын кутуруга Амыыкаантан далтан саҥа тахсан эрэр эбитэ үһү. Оччо элбэх сылгыны судаарыстыба туһатыгар туттарбыттар.
   Дьэ, итигирдик. Били хаһаас сыаны ырытан таһаардахпытына, атын ханнык даҕаны аата-ахсаана биллибэт сылгылаах баай олорботоҕо биллэр, онон бу көстүбүт сылгыбыт сыата, чопчу, атыыһыт эрэ киэнэ уонна улахан аймалҕан саҕана умнууга хаалбыт буолуох тустаах. Хаатыргаҕа барбыт атыыһыт сир анныгар хаһааммыт аһа, ити курдук биһиэхэ туһалаата, – диэн Добдуй кэпсээнин түмүктүүр.
   Дьон бу дьикти хаһаас көстүбүтүгэр куораттан кэлэн дьоҥҥо бурдук үүннэрэргэ өй укпут үтүө тыллаах-өстөөх салайааччы, Ылдьаа хамыһаар, кэһиитин туппут кэриэтэ санаммыттара.
   2022 с., тохсунньу

ТУРГУТУУ

   Аҕыс уонус сыллар ортолоро… Байбал аармыйаҕа барар күнүн олус күүрэн туран күүппүтэ. Оттон аармыйаҕа ханнык баҕарар кэмҥэ ким күүстээх, албастаах эрэ иннин солонор. Байбал саха оҕолорун «узкоглазайдар» диэн сэнэбиллээх тылларынан кирдиэтээһин баарын эрдэттэн истэрэ. Онон аармыйаҕа айаннааһынтан саҕалаан, тугу барытын үөс батааска биэрбэккэ, иннигэр өрөҥкөлөспүт ыччаты кытта туох баарынан утарсан, сэнэбил диэни билбэккэ, бэйэтин тула ыччаты түмпүтэ. Онон кинини тумус оҥостор, эппитин барытын толорор дьонноммута. Оскуолаҕа буоксанан, тустуунан дьарыктаммыта, бэйэтин кыанара уонна ийэ ачаа оҕото буолан эппитин кубулуппат, иннин туох да иһин биэрбэт буола улааппыта эмиэ туһалаабыта.
   Байбал тиийбит чааһыгар бэрээдэги кэриэй уола дед, хос аата Кэриэй, тутан олорор эбит. Оттон Кэриэй аннынан Ботуев, кылгатан Ботуй, диэн бурят уола былааһы ылан сылдьара. Ботуев буоксаҕа успуорт маастарыгар хандьыдаат, охсуһуутунан биллибитэ ырааппыт, «молодойдар» бары кини иннигэр-кэннигэр сүүрэллэр. Кэриэй уҥуоҕунан кыра, элбэх саҥата-иҥэтэ суох, Байбалы мэлдьи кэтээн көрөр. Охсон кэбистэҕинэ эбэтэр кинини бэйэтин көмөлөөн кырбаары гыннахтарына көмүскэһэр, «биир бииргэ охсуһуҥ, сатаан охсуспат эрээри кырбыы да сорунумаҥ» диэн быраабыланы кэстэрбэт. Кэриэй уонна Ботуев сотору дойдулуохтаахтар, онон Кэриэй оннугар Байбалы таһаарар кистэлэҥ былааннарын биир киэһэ иһитиннэрдилэр. Аны ити «дуоһунаһы» ыларга биллэр күүстээх киһини кытта биир бииргэ киирсэн кыайыыны ылыахтааҕын туһунан суруллубатах сокуон баарын иһитиннэрдилэр, онуоха Байбал уһуну-киэҥи толкуйдуу барбакка:
   – Ээ, киирсэн буоллаҕа, ̶ диэбитин кулгааҕа эрэ истэн хаалла.
   Бу биэс этээстээх хаһаарыма дьиэ хайдах эрэ биллибэт кистэлэҥи тутан турар курдук көстөрүттэн Байбал сүрэҕэ өрүкүйэн ылара.
   Анаммыт күннэрэ, чаастара үүнэн кэллэ. Оргууй аҕай, ким да сэрэппэтэҕин үрдүнэн, саллааттар мустан бардылар. Байбал буолуохтааҕын курдук киирсэр киһитин кэтэһэн олордо. Оскуола сылларыгар буоксаҕа, тустууга күрэхтэһиилэрин саныы, хайдах-туох албастар баар этилэрий диэн толкуйдуу олордоҕуна, аан аһылларын кытта, сүрдээх улахан, бөдөҥ, төрөлүйбүт эттээх-сииннээх хайа саҕа нуучча боотура илэ бэйэтинэн бу киирэн кэллэ! Бэһис этээстэн кэлбити Байбал итэҕэйиэ суохтуу көрдө. Киирээччи сытыы да сытыы харахтарынан Байбалы бу сиэх-аһыах курдук көрбүтүнэн, сутуругун бөкүнүччү туттубутунан уол иннигэр хорус гына түстэ. Байбал иһигэр олус куттанна, киһитин хантайан эрэ көрөр кыахтаах эбит. Кини кыра бэйэтэ өссө кыччаан хаалбыт курдук сананна. Ол эрээри тута, мин хотторуубуттан эбэтэр мин кыайыыбыттан хаалааччы «молодойдар» сулууспабыт тутулуктаах дии санаата да, бэйэ бодотун тардына оҕуста. Ол икки ардыгар киирээччи:
   – Ты че, Ботуй, издеваешься? Кого такого нашли, как таракан… – дии-дии сэнээбиттии Байбалы тарбаҕынан ыйда, итиэннэ иэдэһин ытыһынан таһыйбахтаан ылла.
   – Смотри, сейчас без пальцев останешься, (…)! – Ботуй саҥата суох хаалбат.
   Байбал кини саҥатыттан эрдийдэ уонна төбөтүн иһигэр: «Улахан уҥуохтаах, эмис эттээх-сииннээх уолаттар дөйүмтүө буолаллар. Ол эрэн илиилэригэр олус күүстээхтэр. Кинилэри куота көтө эрэ сылдьан, түгэнин табан дөйүтэҥҥин кыайаҕын», – диэн тириэньэрин хаһааҥҥы эрэ этиитэ эмискэ өйүгэр киирдэ. Икки миэтэрэлээх киһи кыра киһини сэниирэ биллэр, сахам өсөһүн киллэрэр кэмим кэллэ диэбиттии, Байбал, кэннинэн тэйэн иһэн, ынан иһээччитэ эмискэ охсубутугар аһардан биэрдэ! Бастакы охсуу ситэтэ суох буолла. Уолаттар ордоотообутунан, хаһыытаабытынан икки киирсээччини төгүрүйэн кэбистилэр. Киирсии дьэ саҕаланна! Хаһаарыма иһэ ыһыы-хаһыы! Байбал куота көтө сылдьан, бэйэтин ыйааһынынан утары киирэн биэрэрин кэтиир уонна онно сөп түбэһэр кэбирэх миэстэтин мүччү туппат мөккүөрүгэр кулгаах-харах чөрөйөн, этэ-сиинэ уһуктан хаалла! Киһитэ эмиэ сыыһа дайбаан иннин диэки нөрүс гыммытыгар, кэтэһиилээх кыл түгэнэ мичик гыммытын куоттарымаары, Байбал маҕыйа түһэн баран сирэйгэ тоһуйа саайдыа-аа! Киирээччи икки кулгааҕа чуҥкунаан эрэ хаалла, толугураабыт тииһин хааннааҕынан силлээн кэбистэ! Байааттаҥныырын көрөн, Байбал эр ылла. Санаатыгар, сүөм үрдээбит курдук буолла. Эт ас диэни сиэбэтэҕэ ырааппыт уол, төһө да урукку сэниэтэ суох буоллар, кыайар инибин дии санаата. Бэйэтин билиммит, дөйөр ыйааҕар хаҥас өттүбүнэн киирбит, бу былдьаһыкка аһынар санаам сүппүтүгэр буруйум суох дии санаат, киһитин өйдөөн көрбүтэ ̶ сүүстэммит ынах сүөһү курдук хараҕа эргийэн хаалбыт, тыла тахсан, айаҕыттан күүгэн аллан көрүөххэ сүрэ бэрт. Чэ, сотору туруо диэн Байбал холкутугар түстэ. Арай татаар Агзам өҥөйөн көрөөт:
   – Оо, туу, кирдык! Труба! Не дышит! – хаһыытыы түстэ, тула турааччылар сорохтор бастарын быһа илгистэн тарҕастылар, сорохтор Байбал илиитин тутан эҕэрдэлээтилэр. Сорохтор чыпчырынан ылаат, кэлэйбит– тии киэр хайыстылар, атыттар дөйбүт табаарыстарын тула көттүлэр. Кэриэй уола оччолорго мээнэ көстүбэт тирии куру өйдөбүнньүк буоллун диэн бэлэхтээтэ.
   Сарсыныгар ыччат, кимиэхэ төһө тахсарынан, Байбалга харчы бырахсан биэрдилэр. Кыра да харчы уолаттар харахтарыгар элбээн, үөрүүлэрин өссө үрдэттэ. Чаастарыгар кыра атыылыыр ларек баар. Эргэ, киһи хараҕар быраҕыллыбат да буоллар, элбэх уол ол аттынан силлэрин быһа ыйыста-ыйыста төһөлөөхтө ааспыттара буолуой? Минньигэс сиэхтэрин баҕараллара сүрдээх. Байбал «билигин суок, коржик, бирээнньик ылан сиэн мотуйабын, уолаттарбар да бэрсэбин» диэн санаалаах ларек аанын үөрэ-көтө арыйда. Киирбитэ, олох атын дивизион «дедтара» олорор эбиттэр. Байбалы тула өттүттэн чинчийэрдии көрдүлэр, онтон тор курдук бытыктаах киппэ киһи:
   – Ну-ка, узкоглазый, иди-ка сюда. Сколько служил?!
   – А чё такое? Что надо?
   – Аа, молодой значит. Ну-ка, давай, деньги положи здесь!
   Байбал утарылаһыах курдук гынан истэҕинэ, дьоно тула өттүттэн сутуруктарынан түстүлэр. Уол, син биир аахсыам диэн санаалаах, нэһиилэ атахха биллэрдэ.
   Икки-үс хонугунан Кэриэйдээх Ботуйу атаара олордулар.
   Устунан, айахтара аһыллан, кэпсэтии булчут оллоонугар олорордуу, аһаҕастык тэнийдэ. Ити киэһэ молодойдар бэйэбитин түһэн биэрбэккэ сылдьыах диэн быһаарыныы ылынан, бас-көс уолаттар тылларын бэрсибиттэрэ. Артиллерия кистэлэҥ чааһыгар зонатааҕар ынырык, этэргэ дылы, беспредел дойдута эбит диэн Байбал өйө-санаата наар тыҥаан сылдьар курдук буолан барда. Күн аайы охсулла-тэбиллэ сылдьар ыччат уйулҕата биллэр буоллаҕа. Атырдьах ыйыгар Байбал төбөтүгэр бу баар бэрээдэги уларыта тутар, ол эбэтэр «переворот» оҥорор санаа киирэр. Чаастарыгар, уопсайа, алта уонча саха баар. Биллэн турар, Байбал ылыммыт санаатыгар бары тута сөбүлэспэтилэр. Хас да күн уолаттарын тылыгар киллэрээри көрдөһүү-ааттаһыы, күргүй-көбүө да быһыылаах кэпсэтиилэр буоллулар. Ол сылдьан, Байбал харчылаах уолаттартан «уларсан» водка, кыһыл арыгы ыллаттарда. Уолаттарыгар уопсай бэрээдэги, эбээһинэһи кэстэрбэт, кытаанахтык тутуһуннарар.
   Арай киэһэтин, алта чаас кэнниттэн, сахалар кэпсэтиилэрэ саҕаланар буолла. Сорох биһириир, сорох куттанар буолан, Байбал диэки өттө халыҥыыр. Маны барытын сулууспалаан бүтээччилэр, төһө да билэ-көрө сырытталлар, Байбал бэйэтин курдук сөптөөх түгэни кыраҕатык кэтииллэрин сэрэйэр, билэр. Ити курдук, Өктөөп бырааһынньыгын иннинэ үчүгэйдик сулууспалаабыт уолаттар дойдуларыгар барар кэмнэрэ кэллэ. Ол эбэтэр, бэйэлэрин истэригэр этэллэринии, «кусоктар» – сержаннар уонна «шестеркалар» – сирэй көрбөхтөр. Оттон Байбал «Чистые погоны – совесть чиста» диэн өйдөбүллээх.
   Өр толкуйдаан көрдө. Арай кини биир киэһэ тэһэ аспыт санаата икки өрүттээх буоларын умнубат. Ол гынан баран бастаан кэлэн сэнэппиттэрин, эт-арыы сиэбэккэ «узкоглазые», «чурки» дэтэ сылдьыбыт күннэрин, дедтар түүннэри утуппакка сордообуттарын санаан, диэмбэллэри кытары аахсар толкуйдаах… Барыахтаах уолаттар уон эбиттэр. Бүтэһик киэһээҥҥи аска уонна сарсыныгар сарсыардааҥҥы аска, бэрээдэк быһыытынан, диэмбэллэр параднай формаларын кэтэллэр. Ос– туол аайы уоннуу уол олорор. Остуолларга кэлбит астаах бочуогу «молодойдар» төттөрү илдьэр сокуоннарын бу киэһэ барытын туора соттулар… Үс биригээдэ аһыыр иһитин диэмбэл илдьэр, аны ол кэмҥэ «молодойдар» ытыс таһыныылара бу барааччы диэмбэллэргэ төһөлөөх кыбыстыы буолуой? Сарсыныгар знамяны сыллатан, дойдуларыгар үөрүүлээхтик атаарыллар диэмбэллэри иһит сууйар хоско кыанар уолаттар кэтэһэн тураллара. Аны бу диэмбэллэри хаһаарымаларыгар туспа «дьарык» күүтэрэ, ол эбэтэр «Отбой!», «Подъем!» кымньыы таһыырын тэҥэ буолла. Бу түүн Байбал алыс туттубутун билэн, хараҕын симпэтэ, ону-маны ыатара санаан, түүн уһунун биллэ, сыппах быһах кэриэтэ аалар санааттан сылайда. Штаб начаалынньыга подполковник Севенчук саанара, дьэ, чугаһаан эрэр, быһыыта.
   Сарсыныгар балтараа тыһыынча киһи устуруойдаан турар түһүлгэтигэр:
   – Увольняющиеся сержанты и солдаты, выйти из строя на десять шагов! – кытаанах саҥа иһиллээтин кытта муусука, барабаан, горн доҕуһуолунан Знамя киирдэ. Испит, көҕөрбүт сирэй-харах, сиһин туттубут, доҕолоҥнообут диэмбэллэр чымыдааннарын туппутунан тахсан кэллилэр. Эпиһиэрдэр бэйэ-бэйэлэрин көрсө түстүлэр:
   – Отставить! Разойтись! Васильев и его земляки остаются на месте! – Байбал кэтэспит Севенчугун куолаһа олус быыппастан иһилиннэ.
   Севенчук сэнээбиттии туттан Байбал иннигэр кэлэн, эйигин син биир түбэһиннэриэм диэн, тииһин быыһынан сыыйан, сибигинэйэ былаан, эппититтэн уол били кэмсиммит санаата көтөн хаалла, эбии өсөһө санаата! Байбал политотдел салайааччыта Шевченкоҕа уонна хамандыырыгар эрэнэр. Байбал дивизиона мэлдьи холобурга сылдьара, онтон уларыйбат дневальнай Байбал этэ. Хамандыыра киниэхэ:
   – Устав выучи хорошо, сдай все нормативы физподготовки и погоняй солдат по закону. Помни, тогда беспредела не должно быть, во всём необходим порядок и дисциплина. Такие ребята, умеющие держать порядок, нам очень нужны. И прапорщиком сверхсрочно возьму, – диэн сержант оҥоро сатаабытын аккаастаммыта.
   Аптамаатын тута былдьаатылар. Норуот өстөөҕүн курдук көрүллэн, утарсар санаата эбии күүһүрдэ. Саатар кулгааҕар Севенчук:
   – Эн оҥоһууҥ, түбэһиннэриэм, дьиэҕэр тиийиэҥ суоҕа, искин сытытыам! ― диирэ ой дуораанын курдук иһиллэр.
   Хамандыыра подполковник Антонов:
   – Васильев, сколько лет я служу, такого не видел. Что за люди, что за борзые такие? Слушаешь меня?!
   – Так точно!
   – Васильев, у тебя совесть есть? Ни грамма совести нет! Это – уголовное дело! Ладно, вас гоняли, но это слишком!
   Ити курдук улахан ЧП буолан, диэмбэллэри туспа сытыаран эмтээн-томтоон атаарыы буолбута. Кини эрэм– митин курдук, хамандыыра төһө да мөхтөр, көмөлөспүтэ. Байбал ити түбэлтэ кэнниттэн кинини сойуолаһыы кытааппытын сэрэйэр этэ. Арай биир киэһэ, түмсүбүччэ, арыгы иһэннэр уол холуочуйда. Киэһээҥҥи аһын уолаттарга плов, килиэп, ынах арыыта сакаастаабыта. Дьу– һуурунай повар уолаттар сэттэ киилэлээх иһиккэ хортуоппуй, мокоруон, плов кистээн астыыллар. Ити үс көрүҥтэн тугу сакаастаабыттарын, эмиэ кистээн, хаһаарымаҕа аҕалаллар. Бу күннэргэ байыаннай училище кэнниттэн Малышев диэн эдэр офицер кэллэ. Дьуһуурунай чаас көмөлөһөөччүтэ хаһаарымаҕа биир суукка бэрээдэги көрөр. Байбал сакаастаабыт аһын кэтэһэ таарыйа массаастата сыттаҕына, өлүү түбэлтэлээх, Малышев киирэн кэллэ. Биир «молодой» саллаат кыһанан-мүһэнэн массаастыы турарын көрөн, «ороҥҥор бар» диэн бирикээстээтэ. Байбал киһиргиэх санаата өтөн, өссө саҥа кэлэн баран киэбирэр диэн өрөлөһөн турда. Малышев эмиэ биир дьирээ киһи буолан биэрдэ, өйдөнөр бокуой биэрбэккэ сытар киһини охсон кэбистэ. Байбал ойон турда:
   – Давай, выйдем, нахрен ты так сделал?!
   Атын сержант уолаттар Байбалларын:
   – Не надо, Павел. И так ты на соплях, на одной ножке. Одумайся, остановись. Че ты делаешь? Это же ерунда. Потом поговоришь! – диэн тохтото сатаатылар.
   Байбал хаһаарыматтан таҕыста да, кырбыырын билэллэр. Киһилэрэ туруммутун көрөннөр, Малышевы эмиэ куоттара сатыыллар:
   – Не надо с ним спорить, пожалуйста. Будь мужиком. У него и так прокурорское предупреждение. Потом поговорите. Уступите, пожалуйста.
   Ити курдук икки ньоҕой охсуһа курилкаҕа таҕыстылар. Хайа-хайалара иннилэрин биэрбэт, ким кими баһыйарын айдаана. Саҥа киирсэн иһэн, Байбал киһитин түҥнэри охсон түһэрдэ уонна туруорда. Туруораат, Байбал туохтан эрэ иҥнэн охтон түстэ. Киһитэ Байбалы харса суох тэбиэлээн барда. Байбал төбөтө «ньир» гына түстэ, тута аҥаар хараҕа бүөлүү иһэн хаалла. Кини өлөр саҥатын истэннэр, уолаттар саба сырсан киирдилэр. Сытар киһини тэбиллиэ да, охсуллуо да суохтаах. Уолаттар Малышевы кытта аахсаары гыммыттарын Байбал:
   – Не трогайте, оставьте, на…, потом я сам дам ему как следует!
   Байбал кэнники кэпсэтиэхпит диирин истэ да барбакка, Малышев куотар аакка түстэ. Киирсэбэй саппыкынан тэппитэ, хараҕа күөх баламах, сирэйэ бөллөччү иһэн хаалла.
   Севенчук эмиэ да өргөйбүт, эмиэ да абарбыт сирэйэ бу баар буола түспүтэ. Офицеры кытары охсуспутугар холуобунай дьыала тэрийбиттэрэ. Байбал судургута бэрт буолан, киһи киһини уган биэрэрин суут эрэ саҕана билбитэ.
   Бу күннэргэ ийэтин санаан да биэрдэ, түүлүгэр киирбит ийэтин хараҕын уута уонна төбөтүттэн имэрийэр ытыһын сылааһа арыаллыырын сүрэҕинэн сэрэйбитэ. Улахан болдьоххо ууруллуоҕун, нуучча үтүө дьоно – хамандыыра Антонов уонна албакаата туруулаһаннар, арыый кыччаттарбыттара.
   2021 с., бэс ыйа

Сэгэлдьийэ Чээлэй Күнүү: кэпсээннэр