Никифорова Айталина Константиновна
Сырдык курус

Быыһык кэм сааскы дьыбардара

   Умнуллубат онус кылаас, бастакы таптал дьикти сааһа, Сэргэлээх уоттара… Доҕотторбут барахсаттар… Олох диэн дьикти айан аргыстара… Ити темаларга хас көлүөнэ аайы бэйэтэ суруйааччылардаах, история Аал Луук Маһыгар быспыт кэрчик кэмнэрдээх. Бу кинигэ эмиэ Таптал, Эдэр саас, Үтүө санаа, Көҥүл, Кырдьык туһунан.
   Саха олоҕу анааран көрүүтүнэн туох барыта икки өрүттээх: үчүгэй куһаҕана суох буолбат, куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат. Үтүө уонна мөкү сиэттиһэ сылдьаллар. Иитии диэн киһи мөлтөх өрүттэрин кыана туттарын, үтүө өттүн үүннэрэргэ баҕалаах, дьулуурдаах буоларын ситиһии буолар. Онуоха удьуорунан бэриллибит утум хаан дьайыытын ким да кыһыйан кэбиһэр кыаҕа суох. Төһө да олох очурдара атыйахтаах уу курдук дьалкыйан, үөһэ-аллара бырахталлар, төрүт уус киһи санаата уһун, көхсө киэҥ буолан түөрэҕэ түҥнэстибэт, арҕаһыттан тэһиинин мүччү ыһыктыбат.
   Саха төрүт итэҕэлэ үөрэтэринэн, «үтүө киһиэхэ дьылҕа хаан дьолу өлүүлээн хаалларар» диэн сүрүн санааны саҕар бу кинигэ автора Айталина Никифорова.
   Кинигэ арыйар историческай кэмэ – биһигини тургутар быыһык бириэмэ сыллара. Кинигэ геройдара – үөлээннээхтэрбит, Саха сирин араас улуустарын олохтоохторо. Били кытайдар этэллэринии, быыһык кэмҥэ олорор диэн алдьархай, таҥара ону эрэ биэрбэтин. Оттон биһиэхэ биэрбит. «Быста-быста салҕанар, өлө-өлө тиллэр» олох стратегиялаах саха омук билиҥҥи көлүөнэтигэр. Онно, дьэ, ким уйана-хатана, бөҕө оҥоруулааҕа, утумнаабыт майгыта-сигилитэ, саҥаны сатабыллаахтык ылынара барыта – олох тургутуутун этинэн-хаанынан күөн көрсүү сытыы кылыс охсуулара, охсуһуулара – бу кинигэ умсугутуулаах кэпсээнэ.
   1986 сыл. Балыырдаах айдаан ааспыта 25 сыла туолла. Сэргэлээх студеннарын баттаммыт-атаҕастаммыт абаларын-саталарын ой дуораана дьылҕа кылын кирсин тыҥатан эдэркээн тапталы үрэйбитэ. «Ким кыахтаах – ол байыҥ» диэн үүнэ-тэһиинэ суох барыы элбэх саха ыччатын суорума суоллаабыта, мөкү дьаллыктарга тэппитэ. Советскай тутул суостаах сууллуутун содула үгүс үлэһит дьону тэмтэриппитэ, «демография кириэһин» күлүгүнэн сабардаан, кырдьаҕастары түргэтэппитэ, ыччаты түптээх ыал ийэтин-аҕатын олоҕуттан огдолуппута.
   Маннык үйэлэр кирбиилэригэр бүрүүкээбит быыһык кэм көстүүлэрин туһунан сахалыы сайаҕас тылынан иһирэхтик, баары баарынан көрдөрөр айымньылартан бу кинигэ, арааһа, биир бастакылара буолуо.
   А.К. Никифорова – республикаҕа биллэр номоҕон тыллаах-өстөөх, хорутуулаах өйдөөх-санаалаах, көнө майгылаах суруналыыс. Киниэнэ барыта дьүөрэлээх, барытыгар нэмин булан, ааҕааччыга итэҕэйэн, этиллибэтэҕи да өйдөһөр кэпсэтиигэ ыҥырар. Аныгы суруйар дьахталлар айымньыларын ис хоһооно кинилэр ис туруктарын тургутуу курдук ылыныахха сөп. Айталина Никифорова идэтийбит дьоһуна, сиппит-хоппут айар дьоҕура дьүөгэлии истиҥ-иһирэх, ийэлии сүбэһит, оҕолуу аһаҕас. Ону ылынан киниэхэ дьүөрэлэһэ сатыыргын кинигэ ааҕа олорон билинэҕин.
   Кинигэни уугар-хааргар киирэн, барытын бэйэҥ олоххун кытта сыһыары тутан, холобурдаан, ылынар-ылыммат мөккүөргэ ааҕа олордоххуна бүтэ охсо хаалбытын өйдөөбөккө да хаалаҕын. Оннук умсугутуулаах. Бэлиэр доҕордоспут, сэһэргэспит, өйдөспүт кыргыттарыҥ мөссүөннэрин кинигэ чараас хаҕа саба тардан кэбистэ. Сырдык курус кууһа хаалла, сүрэххэ сөҥнө.
   Саҥа кинигэни күүтэ хаалабын… Саҥа сырдык куруһу…
   Ульяна Винокурова,
   социологическай наука доктора, Ил Түмэн 1993–2001 сс. народнай депутата

Сырдык курус

   Күн сирин көрдөрбүт, күннээх оҕо сааһы бэлэхтээбит, очура суох эдэр сааһы биллэрбит,
   олоххо бигэтик үктэннэрбит, ийэ муҥура суох тапталын толору ыймахтаппыт
   тапталлаах ийэбэр Мария (Валентина) Андреевна Багдасаеваҕа аныыбын

   Сааскы ылааҥы киэһэ. Күн, саҕахха саһыан баҕарбатахтыы, кытархай сардаҥаларынан тугу эрэ эрэннэрэрдии, инники барыта кэрэ, үүт тураан буолуоҕар итэҕэтэрдии, ыһыахтана оонньуур. Салгыҥҥа түптэ унаар буруотун минньигэс сыта дыргыйар. Үчүгэйиэн! Аайа ис-иһиттэн дуоһуйан, үөрүөх-көтүөх санаата киирэн кэллэ. Бүгүн ийэтиниин олох-дьаһах комбинатыгар cакаастаан тиктэрбит муус маҥан, мааны да мааны былаачыйатын ылан кэлбиттэрэ. Кыыс, хоһугар киирэн, кичэллээхтик ыйанан турар былаачыйатын ыскааптан таһаарда. Солко таҥас, сөрүүнүнэн илгийэн, кыыс чараас тириитин имэрийэргэ дылы. Аайа былаачыйатын эмиэ кэтэн көрүөн баҕарда. Халаатын устан элитэн баран, муостаҕа соһуллар үүт маҥан былаачыйатын сэрэнэн кэтэн, сиэркилэҕэ тиийдэ. Уһун хойуу баттаҕын санныгар намылыта ыста. Кини иннигэр хойуу хаастаах, чоҕулуччу көрбүт арылхай хара харахтаах, сып-сырдык сэбэрэлээх кэрэчээн бэйэлээх кыыс тургутардыы көрөн турар. Кыыс күлүгэр биллэр-биллибэттик мичээрдээн ылла. Онтон үҥкүүлээн эргичиҥнээн барда. Кыараҕас хоһо биирдэ кэҥээн, бүтүн дыбарыас саалатыгар кубулуйда. Кыыс, Наташа Ростова бастакы баалыгар үҥкүүлүүрүн хараҕар оҥорон көрөн, хоһун биир гына вальстаан эргичиҥнээтэ.
   – Аайа, выпускнойгар да кэппэккэ сылдьан, былаачыйаҕын киртитэн кэбиһээйэҕин, – ийэтин сымнаҕас куолаһа иһилиннэ.
   – Маама, бэйэбэр наһаа барар дии? – кыыс ийэтин иэдэһиттэн сыллаан ылла.
   – Чэ, чыычаах, устан ыйаан кэбис, – ийэтэ кыыһын диэки сымнаҕастык көрөн кэбистэ. «Аҕабыт кыыһа таҥара табатын курдук кэрэ буола улааппытын көрөрө буоллар, төһө эрэ үөрэр этэ» диэн санаа охсуллан, эдэр дьахтар өрө тыынан ылла.
   Эргэ мас оскуола бүгүн мэктиэтигэр сырдаабыкка, кэҥээбиккэ дылы. Үрүҥ лыах курдук таҥныбыт кыргыттар көтө-дайа кустуктаналлар, бу ураты күн долгуйан имнэрэ тэтэрэн, ситэн-хотон, эдэр саас эрчимэ хааннарыгар оонньоон, кэрэтийэн да көстөллөр! Уолаттар, үрүҥ сорочкаланан, хаалтыстанан, саҥа көстүүм кэтэн, эмискэ боччумура түспүттэр. Оҕо саастарыттан салла үөрэнэн хаалбыт дириэктэрдэрэ эмиэ биллэ долгуйбут көрүҥнээх, бэҕэһээҥҥэ диэри мөҕө-этэ сылдьыбыт бэйэтэ бүгүн оҕолорун кытта тэҥнээҕин курдук кэпсэтэр. Төрөппүттэр оскуола спорт-саалыгар тардыллыбыт уһун остуол тула ас тардан түбүгүрэллэр.
   – Аайа, кэл эрэ, биһиги кылааспытыттан Маша суох дии. Туох буолбута буолла? – кыргыттар идэлэринэн кыра кылаастан салайтара үөрэнэн хаалбыт дьүөгэлэригэр сүүрэн кэллилэр.
   – Машаҕа дьиэтигэр баран кэлиэх. Лера, Света миигин кытта барсыҥ, —кыыс дьаһайда.
   Кыргыттар, сиргэ соһуллар үрүҥ былаачыйаларын өрө тардан баран, Советскай уулусса устун буору бурҕатан, Маша дьиэтигэр тэбиннилэр. Тохтоло суох сүүрүүнэн, аҕылаан-мэҥилээн кэлэн, ааны дохсуннук тоҥсуйдулар. Эппиэт суох. Аайа ааны тардыбыта, аһаҕас эбит.
   – Маша, бааргын дуо? – сырдыктан эмискэ хараҥа көрүдүөргэ киирбит кыргыттар тугу да арааран көрбөттөр.
   Арай, түгэх хоско кимнээх эрэ ботур-ботур кэпсэтэллэрэ иһиллэр. Кыргыттар, куттаммыттыы дук-дах туттан, хос диэки бардылар.
   – Маша, биһиги кэллибит. Кылаастан эн эрэ суоххун. Туох буоллуҥ, ыарыйдыҥ дуо? – Аайа сэрэнэн хоһу өҥөйөн көрдө. Маша оронугар умса түһэн ытыы сытар эбит. Аттыгар ийэтэ кыыһын ааттыы сатыы олорор.
   – Көр эрэ, старостаҥ кэллэ. Бу былаачыйа туох да куһаҕана суох. Олус үчүгэй оруосабай дьүһүннээх, эдьиийиҥ выпускнойугар биирдэ эрэ кэппитэ ээ, – Варвара Ивановна киһи хараҕа эрэ саатыах чаҕылхай оруосабай былаачыйаны тэлимнэтэр.
   – Тоҕо мин олохпор биирдэ буолар оскуоланы бүтэрэр баалбар эмиэ эдьиийим эргэтин кэтиэхтээхпиний?! – Маша өссө тэптэн, улаханнык ытаан барда.
   – Маша, оргууй буол эрэ! Киһи уйулҕатын хамсатан, туох эрэ алдьархай буолбутугар дылы! Бэйэтэ бастаан бу былаачыйаны кэтиэм диэн сөбүлэспитэ ээ… – кыыс ийэтэ кыргыттарга быһаарар.
   – Мин санаабар, туох да куһаҕана суох былаачыйа. Арай, уолугар уонна тэллэҕэр куруһуба тигэн биэрэр киһи наһаа бэрт буолуо эбит, – диэн баран Света Варвара Ивановна диэки ыйытардыы көрдө.
   – Уой, куруһуба арааһа баар ахан! – диэн баран, кыыс ийэтэ, чэпчэкитик ойон туран, хостон сүүрэн таҕыста.
   Дьахтар өр гыммата, мөһөөччүк муҥунан уурулла сылдьыбыт таҥас сыыстарын, куруһуба арааһын туппутунан киирэн кэлэн, абыраатаҕына кини эрэ абырыа диэбиттии, оҕо курдук Светаҕа куду уунна.
   – Маша, көр эрэ, бу бороҥ өҥнөөх куруһуба эн ырбаахыгар олус барсар. Билигин букатын саҥа буола түһүө! – Света эрэллээхтик эппитигэр, ытаан санна эппэҥнии сыппыт кыыс уоскуйа быһыытыйда.
   – Чэ, Маша, тур, кэт! Оттон биһиги куруһубаны түргэнник тигэн биэриэхпит, – Аайа этии киллэрдэ.
   Кыргыттар дьүөгэлэригэр былаачыйатын кэтэртилэр, Света куруһубаны тэҥнии-тэҥнии кырыйталаата, онтон бары кичэллээхтик тигэн бардылар. Сотору аныгы муодаҕа соччо эппиэттээбэт былаачыйа уларыйа түстэ. Света Маша синньигэс биилигэр куруһубанан бэртээхэй кур оҥорон баайан кэбиспитигэр, букатын даҕаны атын көстүү буола түстэ. Маша сирэйдиин-харахтыын сырдаата, сымсатык туттан-хаптан баттаҕын өрө анньынна, уоһун помаданан тэтэртэ.
   – Сыллыый, наһаа да кэрэ буола түстэҕиҥ бу! Дьүөгэлэргэр махтан! – Варвара Ивановна кыыһын көрөн сүрдээҕин астынна.
   Кыргыттар Машаларын сиэппитинэн сүүрүүнэн оскуолаларыгар кэлбиттэрэ, хайыы-үйэ уопсай линейка буола турар эбит.
   – Хайа, бу ханна сүтэ сырыттыгыт? Директор туйгун үөрэхтээхтэргэ бастакынан аттестаты туттарда, эйигин ааттаан бөҕө буолла! – кылаастарын салайааччыта Маргарита Дмитриевна Аайаны мөҕө тоһуйда.
   Кыргыттар саҥата суох миэстэ булан олорон истэхтэринэ:
   – Андреева Аайа Николаевна! – микрофонунан дириэктэрдэрин саҥата ньиргийдэ. – Оскуолабыт баарсуох киэн туттар үөрэнээччитэ, солбуллубат кылаас старостата, хомсомуол кэмитиэтин солбуйааччы бэрэссэдээтэлэ. Кэл, сыанаҕа тахсан, ситиһиилээхтик үөрэммиккин туоһулуур аттестаккын тутан кэбис!
   Соһуччу баҕайытык кини аатын ааттаабыттарыттан, үөрэнээччини мээнэ хайҕаабат, олус ирдэбиллээх дириэктэрдэрэ дарбааннаах тылыттан кыыс долгуйан сүрэҕэ күүскэ тэптэ, сүүрэн тахсан Дмитрий Егоровиһы кытта илии тутуһан, аттестатын ылла.
   – Аайа, тохтуу түс! – Ваня Семенов «Смена» фотоаппаратынан хаартыскаҕа түһэрэн күлүмүрдэттэ.
   Оҕолор биир-биир сыанаҕа тахсан аттестаттарын туппуттарын кэннэ таһырдьа хаартыскаҕа түһүү түбүгэ буолла: уолаттар икки ыскамыайканы аҕалан уурдулар, учууталлар, төрөппүттэр инники эрээккэ кэккэлэстилэр, оҕолор ыскамыайкаҕа икки эрээтинэн турдулар. Оскуола кылаабынай хаартыскаҕа түһэрээччитэ Ваня хамаанда кытаанаҕын түһэрдэ. «А», «Б» кылаастар уочаратынан түспүттэрин кэннэ, аны иккилии-үстүү буола-буола түһүөн баҕалаах элбээн, Ваня уол олох даҕаны солото суох буолла. Үс арахсыспат дьүөгэлиилэр – Аайа, Света, Лера – окумалларыттан тутуһан, үөрэн мичилиһэн хаартыскаҕа түстүлэр.
   Оҕолор суугунаһан кэлэн, спорт саалаҕа П буукубанан тардыллыбыт мааны остуол тула олордулар. Учууталлара биир-биир туран үөрэппит оҕолоругар үтүөнү баҕарар тыллары эттилэр.
   – Мин оҕолорбун төрдүс кылаастан ылбытым. Бытарыһан кыра да дьон этилэр. Ол бэйэлэрэ бу ситэн-хотон олороллор! Кинилэр миэхэ син биир оҕолорум кэриэтэ олус күндүлэр, бастакы выпустарым буоллахтара. Оҕолоор, эһиги хас биирдиигит ким-туох киһи буолан турарыгар мин тус эппиэттээх курдук сананабын, онон эһиги биһиктээбит оскуолаҕыт, учууталларгыт аатын түһэн биэрбэт курдук дьаһаныахтааххыт. Билэргит курдук, билигин оскуола кэнниттэн производствоҕа үлэлии барыы тохтоон турар. Хайа үөрэххэ бараргыт – көҥүлгүт. Ким даҕаны эһигини күүһүнэн фермаҕа хаалларбат. Бэрт буолбат дуо? Ол гынан баран төрөөбүт, улааппыт дойдугутун, оскуолаҕытын, учууталларгытын умнаайаҕыт… – онус «А»-лар кылаастарын салайааччыта Маргарита Дмитриевна ис сүрэҕиттэн долгуйан бөтө бэрдэрдэ.
   «Ама, хайаан умнуохпунуй оскуолам барахсаны, төһө да эргэрэн эркинэ хараардын, муостата оллур-боллур буоллун, миэхэ син биир күндү. Манна биһиги ааҕарга-суоттуурга үөрэммиппит, үчүгэйи-куһаҕаны араарар буолбуппут, доҕордоһуу диэн тугун билбиппит. Дьиҥнээх учууталлар диэн биһиги оскуолабытыгар бааллар. Бу Маргарита Дмитриевна, Валентина Андреевна, Надежда Ивановна, Иван Петрович курдук дьоно суох олохпун сатаан санаабаппын». Аайаны ити санаатыттан дьүөгэтэ Лера аралдьытта:
   – Доо, мин оскуолабын хаһан да умнуом суоҕа! Учуутал үөрэҕин бүтэрэн баран эргиллэн кэлэн үлэлиэҕим!
   – Билэбин. Эн кыра эрдэххиттэн учуутал буолуоххун баҕараҕын дии. Мин эмиэ оскуолам туһунан саныы олоробун. Хаһан да умнубатым буолуо…
   Сотору музыка ньиргийдэ. Биир бириэмэҕэ бобуулаах буола сылдьыбыт «Чингиз-хан» бөлөх эрчимнээх ырыата кыракый оскуоланы биир гына толорон кэбистэ. Кыргыттар, уолаттар, ону эрэ күүтэн олорбут дьон курдук, ойон туран үҥкүүлээбитинэн бардылар. Аайа аҕыйах сыллаахха диэри пионер-баһаатайдаабыт, билигин оскуолаҕа иитэр үлэҕэ завуч Варвара Аркадьевна кимнээҕэр эрэ итийэн-кутуйан туран үҥкүүлээн барбытын көрөн, ахсыс кылааска сылдьан, комсомольскай аттестацияны туттарбытын санаан кэллэ. Кини аттестацияны тутар кабинекка идэтинэн кылааһын оҕолоруттан бастакынан киирбитэ. Хос ортотугар уһун остуол тардыллыбыт, оройуон хомсомуолун тэрилтэтиттэн оскуола үлэтигэр инструктор баар, оскуола иитэр үлэҕэ завуһа, хомсомуол алын сүһүөҕүн тэрилтэтин бэрэссэдээтэлэ, онус кылаас комсордара, аттестацияны барар кылаастар салайааччылара уонна пионер-баһаатай кэчигирэспиттэр этэ.
   – Ахсыс «А» кылаас старостата, оскуола хомсомуолун тэрилтэтин көхтөөх чилиэнэ Аайа Андреева, – оскуола хомсомуолун тэрилтэтин салайааччыта Фая кыыс хамыыһыйаҕа билиһиннэрбитэ.
   – Аайа, оскуола кэнниттэн ханнык идэни талар санаалааххыный? – оскуола инструктора хомсомуол устаабыттан боппуруос биэриэ диэн кэтэһэн олорбут киһиэхэ соһуччу ыйытыы буолла.
   – Бакаа быһаарына иликпин.
   – Аайа тылга олус дьоҕурдаах. Нуучча тылын олимпиадатыгар кыттан, наар бастыҥнар ахсааннарыгар сылдьар. Мин саныахпар, кини тыл үөрэҕэр киирэн, кэлин науканан дьарыктаныаҕа, – кылааһын салайааччыта тоҕо эрэ куттаммыт курдук хап-сабар эппиэттии оҕуста.
   – Оттон ыччат лиидэрин быһыытынан райкомолга үлэлиэххин баҕарбаккын дуо? Биһиэхэ эдэрдэр наадалар.
   – Суох, мин суруйааччы буолуохпун баҕарабын, – диэбитин Аайа кулгааҕа эрэ истэн хаалла.
   – Суруйааччы даа… – инструктор быһаарыыта суох унаарытта.
   – Ханнык музыканы ордорон истэҕин? – пионер-баһаатай Варвара Аркадьевна туоһуласта. Арааһа, ыйытыахха эрэ диэн ыйытта быһыылаах.
   – Ордук омук музыкатын сөбүлүүбүн. Итальянскай эстрада, Аманда Лир, «Абба», «Арабески», «Бони-М», «Чингиз-хан»…
   – Кылаас старостата, туйгун үөрэхтээх комсомолка буолан баран, хайдах «Чингиз-хан» курдук буортулаах музыканы истэҕин? Сэбиэскэй сойууһу үөҕэн ыллыылларын билбэккин дуо?! – Варвара Аркадьевна кыыһыран өрө хабылла түстэ.
   – Кырдьык, баһаатайгыт саамай сөпкө этэр. Сэбиэскэй тутулу ахсарбаттык ыллыыр омук ырыаһыттарын истии «политическая близорукость» диэн буолар. Онон, Варвара Аркадьевна, бу боппуруоска оскуола үөрэнээччилэрин кытта салгыы үчүгэйдик үлэлиэххитин наада, – хомсомуол инструктора этии киллэрдэ.
   Оттон бүгүн ким даҕаны «политическая близорукость» аатырбыт музыканы тохтоппот.
   Демис Руссос толоруутугар бытаан музыка тыаһаабытыгар, Аайа иннигэр Ваня биирдэ хорус гына түстэ.
   – Үҥкүүлүүбүт? – уол ааттаһардыы кыыс хараҕын өҥөйөр.
   – Чэ, – кыыс, идэтинэн аккаастанан силбиэтэнэн кэбиһиэн санаан баран, туттунна. Төһөтүн да иһин, бүгүн выпускной бааллара буоллаҕа дии.
   «Ушел от нас последний день, как исчезает в полдень тень…». Оҕолор бары да сөбүлүүр ырыаларын алыптаах музыкатыгар уйдаран үҥкүүлээтилэр. Арай, сааланы биир гына сүрдээх эрчимнээхтик, имигэстик туттан-хаптан биир паара вальстыыр. Оруосабай дьүһүннээх былаачыйалаах кыыс биир кэм эргичиҥнээн олорор. Кылаас бастыҥ үҥкүүһүтэ Маша Петя Тарабукины кытта тапсан да вальстаан элээрдэ сылдьар! Петя бу курдук үчүгэйдик үҥкүүлүүрэ биллибэт этэ, бары да соһуйан хааллылар. Кыргыттар бүгүн Петяны атын харахтарынан көрдүлэр. Будьурхай баттаҕын өрө анньыммыт, кимиэхэ да суох от күөҕэ өҥнөөх вельвет бинсээктээх, оруосабай ырбаахылаах, кытархай атлас платогун бинсээгин түөһүгэр иилиммит – уол да уол! Кини бүтүн киэһэни быһа Машаттан арахпатаҕын кыыс аймах кыраҕы хараҕа эмиэ бэлиэтии көрдө.
   – Оҕолоор, биэрэккэ баран дьаарбайабыт дуо? – Аайа биэчэр түмүктэниитигэр этии киллэрдэ.
   Үрүҥ түүн дьэҥкир, сып-сылаас суорҕанынан орто дойду маанылаах оҕолорун араҥаччылаан бүрүйбүккэ дылы. Оҕолор, ырыа-тойук аргыстаах биэрэккэ тиийэн баран, чуумпутук уста сытар Бүлүү эбэ хотун саҕаҕар күн кытархай саһарҕаларын ыһан, умсан эрэр кэрэ көстүүттэн талбааран, чочумча саҥата суох бардылар. Оскуола боруогун атыллаан улахан дьон олоҕор үктэммит эдэр-кээн уолаттар, кыргыттар оҕо саастарын күнүн бүтэһиктээхтик көрөн хаалбыттарын сүрэхтэринэн курдаттыы сэрэйэн бу курдук турдулар…
//-- * * * --//
   – Аайа, эн куоракка үөрэнэ бардаххына, мин бу түөрт эркини көрбүтүнэн соҕотоҕун хаалабын. Эдьиийиҥ Ленинградка үөрэнэ сылдьар, идэтинэн манна тыа сиригэр үлэ булбата чуолкай. Онон эдьиийим аахха да чугаһыы таарыйа киин сиргэ көһөрүм дуу? – сарсыарда чэйдии олорон ийэтэ уһуннук иитиэхтээбит санаатын үллэһиннэ.
   – Маама, оттон онно баран ханна олороору гынаҕын?
   – Бакаа эдьиийиҥ аахха, тетя Надялаахха, олоруом. Таайыҥ Семен Павловичтыын ол туһунан кэпсэппитим. Кини үйэтин тухары тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр үлэлиир дии, куоракка кэлэн идэҕинэн балыыһаҕа үлэлээтэххинэ, квартираны икки кулгааҕын курдук көрүөҥ суоҕа диир. Арай «Птицефабрика» үлэһиттэригэр дьиэ тутан эрэллэр үһү. Куоракка тиийдэхпинэ, ол тэрилтэҕэ үлэҕэ киллэриэм диир.
   – Онно туох үлэһит буолаҕын?
   – Билбэппин, көстөн иһиэ. Маама ханнык да үлэттэн чаҕыйбатын билэҕин буолбат дуо? – Татьяна Иннокентьевна кыыһын төбөтүттэн имэрийэн ылла.
   Аайа ийэтиниин куоракка көһөрдүү хомуммуттара хас да хонно. Ханна да хамсаабакка биир сиргэ олорбут ыал мала-сала элбэх да буолар эбит. Татьяна Иннокентьевна гастрономтан уонча улахан хоруопканы аҕалбыта, онто да тиийбэтэ.
   – Маама, эн сорох иһити, утуйар таҥаһы хааллар ээ. Бакаа утары туттарбытын эрэ ылыахха, онтон таһаҕас таһар бааржанан ыыттарыахпыт буоллаҕа дии.
   – Суох, бу аата көннөрү барытын бэлэмнээн кэбиһэбин. Сөпкө этэҕин, чыычааҕыам. Дьиэтэ-уота да суох сылдьан, ама хайаан малбытын барытын соһон барыахпытый. Таҥнар таҥаспытын илдьэ бардахпытына да сөп.
   Татьяна Иннокентьевна санаатыгар сүрдээҕин ыксыыр. Бэс ыйа эргэтигэр барда, оттон кинилэр дойдуларыттан хоҥно да иликтэр. Кыыһа куорат библиотекатыгар олорон экзаменнарыгар бэлэмнэниэ этэ буоллаҕа дии. Университекка киирэргэ куонкурус сүрдээх улахан. Аайа буоллаҕына ханныкка киириэн ситэ быһаарына да илик курдук. Тылга дьоҕурдаах кыыс суруналыыс дуу, тыл учуонайа дуу буолуом диэччи.
   – Маама, ханнык идэни таларым буолла? СГУ-га киирдэхпинэ, учуутал буолабын. Онтон атын идэни хайдах эрэ толкуйдаабат да курдукпун. Суруналыыс буолар киһи наһаа да бэрт буолуо эбит. Ити Ваня Семенов суруналыыс буолуон баҕарар эбит. Ол идэҕэ биһиэхэ үөрэппэттэр ээ.
   – Сүрэҕиҥ тугу этэринэн идэҕин таларыҥ сөп. Ол эрээри айар үлэһит буолар диэн эмиэ да олус бэрт дии. Көрөн олорон айылҕаны олус даҕаны табан, киһи санаатыгар сөп түбэһэр гына суруйаллар дии. Оннук дьоҕур киһиэхэ эрэ бэриллибэт. Холобура, көмүс күһүн туһунан хайдах курдук уустаан-ураннаан хоһуйан суруйалларый? Аҥаардас сэбирдэх туһунан элбэҕи да этэр суруйааччылардаахпыт. Ити кинилэр кэрэни таба көрөр ураты талааннарыттан тахсар. Хайдах курдук биһиги улуу суруйааччыларбыт төрөөбүт төрүт дойдуларын, алаастарын, айылҕаларын таптыылларыттан сөҕөбүн, хомуһуннаах тылынан дьүһүйбүттэрин ааҕа олорон, уйулҕаҥ хамсаан, эккинэн-сииҥҥинэн ураты сүүрээн кутуллар. Тыл күүһэ итиниэхэ сытар. Эн тылга сыһыаннаах идэни таллаххына, иннигэр кэскилиҥ сүрдээх киэҥ буолуо.
   – Ой, маама, мин хантан биһиги суруйааччыларбыт курдук суруйуохпунуй?
   – Редколлегия солбуллубат чилиэнэҕин, хаһыаккыт редактораҕын дии. Оскуола олоҕун туһунан ыстатыйа бөҕөтүн суруйан кэллиҥ. Бэл диэтэр, «Бэлэм буолга» бэчээттэнэҕин. Бэйэни сэнэммэт баҕайыта. Дьокуускайга сөптөөх үөрэх суох буоллаҕына, соҕуруу баран көр.
   – Хайдах эдьиийбиниин иккиэн соҕуруу үөрэниэхпитий? Эн хайдах кыра хамнаскар үөрэттэрээри гынаҕын? Суох, эйиэхэ ыарахан буолуо, маама. Саха сиригэр да үөрэнэн үчүгэй специалист буолуом дии саныыбын.
   – СГУ-га куонкурус олус улахан дииллэр. Кытаатан бэлэмнэннэххэ эрэ табыллар, чыычаах.
   Бу кэпсэтии кэнниттэн Татьяна Иннокентьевна элбэҕи эргитэ санаан уута кэлбэтэҕэ. Кини ханнык идэни таларын дьылҕата бэйэтэ быһаарбыт курдуга. Татыйыыс тоҕус сааһыгар ийэтэ сэлликтээн өлбүтэ. Ыарыы обургу күнтэн күн ийэтин ытарчалыы хам ылан иһэрин кыракый кыысчаан көрөрө. Оччолорго сэрии кэнниттэн сэллик улаханнык тарҕаммыт кэмэ этэ. Бөһүөлэк биэлсэрэ биирдэ эмит кэлэн барара. Кэлэн даҕаны диэн, эмтээн эрэрэ көстүбэт этэ. Сүр ыараханнык өрө тыынаат, баһын быһа илгистэн баран тахсан барара. Кыысчаан ол киһиэхэ абара да саныыра! Эмчит ааттаах эрээри, иэрийэ-иэрийэ сөтөллөн муҥнана сытар ийэтигэр тугунан да көмөлөспөт. Оччоҕо тоҕо кэлэрий! Кини хантан билээхтиэй, аҕыйах кылаас үөрэхтээх киһи аатыгар эрэ луохтуурун, сэлликтэн эмтиир ханнык даҕаны эмэ-томо суоҕун.
   Кыысчаан ийэтэ ыараханнык тыынарын иһиллээн түүн аанньа да утуйбат этэ. Биир киэһэ ийэтэ эмискэ салгыны былдьаһан сүр куһаҕаннык хардьыгынаабытыгар, Татыйыыс сарылаабытынан ийэтигэр сүүрэн тиийбитэ.
   – Тукаам, куттаныма… Эн улахан киһигин… Таайыҥ Ылдьааны баран ыҥыр… Түргэнник… – ийэтэ эрэйдээх иһиттэн нэһиилэ ыган таһаарбыта, кыыһын диэки ааттаһардыы көрөн баран хараҕын быһа симпитэ.
   Татыйыыс, сонун сыыһын анньынаат, таһырдьаны былдьаспыта. Таайа аах бөһүөлэк биир баһыгар олороллор. Күһүҥҥү ытыс таһынар хараҥаҕа бадарааны, чалбаҕы чомполоон, үлтү сытыйан хаалбыт этэрбэһин нэһиилэ соһон, таайын ааҕы тыын быһаҕаһынан аҕылаан, сап-салҕалас буолбут оҕо булбута. Дьиэҕэ баар дьон кыысчааны көрөн туох буолбутун тута өйдөөбүттэрэ, саҥата суох хомунан барбыттара.
   – Оҕо эрэйдээх манна хааллын, сылайан аҥаара эрэ хаалбыт… – Ылдьаа дьаһайбыта.
   – Суох-суох, мин ийэбэр барыам… Ыый-ый… – кыыс, аан тутааҕыттан кытаанахтык тутуһан туран, ытаан бөтүөхтээбитэ. Ылдьаа сэниэтэ эстэн нэһиилэ турар кыыһы көтөҕөн ылан быыс кэннигэр турар улахан ороҥҥо этэрбэһин, сонун устан сытыаран баран, куобах түүтэ суорҕанынан сабан кэбиспитэ. Татыйыыс бэрт өр ытаан сыҥсыйан баран, сылаата таайан, нухарыйан хаалбыта.
   Ол түүн ийэтин сырдык тыына быстыбыта. Кыыс ийэтин тиһэх чааһыгар аттыгар буолбатаҕыттан туохтааҕар даҕаны кэмсинэр. Орто дойдуга баар-суох чугас, күндү киһитэ хараҥа дьиэҕэ суос-соҕотоҕун сытан аны хаһан даҕаны төннүбэт дойдутугар барбытын санаатаҕына, билигин даҕаны көмүскэтин уутун кыатаммат.
   Тулаайах хаалбыт кыыс маҥнай утаа таайын аахха олорбута. Бэйэлэрэ да элбэх оҕолоох, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан олорор ыал сотору кыыһы оройуон киинигэр интернакка туттарбыттара. Сэрии тулаайахтара биир дьиэ кэргэн буолан, эйэ-дэмнээхтик, баардарынан-суохтарынан тэбис-тэҥҥэ үллэстэн олорбуттара.
   Татыйыыс ийэтэ өлөр ыарыыттан охтуоҕуттан эмчит буолар санааҕа кэлбитэ. Ийэтэ барахсан, холкуос биир бастыҥ ыанньыксыта, хара сарсыардаттан им сүтүүтүгэр диэри үлэлии сылдьыбыт эдэр дьахтар, сэллик буулаан, аҕыйах ыйынан ууллубута. Арай, кинилэр дэриэбинэлэригэр үөрэхтээх эмчит баара эбитэ буоллар, баалаппакка тута эмтээн, кыайбатаҕына киин сиргэ ыыттаран, ийэтин быыһыахтаах этэ. Кыыс ону бигэтик билэрэ. Ахсыс кылаас кэнниттэн кини Дьокуускайы булбута. Алта күннээх түүн устата борохуотунан устан киин куоракка кэлэн, фельдшерскэй-сестринскэй училищеҕа үөрэнэ киирбитэ. Үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрбитэ, учууталлара салгыы үрдүк үөрэххэ үөрэн диэн элбэхтик сүбэлээн көрбүттэрэ даҕаны, кыыс үлэһит буола охсор санаалаах дойдутугар төннүбүтэ.
   «Мин ситэ үөрэммэтэхпин кыргыттарым үрдүк үөрэхтэнэн ситиһиэхтэрэ» дьахтар санаатын түмүктээн өрө тыынан ылла.
   – Үһүөн киин куоракка үөрэниэхпит дии санаабытым, хайа баарый? Света, оттон иистэнньэҥ үөрэҕэ куоракка да элбэх буолуо дии. Бииргэ өйөнсөн син сылдьыа этибит, – Аайа хомойбутун кистээбэт. Кыргыттар, болдьоһон баран, идэлэринэн биэрэк үрдүгэр турар ыскамыайкаларыгар кэллилэр.
   Туох да омуна суох кыргыттар бу ыскамыайкаҕа улааттылар. Бу ыскамыайкаҕа олорон төһөлөөх кистэлэҥнэрин, үөрүүлэрин-хомолторун үллэстибиттэрэ буолуой? Кыра кылаастарга манна олорон кумааҕы куукуланан оонньууллара. Света куукулата саамай элбэх, араас дьэрэкээн таҥастаах буолааччы. Бэл, кыһыҥҥы сонноох, бэргэһэлээх, этэрбэстээх буолара. Кыыс дьүөгэлэрин куукулаларын эмиэ таҥыннарара. Кэлин кумааҕы кыргыттара кумааҕы уолаттардаммыттара. Кыргыттар ыскамыайкаларын көрөр-харайар идэлээхтэр, сайын аайы кырааскалыыллар, сыл аайы өҥүн уларыта сатыыллар. Дьиктитэ баар, кинилэр кырааскалаан барбыт ыскамыайкаларыгар, төһө даҕаны манаан турбаталлар, ким даҕаны лах гына олорон кырааскаҕа биһиллибитэ суох. Дьон бары кыргыттар киэннэрэ буоларыгар үөрэнэн хаалбыт.
   Улахан кылааска тахсан баран, ыскамыайкаларыгар олорон таптал туһунан кэпсэтэр буолбуттара. Ким кими сөбүлээбитин, таптаабытын туһунан кистэлэҥ манна этиллэрэ. Бүгүн кыргыттар эмиэ от күөҕэ өҥнөөх ыскамыайкаларыгар кэчигирэһэн олороллор. Көрсө түстүлэр даҕаны күлсүү-салсыы ыраатар буолара, оттон бүгүн тоҕо эрэ чуумпулар. Боччумурбут көрүҥнээхтэр.
   – Суох, мин куоракка олорор кыаҕым суох, онно аймахтарбыт букатын суохтар. Мэҥэ Хаҥаласка иистэнньэҥ үөрэҕэ баар, онно дьонум аах олороллор, – Света бу сырыыга Аайа тылыгар киириммэтэ. Аҕыс оҕолоох ыал улахан кыыстара түргэнник идэ ылан, үлэлиэн наада. Ийэтэ балыыһаҕа ньээҥкэлиир, аҕалара бултуу сылдьан сааҕа дэҥнэнэн инбэлиит буолан үлэлээбэт. Тугу да гынара суох киһи арыгылаан тахсар. Света көрдөҕүнэ, аҕата кимнээҕэр эрэ доруобай курдук, итирэ-итирэ ийэтин тобулу охсон, ыарыһах оҥорон бүтэрдэ быһыылаах. Кыра уҥуохтаах, хачаайы ийэтэ туттара-хаптара бытаарбыт, наар сэниэтэ суох курдук сылдьар. Аҕалара күнүһүн остолобуойтан тахсыбат, киэһэ аайы холуочук кэлэн, бэйэтэ да нэһиилэ сылдьар кэргэнигэр киэптиирэ киирэр.
   Света өссө ахсыс кылаас кэнниттэн үөрэххэ барыан баҕарбыта, оччолорго ийэтэ буолумматаҕа. «Мин эрдэ баҕайы ыал буолан, үөрэҕи ылбакка хаалан, хара үлэҕэ, аҕыйах харчы туһугар сылдьабын дии. Эн үөрэххэр үчүгэйгин, ити дьүөгэлэргин кытта бииргэ үрдүк үөрэххэ туттарсаар», – диэн быһа бааччы эппитэ. Кини билигин үрдүк үөрэххэ киирдэҕинэ, ийэтигэр ким көмөлөһүөй.
   – Чэ, ол эрэн Мэҥэ Хаҥалас куораттан чугас, син биир билсэ туруохпут буоллаҕа дии.
   – Аайа, хайа баҕарар баҕарбыт үөрэххэр киириэҥ турдаҕа. Суруйааччы дуу, суруналыыс дуу буолан турарыҥ буолуо. Хайа эмит тэрилтэҕэ хотун да буолуоххун сөп.
   – Света, бүт эрэ, оннук сыал-сорук миэхэ олох даҕаны турбат. Талбыт идэбинэн үчүгэй, дьоҥҥо сирдэрбэт үлэһит буоллахпына, ол мин дьолум буолуо.
   – Оттон мин халбаҥнаабаппын. Учуутал эрэ буолар баҕалаахпын. Кыра оҕолору наһаа сөбүлүүбүн!
   – Лера, дьэ, сымнаҕас учуутал буоларыҥ буолуо. Мэник-тэник оҕолору хайдах тутаҕын? – Света дьүөгэтин дьээбэлиэх санаата киирдэ.
   – Мин санаабар, Лераттан дьиҥнээх учуутал тахсыаҕа. Аҕыйах сылынан кыыспыт народнай учуутал буолара буолуо, – кыргыттар күлэн саһыгырастылар.
   От ыйын ортотугар Аайа ийэтиниин долгуйар Дьокуускай куораты буллулар. Сырылас куйаас сатыылаан ахан турар! Дойдуларыгар ардах түһэн кэбиһэн, нэдиэлэни быһа хаайтардылар. «Сыл аайы бу курдук! Кыратык ардаата да, сөмөлүөт көппөт! Хайа муҥун, ити «летнай полоса» диэннэрин сиэмэнинэн бүрүйэн кэбиспэттэрий?! Суох, ол биһиэхэ кыаллыбат!» – хаайтаран олорор дьон, кыһыыларын таһааран, айдааран көрөллөр да, онтон туох туһа тахсыай, таах ньиэрбэлэрин барыыллар. Аайалаах көһөн барар дьон, аанньа буолуо дуо, таһаҕастара элбэҕэ сүр. Өссө кыһыҥҥы таҥастарын ылбатахтарын үрдүнэн суумка бөҕө мунньулунна. Пуорт аһылларын кэтэһэ сатаан баран, киэһэ аайы туох баар малларын соспутунан төннөн сөп буолан, кэлин малларын чугас билэр ыалларыгар уурдардылар. Пуорка «Камера хранения» диэн бөдөҥ баҕайы суруктаах хос баар да, наар тир хатааһыннаах турар буолар.
   – Хаһан аһыллар баҕайытай? Оҕолор докумуоннарын туттаран, консультацияларга сылдьан ырааттахтара, – кыыс ийэтэ долгуйар.
   Аайа да саллан бараары гынна. Күн аайы пуорду маныыр киһи хантан соло булан учебниктарын арыйан көрүөй. Республика араас муннугуттан дэгиттэр ыччаттар кэлиэхтэрэ дии. Бары аттестаттарын баала үрдүк буолуо. Экзаменнарбын хайдах туттарабын?
   Дьиҥэр, кини дэгиттэр учууталларга үөрэммит дьоллоох киһи. Аҥаардас химияларын учууталын ылан көрүҥ. Кини курдук ураты учуутал өссө ханна эмэ баара дуу? «Петр Поликарпович курдук талааннаах учуутал үөрэппитэ биһиги дьолбут буолуо. Ураты суоллаах-иистээх учуутал, кини курдук айар талааннаах химик баарын билбэтим. Хоһоонноро ырыа буолан тарҕаналлар, поэмалара дириҥ философскай суолталарынан сөхтөрөллөр. Оҕолор бары да биир улаханнык биһириир учууталлара. Бу санаатахха кини оҕо майгытын үчүгэйдик билэр психолог эбит. Сэттис кылааска аан маҥнай биһиэхэ киирэн кэлбитин умунубаппын. Аан аһылла биэрбитэ да, хара өҥнөөх улахан бартыбыал остуолга биирдэ көтөн түспүтэ. Суугунаһа-сааҕынаһа олорбут оҕолор соһуйан биирдэ чуумпура түспүппүт. Бары кулгаах-харах буолан туох буолбутун өйдөөбөккө олордохпутуна, Петр Поликарпович бу саҥаран кутан-симэн, үөрэн-көтөн киирэн кэлбитэ. Киниттэн ураты күүстээх эрчим биллэрэ. Киирдэ да кылааһы биирдэ толорон кэбиһэрэ. Уруогун эмиэ олус интэриэһинэйдик биэрэр, биһиги ордук уопут оҥорорбутун туохтааҕар да ордорорбут. Химия курдук уустук предмеккэ үчүгэй-мөлтөх үөрэхтээх үөрэнээччи диэн арахсыы суоҕа. Ол курдук кини предметин ылыннарар ураты дьоҕурдаах. Кини өссө биир дьээбэлээх. Бартыбыалын элээрдээт, кылааска киирэн иһэн, биир эмит оҕону ойутан туруорар да, ыйытан чаҕылыҥнатар, ыых-аах диир табыллыбат, ол кыаллыбат даҕаны, түргэн баҕайытык: «Один, два, три… садись два!» – диир да – бүтүүтэ. Ол иһин бары тута эппиэт биэрэ охсорго бэлэм олорорбут».
   Аэропортан тахсаат, «Квас» диэн суруктаах күлтэйбит араҕас буочука таһыгар дьон уочараттаан турарын көрөн, Аайа ийэтиниин олус диэн утаппыттарын өйдөөтүлэр. Кыыс, суумкаларын күн уотуттан субу ууллуох курдук сыралыйбыт асфалька уураат, буочука диэки сүүрдэ. Минньигэс даҕаны! Сөрүүн кыбааһынан утахтарын дуоһуйа ханнаран баран, суумкаларын соспутунан автобус тохтобулугар тиийдилэр. Сайын буолан, үөрэххэ туттарсааччы оҕо тоҕуоруспут ахан, бэйэлэрин курдук улахан суумкалаах дьон буһа-хата тураллар. Кэмниэ кэнэҕэс автобус кэлэн хорус гынна. Икки өттүттэн аан тэлэллээтин кытта дьон тиэтэйэ-саарайа автобуска симилиннэ.
   – А ну спокойно! Заходим по одному! Что за дикари! Первый раз общественный транспорт видите что ли?! – хойуу кырааскалаах хараҕынан эрилис-туралыс көрбүт кондуктор дьахтар буолан-хаалан турбата дуо. Автобуһу өр көһүппүт дьон, кини хаһыытын кумаардаан көрбөккө, үтүрүһэн киирэн, син оннуларын буллулар.
   – Каждое лето такая картина! И что им дома не сидится?! – кондуктор уоскуйбакка, биир саас ортолообут кугас баттахтаах дьахтарга туһаайан саҥарар. Тыаттан кэлбит дьон кини олоҕор туох эмэ кутталынан суоһуулларын курдук уоһун мырдыччы туттар.
   – Ой, и не говорите! Поэтому мы всей семьей в это время обычно едем отдыхать. А в этом году у мужа нет проезда, придется все лето в городе жить и терпеть все это! – анарааҥҥыта төбөтүн быһа илгистэр.
   – Так, готовим проезд! Обилечиваемся! – автобус хотуна бэйэлэрэ да нэһиилэ кыбыллан турар дьон быыһынан харса суох анньыалаһан киирэн барда.
   – Что?! Денег нет! Тогда выметайся отсюда! Вася, останови автобус!! – диэн дьахталлара эмискэ сары-ору бөҕө буола түстэ. Аайа көрбүтэ, кыракый уҥуохтаах эмээхсин киниэхэ туох диэн туһаайан хаһыытыылларын өйдөөбөккө, бу куйаастан бэйэтэ да ээл-дээл буолан, хараҕын биир кэм симириктии олорор.
   – Эбээ, айаныҥ иһин харчы көрдүүр ити. Үс харчылааххын дуо? – Аайа эмээхсиҥҥэ быһааран биэрдэ. Кырдьаҕас муҥнаах харчытын ыраах уурбут быһыылаах, дьон ыган ахан турдаҕына, суумкатын хостуу сатаан булумахтанна.
   – Эмээхсиҥҥэ мин төлүөҕүм, уоскуйдун, – Татьяна Иннокентьевна кыыһыттан тэйиччи кыбыллан туран саҥарда.
   – О чем это вы тут говорите?! Не надо здесь разговаривать по-своему! – дьахтар аны Аайаҕа туһаайан хаһыытаата.
   – Не орите так! Здесь глухих нет! За бабушку мы заплатим! – Татьяна Иннокентьевна да иэскэ хаалбата.
   Ийэлээх кыыс автобустан үлтү анньыһан, суумкаларын нэһиилэ соһон-сыһан, Орджоникидзе болуоссатыгар түстүлэр. Эдьиийдэрэ Надялаах төрдүс маҕаһыын үрдүгэр олороллор. Дьонун дьиэлэрэ тохтобул таһыгар буолан, абырал.
   – Оо, дьэ, тиийэн кэлээхтээтигит дуу? Дьиэбит бу куйааска туох даҕаны оргуйан олорор. Эһигини күүтэн бүгүн куоракка хааллым. Бу итииттэн оҕонньорбунуун даачаҕа быыһанабыт. Куоракка кыыспыт Лена баар, – эдьиийдэрэ күө-дьаа буола көрүстэ.
   Аайа саалаҕа киирбитэ, дьыбааҥҥа билбэт дьахтара тиэрэ түһэн хаһыат ааҕа олорор. Балконтан икки эмдэй-сэмдэй уолаттар сүүрэн киирдилэр.
   – Таанньа, бу Бүөтүр балтын кыыһа Дуунньа оҕолорунуун Тааттаттан кэлэ сылдьаллар. Өссө Эдьигээнтэн хоноһолоохпут. Сорох ыалдьыттарбытын даачаҕа таһаарбыппыт, – эдьиийдэрэ элбэх киһиэхэ тэпсилгэн буолар курдук санаммат. Куоракка олохсуйуохтарыттан аймахтар кэлэ-бара тураллар. Татьяна Иннокентьевна даҕаны үөрэнэрин тухары эдьиийигэр кэлэ турара. Дьиҥэр, тетя Надя, Надежда Дмитриевна чугас аймахтара буолбатах. Бу курдук аламаҕай майгылаах киһиэхэ биир дойдулаахтара истиһэн даҕаны суолларын быспаттар. Кинини дьон үксэ ытыктаан Эдьиий Наадьа диэн ааттыыр. Кэргэнэ Бүөтүр даҕаны майгылаах үтүөтэ киһи. Төһө оҕо кинилэр ааттарын ааттаан, үөрэх-билии киинин булан үөрэхтэммитэ буолла. Икки хостоох квартираҕа кинилэр элбэх киһини хайдах батаралларын Татьяна Иннокентьевна сатаан санаабат.
   – Таанньа, эһиги кыыскыныын бу утуйар хоско киириҥ. Ити Эдьигээн оҕотун мала турар. Эдэр киһини куукунаҕа да олохтоотоххо сөп.
   Аайа ваннаҕа душтанан абыранна ахан. Сылайбыта тута ааһан хаалла. Сууна сылдьан, биир түгэни өйдөөн кэллэ. Тыа оҕолоро куорат дьиэтигэр кыраантан уу кыраайа суох сүүрэ турарыттан сөҕөллөрө. Аайа кыра сылдьан эдьиийин кытта ваннаҕа кыраан уутун толору аһан баран, тарбахтарынан бүөлүү оонньуулларын санаан кэллэ. Аайа санаатыгар уу кытаанах баҕайы курдуга, тохтоло суох сүүрэр ууну тарбаҕынан бүөлүү туттаҕына, уута туора-маары ыһыахтанар, онтон астынан эдьиийин «сэриилээн» үөрүүтэ муҥура суох буолара. Биирдэ ол оонньууларыттан айдаан тахсан турардаах. Уунан «сэриилэһэн» ыраатан эрдэхтэринэ, тетя Надя сүүрэн киирэн кырааны бүөлүү баттаабыта. Аллараа ыалларга уу тэстибит, дьоно улахан алдьархай буолбутун курдук ыһыылара-хаһыылара сүрдээх. Надя да бэриммэт, тэбис-тэҥҥэ утары хаһыытыыр. «Баҕайылар! Кыраттан да айдааны таһаарар дьон! Хааппыла да уу тэһиннэҕинэ, сүүрэн киирэр идэлээхтэр. Дьикти ыалы көрөбүн, ким да кинилэргэ сылдьыбат, бэл диэтэр, подъезпыт старостатын киллэрбэттэр. Икки тарбыйах саҕа ыттаах буоланнар, ааннарын хаһан даҕаны хатамматтар, ыттара эмиэ бэйэлэрин курдуктар, хараҥа подъезка тутан кэбистэхтэринэ көҥүллэрэ. Биирдэ эдьиийим Даарыйа муҥнаах аанын булкуйан ити ыалга киирэн сиэнэ сыспыттаах. «Бу кыыс көрүдүөрэ тугун хараҥатай, муостатын кырааската биир да суох буолбут, өрөмүөннээри гыннаҕа дуу… Наадьа, бааргыт дуо?» дии-дии киирэн истэҕинэ, хостон икки улахан ыт ырдьыгынаабытынан ойон тахсыбатахтар дуо? Даарыйа кутталыттан хайдах таһырдьаны булбутун өйдөөбөккө да хаалбыт».
   Эдьиий Наадьа ити курдук бойобуой майгылаах, кимиэхэ да атаҕастаппат, бэйэтин дьонугар аламаҕай, үөрүнньэҥ, ол эрээри кырдьыгын өрө туппутунан сылдьар киһи, санаабытын аһаҕастык этэн баран тэйэр. Аайа тетя Надятын үтүө эрэ майгытын билэр буолан, биир түгэнтэн улаханнык соһуйа санаабыттаах. Биир сайын Тааттаттан Бүөтүр аймахтара кэлбиттэрэ.
   – Хайа, аймахтаахпыт диэн син булан кэлбиккит дии?!
   Кыра уолгут сыбаайбатыгар баар-суох таайгытын ыҥырбатаххыт! Бары биһиэхэ сылдьан, үөрэхтэнэн баран, түргэнник да умнубуккут! Барыҥ, киэр буолуҥ! Аны кэлимэҥ-барымаҥ! – Наадьа кэпсэтиитэ кылгас буолбута. Аайа онно эрэ тетя Надя улаханнык кыыһырбытын көрбүтэ.
   Үөрэммитэ буоллар, хайа баҕарар тэрилтэҕэ хотун буолуох дьаһаллаах киһи дьаһайар эрчимэ ыраах-чугас аймахтарыгар барыларыгар тиийэр. Аайа ийэтин Татыйаананы кэргэнэ эрдэ өлөн тулаайах хаалла диэн аһынара даҕаны, онон Аайалаах куоракка түһэр сирэ суох эрэйдэммэтэх дьон. Тетя Надя төһө да элбэх хоноһолоох буоллун, син биир куоратынан, даачанан миэстэ булан, сыа-сым курдук тутан түһэрэр үгэстээх. Аайа куоракка кэллэҕинэ, Наадьатааҕар Бүөтүргэ ордук мааны оҕо буолар. Телевизор көрө олордоҕуна, күтүөтэ тыаһа-ууһа суох кэлэн, сурунаал остуолугар ваза муҥунан фруктаны сууйан уурбута эрэ баар буолар. Оттон асчыта диибин диэн! Аайаттан тугу сиэххин баҕараҕын диэн ыйыппытынан сылдьар. Аайа сороҕор дьиибэргии санааччы, дьиэ иһэ толору киһи да, Бүөтүр ала-чуо киниттэн эрэ ыйытар.
   Тетя Наадьаны улахан сүрэхтээх киһи диир саамай сөп. Аайалаах сайын аайы куораттыыр буоланнар, кинилэр олохторугар буолар бары уларыйыыны билэллэр. Биир сайын Бүлүү тыатыттан ырааҕынан аймах дьахтардара уонуттан тахсыбыт ыарыһах кыыһыныын кэлбитэ. Хоноһолоро устар сайыны быһа балыыһаны манаабыттара, сотору кыыһы балыыһаҕа укпуттара.
   – Сарсын төбөтүгэр салгын киллэрэллэр үһү…
   – Бай, ол тоҕо?
   – Оччоҕуна төбөтүн иһигэр туох баарын үчүгэйдик көрүөхпүт диир бырааспыт. Куттанарым диэн, ол кэнниттэн сорохтор олох даҕаны буккуллан хаалаллар үһү. Мэйиигэ салгын киирэр буоллаҕа дии… – дьахтар, хараҕын уутун кыатана сатаан баран, маккыраччы ытаан барда.
   – Лиза, эн баар-суох кыыскар уопут оҥоттороору гынаҕын дуо? Туга ыалдьарын быһаарыахпыт этэ диэн хайа эмэ ньиэрбэтин таарыйан кэбистиннэр, кыыһыҥ инбэлиит буоллаҕа ол. Төбө диэн саамай уустук уорган буоллаҕа дии. Мин саныахпар, Туйаара улаатар сааһыгар тымырдара кыараан, төбөтө ыалдьар быһыылаах. Улааттаҕына итинтэ ааһыан сөп. Бу киэһэ баран кыыһы балыыһаттан ылыахха наада, – тетя Надя кытаанахтык быһааран кэбиспитэ.
   Лиза ытаан сыҥсыйа олорон, кырдьык даҕаны диэбиттии, ойон туран хомунан барбыта. Такси сакаастаан, ол түүн кыыстарын балыыһаттан күрэтэн таһаарбыттара. Тетя Надя эппитэ туолбута. Туйаара улаатар сааһыгар ыарыыта уҕарыйан, атын оҕолортон итэҕэһэ суох үөрэнэ сылдьар. Кэлин кэлэн көрдөрбүттэригэр «көннөрү вегето-сосудистай дистониялаах, хас иккис киһи маннык диагнозтаах олорор» диэн наар көрөр быраастара туох да буолбатаҕын курдук холкутук быһаарбыт. Арай, ол түүн тетя Надя этиитинэн кыыһы күрэппэтэх буоллуннар, төбөтүгэр эпэрээссийэтэ хайдах дьайара биллибэт этэ.
   Аайа эрдэ туран, докумуон туттараары университекка барда. Тохтобулга бэрт өр турбутун кэннэ күүтүүлээх «5» нүөмэрдээх автобуһа ыадаҥнаан кэлэн тохтоото. Сарсыарда эрдэ буолан быһыылаах, киһи аҕыйах. Кэнники аанынан киирэн, утары турар дьааһыкка үс харчыны уган, билиэтин эрийэн ылла уонна иннигэр миэстэ баарыгар олордо. Ленин болуоссатыттан автобуска үс уол өрө эккирээн киирдэ. Кэпсэтиилэриттэн иһиттэххэ, үөрэх туттарса кэлбиттэр.
   – Как вам не стыдно? Вы же на одного деньги положили, а открутили на всех, – түннүк таһыгар олорор саас ортолоох дьахтар уолаттары буойар саҥата иһилиннэ. Уолаттар онно эрэ наадыйбатылар, күлэн саһыгырастылар.
   Аайа, университет тохтобулугар түһээри бэлэмнэнэн, ааҥҥа чугаһаата.
   – Көрүҥүтүүй, наһаа да кэрэ кыысчаан турар! – уолаттар кыыс аттыгар баар буола түстүлэр. – Кыысчаан, аатыҥ ким диэний? Абитуриенткаҕын дуо? Тоҕо саҥарбаккын, баҕар, бииргэ үөрэниэхпит дии! – уолаттар университет саҥа учебнай-лабораторнай корпуһугар тиийэ Аайаны батыһан кэллилэр. Ордук хойуу хара баттаҕын өрө анньыммыт, чоҕулуччу көрбүт хатыҥыр уол сыстаҥнаан сүрдээх. Аайа абатыйдар да, саҥарбат, туох эмэ диэтэҕинэ, олох даҕаны араҕыахтара суоҕа дии саныыр.
   Университекка киирбитэ, киһи эрэ туймаарыах: дьон ап-аалыҥнас, суугунаһыы, барыы-кэлии, кирилиэһинэн үөһэ-аллара сырсыы… Кыыс ыйдаран тутар хамыыһыйа олорор улахан аудиториятыгар киирдэ. Эргиччи остуоллар ууруллубуттар, хас остуол аайы тус-туһунан факультеттар ыйыллыбыт табличкаларын анныгар докумуон тутар кыргыттар олороллор, таайдахха, үрдүкү куурус устудьуоннара. Аайа кинилэри улаханнык ытыктыы санаата уонна халбаҥнаабакка филологическай факультетын булан докумуонун туттаран кэбистэ. Онтон маҥнайгы этээскэ түһэн, экзаменнар расписаниеларын көрө сатыы турдаҕына, Лератын куолаһа бу чаҕаара түстэ.
   – Аайа, наконец-то! Эйигин күүтэн кэтэҕим кэлтэйдэ. Туох ааттаах уһаатыгыт? Мин эйигин манна кэтэс да кэтэс. Хата, абитуриент уолаттары кытта билсэн ырааттым! Хайа, ханныкка туттарсар буоллуҥ?
   – Лера, мин докумуоммун филфакка биэрдим. Ким эрэ сиэтэн илдьибитин курдук нуучча салаатыгар туттаран кэбистим.
   – Оттон эн тыл үөрэхтээҕэ буоларыҥ кыра эрдэххиттэн биллэр этэ буолбат дуо?
   Аайа экзаменнарын расписаниетын суруммутун кэннэ, ахтыспыт дьүөгэлиилэр «Мороженое» кафеҕа бардылар. Кыргыттар атахтаах тимир вазаҕа өрөһөлүү мороженай ылан баран, остуолга тиийэн олордулар.
   – Ааспыт нэдиэлэҕэ Света кэлэ сылдьыбыта. Орто балтын илдьэ кэлбит. Ийэтин бииргэ төрөөбүт балта Төҥүлүгэ баар дии, киниэхэ олохсуйбут. СПТУ-га киириэхтээх. Билигин дьонун кытта оттуу сылдьар буолуохтаах.
   – Эдьиийэ аах элбэх баҕайы оҕолоохтор дии. Хайдах бары батан олороллоро эбитэ буолла. Үөрэххэ киирдэҕинэ уопсайга олорор ини.
   – «Манна кэлэн сынньанным ахан» диир. Аҕата арыгылыырыттан да сөп буоллаҕа дии.
   – Өйдүүгүн, Света «үлэһит буоллахпына, ийэбин атын дойдуга көһөрөн барыам» диирин?
   – Биир сылынан үлэһит буоллахпына даҕаны, дойдубар төннүбэппин, сыыйа ийэбин, балыстарбын киин диэки аҕалыам диэн былаанныыр.
   – Сөп ээ. Лера, оттон эн бэлэмнэнэн ырааттыҥ ини? Уолаттарга иирэ сылдьаҕын дуу?
   – Доо, рабфакка үөрэнэр Володя диэн уол эккирэтэр. Быйыл медфакка туттарсар. Тыаскай баҕайы көрүҥнээх, кырдьаҕас аҕатын кытта мантан чугас бөһүөлэккэ олорор үһү. Аайа, хайыыбыный?
   – Хайыаххыный? Саҥа үөрэнэ кэлэн баран, уолу толкуйдуоҥ дуо? «Тыаскай баҕайы» буола-буола.
   – Оттон олох арахпат ээ. Иккитэ киинэҕэ сылдьыбыппыт. Бу киэһэ эмиэ уопсайга кэлэрэ буолуо. Аайа, эн уопсайга олорор инигин? Ыраах оройуонтан сылдьар абитуриеннарга уопсайга хос биэрэллэр. Бэһиэлэй олох диэн онно баар. Билсиһии биэчэрэ буолбута. Профком уолун Володя үчүгэйдик билэр, кэпсэтиэхпин сөп.
   – Суох, бакаа дьоммор олоруом. Экзаменнарбар бэлэмнэниэм. Биир миэстэҕэ биэстии оҕо дии.
   – Филфакка эн ыллыы-ыллыы киириэҕиҥ, долгуйума! Биһиэхэ ФИЯ-ҕа эмиэ куонкурустаах. Арай, французскай салааҕа олох аҕыйах оҕо докумуонун туттарбыт. Сыл аайы конкурса суох үһү. Ыксаатахха, онно да киириллиэ.
   – Французскайы үөрэппэккэ сылдьан, хайдах киирээри гынаҕын?
   – Үрдүкү куурус устудьуоннара недобор буоллаҕына кыра бааллаахтаары ылааччылар диэбиттэрэ. Биэс сылы быһа французскайы үөрэтиэм буоллаҕа дии! – Лера куолутунан тугу да дириҥэтэ сатаабат. – Көрсүбүччэ, хата, киинэҕэ барабыт дуо?
   – Маҥнай ийэбиттэн көҥүллэтиэхпин наада. Биһиги дьоммут мантан чугас олороллор, баран кэлиэх.
   – Маамаҕын кытта кэлбитиҥ мэһэйдээх баҕайы буолсу дии, онтон атын куоракка көҥүл көччүйэ сылдьыа этибит, – Лера тэрбэччи кырааскаламмыт киэҥ харахтарынан дьүөгэтин диэки элбэҕи этэрдии көрөн кэбистэ.
   Аайа хоско киирбитэ, ийэтэ иистэнэ олорор эбит. Бэйэтин сонуттан Аайаҕа кыһыҥҥы сону тигэ сылдьар. Татьяна Иннокентьевна кыыһа докумуонун филфакка биэрбитин истэн улаханнык соһуйбата.
   – Сүрэҕиҥ сытар үөрэҕэ эрэ буоллун. Үөрэх эрэ диэн киирэн баран кэлин эрэйдэнэ сылдьыахтааҕар, эрдэ быһаарыммытыҥ ордук. Чыычаах, киһи олоҕун үлэҕэ аныыр. Биирдэ бэриллэр олоххо сөбүлээбэт үлэҕэ аат эрэ харата, хамнас эрэ аахсыахха диэн сылдьартан ордук куһаҕан туох баар буолуой.
   – Маама, эн наһаа да өйдөөххүн, барыны-бары билэҕин. Миигин олус да өйдүүгүн! – диэн баран кыыс ийэтин кууһан ылла. – Биһиги билигин Лералыын киинэҕэ бараары гынабыт. Көҥүллүүгүн?
   – Барыҥ, ол гынан баран сөпкө кэлээр, – кыыһа, ситэ истибэккэ, ааны сабан тилир гыннарда.
   Татьяна Иннокентьевна, дьиҥэр, сонуннаах этэ, кыыһын кытта сүбэлэһиэх буолбута. Бүгүн сарсыарда төлөпүөнүнэн Семен Павловиһы кытта кэпсэппитэ. Таайдара куоракка дьиэни ылар хайдах курдук ыараханын, буолаары буолан олох даҕаны кыаллыбатын эппитэ. Арай, кэргэниҥ Николай хомсомуолга бииргэ үлэлээбит доҕоро партия обкомун тутаах үлэһитэ буолан олорор, киниэхэ киирэ сырыт диэн сүбэлээбитэ. Саас эппит «Птицефабрикатын» дьыалата табыллыбатах. Ол тутулла турар дьиэлэрин хас биирдии квадратнай миэтэрэтин туһугар киирсии кытаанаҕа үһү, саҥа үлэҕэ киирбит киһини чугаһаппаттара биллэр.
   – Арай аныгы пятилеткаҕа өссө биир дьиэ тутуллуохтаах. Ол гынан баран онно даҕаны кирдээх, сыттаахсымардаах оробуочай үлэһит эрэ буоллаххына тиксэриҥ буолуо. Эн ол үлэҕэ таах доруобуйаҕын сүтэриэҥ. Чэ, онон уһаппакка-кэҥэппэккэ Коляҥ табаарыһыгар приемҥа киирэ сырыт, – куоракка салайар үлэҕэ сылдьар киһи сүбэтэ ити курдук буолбута.
   Татьяна Иннокентьевна кэргэнин санаан ыараханнык үөһэ тыынна. Баар-суох доҕоро кылгас да кэмҥэ кэлэн барда. Үтүө киһини таҥара орто дойдуга уһаппат дииллэрэ оруннаах курдук. Киһи киэнэ кэрэмэһэ маннык буолуохтаах диэн холобурга ананан кэлэн бардаҕа дуу. Ол гынан баран Татьяна дьылҕатыгар Коля курдук үтүө киһини кытта көрүһүннэрбитигэр махтанар. Доҕорун кытта билсибит күнүн күн бэҕэһээҥҥи курдук өйдүүр.
   Кинилэр биир кэмҥэ устудьуоннаабыттара. Коля, педагогическай институкка үөрэнэ сылдьан, табаарыһыгар хотуттан посылка ыыппыттарын ыларыгар аргыс буолан медиктэр олорор уопсай дьиэлэригэр кэлсибитэ. Табаарыһа Миша биир дойдулаах кыыһын көрсөн, сэһэннэрэ-сэппэннэрэ ыраатан, уолаттар устунан киэһээҥҥи аһылыкка хаалар буолбуттара. Күө-дьаа буолан чэйдээри олордохторуна, маҥан түү былааттаах, харанан чоҕулуччу көрбүт, хойуу хара хаастаах, сырдык сэбэрэлээх кыыс киирэн кэлбитэ.
   – Танюша, хайа, тоҥнуҥ ахан дуу? Кэл, аһылыгым бэлэм. Бу мин биир дойдулааҕым Миша уонна кини табаарыһа Коля. Миша посылкатын ыла кэлбит, – Орто Халыматтан сылдьар Люба, ыллаан эрэр курдук саҥаран, айаҕа хам буолбат.
   Таня, таҥаһын уларыттан баран, остуол иннигэр кэлэн олорбута. Кыыс тоҥмута сүрдээх, итии чэйдээх чааскытыгар илиитин сылытаары бигии олордо. Эдэр дьон тоҕо эрэ тылларыттан маттылар. Хата, Люба дойдутун сонунун ыһа-тоҕо кэпсээн аралдьытар. Коля буоллаҕына эмискэ эппэт кэлэҕэй буолан хаалбыт.
   – Коля, тоҕо саҥарбат буолан хааллыҥ, кырасыабай кыыстан итиччэ долгуйдуҥ дуу? – Миша уол мүчүҥнээн хараҕын үүтэ көстүбэт.
   Коля, табаарыһыгар төһө да билиммэтэҕин иһин, Таняны көрөөт сөбүлээбитэ. Уол ити күнтэн ыла санаата наар кыыска буолбута. Уол эрэйдэнэрин көрөн, бииргэ үөрэнэр табаарыстара кыыска бара сырыт диэн сүбэлии сатыыллар даҕаны, кини кыбыстан туох иһин буолуммат. Аралдьыйаары тустуу куруһуогар суруйтарда, хомсомуол кэмитиэтин чилиэнинэн ылбыттарыгар үөрүүнэн сөбүлэстэ. Общественнай ноҕорууската элбээн, биир кэм соло биэрбэккэ дууһатын тарбыыр ыарыыта мүлүрүйбүккэ дылы буолбута.
   Ол курдук 1967 сыл үүммүтэ. Коляны, тэрийэр дьоҕурдааҕын бэлиэтии көрөн, саас институт хомсомуолун кэмитиэтин сэкирэтээринэн таллылар. Онон уол бу күннэргэ дьахталлар Аан дойдутааҕы күннэрин бэлэмнээн, сүүрэ-көтө сылдьар. Уолаттар ааттарыттан трибунаҕа тахсан мустубут ыалдьыттары, кэрэ аҥаардары эҕэрдэлиэхтээх. Бырааһынньык күн саҕаланна. Коля хомсомуол сэкирэтээрин быһыытынан бастакы улахан тэрээһинэ. Саалаҕа киһи толору мустубут. Ыытааччы тахсан эҕэрдэлээн баран тылы Николай Андреевка биэрдэ. Уол трибунаҕа тахсан бэлэмнэммит киһи быһыытынан бэрт эрэллээхтик Аан дойдутааҕы дьахталлар күннэрэ хаһан тэриллибитин, Сэбиэскэй Сойууска дьахтар обществоҕа оруолун туһунан кэпсээн барда. Ол этэ-тыына туран, элбэх киһиттэн саамай күндү, кэрэ сэбэрэтин бэлиэтии көрөөт, кэлэҕэйдээн барда. Долгуйан иһиттэн саҥата нэһиилэ тахсан, этиитин түргэнник түмүктээтэ. Ол күн Коля табаарыһа Миша, Любалыын сүбэлэһэн баран, кыргыттары бырааһынньыкка ыҥырбыт. Таня уолу эмиэ сөбүлүү көрбүт, ол гынан баран биллибэтэҕин иһин, иэйиитин кимниин да үллэстибэккэ сылдьыбыт. Дьүөгэтэ Люба уол таптаан утуйар уута уу, аһыыр аһа ас буолбатаҕын туһунан уустаан-ураннаан кэпсээбитигэр ис-иһиттэн долгуйан, кистии-саба үөрэн бу кэлэн олорор. Онтон ыла икки таптаһар сүрэх булсан, сотору ыал буолбуттара. Үөрэхтэрин кэнниттэн иккиэн кыыс дойдутугар үлэлии барбыттара. Күтүөт оройуоҥҥа тарбахха баттанар биир чаҕылхай салайааччы буола үүммүтэ. Райком салайааччытынан ананан сүрдээх таһаарыылаахтык үлэлии сылдьан, ол сыл күһүнүгэр олохтон туораабыта. Кыдьымах тахсыбыт кэмэ этэ. Татьяна, сэрэйбит курдук, кэргэнин ол кэмҥэ бултуу ыыппат буола сатаабыта, ону куораттан үрдүк сололоох ыалдьыттар кэлбиттэр, кинилэри арыаллыахпын наада диэн тылыгар киллэрбитэ. Дьиэтин аанын аһан тахсан иһэн эргиллэн кэргэнин муҥура суох таптыыр хараҕынан имэрийэ көрбүтэ. Онуоха дьахтар чараас сүрэҕэ ыарыылаахтык мөҕүл гыммыта. Оо, арай, онно кини кытаанахтык модьуйан ыыппатах буоллун! Ааны бүөлүү турунан кэбиспит буоллун! Доҕорун сүтэрбит дьахтар кыһыытыттан-абатыттан төһөтө бу курдук бэйэтин буруйдана санаабыта буолуой? Ол эрээри буолар буолтун кэннэ тугу да көннөрбөккүн… Коля бултуу сылдьан улаханнык сэбиргэхтэтэн, өрүттүбэтэҕэ. Татьяна Иннокентьевна оҕолорун кууспутунан чороҥ соҕотоҕун туран хаалбыта.
   Дьахтар доҕорун аҕыннаҕына ылан көрөр халыҥ, халлаан күөҕэ дермантин тастаах альбомун арыйталаата. Олоҕун дьоллоох сааһын туоһулара бу бааллар. Кылгастык бииргэ олоруохтарын билбит курдук кинилэр бииргэ түспүт хаартыскалара элбэх. Бу күүтүүлээх маҥнайгы кыыстарын Варяны көтөҕөн олороллор. Оттон бу ыһыах күн түспүт хаартыскалара, Коля аймахтара дойдуларыттан кэлэ сылдьар кэмнэрэ, бары сырдык таҥастаахтар. Коля, сэлээппэтин аннынан бу үрүҥ тиистэрэ кэчигирэһэн, мичилийбитинэн кыра кыыһын Аайатын көтөҕөн олорор. Бу сир астыы сылдьан тыыга олорон түспүттэр. Туох баар хаартыскаҕа Колята олохтон толору астыммыт киһилии үөрэн түспүт… Татьяна Иннокентьевна хараҕын уута иэдэһинэн тохтоло суох субуллар… Кэм-кэрдии эмтиир дииллэр даҕаны, кини ыар сүтүгүн ыарыыта сүрэхтэн-быартан ааһан-араҕан биэрбэт, сыл-хонук устан истэҕин аайы өссө дириҥээн иһэргэ дылы.
   Коля билигин республиканы салайан олорор Василий Павловичтыын араас тэрээһиҥҥэ сылдьан элбэхтик бииргэ хаартыскаҕа түспүттэр. Улахан тойон буолбут киһи хайдах көрсөрө буолла, ама, үтүө доҕорун умнубата ини. Бэйи, наһаа уһаппакка бара сылдьыахха наада.
   Аайа бастакы экзамена – өйтөн суруйуу. Ханнык тема кэлэрэ биллибэт, ол иһин оскуолаҕа барбыт суруйааччыларын айымньыларын хат ааҕыахха наада. Кыыс Пушкинкаҕа үлэтин курдук сарсыарда аҕыска тиийэр, киэһэ библиотека үлэһиттэрин кытта тахсан барар. Аайа библиотека чуумпу эйгэтин сүрдээҕин астынар. Манна үлэлиир эдэр дьахталлары ураты хараҕынан көрөр. Ааҕар саалаҕа үс библиотекарь тэҥҥэ үлэлиир: наадыйар кинигэҕин тута булан аҕалаллара, ааҕааччыларын кытта кэпсэтэллэрэ, таҥна-сапта, тутта-хапта сылдьаллара барыта киһи сүрэҕин ортотунан киирэр. Аайа сынньанаары гыннаҕына, бастакы этээскэ баар периодика саалатыгар баран, хаһыаттары, сурунааллары көрөр. Соҕотоҕун сылдьара чуҥкук соҕус, Лераны хаайан библиотекаҕа бииргэ сылдьан испиттэрэ даҕаны, кыыс кэлин араас биричиинэнэн сылтаҕыран кэлбэт буолла. Уопсайга олороро үөрэҕэр мэһэйдээх буолсу, табаарыһа, дьүөгэтэ элбэҕэ бэрт буолан, Лера сырыыта киэҥ. «Атын оройуонтан сылдьар кыргыттар английскайдыы сатаан да саҥарбаттар, кинилэр, хата, миигин сильнэй баҕайы дииллэр. Кинилэри наар суруйарга, тылбаастыырга эрэ үөрэппиттэр. Биһиги Мария Ивановнабыт үчүгэй билиини биэрбит эбит», – Лера оскуолаҕа ылбыт билиитигэр бу курдук бүк эрэнэр. Кыһаллара буоллар, Лера үөрэҕэр туйгун буолуохтаах этэ. Кини барытын ааһан иһэн түргэнник ылынар буолан, бэлэмнэнэ сатаабакка да наар үчүгэйдик үөрэнэрэ. Ол гынан баран үрдүк үөрэх ирдэбилэ атын, оскуолаҕа холоомо диэн дьүөгэтэ Аайа өйдөтө сатыыр даҕаны, кыыс истибэт.
   Аайа бүгүн маҥнайгы экзамена. Кыыс долгуйан аанньа утуйбата, университекка ким-хайа иннинэ кэллэ. Сотору оҕолор мустан бардылар. Бүгүн өйтөн суруйаллар. Бу кэнниттэн үөрэххэ туттарсааччылар охсор аҥаардара эрэ хаалар үһү. Улахан аудиторияҕа элбэх баҕайы остуол турар, хойутуу кэлбиттэргэ миэстэ тиксибэккэ, остуолга үстүү буолан олорорго күһэлиннилэр. Экзамен тутааччы преподаватель, орто уҥуохтаах, ачыкылаах эдэр дьахтар, дуоскаҕа темалары суруйда. Икки тема оскуолаҕа барбыт классиктар айымньылара уонна үһүс көҥүл тема «Аныгы кэмҥэ ыччат миэстэтэ» диэн. Оҕолор суугунаһа түстүлэр, арааһа, үгүстэр көҥүл теманы таллылар быһыылаах. Сотору бэчээттээх лиистэри түҥэттилэр. Аайа үс тематтан хайатын таларын толкуйдаан көрөн баран, Лермонтов «Герой нашего времени» айымньытын талла. Печорин бэйэтин кэмигэр тоҕо сөп түбэспэтэҕин арыйыахтаах. Аайа үчүгэйдик билэр айымньытын төбөтүгэр сааһылаан, былааннаан баран, аа-дьуо суруйан барда. Өйтөн суруйууга үс чаас бэриллэр. Онон ыксаабакка суруйуохха сөп. Аайа алта лииһи суруйан баран, сыыһаларын көннөрөөрү, хат-хат ааҕан көрдө. Уһун дьылыгыр уҥуохтаах, кулгааҕын сабар уһун баттахтаах нуучча уола cуруйуутун ким-хайа иннинэ туттарда. «Өйдөөх баҕайы уол быһыылаах, үлэтин биэскэ суруйбута буолуо» Аайа аудиторияттан эрэллээхтик хааман тахсан барбыт уолу батыһыннара көрөн хаалла. Аайа суруйбут үлэтин хос-хос аахтаҕын аайы астыммат санаа киирэр, элбэҕи уларытыан, эбиэн-сабыан баҕаран көрөн баран, бириэмэтэ тахсан эрэрин иһин хайдах баарынан илдьэн биэрдэ. Кинини кытта бииргэ хас даҕаны оҕо түмүктээтэ.
   Печориннар ханнык баҕарар кэм геройдара буолуохтарын сөбүн, судаарыстыба, уопсастыба бары тутула хайдах да киһиэхэ барытыгар сөп түбэспэтин, онон «лишнэй» киһи проблемата өрүү баарын дакаастыы сатаата. Кинини өйдүүллэрэ дуу, суоҕа дуу. «Таах даҕаны аһара бардым быһыылаах, ордук-хос куолута суох көннөрү айымньы ис хоһоонун биэриэххэ баара…».
   – Ты сейчас в какую сторону идешь? Может, вместе пойдем? – эмискэ күп-күөҕүнэн тэрбэччи көрбүт нуучча кыыһа ситэн ылан санаатыттан аралдьытта. – Меня зовут Трофимова Лена. А тебя?
   – Аайа.
   – Ты на какую тему написала?
   – «Герой нашего времени».
   – А я выбрала свободную тему. Не знаю, что получилось. Вообще-то я могла бы «Войну и мир» выбрать, про философию дуба можно же было написать.
   – Вот я тоже думаю, что тему чересчур усложнила.
   – Ладно, что будет, то будет, ничего уже не поменяем. Так ведь?
   Кыргыттар тохтобулга диэри аргыстастылар. Аайа автобус күүтэ хаалла, оттон Лена, үрүҥ-хара горуох ойуулаах былаачыйата тыалга тэлимнээн, чэпчэкитик үктэнэн сатыы бара турда.
   Учебнай-лабораторнай корпус иккис этээһигэр истиэнэҕэ тэллэх саҕа испииһэккэ сочинение суруйбут оҕолор сыаналара тахсыбыт. Аайа араспаанньата бастакынан турарын булан ылла, сүрэҕэ кыл түгэнигэр тохтоон ылла – 5/4! «Һуу!» – кыыс чэпчэкитик өрө тыынна. Эппиттэрин курдук, өйтөн суруйуу кэнниттэн үгүс оҕо туораабыта. Аны история уонна омук тылын экзаменнара хааллылар. История, обществознание – Аайа сөбүлүүр предметтэрэ. Кыра кылааска сылдьан «Древняя история» учебнигын интэриэһиргээн эрдэттэн ааҕан кэбиһэрэ. Хайа баҕарар предмети үөрэнээччи ылынара-ылыммата учууталтан быһаччы тутулуктаах. Экзамеҥҥа бэлэмнэнэ сылдьан Аайа учууталларын элбэхтик санаата. История учебнигын ааҕа олорон Иван Петрович куолаһын бу баардыы истэн кэлэргэ дылы. История учуутала Иван Петрович кумааҕыта тойо суох эрчимнээхтик киирэн кэлэрэ, чочумча саҥата суох кылааһы эргиччи көрөн тура түһэн баран:
   – Записываем тему, – сөҥ куолаһынан быһыта биэрэн эрэр курдук саҥарара. Уһун дьылыгыр уҥуохтаах буолан, дуоскаҕа төҥкөйөн туран суруйара. Онтон оҕо эрэ кутун тардан кэпсээн барара… Учууталлара бэртээхэй да кэпсээнньит! Аайалаах кылаастарын кыргыттара бары «Анкета» диэн тэтэрээттээх буолааччылар, онно «Ханнык предмети ордук сөбүлүүгүн?» диэн ыйытыыга уоллуун-кыыстыын бары историяны бастакынан суруйаллара. Иван Петрович уруогун билбэт оҕолору күлүү-элэк оҥостор идэлээх буолааччы.
   – Көрүҥ эрэ, барбатах миин курдугунан көрөн турарын! Суох, суох, туох эрэ күлүм гынна ээ! Хайа?.. Ээ, доҕоттор, хараҕа улам өһөн барда, өһөн барда… – көннөрү сэмэлиирдээҕэр, кини ити ньымата оҕолорго ордук дьайара. Оҕолор, кылаас ортотугар күлүүгэ барымаары, бары историяҕа бэлэмнэнэн тиийэллэрэ.
   Аайа киэһэ хойут библиотекаттан тахсан, ыксаабакка дьиэтин диэки баран иһэр. Күнү быһа күн уотун сыралҕаныттан сылайбыт дьон сөрүүн түспүтүгэр таһырдьаны былдьаспыт курдуктар. Ленин проспегар толору киһи. Пааралар аа-дьуо дьаарбайа сылдьаллар. Үтүө да киэһэ! Кыыс историятын билиэттэрин барытын ааҕан бүтэрэн, сүргэтэ көтөҕүллэн ахан иһэр. Дойдубут историята дьо-һун даҕаны, Аҕа дойду сэриитигэр Ийэ дойдуну муҥура суох таптыыр норуот ити айылаах бэлэмнээх, сэбилэниилээх өстөөҕү кыайдаҕа, партия үлэтэ-хамнаһа дьэҥкэтэ, ситиһиитэ элбэҕэ, былаана киэҥэ. Кыыс Сэбиэскэй Сойуус кини дойдута буоларыттан улаханнык киэн тутта саныыр. Америкаҕа үлэтэ суохтар элбэхтэр даҕаны, хайдах бэйэлэрин дьонун үлэнэн-хамнаһынан хааччыйбаттарый, уонна өссө куруук Сэбиэскэй Сойууһу утары араас үлэни ыыталлар. Кини дойдутугар дьон бары тэҥ, киһи барыта үлэлээх-хамнастаах, аччыктааһын диэн суох, астаҥас дэлэй. Бары инникигэ эрэллээхпит, сотору Коммунистическай тутулга тиийиэхпит. Ол киһи аймах муҥутуур сайдыыта буолуоҕа. Кини Сэбиэскэй Сойууска төрөөбүтэ – дьоло!
   Бу курдук эргитэ саныы иһэн, Аайа Лераны көрсө түстэ. Омос көрөөт, баар-суох дьүөгэтин билбэтэ даҕаны. Кып-кылгас, быакаҕар джинсы дьууппалаах, кустук бары өҥүнэн оонньуур «разлетайка» куопталаах, ап-араҕас улахан пластмасс ытарҕалаах, араҕас улахан оҕуруолаах, эмиэ оннук дьүһүннээх платформа босоножкалаах, хараҕын харса суох халлаан күөх кыраасканан бистибит, халыҥ толлоҕор уоһун кып-кыһылынан помадаламмыт – букатын муода сурунаалыттан түспүт кыыс турар.
   – Хайа, Аайа, киһини көрбөккө ааһа сыстыҥ дии! Биһиги Ванялыын киинэттэн иһэбит. Тоска баҕайы киинэ дии? – Лера, атаах оҕо курдук уоһун толлоччу туттан, куустуһан турар уолуттан ыйытар.
   – Мин киинэни эрэ өйдөөн көрбөтүм, – дыраҕар сарыннаах, сахаҕа көстүүлээх уол күлэн ымах гынар.
   – Бүт эрэ! Коммунистка дьүөгэм өйдүө суоҕа, – Лера солуута суох күлэн ылла. – Аайа, бачча киэһэ тоҕо соҕотоҕун дьаарбайа сылдьаҕын? Куорат күлүгээттэригэр түбэһээйэҕин. Ванюш, баар-суох подругабын дьиэтигэр атаарыах эрэ.
   – Лера, хайа, туох сонуннааххыный? Экзамеҥҥын хайдах туттардыҥ? Олох сүтэрсэн кэбистибит дии…
   – Английскайбын түөркэ туттардым. Аны история уонна нуучча тыла хаалла.
   – Бэрт дии. Мин эмиэ өйүүн историяны туттараары сылдьабын. Билиэттэрбин барытын үөрэтэн бүтэрдим ээ. Оттон эн?
   – Историяны аахпакка даҕаны туттарар инибин. Оскуолаҕа Иван Петрович кэпсээбитэ барыта хаалан хаалбыт курдук. Чэ, уулаан-хаардаан туттарар инибин. Ваня сельфакка туттарса сылдьар. Билсэн кэбиһиҥ: бу мин доҕорум Ваня, оттон бу – дьүөгэм Аайа.
   – Лера эн тускунан элбэҕи кэпсээбитэ. Эйигин санаабакка ааспыт күнэ да диэн суох буолуо.
   – Конечно, бииргэ үөскээбит дьүөгэбин хайдах саныам суоҕай. Чэ, Аайа, пока, – Лера, Орджоникидзе болуоссатыгар кэлээт, ханна эрэ тиэтэйэр киһилии быраһаайдаһа оҕуста.
   Аайа дьүөгэтэ оттомо суох быһыыланарыттан хомойо санаата. Куоракка кэлиэҕиттэн ити хаһыс-хаһыс уолай? Урут күн аайы кэлэ турар бэйэтэ кэлин олох да сүтэн хаалар буолла. Бүгүн алҕас көрсө түстүлэр. Лера манна кэлэн итинник тосту уларыйбытыттан Аайа сөҕө саныыр.
   Дьиэтигэр кэлбитигэр, ийэтэ ааҥҥа сүүрэн кэллэ.
   – Хайа, бу туох баһаам сырыытай? Уон чаас буолан эрэр дии. Киһини куттааҥҥын!
   – Лераны көрүстүм.
   – Илиигин суунан баран кэлэн аһаа. Соркуойбун бу үһүс төгүлүн сылытан эрэбин.
   Аайа куукунаҕа киирэн, ийэтэ бэлэмнээбит минньигэс аһылыгын сытын ылан, аччыктаабытын өйдөөтө.
   – Бүгүн аҕаҥ табаарыһыгар приемҥа киирэ сырыттым. Хата, наһаа үчүгэйдик көрүстэ. Коля оҕолоро улаатан, үөрэхтэнэн эрэллэр эбит диэн үөрэр. Эдэр сааспытын элбэхтик аҕынныбыт. Коля туһунан сырдык, үтүө эрэ өйдөбүллээхпин диир. Приемнайыгар уочараппын кэтэһэн олорон көрдөхпүнэ, киниттэн киһи барыта толлор курдук туттарын-хаптарын иһин, уларыйдаҕа буолуо диэн куттаммытым, хата, Баһылай уруккутунан. Таһымнаах киһини былаас буорту гыммат эбит дии санаатым.
   – Дьиэни туох диирий?
   – Тоойуом, ити боппуруос өтөрүнэн кыаллыа суох. Эн үөрэххэ киирдэххинэ, мин дойдубар төннүөм. Манна үлэтэ да, дьиэтэ да суох хайдах олоруохпунуй? Василий Павлович быыс-хайаҕас булан, чугас доҕорум дьиэ кэргэнин дьиэлии сатыам диэн тылын биэрдэ. Улахан киһи тылынан мээнэ оонньообот буолуохтаах. Киниэхэ быһа тахсар төлөпүөн нүөмэрин биэрдэ. Онон кэтэһэрбэр эрэ тиийэбин.
   Аайа историятын, английскайын биэскэ туттаран, үөрэххэ холкутук киирдэ. Үөрэххэ киирбит оҕолор испииһэктэрин үрдүк бааллаах оҕолортон саҕалаабыттар, онно Аайа аата үһүс киһинэн киирбит. Кини иннинэ оскуоланы кыһыл көмүс мэтээлинэн бүтэрбит икки кыыс экзаменнарын барытын биэскэ туттаран, испииһэги эрэллээхтик баһылаабыттар. История экзаменын Аайа өтөрүнэн умнубата буолуо. Билиэккэ баар үс боппуруоска барытыгар эппиэттээбитэ.
   – Үчүгэй. Билигин эбии боппуруос биэриэм, онно үчүгэйдик эппиэттээтэххинэ, биэһи туруоруом, – ачыкытын үрдүнэн көрбүт орто саастаах киһи кыыһы тургутардыы көрөр. – Коллективизация туһунан тугу билэргин кэпсээ эрэ.
   Аайа, коллективизация туһунан учебникка туох сурулллубутунан кэпсээн баран, ол политика мөкү өрүтүн эмиэ ырытта. Тыа ыала хайаан даҕаны чааһынай бас билэр хаһаайыстыбалаах буолуохтааҕын, күүс өттүнэн холбооһун тыа сирин уопсай балаһыанньатыгар, саха киһитин өйүгэр-санаатыгар хайдах охсуулааҕын туһунан санаатын эттэ. Преподавателэ, соһуйбуттуу истэн олорон баран, аны НЭП туһунан ыйытта. Аайа революция кэнниттэн дойдуга политическай эрэ өттүнэн буолбакка, экономикаҕа эмиэ саҥа сыһыан олохтонуохтааҕын туһунан ымпыктаан-чымпыктаан кэпсээтэ.
   – Биһиэхэ, историческай факультекка, киирээччилэр даҕаны маннык эппиэттээбэттэр. Андреева, историческай салааҕа киириэхтээх киһи сылдьаҕын быһыылаах. Онно киириэххин санаатаххына, миигин булаар. Бу улахан да улахан биэһи туруордум.
   Тетя Надя бүгүн Аайа үөрэххэ киирбитин бэлиэтээри түбүгүрэ сылдьар. Татьяна Иннокентьевна утаран көрбүтэ да, санаабытын оҥорон баран тэйэр майгылаах Надя ону ылымматаҕа чуолкай. Куоракка баар аймахтарын, билэр дьонун, бэйэлэрин оҕолорун, сиэннэрин түмпүттэрэ сүүрбэттэн тахса буоллулар. Даачаҕа таһырдьа остуол тардан кэбистилэр. Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн. Тетя Надя оҕуруотун аһа өлгөм, дьонун харса суох хамаандалаан, ким салаат кырбыыр, ким алаадьылыыр, Бүөтүргэ саамай эппиэтинэстээх үлэ тигистэ: аһаҕас уокка улахан чугуун иһиккэ узбектардыы плов астыыр.
   – Кылаабынайа, луугу харса суох кутуохха наада. Кинилэр ириистэрэ тоҕо бороҥ өҥнөөх буоларый? Тоҕо диэтэххэ, лууктарын хараҥа бороҥ буолуор диэри мас арыытыгар ыһаарылыыллар.
   – Пахай да! Ол хоруоруор диэри ыһаарыламмыт луук туох аанньа буолуой? Эн ол омуктары үтүктэн аскын хоруорда сылдьаайаҕын, киһи иһэ-үөһэ аһыйыах! – Надя куолутунан оҕонньорун мөҕөр-этэр.
   – Надя, маннык мааны крахмаллаах ыскаатары даачаҕа тэлгээмэ ээ. Бу курдук лен ыскаатары Саҥа дьыл эрэ бырааһынньыгар туттуоха сөп, – Татьяна Иннокентьевна, хаһаайка дьиэттэн муус маҥан крахмалланан ха-чыгырыы сылдьар ыскаатары таһааран остуолга тэлгээн эрэрин көрөн, этэн көрдө да, биллэн турар, Надята ону ылыммата. Бырааһынньык остуола ханна да буоллун мааны буолуохтаах диир кини. Тетя Надя төһө да үөрэҕэ суох буоллар, ис-иһиттэн үчүгэйгэ, кэрэҕэ тардыһыылаах. Кини ити ыскаатара эрэ буолбакка, туох баар утуйар таҥаһа, сотторо барыта крахмаллаах буолар. Кини чэнчиһинэн, түргэн-тарҕан туттунуулааҕынан аймахтарыгар киэҥник биллэр. Хас да киһи кэлэн хонон-өрөн аастын, тетя Надя хайаан да муус маҥан хачыгырас утуйар таҥаһы тэлгээн биэрэриттэн Татьяна сөҕөр. Надялаахха кэллэххинэ боростуой иһиттэн аһаабаккын: биилкэтэ-ньуоската үрүҥ көмүс, эбиэккэ миинин көмүс дуйдаах үрүҥ фарфор иһиккэ кутан остуол ортотугар уурар идэлээх, чэйин тус-туһунан чааскыга куппат, хайаан даҕаны үчүгэй сэрбиис иһитин туттар. Надежда Дмитриевна көстөр дьүһүнүгэр даҕаны ураты геннааҕа биллэр. Кинини, омос көрөөт, туох эрэ улахан үлэһит дии санааччылар. Маҕаһыын атыыһыттара ас-таҥас үчүгэйин көрдөрөллөр, автобуска киирдэҕинэ миэстэлэрин тута туран биэрэллэр. Ол курдук кини ис-иһиттэн дьону баһыйар ураты күүстээх. «Сөп буоллаҕа. Кинээс сыдьааннарын ханнык да революция, социализм суурайар кыаҕа суох», – диир үгэстээх тетя Надя.
   Ыалдьыттар бары мустубуттарын кэннэ даача хаһаайката Надежда Дмитриевна мааны остуолугар ыҥырда. Даачатын да иһитэ киниэнэ дьэрэкээн: салаат, фрукта арааһа фарфор сэрбиискэ ууруллан күҥҥэ күлүмүрдүү оонньууллар. Бүөтүр хотуна пловун хайҕаабытыттан сүргэтэ көтөҕүллэ сылдьар. Киһиэхэ барытыгар кичэйэн астаабыт аһын амсатыан баҕарар.
   – Бэйи эрэ, эн, ыксаама! Ыалдьыттар остуолга да олоро иликтэриттэн хайдах итии аһылыгы сыҥалыыгын? – Надя кэргэнин сэмэлээтэ.
   Кэлбит дьон суугунаһан миэстэлэрин булбуттарын кэннэ Надежда Дмитриевна туран тыл эттэ:
   – Мин манна аймах-билэ дьоммутун биир үөрүүлээх түгэҥҥэ ыҥырдым. Биһиги ытыктыыр балтыбыт Татьяна кыра кыыһа Аайа үрдүк үөрэххэ экзаменын барытын туйгуннук туттаран киирдэ. Балтым барахсан олох охсуутун эрдээхтик тулуйан, оҕолорун үчүгэйдик иитэн, үөрэхтээх дьон оҥортоон эрэриттэн олус үөрэбин. Аҕата, бас-көс киһитэ суох оҕолору иитэр уустугун бары билэбит. Күтүөппүт Коля күөгэйэр күнүгэр үлэ үөһүгэр сылдьан, эмискэ биһиги кэккэбититтэн туораабыта барыбытыгар да улахан сүтүгүнэн буолбута. Биһиги аймаҕы өрө тардыахтаах, үрдүкү былааска тахсар кыахтаах киһибит ити курдук дьылҕаламмыта ыарахан. Аайа аҕатыгар майгынныыр кыыс, үөрэҕэр наар туйгун, кытаанах майгылаах, оттомноох оҕо инникитин аҕатын туйаҕын хатарыаҕа. Биһиги дьиэ кэргэн аатыттан эҕэрдэлээн туран бэлэхпитин туттарабыт, – диэн баран баархат тастаах хоруопкаттан кыһыл көмүс биһилэҕи таһааран кыыска туттарда уонна иэдэһиттэн кытаанах соҕустук сыллаан ылла.
   – Уой, Аайа көрдөр эрэ. Наһаа да үчүгэй биһилэ-эх! Ыйааһына ыарахан баҕайы, ол аата көмүһэ элбэх, – Лера биһилэҕи кэтэн көрө оҕуста. – Үөрэххэ киирбиппинэн дьонум миэхэ да кыһыл көмүс биэрэллэр ини. Ээ, арба, кимиэхэ да «вольнослушателинэн» киирбит диэн этээйэҕин. Миэстэ таҕыстаҕына, син биир студентка буолуом дии. Бастакы сылга элбэх оҕо кыайбакка быраҕар үһү.
   – Туох диэн эттэҥий, Лера, биллэн турар, кимиэхэ да эппэппин. Кылаабынайа, иккиэн бииргэ үөрэниэхпит, 14-с корпуска олоруохпут. Доо, эн үөрэххэр кыһаллыаххын наада, оччоҕуна эрэ ылыахтара дии. Ити Ваняҕар олус убанан хаалбыккын быһыылаах. Маҥнайгы куурустан кэргэн тахса сылдьаайаҕын, – Аайа дьүөгэтигэр сибигинэйэр.
   – Кэргэн таҕыс диирэ буоллар, сарсын да эргэ барыам этэ. Мин Ваняны наһаа таптыыбын. Кинитэ суох күнүм аастаҕына, ол күн миэхэ суоҕун тэҥэ. Спортсмен буолан, сбордара элбэҕэ бэрт. Билигин Красноярскайга күрэхтэһиигэ сылдьар. Ахтан аҥаарым эрэ хаалла.
   – Лера, мин санаабар, эн киниттэн сылтаан экзаменнаргар сүгүн бэлэмнэммэккэ үөрэххэ нэһиилэ киирдиҥ. Ону даҕаны аҕаҥ кэпсэппэтэҕэ буоллар, олох да үөрэхтэн матыаҥ этэ. Ол иһин этэбин, таптал тапталынан, оттон эн үөрэххэр ылсыахтааххын, – Аайа идэтинэн дьүөгэтин үөрэтэр.
   – Эн тапталы билбэккин, ол иһин наһаа тымныыгын. Били автобуска билсибит физик уолуҥ иҥээҥнээн биэрээхтиир дии, киһи аһыныах. Тоҕо олох чугаһаппаккын? – дьүөгэтэ Аайа кэбирэх сиринэн киирэ сатыыр.
   – Ону-маны тыллаһа олорума. Хата, минньигэстик аһаа.
   Аайа уопсайга хос ылла. Хоско түөрт буолан олорор буоллулар. Бүлүү эҥээриттэн сылдьар Рита эмиэ быйыл оскуоланы бүтэрбит, иккиэн эт саастыылар. Уонна икки аҕа саастаах кыргыттар түбэстилэр: иккиэн дьүөгэлиилэр, Бүлүү педучилищетын бүтэрэн баран, үс сыл оскуолаҕа үлэлээбит «саастаах» кыргыттар. Кинилэр, уопсайга олоро үөрэхтээх буоланнар, хаһаайыстыба боппуруоһун тута илиилэригэр ыллылар. Сытыы-хотуу Аня кыыс тута харчы хомуйда уонна хоспутун өрөмүөннүөхпүтүн наада диэн быһааран кэбистэ. Людатыныын хайдах өҥнөөх обуойу ылалларын, туох иһит-хомуос наадатын, түннүккэ штора наадатын дуу, түүл ордугун дуу туһунан бэрт өр сүбэлэстилэр.
   – Кыргыттар, эһиги «Тысяча мелочей» маҕаһыынтан иһиттэ атыылаһыҥ, тугу ыларгытын манна суруйдум, – Аня кыргыттарга кичэллээхтик суруллубут испииһэктээх кумааҕыны туттаран кэбистэ. – Оттон биһиги «Уют»-ка баран обуой, түннүк сабыыта көрүөхпүт.
   Аайа, бэйэтэ дьаһайа сылдьарга үөрэммит буолан, Аня ити курдук быһан-отон бирикээстээн эрэр курдук саҥарарыттан кыһыйа санаата.
   – Аня, биһиги эмиэ бу хоско олоробут. Эһигиттэн итэҕэһэ суох толору бырааптаахпыт. Тоҕо эн барыбыт оннугар дьаһайаҕыный, тоҕо биһигини кытта сүбэлэспэккитий? – Аайа аахсан турда.
   – Тыый, бу кыыс чобуотун көр! Мин эйигиттэн төһө эмэ аҕа буоллаҕым дии! Олоҕу билбит киһи буолан этэбин ээ. Оччоҕуна, Аайа, эн туох этиилээххиний?
   – Мин сааһынан көрөн дьыаланы быһаараргын сөбүлээбэппин. Биһиги бары тэҥ бырааптаахпыт. Эн дьаһалгын утарбаппын гынан баран, бары биир сүбэнэн сылдьыахтаахпыт дии саныыбын, – Аайа, наһаа өрө барбыт кыыһы оннун булларыан баҕаран, санаатын эттэ.
   Ол да буоллар эдьиийдэрин тылын ылынан, кыргыттар иһит-хомуос атыылаһа маҕаһыыҥҥа тэбиннилэр.
   – Маладьыас! Аахсыбытыҥ үчүгэй. Аня олус хамаандалаары гынар. Санаан көр, үөрэхпитин бүтэриэхпитигэр диэри бары бииргэ олоруохпут дии. Мин эмиэ Аня этиитинэн олорор санаам суох, – таһырдьа тахсан иһэн Рита санаатын үллэстэр. Аайа саҥата суох истэн кэбистэ. Кини иһигэр өрөлөспүтүттэн эмиэ да кэмсинэ саныыр. Дьиҥэр, Аня сөпкө да дьаһайар курдук. Кыргыттар улахан суумка муҥунан хаһаайыстыбаҕа наадалаах иһити-хомуоһу атыылаһан ыкса киэһэ кэллилэр. Анялаах Люда бэлиэр кэлэ охсубуттар.
   – Балтыларбыт барахсаттар иһит бөҕө соһон аҕалбыттар. Көрүҥ эрэ, биһиги түннүккэ үчүгэй баҕайы сабыы ыллыбыт. Бу, хайдаҕый? – Аня түннүгүн таҥаһын аҕалан Аайаҕа көрдөрдө.
   – Син дии. Ол гынан баран, атын өҥө суоҕа дуо?
   Оруосабай өҥтөн сотору сылайарбыт буолуо, – кыыс санаатын аһаҕастык эттэ.
   – Бу мин саамай сөбүлүүр өҥүм. Обуойбутун эмиэ маныаха дьүөрэлиини ыллыбыт ээ. Хараҥа хоспут биирдэ сандаара түһүөҕэ! Көрөөрүҥ эрэ, – Аня иннин биэрбэт.
   Татьяна Иннокентьевна дойдутугар барбыта икки нэдиэлэ буолла. Аайа утуйаары сытан ийэтин, эдьиийин туорхаһыйыар диэри ахтыбытын сүрэхтиин-быардыын курдаттыы өйдөөтө. Сир үрдүгэр баар саамай чугас, күндү дьонун санаан уйадыйда. Кыысчаан туттуна сатаата да, хараҕын уутун кыатаммата. Олох билбэт, эйигин өйдөөбөт дьону кытта олорор уустук да буолсу. Аайа бу түүн кинини күүтэр бүтүн олох иннигэр бэйэтин чараас, уйан сүрэхтээх кып-кыра киһи курдук сананна.
   Кыыс сарсыарда ас сытыттан уһуктан кэллэ. Аня бэлиэр туран сарсыардааҥҥы аһылыгы буһаран ырааппыт.
   – Подъем! Кыргыттар, туруҥ-туруҥ! Билигин аһыы охсон баран хоспутун обуойдуохпут. Бу өрөбүллэргэ эрэ оҥостор кыахтаахпыт. Понедельниктан практикабыт дии. Аайа, Рита, чэ, кытаатыҥ! Эһигини маанылаан бүгүн алаадьылаатым.
   Сандааран, былыта суох ыраас күн үүммүт. Аайа оронуттан сымсатык ойон туран тыыллаҥнаата. Түүн туорхаһыйбыт санаата күдэҥҥэ көппүт. Олох диэн кэрэ, күүтүүлээх остуоруйа тэҥэ! Кыыс, сотторун, суунар тэрилин ылаат, көрүдүөргэ тилир гынан хаалла.
   – Аня, бөлүүн Аайа ытыырын истибитиҥ? – Люда уһун хара баттаҕын бытааннык өрүнэ олорон ыйытар.
   – Истэн. Саҥа оскуоланы бүтэрбит оҕо дьонун ахтара буолуо. Уопсай олоҕун да атыҥыраан эрдэҕэ, киниэхэ барыта саҥа, атын буоллаҕа. Санаатын көтөҕөөрү бу алаадьылаатым.
   Кыргыттар күө-дьаа буолан аһаатылар. Онтон хосторун өрөмүөннүүр түбүгэр түстүлэр: Аня килиэйи бэлэмниир эппиэтинэстээх үлэни ылла, Риталаах Аайа обуойу кээмэйдээн быһааччы буоллулар. Обуойдарын барытын бэлэмнээн баран, килиэйдээри сырыттахтарына ааннарын тоҥсуйдулар.
   – Да, да, киириҥ! Кимий? – кыргыттар бары биир киһи курдук хаһыытаһа түстүлэр.
   – Аайа манна олорор дуо? – диэбитинэн төгүрүччү көрбүт, ыас хара хойуу баттахтаах уһун уол хоһу өҥөйдө.
   – Манна, манна. Эн кимҥиний? Туох наадалааххын? – Аня, бокуойа суох ыйытан, уолу улаханнык симитиннэрдэ.
   – Мин Андрейбын, физфакка үөрэнэбин. Быйыл саҥа киирдим, – уол, аан аттыгар туран, хараҕын Аайаттан араарбакка эппиэттиир. – Хоскутун оҥосто сылдьар эбиккит дии? Көмөлөһөбүн дуо?
   – Көмөлөс-көмөлөс. Эн үөһэ тахсан, хата, обуойу тутааччы буол эрэ, – Аня дьаһайа оҕуста.
   Андрей, ону эрэ күүтэн турбут киһи курдук, сымсатык остуол үрдүгэр таҕыста. Аайалаах Рита обуойу, килиэйинэн биһэ-биһэ, уолга ууналлар уонна аллара туран тирээпкэнэн кичэйэн сотоллор.
   Аайа саҥата суох кистии-саба уолу көрөр. Андрей бу сайыҥҥыттан хайдах эрэ уларыйан хаалбыт курдук. Оттомурбут дуу… Сайын автобуска көрөн баран туох ааттаах сытыы, ньоҕой уолай диэн букатын сөбүлээбэтэҕэ. Ол иһин киниттэн наар куота сылдьара. Кыыс уолу бүгүн атын хараҕынан көрдө. Таас дьиэни элбэхтик обуойдаабыт киһилии сатабыллаахтык туттар-хаптар, элбэҕи саҥарбат, арай, истиҥ хараҕынан кини диэки көрөр. Аайа уол көрөрүттэн кыһаллыбат бэйэтэ бүгүн тоҕо эрэ долгуйан сүрэҕэ толугуруу тэбэр.
   – Маладьыастар! Эһиги салгыы бу курдук баран иһиҥ. Оттон биһиги Людалыын ас атыылаһан кэлиэхпит. Табылыннаҕына, халбаһы ылыахпыт, – Анялаах хомунан тахсан бардылар.
   Ураты чуумпу сатыылаабытыгар Рита саҥа аллайда:
   – Аайа, туох да куһаҕана суох обуой эбит дии? Үчүгэй баҕайы роза сибэккилэрдээх. Хоспут, кырдьык, сырдаан хаалла.
   – Мин Аняны сыыһа хомоппуппун. Тугу санаабыппын этэн кэбиһэбин, сороҕор онтукпуттан кэмсинэбин.
   – Арай, сибэккилээх буолан тэҥнииргэ эрэйдээх буолуо. Хата, эһиги бэрт баҕайытык быспыккыт дии, – Андрей кэпсэтиигэ кыттыһар.
   Сотору истиэнэ эркиннэрин барытын бүтэрдилэр. Түннүк үрдүнэн, батарея аттынан кыра миэстэлэр хааллылар.
   – Чэ, бүттүбүт. Бу кыра хаалбыты бэйэбит ситэриэхпит. Рита, мэктиэтигэр хоспут кэҥээн хаалбыт курдук дии! – Аайа өрө ыстаҥалаан ылла.
   Араас обуойдарынан көрөн турбут хараҥа хос биирдэ сырдаан, киэркэйэн хаалла. Андрей остуолтан ойон түстэ:
   – Мин миссиям бүттэ быһыылаах. Бөҕү таһаарыахха баар эбит.
   – Эс, бэйэбит хомунуохпут. Онто да суох барытын эн обуойдаан биэрдиҥ дии, – Аайа утаран көрдө да, уол бөҕү-сыыһы хомуйан киирэн барда. Бөхтөрүн куулга симтилэр. Андрей тахсаары туран:
   – Аайа, мин эйигин киинэҕэ ыҥыраары гыммытым. Сарсыҥҥыга билиэт ылабын дуо?
   – Сөп, – диэбитин кыыс кулгааҕа эрэ истэн хаалла.
   Кыргыттар хойукка диэри хосторун сууйдулар. Үлэ түмүгүнэн кэрэ. Үлэлэрин үмүрүтэн, дьэ, «һуу» диэн олордохторуна, Анялаах Люда бу айдаан-куйдаан буолан киирэн кэллилэр.
   – «Туймаадаҕа» халбаһы бырахпыттарын истэн, онтон баран бу икки паалканы ыллыбыт. Уочарата диибин диэн, «турбутуҥ-турбатаҕыҥ» диэн этиһии-моргуор онно баар! Хата, манна иккис этээскэ олорор кыргыттар туралларыгар быһа киирэн ыллыбыт ээ. Онтон атын олох да матыа эбиппит, – Аня сирэйэ-хараҕа турбута сүрдээх.
   – Быһалыы киирдилэр диэн уочарат кэннигэр турааччылар айдааран барбыттарыгар, үүрүллэр дьон буоллубут дии санаабытым. Хата, Аня «эбиэт кэннэ кэлэн уочараттаабыппыт» диэн дэлби аахсан, быраҕыллыбатыбыт ээ, – бэл, кыраҕа ымыттыбат холку киһи Люда хараҕа чоҕулуҥнаабыт.
   – Инньэ диэн халбаһыттан матыахпыт дуо? Кыргыттар, бүгүн тото-хана халбаһы сиир дьон буоллубут!
   Халбаһы айдааныгар буолан, хосторо уларыйбытын тута өйдөөбөккө гынан баран, дьэ, саҥа аллайдылар:
   – Уой, бу красотаны көрүҥүтүүй! Кыргыттаар, хоспут наһаа да астык буолбут дии! Какие молодцы! – Аня омунугар сүүрэн кэлэн Аайалаах Ританы кууһан ылла.
   Бу киэһэ 14-с корпус биир дьоҕус хоһугар үөрүү-көтүү хонно. «Докторскайтан» ураты минньигэс халбаһы баар үһүө? Саҥа обуойдаммыт хос саҥа олоҕу түстүүр тыыныттан ордук күүстээх эрэл баар буолуо дуо? Тапталы, дьолу кэтэһэр эдэр саастан ураты кэрэ туох баарый?
   Аайалаах куурустара практикаҕа бараары түбүгүрэллэр. Амма оройуонугар хортуоппуй хостооһунугар уонна бурдук ыраастааһыныгар үлэлии барар буоллулар. Өйтөн суруйуу экзаменын туппут преподаватель кинилэр группаларын куратора буолбут. Уопсайга олорор оҕолор бэйэ-бэйэлэрин кытта билсэн ырааппыт буолан, көҥүллүк тутталлар-хапталлар, куорат устудьуоннарын көрөллөр-истэллэр. Аудитория иһигэр айдаан-куйдаан куратордара да киирбитин кэннэ намыраабата. Эмискэ кыргыллыбыт баттахтаах, ачыкылаах уһун хатыҥыр кыыс ойон турда:
   – Прекратите шуметь! Вы что, не видите, что преподаватель зашел?!
   Оҕолор бары соһуйан ах бардылар. Преподавателлэрэ саҥа үөрэҕин бүтэрбит көрүҥнээх. Оҕолору буойбут кыыс диэки хайыһан баран:
   – Спасибо, – симиктик махтанна. – Ну, что же, давайте знакомиться. Я буду вашим куратором, меня зовут Ирина Васильевна. Прежде всего, я всех поздравляю с поступлением в Якутский государственный университет. Вы прошли немалый конкурс и стали студентами лучшего высшего учебного заведения Сибири и Дальнего Востока. А теперь познакомимся поближе.
   Ирина Васильевна испииһэгин арыйан, оҕолору биир-биир туруоран, ааттарын-суолларын билистэ.
   – Как всегда у нас подавляющее большинство – девушки.
   – А нам-то как повезло! – инники эрээккэ олорор уолаттар дьээбэлэнэллэр.
   Ирина Васильевна, уолаттар тылларыгар кыһаммакка, боччумнаахтык туттан туран:
   – А теперь нам надо выбрать старосту группы. Какие будут предложения? – диэн ыйытта.
   Үчүгэйдик билсэ илик буолан, оҕолор чочумча саҥата суох олордулар.
   – Я, наверное, буду старостой. В группе я самая старшая, – оҕолору буойбут кыыс чуолкай куолаһа иһилиннэ.
   – Возражения будут?
   Ким даҕаны утарбата.
   – Ура! Практикаҕа барабыт! Оскуолаҕа күһүн хортуоппуй хостооһунугар үлэлиир үчүгэй баҕайы буолааччы дии? Романтика диэн онно баар! – Рита улаханнык астыммыт көрүҥнээх.
   – Биһиэхэ романтика олох наадата суох. Люда биһикки манна өрөмүөн үлэтигэр хаалар буоллубут, – Аня, оронугар баайа олорон, сонунун кэпсиир.
   – Да? Оттон ону биһиэхэ тоҕо эппэтэххитий?
   – Бу эттим дии.
   – Эчи дьиктитин! Эрдэттэн сүбэлэһиэххэ да баара… – Аайа Анялаах туспа тутта сатыылларын сөбүлээбэтин биллэрэр.
   – Чэ, Аайа, барбат буоллахтарына барбатыннар. Эн биһикки хомунуох. Биир ыйга барабыт дии, элбэх таҥас наада буолара буолуо.
   – Кылаабынайа, сылаас таҥаста илдьэ барыҥ. Эрэһиинэ саппыкылааххыт дуо? Утуйар таҥаһы эмиэ ылыахха наада, – Аня идэтинэн дьаһайар.
   – Мин таҥаһым барыта дьоммор хаалбыт. Онно баран хомунар эбиппин, – Аайа уопсайга толору көһө илик. Соло булан тетя Надялааҕар да сылдьыбат.
   – Куоракка дьонноох абыраммыт кыыскын. Уопсай сүпсүлгэниттэн ыалга баран сынньана түһэр киһи бэрт да буолуо этэ. Туспа ванналаах, туалеттаах, өҥнөөх телевизордаах, үчүгэй миэбэллээх дьиэҕэ олорбут киһи-и, – Аня, сибиитэрэ баайарын тохтотон, үөһэ көрөн баран, өрө тыынан ылла.
   Аайа аан таһыгар саайыллыбыт тоһоҕоттон сырдык өҥнөөх плаһын элитэн ылан таҥнан тахсаары турдаҕына, ааны симиктик тоҥсуйан Андрей өҥөйдө. Уолу көрөн кыыс сирэйдиин сырдаата, түргэнник тахсар ааны былдьаста.
   – Аайа, киэһэ кэлэҕин дуо? – Ритата кэнниттэн хаһыытыы хаалла.
   – Көрүөҕүм.
   Күһүҥҥү тымныы курас күн Аайаҕа сылааһынан илгийэр. Уоллаах кыыс аа-дьуо хааман иһэллэр.
   – Биһиги практикаҕа Аммаҕа барар буоллубут. Оттон эһиги?
   – Мэҥэ Хаҥаласка тахсан хотон тутуутугар үлэлиэхтээхпит. Биһиги факультеппыт тутар этэрээтэ быйыл сайын туппут хотонун ситэриэхтээхпит. Онно аҕыйах буолан барабыт.
   – Рита Аммаҕа барарыттан үөрэ ахан сылдьар. Салгыҥҥа көччүйэ оонньуохпут диэн астынар. Тыаҕа үөскээбит буолан, куоракка тыына-быара ыгыллар быһыылаах. Дьиҥэр, биһиги бары даҕаны тыа сирин киэҥ дуолатыгар көҥүл улааппыт оҕолор буоллахпыт, – Аайа ис киирбэхтик мичээрдээн ылла.
   – Аайа, ыйы быһа көрсүбэт буоллахпыт… Биһиги кэлэр понедельникка айанныыбыт. Мин эйигин хайа сах ахтыбыт курдукпун, – уол кистии сылдьыбыт иэйиитин симиктик быктаран эттэ.
   Аайа аһаҕас, истиҥ кэпсэтиигэ бэлэмэ суох. Андрейга хайдах сыһыаннаһарын бу диэн быһаара илик.
   – Биир ый күргүөмнээх үлэҕэ биллибэккэ ааһыа. Хата, онно айылҕаҕа, көҥүлгэ көччүйэн миигин саныаҥ да суоҕа, – кыыс, долгуйбутун биллэримээри, күлэн ылла. – Андрей, чэ, пока, мин дьонум дьиэтигэр кэллибит.
   – Аайа, мин… эйиэхэ тугу эрэ этээри гынабын… – Андрей кыыһы, билигин бардаҕына аны хаһан даҕаны көрүөм суоҕа диэбиттии, илиититтэн харбаан ылла.
   – Андрей, до свидания! – диэн баран Аайа, илиитин сулбу тардан ылаат, дьиэтин диэки сүүрэ турда.
   Тетя Надя, Аайа практикаҕа барарын истэн, улахан түбүккэ түстэ. Тыаҕа тымныы кулуупка дуу, эргэ оскуолаҕа дуу түһэриэхтэрэ, утуйар таҥас диэни биэриэхтэрэ суоҕа, онон бэриинэлиин, сыттыктыын барытын бэйэм бэлэмнээн биэриэм диэн холоруктанар. Аайа аккаастаан көрдө да, «мин ордук билэбин, хас оҕо миэхэ олорон бу курдук практикаламмыта буолуой?» диэн олох саҥардыбат.
   – Бүөтүр, ыл, гаражтан булка илдьэ сылдьар табаҥ тириитин киллэр эрэ! – оҕонньорун хамаандалаата. – Аайа, куһаҕан бэриинэ дии санаама. Соторутааҕыта таба тириититтэн бэйэм тикпитим. Күтүөҥ булка биирдэ эрэ илдьэ сылдьыбыта.
   Аайа практикаҕа барар таһаҕаһа сотору бэлэм буолла. Бугул саҕа таҥаһы көрөн, кыыс саҥата суох өрө тыынан кэбистэ.
   – Тыаҕа тиийэн баран, эдьиийгэр махтаныаҥ! Маны сүгэн барыам дии санаама, күтүөтүҥ массыынанан өрүс пуордугар киллэрэн биэриэҕэ. Биһигиттэн айанныаҥ буоллаҕа дии, – тетя Надя быһааран кэбистэ.
   Надежда Дмитриевнаҕа утаран туһа суоҕун билэр буолан, Аайа хаалларбыт малын ыла, кыргыттарыгар Аммаҕа дьонуттан барар буолбутун этээри, киэһэрэ илигинэ уопсайыгар баран кэлэргэ сананна.
   – Аайа, аһаан баран барбаккын дуо? – эдьиийэ куукунаҕа иһити-хомуоһу тыаһата сылдьан ыйытар.
   – Суох, тетя Надя. Наһаа киэһэрэн хаалыам. Кэлэн баран аһыаҕым.
   – Эмиэ да сөп. Тардыллыбакка түргэнник кэлээр, – кыыс кэнниттэн эдьиийин саҥата иһилиннэ.
   Аайа уопсайга тиийбитэ, олох күөстүү оргуйан олорор: кыргыттар өтүүк, былаачыйа тута-тута сүүрэллэр, уолаттар аппаратураны тутан киллэрдилэр. Комендант эрдэттэн суоһурҕанан кыыһырбыт көрүҥнээх көрүдүөр устун хааман иһэрин Аайа утары көрсөн дорооболосто да, анарааҥҥыта көрбөккө да бара турда.
   – Хайа, бу туох ааттаах сүпсүлгэнэ буолла?
   – Уой, хата кэллиҥ дии! Аны дьонугар хоно хаалыа диэн долгуйа ахан олоробун. Бүгүн киэһэ дискотека буолар! – Рита сүргэтэ көтөҕүллүбүтэ сүрдээх. Бүгүдьүүлэрин ууга оргутунан баран баттаҕын эринэ олорор. – Аайа, миэхэ араҕас комбинезоҥҥун уларсаҕын?
   – Бу кыыс эмиэ киһи таҥаһын көрдөөн эрэр. Туох куһаҕан привычкалааххыный? – Аня, бэйэтэ тиктибит от күөҕэ өҥнөөх солко куоптатын өтүүктүү туран, Ританы буойда.
   – Кэт-кэт. Мин дискотекаҕа кыайан сылдьыбаппын. Тетябар билигин тиийиэм диэн тылбын биэрэн кэллим. Таҥаспын ылаары кэллим. Өрөбүллэрбин дьоммор атааран баран, онтон үргүлдьү пуорка тиийэр буоллум.
   – Оо дьэ! Оччоҕуна мин кимниин сылдьабын? Барыма ээ! Бүгүн билсиһии биэчэрэ буолар дии, – Рита улаханнык хомойдо.
   – Ок-сиэ! Бу да кыыс тылын! Оттон биһигини да кытта сырыттаххына, тугуй? Оннук кырдьаҕастар диэн кыбыстаҕын дуу? – Аня, эдэр-кырдьаҕас диэн арааралларын олох сөбүлээбэт буолан, эмиэ өһүргэннэ.
   – Аня, ким да эйигин кырдьаҕас диэбэтэ ээ! Тоҕо эмиэ өһүргэнниҥ? Боруоста миэхэ Аайалыын ордук интэриэһинэй буоллаҕа дии!
   – Кыргыттаар, танцы иннинэ этистэххитинэ, бары да матыахпыт. Эйэ дэмнээхтик олоруоҕуҥ дуу, – Люда кыргыттарын уоскута сатаата.
   Аайа аныгы муодаҕа эппиэттиир комбинезонун суумкатыттан хостоон Ритаҕа биэрдэ. Бу сайын ийэтэ тикпитэ.
   – И не стыдно тебе, Рита? Аайа бэйэтэ да кэтэ илик саҥа таҥаһын уларсаргыттан? – Аня, санаабытын этэн тэйэр идэлээх буолан, саҥата суох хаалбата.
   – Аайа – мин дьүөгэм! Уларсарын кэтиминэбин!
   – Конечно, кэт, Рита. Үчүгэй баҕайытык сынньанаарыҥ, уолаттар аҕыйах да буоллаллар, баҕар, атын факультет студеннарын киллэриэхтэрэ. Оччоҕуна, интэриэс улаатыа.
   – Комендаммыт хантан киллэриэй? Ааҥҥа бэйэтинэн турдаҕына кумаары да аһардыа суоҕа! – Рита уоһун толлотто.
   Аайа, суумкатын туппутунан хоһуттан тахсан баран иһэн, көрүдүөргэ дьүөгэтин Лераны көрсө түстэ. Лера туох эрэ улахан кистэлэҥи билэрин нэһиилэ туттуна сылдьар киһи курдук көрүҥнээх.
   – Привет! Дискотекаҕа сылдьаары уос-тиис оҥостон эрэҕин дуу? – Аайа дьүөгэтэ танцы диэн баран муннука ытыырын билэр буолан ыйытта.
   – Пахай, манна дискотекалаан да диэн! Биһиги компаниянан рестораҥҥа бараары сылдьабыт, ол кэнниттэн квартираҕа барабыт. Хата, биһигини кытта барсаҕын дуо?
   – Суох, суох. Дьоммор барыахтаахпын.
   – Наһаа да скучнай олохтооххун! Билигин көрүлээн хаалбатаххына, хаһан сылдьыаххыный?
   – Лера, биһиги кууруспутун практикаҕа Аммаҕа ыыталлар, өйүүн бардыбыт. Оттон эһиги ханна үлэлии бараҕыт?
   – Аайа, билэҕин дии, мин, окуолаҕа да үөрэнэ сылдьан, окко да, практикаҕа да барбат этим дии. Ваня билэр уолаттара справка оҥоруох буолбуттара. Чэ, мин сүүрдүм. Таҥаспын уларытта кэллим. Пока, пока!
   – Пока. Лера, баһаалыста, сэрэнэн сырыт эрэ.
   «Лера куоракка кэлэн баран наһаа да уларыйбыт. Наар куорат оҕолоругар тардыһар. Өйө-санаата таҥас, омук косметиката. Бииргэ үөрэнэр куорат кыргыттарын үтүктэр быһыылаах. Вольнигынан киирэн баран, бэйэтин үчүгэй өттүнэн көрдөрө сатыаҕын. Аны практикатын барбатаҕына туох дииллэр? Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан биир да күн көрсүбэтэхпитинэ тэһийбэт буоларбыт. Билигин кини тэйэ көтө сылдьар курдук. Аны үөрэҕиттэн уһуллан хааллаҕына, дьоно туох дииллэр? Аттыгар сылдьан көрбөтөххүн диэн миигин буруйдууллара буолуо». Аайа, дьонугар баран иһэн, дьүөгэтин туһугар долгуйан элбэҕи эргитэ саныыр.
   – …Уонна дойдубутугар туох сонун-нуомас баар? Ээ, ол муҥнаах ыалдьыбыта да ыраатта, хата, сынньаммыт дии, – Аайа дьиэҕэ киирбитэ, тетя Надя кимниин эрэ төлөпүөнүнэн кэпсэтэрэ иһилиннэ. – Таанньа, тохтоо, бу Аайа кэллэ. Ыл, ийэҕин кытта кэпсэт эрэ, – диэн баран туруупканы туттаран кэбистэ.
   – Алло, мама, дорообо!
   – Дорообо, чыычаах! Туох сонуннааххын, хайдах сылдьаҕын? Тетяҥ тылын иһит, хомуйбут утуйар таҥаһын тыаҕа бараргар хайаан да илдьэ бар.
   – Наһаа элбэх маллаах буолсубун дии. Оччо ыраах үлэлэтэ ыҥырар буоллахтарына, утуйар таҥаһынан хааччыйар инилэр.
   – Хааччыйан бэрт! Бу кыыс киһи тылын истибэтэ сүрүн ээ?! – тетя Надя аттыгар дьыбааҥҥа дьоһумсуйан олорон кэпсэтиигэ кыттыһа олордо.
   – Оҕом эрэ буолларгын, бэйэҕин харыстанан үчүгэйдик сырыт. Эдьиийгиттэн сурук тутан олоробун. Этэҥҥэ үөрэнэ сылдьар. Быйыл бүтэһик курса буолан, үксүн дипломун үлэтинэн дьарыктанар үһү. Хаартыскатын ыыппыт. Только манна ханнык эрэ нуучча уолун кытта түспүтүн сөбүлээбэтим. Бииргэ үөрэнэр уолум диэбит…
   – Этэбин ээ, аны нуучча уолугар эргэ тахсара буолуо диэн! Оччоҕуна дойдутугар эргиллэн кэлбэт. Соҕуруу итиччэ үчүгэй үөрэххэ үөрэнэн баран, манна үлэһит буолуохтаах. Ол-бу буолбатын, омуктамматын хайаабатын! – Надежда Дмитриевна тэбис-тэҥҥэ түһэрсэн иһэр.
   – Мама, ити, кырдьык, көннөрү бииргэ үөрэнэр уола. Владик диэн, Ленинград олохтооҕо. Эдьиий миэхэ бэйэтэ кэпсээбитэ.
   – Чэ, оннук эрэ буоллун. Эдьиийиҥ эйиэхэ уочараттаан ахан «Аляска» куурка уонна каучуктаах саппыкы ылбыт үһү. Сотору посылканан ыытыам диэбит.
   – Даа? Наһаа үчүгэй дии! Билигин как раз каучук хобулуктаах саппыкы уонна «Аляска» куурка наһаа муодунайдар.
   – Эдьиийиҥ бэйэтигэр да ылбакка, эйигин санаан атыыластаҕа. Чэ, чыычаах, бүтүөх, бириэмэм таҕыста. Суруккун күүтэ хаалабын. Күүскэ да күүскэ сыллыыбын!
   – Пока… – кыыс, ийэтин куолаһын истэн, уйадыйан ылла.
   – Аайа, суун-тараан, чэйдиэххэ. Оҕобор анаан дьэдьэн барыанньалаах бөрүөк астаан олоробун, – кыыс туорхаһыйбытын көрөн, тетя Надя сымнаҕас куолаһынан саҥарда.
   Аайа күнү быһа аһаабакка сылдьарын да умнубут. Аччыктаабыт ахан. Кини тетята асчытынан аатырыан аатырар. Бэрэскитэ ханнык да хаһаайкатааҕар ордук табыллар. Оттон дьэдьэннээх бөрүөгэ туохтааҕар да минньигэс!
//-- * * * --//
   Лера көтүөн кыната суох сылдьар. Кини Ванятын санаабытынан уһуктар, күн устата хайдах эрэ кинини көрбүт эрэ киһи диэн санаалаах сылдьар. Кыыс маҥнайгы таптал сырдык иэйиитигэр куустаран, Ваняттан атыҥҥа наадыйбат курдук буолбут. Уолун көрсөөрү олорор уопсайыгар кытта бэйэтинэн тиийэр. Суох буоллаҕына, ханна барбытын сураһан, син биир булан тэйэр. Доҕоро, тустуук буолан, үксүн спорт-саалаҕа дьарыктанар. Лера, физкультураттан босхоломмут кыыс, спорт-саалаҕа киирбэт бэйэтэ билигин көлөһүн уонна эрэһиинэ сыттаах саалаттан тахсыбат буолла. Бүгүн күнүс уолун «Юность» стадиоҥҥа баран көрүстэ.
   – А, Лера, привет! – уол кыыһы көрөн үөрдэ.
   – Привет! Бүгүн туох былааннааххыный?
   – Табаарыстарым Киевтэн сбортан кэлбиттэр. Рестораҥҥа олоро түһүөх дииллэр. Хата, подругаларгын кытта кэлээриҥ эрэ. Уолаттар харчылаахтар, омук таҥаһынан эргинэллэр. Бу сырыыга косметика арааһын аҕалбыттар. Лера, куурсун кыргыттарыгар илдьэн көрдөрөөр эрэ. Син бырыһыаннаһыа этибит буоллаҕа.
   – Ой, косметика диигин дуу? Атыылаан бөҕө буоллаҕа дии. Бэйэбэр эмиэ көрүөм этэ. Рестораҥҥа хас кыыһы ыҥырабын?
   – Кинилэр иккиэлэр, онон икки үчүгэйкээн подругаҕын илдьэ кэлээр. Ол кэнниттэн хатаҕа барыахпыт. Уолаттар сынньаныахтарын баҕараллар.
   – Ханнык рестораҥҥа тиийэбит?
   – «Севергэ» көрсүөхпүт.
   Лера, бу киэһэ Ванятын кытта бырааһынньыктыыр буолбутуттан үөрэн, атаҕа сири билбэт буолла. Ханнык кыргыттары илдьэ барарын төбөтүгэр сыымайдаата. Уопсайга бииргэ олорор кыргыттара тыаскай баҕайылар. Любашаны ыҥырара дуу? Люба сахаҕа көстүүлээх кыыс, олус табыгастаахтык оҥостор, муодунай баҕайытык таҥнар. Кини бииргэ үөрэммит кыыһын ыҥырдын. Оччоҕуна ордук бэһиэлэй буолуо. Люба куорат киинигэр олорор, Лера тута киниэхэ барарга сананна. Кыыс начаас икки ардыгар Октябрьскай уулуссаҕа турар Люба дьиэтигэр элээрдэн кэллэ. Кыһыл дермантин бүрүөһүннээх ааҥҥа звоноктаата. Син өр тура түспүтүн кэннэ, төбөтүн төгүрүччү бүгүдьүүнэн эриммит уһун стеганай халааттаах мааны дьахтар ааны арыйда:
   – Вам кого, девушка?
   – Люба дома?
   – Доча, это к тебе! И что за привычка двери не открывать? Я что ли должна бегать? – диэн баран дьахтар тыастаахтык хааман саалаҕа дьылыс гынна.
   – Ой, Лерка, какими судьбами? – Люба түгэх хостон тахсан кэллэ. – Ну, проходи.
   – Слушай, у меня столько новостей! А что, твоя мама сердится да?
   – Да, ладно, не обращай внимания, вечно она всем недовольна! Пошли ко мне.
   Киэҥ көрүдүөрү ааһан, Люба хоһугар киирдилэр. Лера бу курдук куорат квартиратыгар олоруон олус баҕарар. Люба хоһо эчи улаханын, кылабачыйа турар омук миэбэлин киэҥ оронугар кыыс таҥаһа ыһылла сытар. Туалетнай остуолун үрдүгэр араас косметика тэлгэммит. Хоско тыҥырах лааҕын сыта турар.
   – Смотри, какие у меня ногти! Не хуже же, чем в парикмахерских делают? Теперь вот педикюр себе делаю, – Люба атаҕын тыҥырахтарын көрдөрөр.
   – Здорово! Слушай, у тебя столько косметики! Где ты их берешь?
   – Мне обычно привозят или с рук покупаю. Родители с курорта вернулись. Вот мне накупили всего, – Люба ороҥҥо ыһылла сытар таҥастар диэки ыйан кэбистэ. – А хочешь что-нибудь примерить? Я могу вот это платье продать. А сама хочу купить штаны-бананы, на барахолке такую вещь присмотрела! Но она стоит 300 рэ.
   – Штаны за 300?!
   – Зато последний писк моды! На, вот, это платье тебе будет как раз, – Люба халлаан күөҕэ туора сурааһын ойуулаах, аныгылыы хомут саҕалаах былаачыйаны уунна. Лера кэтэн көрбүтэ, киниэхэ, кырдьык, лоп курдук олорор.
   – Вот видишь, бери! Всего 120 рублей стоит. Может, тебе сапоги нужны? Хочешь такие? – хара тирииттэн тигиллибит сүрдээх үчүгэй хаачыстыбалаах югославскай саппыкыны суумкаттан хостоото. Лераҕа саппыкы улахан буолан биэрдэ. Оттон былаачыйаны ылыах буолла. Лера Любаҕа чугаһыы да сатаан аккаастаабата.
   – Ладно, сапоги все равно купят. Бедные родители привезли такие стремные вещи! Ничего, однокурсницам распродам, – Люба, хачайданар кириэһилэҕэ олорунан баран, атаҕын өрө тэптэ. Лера «крутой» уолаттар рестораҥҥа ыҥырбыттарын туһунан омун-төлөн буолан кэпсээтэ. Люба ордук уолаттар омук таҥаһынан эргинэллэрин интэриэһиргээтэ.
   – Я, конечно, всяких тустууков всерьез не воспринимаю, но за их счет почему бы и не погулять?
   – Тогда ровно в шесть встречаемся у «Севера», – Лера, болдьоһон баран, барардыы хомунна.
   – Платье не забудь! – Любата ойон туран платьены суулаан биэрдэ.
   Лера, ыалтан тахсан баран иһэн, дьүөгэтэ саатар суолтатыгар «чэй иһэҕин дуо?» диэн ыйыппатаҕыттан дьиибэргии санаата. Куорат ыала бары итинник тоҥуй буоллахтара дуу?
   Сэргэлээххэ уопсайга хаһааҥҥыта эрэ баар-суох дьүөгэтин көрсө түстэ. Аайаны кытта кэпсэтэн баран, туохтан эрэ санаата оонньоото. Дьүөгэтин олоҕо олус да судургу, тугу да оҥоро сатаабакка, хайдах баарынан олороро эмиэ да наһаа үчүгэй. Кимиэхэ да бэрт буола сатаабакка, бэйэтэ бэйэтигэр хаһаайка. Оттон Лера Ваняҕа сирдэрбэтэх эрэ киһи диэн санаалаах. Кини доҕоро кырасыабай, муодунай, куорат кыргыттарын астына көрөрүн билэр. Ол иһин кинилэртэн хаалбат, наада буоллаҕына ордор да туһугар кыһанар. Кыбыстыыта баар, Лера бииргэ үөрэнэр оҕолоругар сахалыы билбэппин диэбитэ. «Нууччалыы иитиилээх» кыыс буолан, куорат кыргыттарыгар чугаһыы сатыыр. Ол иһин Аайаны көрсөрүттэн кыбыста саныыр.
   Дьүөгэтэ кини куоракка кэлэн нуучча буолан хаалбытын өйдөөбөтө чуолкай. Лера, аныгы муоданы сырсан, уһун хойуу баттаҕын кырыйтаран кэбиспитэ, ыра сатаан аанньа аһаабат. Хата, быакаччы тутар Америка джинсылара батар буолбуттарыттан үөрэр. Дьонугар эрийэн, сотору-сотору харчы көрдүүрүттэн бокуойа суох. Ийэлээх аҕата кыыстарын тылын быһа гымматтар, хаппырыыһын тута толоро сатыыллар. Ийэтэ, учуутал буолан, улахан хамнастаах, аҕата тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэтигэр кылаабынай бухгалтерынан үлэлиир. Дэлэгэйдик үөскээбит кыыс баҕарбытын атыылаһар идэлээх. Арай, санаабытын курдук таҥас-сап маҕаһыыҥҥа суоҕа бэрт. Куоракка кэлэн, киин маҕаһыынтан дэлэйдик таҥныах буолбута, ханна баарый? Универмагка бороҥ өҥнөөх, уунан хаалбыт курдук ырбаахылар, көстүүмнэр ыйанан ахан тураллар, ким эрэ ылара буолла. Арай үчүгэй хаачыстыбалаах омук таҥастарын сэрии бэтэрээннэригэр эрэ атыылыыллар. Бэтэрээн эһэтэ суох буоллаххына, үчүгэйдик таҥныбаккын. Ол иһин Лера хас өрөбүл аайы барахолкаҕа баран, омук таҥаһын көрүнэр.
   Манна диэн эттэххэ, Лера Ванятыныын барахолкаҕа билсибиттэрэ. Самаан сайын сатыылаан турар кэмигэр кини уопсайга бииргэ олорор кыыһыныын Катялыын сарсыарда «пятеркаҕа» симиллэн ахан айаннаан тиийбиттэрэ. Аа-дьуо атыы-эргиэн эрээттэрин көрө сылдьар кыргыттарга икки уол чугаһаан кэлбиттэрэ. Сытыы-хотуу сирэйдээх-харахтаах кыра, киппэ уола: «Оо, кэрэчээн кыргыттар, американскай джинсыга наадыйаҕыт дуо, дьиҥнээх «Вранглер» фирма киэнигэр?» – диэн ыйытаат, спортивнай суумкатын арыйа баттаан джинсылары таһааран көрдөрбүтэ. Лера тута саҥата суох турар уһун уолу бэлиэтии көрбүтэ уонна кырдьык, джинсыга наадыйа сылдьар буолан, уолаттартан атыыласпыта.
   – Кыргыттар, бачча көрсөн баран, таах тарҕаһан хаалыахпыт дуо? Киинэҕэ барбаппыт дуо? Мы оплачиваем! – кыра уол тыл көтөхпүтэ.
   Лера, сытыы уол табаарыһын астынан, тута сөбүлэспитэ. Катята утарсан көрбүтүн, «көннөрү киинэҕэ баран кэллэхпитинэ, туох буолуой?» диэн ыххайан туран илдьэ барбыта. Кыра уола соҕуруу физкультура институтугар үөрэнэр, бэйэтэ этэринэн «элбэҕи эрэннэрэр» тустуук.
   Уһуна эмиэ тустуунан дьарыктанар спортсмен, тыа хаһаайыстыбатын факультетыгар туттарса сылдьар эбит.
   – Абитуриент табаарыстарым, хайа диэки барабыт? Маҥнай ханна эрэ киирэн эбиэттиэххэйиҥ, убайгыт Байбал төлүө!
   Ол күнтэн ыла Лералаах Ваня доҕордоспуттара.
   Лера хоһугар тыын быһаҕаһынан аҕылаан сүүрэн киирдэ.
   – Катя, меня Ваня в ресторан пригласил! С Любашей идем на крутую вечеринку! Вот пришла переодеться, – кыыс ыскаапка тиийэн таҥастарын талан барда. – Ну вот! Нечего одеть! Девчонки там такие нарядные будут!
   – Лера, хайа хайдах буолаҕын, эн саҕа элбэх таҥастаах кыыс бу уопсайга суоҕа буолуо. Наһаа буолумарыый, – Катя, оронугар кинигэ ааҕа сытан, дьүөгэтин сэмэлиир.
   – Это все не то! Я хочу выглядеть на все сто!
   – Скажешь тоже!
   – Ладно, вот новые джинсы одену, а вот какую рубашку выбрать… – Лера ыскаабыгар баар таҥаһын бүтүннүү түөрдэ. Онтон биир чараас дьэрэкээн өҥнөөх куоптаны ойутан ылла, эргим-ургум тутан көрөн баран: «Ладно, эта сойдет», – диэн быһаарда.
   Кыыс сиэркилэ иннигэр олорон баттаҕын плойканан эринэ оҕуста, онто да суох тэрбэйбит киэҥ харахтарын өссө бэлиэтээн, хара кыраасканан хойуутук соттон биэрдэ, толлоҕор уоһун кыһыл помаданан биһиннэ. Үрдүк платформа хобулуктаах түүппүлэтигэр чэпчэкитик дугунан кыараҕас хоско хаамыталаан ылла.
   – Катя, ну как?
   – Просто супер! Ты как всегда очаровательна! – Катя, кырдьык, тугу саныырын этэн, дьүөгэтин астына көрөр. – Лера, ол гынан баран, ити Ваняҕын олох астыммаппын, хайдах эрэ албын-көлдьүн көрүҥнээх. Ити табаарыстарын да көр, харчыга тугу барытын атыылаһыахха сөп дии саныыллар, ол иһигэр кыыс тапталын эмиэ. Онон эн киниэхэ наһаа эрэниэ суох этиҥ.
   – Ты все сказала? Так вот, послушай, Ваня меня любит и ему нечего мою любовь покупать, я его люблю просто так!
   – Лера! Ол иһин этэбин, эн ис дууһаҕыттан таптыыгын, оттон кинини билбэтим…
   – Катя, специально мне настроение хочешь испортить? Я и так опаздываю! – диэн баран Лера, хоһун аанын тилир гына сабан, хобулугун тыаһа тоһугуруу турда.
   Рестораҥҥа кэлбитэ, Любашата кэлэн турар эбит. Аттыгар уһун хатыҥыр кыыс чуолкатын аннынан кырааскалаах хойуу кыламаннарынан сапсынан тургутардыы көрөн турар.
   – Главное пригласила, а сама заставляет ждать себя! Как я поняла, мальчики твои уже здесь, зайдем что ли, – Люба, күүппүтүттэн ниэрбинэйдээбитин биллэрэн, кыыһырбыттыы туттар-хаптар. Ол икки ардыгар Ваня табаарыстарын кытта ресторантан өрөҥкөлөһөн тахсан кэллилэр.
   – Хайа, Лера, дорообо! Биһиги миэстэ ууран олоробут, киириэҕиҥ. Кырдьык, астык дьүөгэлэрдээх эбиккин, эчи талбыт курдук бары кырасаабыссаларгыт дии! – кыра уҥуохтаах, толору симпит курдук эттээх-сииннээх уолаттар, кыргыттары сыныйан көрөн баран, астыммыттарын биллэрдилэр.
   Рестораҥҥа киирбиттэрэ, киһи төбөтүн сынньар музыка тохтоло суох ньиргийэр, тула барыта табах буруотуттан тумаҥҥа устубут. Лера төбөтө биирдэ куу-хаа буолан хаалла. Хата, уолаттар бу сиргэ бэрт үөрүйэх дьон быһыытынан тутталлар-хапталлар, саала улаҕатыгар турар остуол диэки кыргыттары илтилэр. Остуолга маҕаһыыҥҥа улахан бырааһынньыкка эрэ ууруллар ас арааһа тардыллыбыт: салями халбаһы, кытаанах сыр, кичэллээхтик быһыллыбыт эт арааһа, тыл, оҕуруот аһа, фруктаттан, бэл диэтэр, ананас кытта остуол киэргэлэ буолан ууруллубут.
   – Ой, девочки, смотрите, а мальчики и, правда, при деньгах оказывается! – Люба сэргэхсийэ түстэ. Дьүөгэтэ эмиэ тута солуута суох күлбүтэ буолла.
   Остуолга олороот, күлсүү-салсыы, кэпсээн-ипсээн хойунна. Уолаттар наар күрэхтэһиилэрин кэпсээтилэр, араас улахан куораттарга хайдах курдук былааһы ылан сылдьыбыттарын, рестораннарга хаһаайыннаабыттарын, олохтоох ыччаты «стройдаппытарын» туһунан, бэйэ-бэйэлэрин күөттэһэ-күөттэһэ, ыстылар-тохтулар. Любашалаах кырдьыктыы интэриэһиргээбиттии истэллэр, күлэн быардарын тутталлар. Лера даҕаны, Ванятыгар көх-нэм буола сатаан, уопсай кэпсэтиигэ кыттыһа сатаата.
   – Кыргыттар, тугу иһиэххитин баҕараҕыт? Шампанскай дуо? – барыларыттан ордук сытыы-хотуу Володя уол, ыйыта охсоот, официантканы ыҥырбыта эрэ баар буолла. – Девочкам шампанского!
   Саас ортолоох, халлаан күөх тенинэн харса суох кырааскаламмыт, химия быһа сиэбит баттаҕар чочуобуна анньыммыт, үрүҥ фартуктаах нуучча дьахтара уолаттар илиилэрин өрө көтөхтүлэр даҕаны, сүүрэн кэлэн, ас, арыгы таһан элэстэнэн олорор.
   – Просто удивительно! Обычно эти официантки кое-как обслуживают, а тут бегают как угорелые! Однако, вы – шустрые парни! – Люба дьүөгэтэ бэлиэтии көрдө.
   – Конечно, у нас все схвачено! В Москве то же самое! Так что с нами лучше дружить! Можем привезти любой товар, косметику, – Володя хайҕанан өрө барда.
   Бэркэ аһаабыт, итийбит-кутуйбут дьон ресторан сабыллыыта таһырдьа таҕыстылар. Лера сибиэһэй салгынтан, бэл, мэйиитэ эргийэн ылла, рестораҥҥа туймааран да олорбут эбит.
   – Праздник продолжается! Сейчас все едем на хату! Один момент! – Володя уулуссаҕа ойон тахсан массыынаны куоластаан тохтоппута эрэ баар буолла.
   – Ваня, может вместе просто прогуляемся? Что-то я не хочу туда ехать, – Лера Ванятын сиэҕиттэн тардыалаан көрдө. Уола биллэрдик холуочуйбут көрүҥнээх.
   – Суох, салгыы күүлэйдиэххэ! Эбэтэр эн куттанар буоллаххына, бэйэҥ бар ээ! Мин тохтуур санаам суох! – диэн илгиэтэннэ.
   Бары «Волгаҕа» симиллэн айаннаатылар. Өр-өтөр буолбатылар, залогка турар дьиэҕэ көтүтэн кэллилэр.
   – Ой, какой сказочный домик! Тук-тук, кто в тереме живет? – Люба, үрүҥ испиэскэлээх кыра дьиэ аанын тоҥсуйбута буола-буола, солуута суох күлэр-салар.
   – Этот дом мои предки купили для меня, но я тут не живу, бываю наездами. Чэ, киирэн иһиҥ! – Володя аанын аһан ыалдьыттарын киллэртээтэ. Дьиэ иһигэр уһуннук иччитэх турбут сибики биллибэт, барыта уурбут-туппут курдук орун-оннугар, сылаас, ыраас. Кыргыттар тута саалаҕа аастылар. Володя магнитофону холбообутугар «Модерн токинг» ырыата кутулунна. Любалаах ойон туран музыкаҕа уйдаран, үҥкүүлээн эриллэҥнээтилэр. Дьиэ хаһаайына сатабыллаахтык туттан-хаптан, сурунаал остуолугар ас тарда оҕуста, бытыылка арааһа уурулунна. Арыгыттан, музыкаттан хааннара хойдубут уолаттар-кыргыттар күүлэйи оройуттан туттулар… Бытаан музыка холбоммутугар, пааранан арахсан үҥкүүлээтилэр. Лера биирдэ көрбүтэ, Володя Любаны ыга кууһан турара, онтон сотору буолаат түгэх хос диэки баран сүтэн хааллылар. Кыра уол уонна чуолкалаах баттахтаах кыыс ыкса куустуһан үҥкүүлүү сылдьаллара да, эмиэ ханна эрэ сүтэн хаалбыттар.
   – Ваня, может домой поедем? – Лера дьыбааҥҥа тиэрэ түһэн нухарыйан барбыт уолун тардыалаан көрдө.
   – Лера, иди ко мне… – Ваня кыыһы харса суох уураан-сыллаан барда. Лера таптыыр уолугар кыайан аккаастаабата… Ким билбитэй, кыысчаан бу түүн маннык хобдохтук чиэһин сүтэриэн? Лера Ванятыгар эрэ бас бэринэр баҕалааҕа, ол гынан баран, атыннык, маннык сидьиҥник буолбатах. Барыта бүппүтүн кэннэ кыыс уйа-хайа суох ытыы сытта. Уола буоллаҕына тугу да улахаҥҥа уурбакка, истиэнэ диэки хайыһан утуйан мунна тыаһаата. Кини кыыс чиэһин ылбытын өйдөөбөтө да быһыылаах…
   Балаҕан ыйын сылаас, чаҕылыччы тыгар күнэ, сотору тымныы түһүөн мэлдьэһэрдии, сырдык сардаҥаларынан ыһыахтанан күлүмүрдүүр. Аайалаах бириһиэн сабыылаах грузовой массыынанан айаннаан иһэллэр. Эдэр дьон өрө-таҥнары ыһар оллур-боллур суолга наадыйбакка, ырыа-тойук аргыстаахтар. Кыргыттар, эчи, бары даҕаны ырыаһыттарын! Нуучча-саха ырыатын ыллаан баран, аны украиналыы кытта ыллаан чоргуйдулар. Ордук Маня диэн кыыс ырыа тылын билэринэн маастар эбит. Бэрт бэһиэлэй айан буолан, оҕолор суолларын билбэккэ да хааллылар. Хас даҕаны дэриэбинэни кэннилэригэр хааллардылар, сотору массыыналара хорус гына тохтоото.
   – Ура! Кэллибит! – кыргыттар массыына куусабыттан түстүлэр.
   Хайа сах борук-сорук буолбут. Практикаларын салайааччыта Михаил Витальевич кабинаттан тахсан, ол-бу диэки эргим-ургум көрүтэлээтэ.
   – Тыый, ким да көрсүбэт эбит дуу? – диэн долгуйуох курдук буолан истэҕинэ, кыра уҥуохтаах хатыҥыр оҕонньор бадарааннаах эрэһиинэ саппыкытын соһон тиийэн кэллэ.
   – Хайа, кэллигит дуу? Мин бу кулууп остуораһабын. Сопхуос парткома кэтэһэ сатаан баран, ити билигин аҕай дьиэлээтэ. Миигин устудьуоннары көрсөөр диэн сорудахтаабыта. Эһиги кулуупка олоруоххут, бөһүөлэк остолобуойугар сарсыҥҥыттан аһыаххыт. Билигин сабыллан турар. Айаннаан кэлбит дьон аччык буолуоххут, кууллаах хортуоппуй уонна килиэп баар буолуо, онон үссэнэ түһүөххүт. Чэ, бардыбыт, – олохтоох киһи, суххай соҕустук этэн баран, кулуубун диэки бара турда.
   – Даа, картина называется «Не ждали». Оттон биһиги сарсыардаттан тугу да аһаабаккабыт аччыктаан да бүттүбүт дии! – сытыы тыллаах Маня, сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, үөһэ тыынна.
   – Ничего-ничего! Билигин олохсуйан баран, ас астаныахпыт буоллаҕа дии, – Михаил Витальевич холкутук быһаарда.
   Хараҥаҕа эргэ мас дьиэ кыччаан, харааран-боруоран көстөр. Остуорастара ыт баһын саҕа улахан күлүүһү судургутук аста. Эргэ аан аһыллан хаачыр гынна. Онон-манан ыйаммыт лаампалар борук-сорук умайдылар. Кыргыттар дьиэҕэ киирээттэрин кытта муннуларыгар никсик сыт саба биэрдэ.
   – Уой, эргэ да дьиэ эбит дии! Ычча, тымныыта да бэрт! Мантан атын дьиэҕэ устудьуоннары олохтообот буоллахтара дуу? – Маня мэктиэтигэр ытыах курдук буолла.
   – Кырдьык, тымныы эбит. Манна хайдах утуйуохпутуй? Тоҕо эрдэттэн оһоххутун оттубатаххытый? – староста кыыс лоп бааччы саҥата иһилиннэ.
   – Мас эрэ таһырдьа элбэх, эдэр дьон тугу гынаргыт хаалбыт үһү, саба түһэн отуннаххыт дии, – оҕонньор өс саҕа буолла. – Ол эһиги хаһан айаннаан кэлэргитин билэн, мээнэ маһы бараан, оһох оттуомуй?
   – Хайа, оттон утуйар орон диэн бу көрүллүбэт дуо?! – Маня айманна.
   – Кырдьык даҕаны! – кулуупка киирбит кыргыттар бары даҕаны соһуйдулар.
   – Эһиэхэ анаан бу мааттары таспыппыт. Мааттарга утуйаҕыт. Практикаҕа кэлбит оҕолор бары мааттарга утуйа сылдьыбыттара, туох буолуой? – остуорас оҕонньор букатын холку.
   – Чэ, оҕолор, туруохпут дуо? Бастаан күөспүтүн өрүнүөҕүҥ. Маста киллэрэн, оһохто оттуоҕуҥ,– диэн баран Михаил Витальевич таһырдьа таҕыста.
   – Кыргыттар, тахсан көмөлөһүөҕүҥ, – старосталара дьаһайда.
   Оһох оттубуттара, сииктээх, оппуохата бүппүт, онон-манан хайыта барбыт оһохторуттан күөх буруо дьиэ иһин биирдэ толордо.
   – Пахай, бастаан оһох иһин ыраастыах баара! Ааны аһан салгынна киллэриҥ! – Михаил Витальевич, киһи эрэ буоллар, кини даҕаны ыгылыйбыт куолаһынан хамаандалаата.
   – Эйигин оскуола дириэктэрин дьиэтигэр олохтообуттара. Барар буоллаххына, атааран биэриэхпин сөп, – олохтоох оҕонньор кыраҕа кыһаммат киһи буолан биэрдэ.
   – Суох, суох. Хайдах оҕолорбун манныкка хаалларан барыамый? Бу оһох туһатыттан ааспыт эбит буолбат дуо? Таһырдьа кутаа оттор дьон буоллубут ээ, быһыыта.
   – Ээх, кыһын эрэ оттулла сылдьыбыт эргэ оһох буруолаамына. Өрөмүөннүү, ыраастыы түһэн баран оттуллуохтаах этэ.
   – Оттон эһиги тоҕо эрдэттэн оҥорботоххутуй? – Маня аахсар санаалаах.
   – Тойотторго эттэххит дии! Мин манна остуораспын эрэ, тугу да билбэппин. Чэ, эн хаалар буоллаххына, мин бардым, – диэн баран оҕонньор таһырдьаны былдьаста.
   Сотору таһырдьа кутаа оттон, хортуоппуй үттүлэр, кыргыттар остуолга хантан эрэ ыскаачар булан тэлгээтилэр, өрөһөлүү килиэп кырбаатылар. Остуолга олороот, эдэр дьон сотору туох да буолбатаҕын курдук күө-дьаа кэпсэтэн, күлсэн бардылар. Утуйуу саҕана бары Аайа тэллэҕэр, сыттыгар ымсыырдылар.
   – Көр бу, өйдөөх дьон сөптөөхтүк тэринэр буоллахтара. Оттон мин утуйар таҥаспын ылбыппар баһыыба. Сыттыга суох хайдах утуйабыт? – Маня Михаил Витальевичка туһаайан ыйытта.
   – Билигин наһаа киэһэрдэ, хайдах эмит утуйан көрүөҕүҥ, сарсын быһаарыахпыт.
   Кыргыттар, мааттарын икки эрээтинэн тэлгээн баран, ким туох таҥастааҕынан оҥостон сыттылар. Уһун айан сылаата таайан, субу аймана сылдьыбыт оҕолор сотору нухарыйан бардылар. Аайа, утуйаары сытан, тетя Надятыгар махтана санаата. Кини улахан бэриинэтин көрөн, ким-хайа иннинэ Маня күлүү-элэк оҥостубута.
   – Уой, ма-ама! Көрүҥ эрэ, көрүҥ эрэ! Ол муннукка хара сукуна таҥастаах таҥара үлэһитэ турар дии! Бу диэки хааман иһэр! А-а!! – Лена диэн хайаларыттан да аҕа саастаах, саҥата-иҥэтэ суох кыыстара түүн ортото хаһыы-ыһыы кытаанаҕын түһэрдэ. Кыргыттар уһуктан кэлэн, бары аймана түстүлэр. Аайа, наһаа минньигэстик утуйа сытан, соһуйан олоро биэрдэ. Кини Лена ыйар муннугун диэки көрдөҕүнэ, туох да суохха дылы.
   – Лена, хайдах буолаҕын?! Туох да суох буолбат дуо? – Аайа кыыһыран кытаанахтык саҥарда.
   – Суох, суох, ити турар! Сирэйэ буоллаҕына куп-кубархай! Хайдах эһиэхэ көстүбэтий?!
   Аайа, ойон туран, уоту арыйа баттаата. Кыргыттар бары Лена саҥатыттан куттанан, бүтүннүү кулгаах-харах буолан, саҥата суох олороллор.
   – Хайа, абааһыҥ ханна баарый?! Көстөр дуо? – Аайа ыйытар.
   – Суох, билигин сүтэн хаалла…
   – Лена, ол-бу буолума эрэ, и без тебя тошно! – Варя диэн үрдүк уҥуохтаах, толору эттээх-сииннээх кыыс чуумпуга чуолкайдык саҥарда.
   – Хайыахпытый, уоттаах утуйуох, – диэн баран, Аайа сылаас утуйар таҥаһыгар дьылыс гынан хаалла. Нухарыйан иһэн «ити дьиибэ да кыыс дии, соруйан гынар дуу, кырдьык, аһаҕас эттээҕэ дуу?» дии санаата.
//-- * * * --//
   Света ийэтиттэн сурук туппатаҕа ыраатта. Кыыс санаата-оноото бүтүннүү – дойдутугар хаалбыт дьонугар.
   Хайдах эрэ олороллор? Аҕата кэм даҕаны иһэ-аһыы ахан сырыттаҕа. Ийэтин төһө эрэ сордоон эрэр. Саатар итирэн кэлэн баран утуйан хаалбат ээ. Дьиэтигэр кэлэн туох баар кыһыытын-абатын таһаарар. Кини санаатыгар, олоҕо күөрэ-лаҥкы барбытыгар кэргэнэ, оҕолоро буруйдаахтар.
   – Мин, дьиҥэр, летчик буолуохтаах этим! Ригаҕа үөрэнэ барыахтаах киһини эн ыыппатаҕыҥ! Биир үөлээннээҕим Вася билигин Дьокуускай пуордугар үлэлиир, кыра сөмөлүөтүнэн көтөр. Оттон мин? Бу дыраҕа эйигин көрөн баран олоробун! Мин олохпун эн алдьаппытыҥ, ону өйдүүгүн дуу, суох дуу?! Халлааны биир гына кыырайа көтүөхтээх киһи тыраахтар көлөлөөхпүн! Барыҥ, киэр буолуҥ, кими да көрүөхпүн баҕарбаппын! – дии-дии, түүн буоллун, күнүс буоллун кэргэнин, оҕолорун уулуссаҕа үүрэр идэлээх.
   Түүннэри, таҥнар да бокуойа суох, балыстарын, бырааттарын кытта ньыккыраспытынан ыалга куотан тахсалларын санаатаҕына, кыыс сүрэҕэ ыарыылаахтык мө-ҕүл гынар. Улаатан, үлэһит буола охсон мантан көспүт киһи эрэ диэн баҕа санаалааҕа.
   Манна эдьиийин аахха кэлэн Света сынньанна ахан. Дуунньалаах тыа ыалын сиэринэн ньир бааччы олороллор. Сүөһүлээх-астаах буоланнар, үлэттэн атыны билбэттэр. Күтүөтэ Бүөккэ көнө сүнньүлээх, үлэһит бэрдэ киһи. Хата, эдьиийэ олоҕор табыллан абыраммыт. Бөһүөлэккэ кинилэр дьиэлэрэ биир мааныга киирсэр. Аҕыйах сыллааҕыта күтүөтэ эргэ өтөхтөрүн аттыгар саҥа дьиэ туттан дьэндэппитэ. Онон биирдэ кэҥии түһэн, бары даҕаны һуу диэн астынан олороллор. Дуунньа манна кийиит буолуоҕуттан сибэкки арааһын үүннэрэргэ, оҕуруот аһын олордорго үөрэнэн, билигин түөлбэтин салайааччыта. Төһө да үлэлээбэккэ, оҕоҕо-урууга хаайтардар, бөһүөлэк культурнай олоҕун биир тутаах киһитэ. Кини өссө талаана арыллан, чуор куоластаах ырыаһыт бэрдэ буолбут. Света соһуйар даҕаны, ийэтин балтын ырыаһыт дииллэрин өйдөөбөт.
   – Баардаах баара өтөр буоллаҕа дии! – диэн эдьиийэ астына күлэр.
   «Мин да ийэм атын олохтооҕо буоллар, бу курдук туохха барытыгар сыстаҕас, бэртээхэй хаһаайка буолуо этэ» дии санаан кыысчаан өрө тыынан кэбиһэр.
   – Сибиэтэ, эн олус санаарҕаама. Биһиэхэ олорон үөрэниэҥ, үлэһит бэрдэ буолуоҥ. Ийэҥ төһө эрэ үөрэр! Хата, миэхэ кэлэн туһа киһитэ буоллуҥ дии! Оппутун кэмигэр бүтэрдибит, күтүөҥ эйигин үлэһит диэн хайгыыр ээ. Дьиэни-уоту да эн хомуйар буолаҥҥын миигин улаханнык иллэҥситтиҥ.
   – Эдьиэй, арай, мин дьоммун бу диэки көһөрөн аҕаллахха, хайдах буолуой?
   – Сөп буолумуна. Манна уопсай дьиэлэр бааллар, оскуола уопсайа иччитэх турар дии. Ону ийэҥ сөбүлэһиэ үһү дуо? Аҕаҕын быраҕан кэлэрин өйүм хоппот.
   – Итинник сордоно олоруох кэриэтин, көспүтэ ордук! Аҕабын абааһы да көрөбүн!
   – Тыый, инньэ диэмэ. Хайдаҕын да иһин, төрөппүт аҕаҥ буоллаҕа дии! Ийэҥ таптаан ахан эргэ барбыта. Үөрэххэ туттарса барбытыгар, Дьокуускайга сырсан тиийэн холбоспуттара. Оскуола кэнниттэн үөрэнэ да сатаабакка, ыал буолаат, дойдуларыгар төннүбүттэрэ. Онон эн улахан тапталтан үөскээбит кыыскын. Аҕаҥ кырдьар сааһыгар өйдөнөр ини…
   – Алта оҕо тухары өйдөммөтөх киһи билигин кэлэн өйдөнүө үһү дуо? Эн билбэккин биһиги хайдах эрэйдээхтик олорбуппутун… – кыыс куолаһа титирэстээн ылла.
   – Чыычаах, уоскуй. Туох эмэ быыс-хайаҕас көстүөҕэ. Эн ыал улахан оҕото буоллаҕыҥ дии, идэ ылан баран, олоххун бэйэҥ оҥостуоҥ.
   Света үөрэҕин сүрдээҕин сөбүлүүр. Араас таҥастары бэйэтэ айар, бэйэтэ тигэр. Училищетыгар туйгун үөрэнээччи. Иискэ үөрэтэр маастара кыыһы наар холобур туттар буолла.
   – Дарья Михайловна, биһиги тоҕо сахалыы таҥастары тикпэппитий? Мин санаабар, аныгы да таҥаһы сахалыы оһуордаах-мандардаах тигиэххэ сөп. Ыһыахха эмээхситтэр эрэ сахалыы таҥастаах буолаллар. Эдэр да кыргыттарга сахалыы таҥаһы тиктэххэ, кэтиэхтэр этэ. Бу сахалыы араас таҥас эскизтэрин оҥорбутум, – диэн баран, Света учууталыгар альбом лиистэригэр оҥорбут уруһуйдарын көрдөрдө.
   – Хантан маннык оһуордары буллуҥ? Мин эмиэ саха таҥаһын тигиэхпин саныырым да, оһуордары билбэтим бэрт. Анал литература суоҕа атахтыыр.
   – Кыра сылдьан эбэм иистэнэрин көрөр этим. Кини түүлээх бэргэһэлэри, сахалыы үтүлүктэри хайаан да хоруоҥканан сахалыы оһуордуур буолара. Оһуордарын өссө биир-биир ааттаталыыра: ынах муоһа, таҥалай, хомус эҥин диэн.
   – Света, эн иискэ айылҕаттан дьоҕурдааххын, салгыы модельер үөрэҕэр барарыҥ буоллар, ыраатыаҥ этэ.
   – Оччоҕуна, бу эскизтэрбинэн боруобалаан тигэбин дуо?
   – Сөп. Ол гынан баран, хоруоҥкабыт тиийбэтэ буолуо, хантан эрэ сакаастаан ыллардахха…
   Кыыс училищетыгар киэһэ хойукка диэри сылдьар. Бииргэ үөрэнэр кыргыттарыгар таҥастарын кэтэрдэн көрө-көрө, араас үчүгэй былаачыйалары, көстүүмнэри тигэр буолла. Сотору бөһүөлэк мааны дьахталлара бэртээхэй иистэнньэҥ кыыс кэлэн үөрэнэ сылдьарын истэн, аны таҥас сакаастыыр буоллулар. Ордук учуутал кыргыттар сотору-сотору «Бурда» сурунаал кыбыныылаах кэлэллэр. Кини оскуолаттан бастакынан оскуола завуһа дьахтарга көстүүм тигэн биэрбитэ. Анна Ивановна көстүүмүн сүрдээҕин астыммыта.
   – Кимиэхэ да суох мааны көстүүмнээх буоллум. Олох фабрика тигиититтэн итэҕэһэ суох дии! Төһөнү биэрэбиний? – сиэркилэ иннигэр саҥа таҥаһын кэтэн туран ыйыппыта.
   – Ээ, суох. Мин үөрэнээччи буоллаҕым дии. Харчы ылбаппын.
   – Светочка, өйдөөн кэбис, киһи үлэтэ хайаан да төлөнүөхтээх. Эн тус бириэмэҕин биэрэн, бачча кичэллээхтик тигэн баран, хайдах харчы ылыаҥ суоҕай? Чэ, мин эйиэхэ бытовой комбинат сыанатынан 90 солкуобайы төлүөм. Сөп ини?
   Анна Ивановна остуолга харчытын ууран баран тахсан барбыта. 90 солкуобай! Бачча элбэх харчыны Света үйэтигэр тута илик! Кини ийэтэ муҥнаах, күнү быһа балыыһаны сууйан, мантан кыра хамнаһы ылар. Харчыбын ийэбэр ыытыам! Төһө эрэ үөрэр! Бу санаатыттан кыыс көтүөн кыната суох буолла. Санаабытын курдук кыыс харчытын барытын дьонугар ыыппыта.
   Онтон ылата сакаас бокуойа суох киирэ турар. Эдьиийэ Дуунньа балта имигэс тарбахтаах иистэнньэҥ, кыраҕы харахтаах маастар буолан эрэриттэн сэмээр үөрэр. Арай, бэйэтигэр тугу да сакаастаабат.
   – Эдьиэй, эн мааныга кэтэр былаачыйаҥ суох дии. Эн курдук кулуупка ыллыыр киһи хайаан даҕаны үчүгэй таҥастаах буолуохтааххын. Мин эйиэхэ анаан муора өҥүн курдук сырдык дьүһүннээх, олох хатыламмат кэрэ былаачыйа тигэн биэриэхпин баҕарабын, – биир өрөбүл күн Света чэйдии олорон этии киллэрдэ.
   – Хайдах мааны таҥаһа суох буолуомуй? Хараҥа кыһыл бэйэм тиктибит былаачыйам туох куһаҕаннааҕый? – эдьиийэ, балта онто да суох элбэх үлэлээҕин билэр буолан, аккаастаата.
   – Суох, суох, мин былааннаабытым ыраатта. Ол былаачыйа киэбин быһан бэлэмнээбитим ээ. Балтым тикпит таҥаһа диэн өйдүү-саныы да сылдьыаҥ. Уонна… уонна мин эйиэхэ эн үтүө сыһыаныҥ иһин тугунан төлүөмүй?
   – Чыычааҕым оҕото, эн бэйэҥ үчүгэйдик эрэ сырыт. Миэхэ атын наадата суох. Аньыы даҕаны, баар-суох эдьиийим оҕотун көрүөм суоҕа үһү дуо? Тугунан төлүөмүй диэмэ хайаама…
   Ол да буоллар Света эдьиийин иннин ылла. Аныгыскы өрөбүлгэ иккиэн оройуон киинигэр миэтэрэлээх таҥас атыылаһа киириэх буоллулар.
   – Сибиэтэ баар дуо? Бу киниэхэ сурук кэлбит, – алтыска үөрэнэр Миша уол кэмбиэрдээх суругу туппутунан дьиэҕэ ойон киирдэ.
   Кыыс, ийэтиттэн сурук тутан, атаҕа сири билбэт буола үөрдэ. Суругун туппутунан хоһугар дьылыс гынан хаалла.
   «Света, дорообо!
   Харчыгын тутан үөрдүм ахан. Валялаах Пашаҕа кыһыҥҥы сон атыыластым. Тугу кэтэн кыстыылларын өйүм хоппокко сылдьыбыта. Оҕом барахсан улаатан көмө киһитэ буолбут диэн сэмээр үөрэбин эрэ. Аҕаҕар харчы ыытаргын эппэппин. Тоойуом, аҕаҥ аҕыйах хонук үлэлээри сопхуос тыраахтарын күөлгэ тимирдэн, манна айдаан бөҕө. Сэбиэт «төлөөтүн, эбэтэр хаайыыга бардын» диир. Ол бүтүн тыраахтар сыанатын хантах толуйуохпут баарай… Онон хаайыллара эрэ буолуо. Ол быһылаан кэннэ туох да дьүүлэ-дьаабыта суох арыгылыы сылдьар. Сорбутун сордоото. Хата, эн ыраах сылдьарыҥ да бэрт. Эдьиийиҥ аахха кыһалҕабытын этэн көрөөр эрэ. Баҕар, аймахтар бары саба түһэн көмөлөөн, иэстэн тахсыахпыт дии. Ол эрэн саарбаҕым. Маннааҕылар эргэ көлө диэбэттэр, тыһыынчата ууран биэриҥ дииллэр. Дьэ, сор диэтэҕиҥ. Эн хайаан даҕаны үөрэн, идэ ылан үлэһит буолуоххун наада. Балыстаргар да көмө буолуоҥ этэ. Эрэнэрбит эн эрэ.
   Чэ, бакаа. Ийэҥ. Суруй».
   Света, суругу ааҕан баран, дөйбүт кудук өр таалан олордо. Хараҕын уута тохтоло суох иэдэстэринэн сүүрдэ.
   – Хайа, Света, ийэҥ туох диэбит? – Дуунньа кыыс хоһугар киирэн кэллэ. Света саҥата суох суругун уунна.
   – Кэм буолан иһиэ! Ити киһиттэн киһи атыны күүппэт даҕаны. Хата, хайаан үлэҕэ ылбыттара буолла? Итиччэ элбэх харчыны хантан мунньан биэриэхпитий? Аймахтарбыт да диэн, кимнээхпитий? Ийэҥ биһикки иккиэйэхпит бэрт. Итиччэ харчыны иэс ылан баран аны төлүүрбүт баар дии.
   – Баҕайы хаайыыга да бардын! – кыысчаан, туттуна сатыы олорон, маккыраччы ытаан барда.
   – Тыый, аҕаҕытын хаайдахтарына, ийэҥ иэдэйиэ буоллаҕа. Хайатын да иһин, кэргэним диэн олорор киһитэ дии. Уонна эһиэхэ үйэ-саас тухары хаайыылаах оҕолоро диэн дьаралык иҥэрэ баар дии. Чэ, тоом, тугу эмит толкуйдаан көрүөхпүт…
   Бу киэһэ кинилэр дьиэлэригэр иһиллээбит курдук чуумпу сатыылаата. Оҕолор кытта боччумуран хааллылар.
   – Света, биһиги эдьиийгин кытта сүбэлэстибит. Аймахтар кыһалҕалаах кэмҥэ бэйэ-бэйэбитин өйөһүөхпүтүн наада. Биһиги кыра уурунуу харчылаахпыт, эһиил массыына ылынар былааннаах этим. Уонна мин дьонум да эбиэхтэрэ. Онон төлүөхпүт, эн наһаа айманыма, – күтүөтэ Бүөккэ кыыска туһаайан быһаарда. Кини элбэхтик куолулаабакка, дьыаланан быһаарсар үтүө майгылаах киһи.
   – Өйдөөтүҥ? – диэн баран эдьиийэ Дуунньа мичээрдээн кэбистэ.
   Күтүөтэ эппит тылын толорбута. Кини бииргэ төрөөбүттэрэ, нэһилиэккэ түөлбэлээн олорор хас даҕаны сис ыаллар буолан, тута харчы мунньа охсубуттара. Света аҕата быыһаммыта.
//-- * * * --//
   – Кыргыттар, сарсын бурдук ыраастааһыныгар барабыт. Хортуоппуй бааһынатын бүтэрдибит. Хаалбыт нэдиэлэҕэ бурдукка үлэлиир үһүбүт, – диэн киэһэ старосталара Зина биллэрдэ.
   – Ура! Бурдукка үлэлиир хортуоппуй хомуйардааҕар ордук буоллаҕа! Ыраас үлэ буолуохтаах, – Маня ким-хайа иннинэ санаатын чап гыннарда.
   – Ким билэр, төттөрүтүн олус быыллаах буолуо, – Варя, маатыгар кинигэ ааҕа сытан, бытааннык сыыйан саҥарда.
   – Ой, кыргыттар, бүгүн киэһэ олохтоох уолаттар кэлиэх буолбуттара. Хата, манна дискотека тэрийэбит дуо? – Надя диэн группаларын саамай модница кыыстара этии киллэрдэ. – Мааттары сааһылаан кэбистэххэ, миэстэ тахсыа. Уолаттарга магнитофон баар үһү. Практикабыт да бүтэрэ бу кэллэ. Зина, эн туох диигин?
   Надя, олохтоох уолу кытта доҕордоһон, сүргэтэ улаханнык көтөҕүллэн сылдьар. Хаһан да буоларын курдук, студентка кыргыттар кэлиэхтэриттэн олохтоох уолаттар киэһэ аайы үлэ кэнниттэн кулуупка кэлэ тураллар. Кыргыттар кинилэри «местнай кадрдар» диэн ааттыыллар.
   «Местнайдар» гитараларын туппутунан сылдьаллар. Надя Сенята армияттан кэлбит сырдык хааннаах, уһун хатыҥыр уол. Кини кыыһы көрөөт сөбүлээбит быһыылааҕа. Аайа көрдөҕүнэ, кинилэр иккиэн майгыннаһар да курдуктар. Сеня кэллэ да, Надялара сирэйдиин-харахтыын уларыйа түһэр. Кинилэр киэһээҥҥи бөһүөлэк уулуссаларын элбэхтик кэмнээбит буолуохтаахтар.
   – Кырдьык, Зина, танцыта тэрийиэҕиҥ ээ, – Маня эмиэ тыл көтөхтө.
   – Эттэххэ дөбөҥ, танцыта тэрийиэҕиҥ диэн. Манна музыка бөҕөтө буоллахпытына дэриэбинэ уолаттара бары мустуохтара. Арай, охсуһуу эҥин буоллун, ким эппиэттиир? – Зина сөбүлээбэтэҕин биллэрдэ.
   – Зина, баһаалыста, көҥүллээ, бэрээдэги бэйэбит көрүөхпүт, – кыргыттар аны бары көрдөһөн турдулар.
   – Чэ, сөп, Аайа уонна Надя бэрээдэккэ персональнай эппиэтинэһи сүгэҕит! – старосталара бэриннэ.
   Кыргыттар, «ураа!» хаһыылаах ойон туран, кулууптарын бэлэмнээн бардылар. Киэһэ манна музыка ньиргийдэ, эдэр саас эрчимнээх үҥкүүтэ тэнийдэ, күлүү-үөрүү өрөгөйдөөтө уонна, саас тоҥ буортан ньургуһун сибэкки тылларыныы, сэмэй иэйиилэр уһугуннулар.
   Аайаттан Коля диэн куудара баттахтаах, олохтоох уол киэһэни быһа арахпакка сордоото. Бытаан музыка холбонно да, бу күөрэс гына түһэр. Кыыс, уолу хомотумаары, үҥкүүгэ аккаастаабат буола сатаата. Ол гынан баран, уол наһаа кимиилээҕин сөбүлээбэккэ, кэлин куота көтө сырытта. Бэрээдэги көрүөхтээх эппиэтинэһи ылынан, Аайа кулуупка киирэр-тахсар уолаттары тургутан көрө турда. Танцылара ортолоон эрдэҕинэ, холуочук эр бэртэрэ киирэн кэллилэр. Кыыс, аҕа саастаах итирик дьону көрөн, куттанан барар-кэлэр сирин билбэт курдук буолла. Тута Зинаҕа сүүрэн тиийдэ.
   – Эппитим буолбат дуо?! Сип-сибилигин музыканы араара оҕус! – Зина хамаандалаата.
   Аайа магнитофонтан «Модерн токинг» ырыата кутулла турдаҕына араара оҕуста. Итийэн-кутуйан үҥкүүлүү сылдьыбыт эдэр дьон бары сөбүлээбэтэхтэрин биллэрэн, суугунуу түстүлэр.
   – Танцы бүттэ! Күндү ыалдьыттар, тарҕаһаргытыгар көрдөһөбүт! Сарсын эрдэттэн үлэлии барабыт! – Аайа кытаанахтык саҥарда.
   – Аайа, эн тугу хамаандалаан бардыҥ? Өссө эрдэ дии! Мы танцевать хотим! – Маня умайыктанна. Мустубут дьон бары кинини өйөөн, Аайа диэки эргиллэ түстүлэр. Куу-хаа, айдаан сатыылаата.
   – Танцы бүттэ диири өйдөөбөккүт дуо?! Все-все! Тарҕаһыҥ! – Зина бардьыгынаата.
   – Эй, бу бэҕэһээҥҥи бэтэнээскилэри көр! Биһигини абааһы көрөн, дьаабыланан эрэллэрин! Манна ким хаһаайынын биһиги биллэриэхпит! – холуочук дьонтон кыра уҥуохтаахтара, сирэйин ханньаччы туттубутунан, Зиналаах Аайаҕа ынан кэллэ. – Музыкаҕытын холбооҥ диибин дии! Бачча элбэх кэрэ кыргыттар үҥкүүлүөхтэрин-көрүлүөхтэрин баҕараллар буолбат дуо? Доо, көрүҥ эрэ, талбыт курдук кэрэ да кыргыттар дии!
   Анарааҥҥылара, куһаҕан баҕайытык ымах гына-гына, кулууп ортотугар кэллилэр.
   – Аппанаас, кырдьык, тарҕаһан эрэбит ээ! Дьиэлиэҕиҥ! – эмискэ Коля саҥарда.
   – Дьиэлиэҕиҥ буола-буола! Биһиэхэ, убайдаргар, бааһаары гынаҕын дуо?! – кыра киһилэрэ аны уолу уолугуттан харбаата.
   – Оонньуута суох барыҥ диибин дии! Билигин ми-лииссийэни ыҥырыахпыт! – Аайа абатыйан кыра киһиэхэ туһаайан хаһыытаата. Ол киһи ылла да, Аайаны күүскэ баҕайы антах аспытыгар, ону эрэ көһүппэтэх кыыс тиэрэ таһылла түстэ. Ол икки ардыгар Коля кыра киһини сыҥаахха биэрдэ.
   – Полундра! Наших бьют! – диэн хаһыырбытынан холуочук дьон аҥаар кырыытыттан уолаттары дайбаан бардылар. Аҕыс айдаан манна турда. Куттаммыт кыргыттар ыһыы-хаһыы бөҕөтүн түһэрдилэр, үгүстэрэ таһырдьаны былдьастылар. Харса суохтар хаалан итириктэри тута сатаатылар. Зиналаах Аайа киксибэккэ эрэ охсуһууну тардыбыт дьону таһырдьа утаара сатаатылар. Коля кинилэри өйдөөн: «Итинник хорсун буоллаххытына, таһырдьа тахсан аахсыаҕыҥ!» – диэбитинэн ойон таҕыста, холуочуктар кинини батыстылар.
   Кыргыттар сарсыарда уку-сакы туран, суунан-тараанан баран, аһаары оҥосто сырыттахтарына, салайааччылара Михаил Витальевич олохтоох парткому кытта тиийэн кэллилэр. Түүн устудьуон кыргыттары былдьаһан уолаттар хомуур охсуһуулара тахсыбыт үһү диэн сурах дэриэбинэни толоро охсубут. Михаил Витальевич сүр ыараханнык туттан кэлэн олорунан кэбистэ. Аттыгар партком дьэбин уоһуйан олордо.
   – Кыргыттар буолан баран сааппаккыт даҕаны! Бары хомсомуолларгыт буолуо өссө. Ким эһиэхэ танцыны тэрийэргитигэр көҥүлү биэрбитэй?! Кимиэхэ да эппэккэ, кистээн үҥкүү тэрийэн, хомуур охсуһууну тардыбыккыт! Хайаан да миэрэ ыллахха табыллар! Эһиги, үрдүк үөрэх устудьуоннара, атыттарга холобур буолуохтаах ыччаккыт, оттон эһиги киһи өйүгэр баппат быһылаанын тардыбыккыт! – олохтоох партком улаханнык кыһыйан-абаран туран мөҕөр-этэр.
   – Группа старостатыгар Зинаида Ивановаҕа тылла биэриэҕиҥ. Зина, бэҕэһээ манна туох буолбутун хайдах баарынан кэпсээ эрэ, – Михаил Витальевич, улаханнык сылайбыт киһи курдук туттан олорон, иһиттэн нэһиилэ ыган таһаарда.
   Зина чочумча саҥата суох турда.
   – Биһиги практикабыт түмүктэнэн эрэр, онон олохтоох ыччаты кытта бииргэ танцы ыытарга быһаарыммыппыт. Кыргыттар бары үлтү хаайан, үҥкүү тэрийбиппит. Итинник быһыы тахсыан билбэтэхпит. Олохтоох итирик дьон кэлэн охсуһууну тардыбыттара. Итириктэр кэлээттэрин кытта группа комсора Аайа биһикки үҥкүүнү тута тохтоппуппут, – Зина, долгуйан бэргэһэтин кум-хам имитэ-имитэ, быһаарда.
   – Так, билигин танцыны тэрийиэххэ диэн ким бастаан тыл көтөхпүтүн миэхэ этиҥ эрэ, – партком, уордайбыта ааһан, бытааннык сыыйда. Ол саҥата күлүк суолталаахтык иһилиннэ.
   – Суох, биһиги бары тыл көтөхпүппүт, – Зина хап-сабар эппиэттээтэ.
   – Оннук буолбат. Хаһан баҕарар биир киһи саҕалыыр, идея биэрэр, тэптэрэр, тыл көтөҕөр баҕайыта. Ону атыттар хабан ылаллар, толороллор. Ол идея биэрээччи хаһан баҕарар обществоҕа кутталлаах чилиэнинэн буолар. Чэ эрэ, этиҥ, кимиэхэ танцы тэрийэр туһунан санаа бастакынан күлүм гыммытай?
   Партком дьыаланы улаханнык саллатар көрүҥнээҕин өйдөөн, Михаил Витальевич университекка тириэрдибэккэ, миэстэтигэр быһаарсарга сананна.
   – Роман Романович, охсуһуу тахсыбыта, биллэн турар, хомолтолоох. Ол гынан баран, хата ким да эчэйбэтэх, дьыаланы манна быһааран кэбиһэр инибит? Биллэн турар, буруйдаах студенткалар кытаанах дьүүлгэ тардыллыахтара.
   – Биһигиттэн көҥүлэ суох танцы тэрийэн, олохтоох ыччат ортотугар улахан айдааны таһааран баран, туох да миэрэтэ суох бараары гынаҕыт дуо? Суох, оннук буолбат. Бу мунньаҕы мин үлэһитим боротокуолга тиһэ олорор. Университет комсомольскай тэрилтэтигэр студеннарын быһыыларын-майгыларын көрдүннэр диэн сурук ыытар былааннаахпын. Бөһүөлэги бүтүннүү аймаабыт дьыаланы сабан кэбистэхпинэ, мин манна хаалан хайдах салгыы үлэлиибин, ким мин тылбын ылыныай ол кэннэ?! – партком эмиэ уордайан туран кэллэ.
   – Эһиги тоҕо ала-чуо биир киһи аатын көрдүүгүтүй? Биһиги бары буруйдаахпыт диибит дии! – Аайа кыһыйан-абаран туран кэллэ.
   – Так-так. Группа лиидэрэ бу туран кэллэ быһыылаах. Аатыҥ?
   – Суох, кини комсорг.
   – Комсорг буолан баран, тоҕо танцыны тэрийтэрдиҥ? Арааһа, эн тыл көтөхпүтүҥ буолуо. Араспаанньаҥ, аатыҥ-суолуҥ?
   – Аайа Андреева. Ол гынан баран, мин тыл көтөхпөтөҕүм, кыргыттар хаайбыттарыгар сөбүлэспитим, – Аайа хайдах баарынан эттэ.
   – Оннук буоллаҕына, ким бастаан эппитин эн эт ээ. Оччоҕуна ким да эйигин буруйдуо суоҕа.
   Кулууп иһигэр уу чуумпу сатыылаата, сахсырҕалар эрэ дыыгыныыллара иһиллэр. Аайа танцылыахха диэн үлтү хаайбыт Надя кыыс диэки көрөн ылла. Кыыһа умса туттан олорор. Туохха барытыгар бэлэм бэлэстээх Манялара эмиэ олох ылы-чып барбыт.
   – Хайа, хайаларай? Тоҕо саҥарбаккын? Герой курдук сананан тураҕын дуу? Куһаҕан быһыыны кистээн герой буолуоҥ суоҕа. Эн билигин ким саҕалаабытын эппэтэххинэ, эппиэти бүтүннүү сүгэргэр тиийэҕин, – партком, улахан буруйдааҕы доппуруостуур курдук сүүһүн аннынан көрөн олорон, хас биирдии тылын ыйааһыннаан бытааннык сыыйан саҥарар. Аайа кэнэн санаатыгар Надя туран билиниэ диэн кэтэһэн көрдө. Мэлигир.
   – Мин манна күнү быһа эһигини кытта олорор бириэмэм суох. Икки чаас мунньахтаатыбыт да, туох да түмүккэ кэлимээри гынныбыт. Так, саҥарбат буоллаххытына, боротокуолга Аайа Андреева көҥүлэ суох үҥкүүнү тэрийбит диэн суруйарбытыгар тиийэбит. Кимиэхэ атын этии баарый?
   – Роман Романович, Аайа соҕотох буруйдаах буолан тахсар дии. Дьиҥэр, оннук буолбатах. Кыргыттар бары буруйдаахтар, барыларын сэмэҕэ тардыахха наада! – Михаил Витальевич ыксаан ойон турда.
   – Оттон салайааччылара, эн, ханна этигиний? Тоҕо быһылаан тахсыан иннинэ сэрэтэр үлэни ыыппатаххыный? Эн маныаха быһаччы буруйдааххын!
   Мунньах бүттэ диэбиттии, партком тыастаахтык турда. Кини кэнниттэн биир да тылы сыыска-буорга түһэрбэккэ кичэллээхтик суруйа олорбут кууран хаалбыт көрүҥнээх оҕонньор батыһан таҕыста.
   Аайа манныгы эрэ күүппэтэҕэ. Таҥнарыллыбытын өйдөөн, буруйа суоҕар буруйдаабыттарыттан, биир да кыыс кинини көмүскэспэтэҕиттэн, бэл диэтэр, Зина ууну оборбуттуу олорбутуттан абатыйан, хараҕын уута халыйда. Ытыырын туттуна сатаан, бобута бэрдэрэн бөтүөхтүү олордо. Ол кэмҥэ киниэхэ биир да кыыс чугаһаабата.
//-- * * * --//
   Хаар түһэн үллэҥнэтэр. Күһүҥҥү хаар, кыһын иһэрин биллэрэн, тымныы хахсаат тыал аргыстаах. Аайа түннүгүнэн хаар түһэрин одуулуу сытта.
   Хоско бииргэ олорор кыргыттара эрдэ туран үөрэхтэригэр бараары хомунан суугунаһаллар. Аня бүгүн дьуһуурунай, кини ким да иннинэ туран сымыыт ыһаарылаан, сарсыардааҥҥы аһылыгы бэлэмнээн түбүгүрэр.
   Рита сиэркилэ иннигэр таҥнан эргичиҥниир. Люда баттаҕын бүгүдьүүнэн сатабыллаах баҕайытык эринэн элэгэлдьитэр. Арай, Аайа бу түбүккэ кыттыспат. Бүгүн кини университет комсомольскай кэмитиэтигэр дьүүллэнэр күнэ. Дьылҕата быһаарыллар. Үөрэҕиттэн үүрүллэр эрэ ханнык. Туох да буруйа суоҕар бүтүн университекка саакка баран дьүүллэнэриттэн кыһыйдар-абардар да, хайыыр да кыаҕа суох. Практикаттан кыыс санаата улаханнык түһэн кэлбитэ, өрүү үөрэ-көтө сылдьар бэйэтэ туох эрэ санааҕа баттаппыт киһилии уку-сакы туттар. Андрейын да кытта көрсүөн баҕарбат. Уолугар буолбут түбэлтэни ытыска ууран биэриэн баҕарбат, баҕар, өйдүө суоҕа, олохтоох уолаттары кытта билсэ сатаабыт да дии санаатаҕына көҥүлэ. Мааматыгар да эрийэ илик, сатаан албыннаабат, ийэ чараас сүрэҕэ син биир кыыс настарыанньатын билиэ турдаҕа. «Оо, маамам барахсан! Төһө эрэ хомойор!». Аайа ийэтин аһынан, дууһата хайа барыах курдук уһуутуу түһээт, сыттыгар умса түһэн ытаан санна ыгдаҥнаата.
   Рита дьүөгэтин ааттаһан көрдө.
   – Аайечка, санаарҕаама. Барыта этэҥҥэ буолуо. Ол охсуһууга эн туох да буруйуҥ суох. Ону өйдүөхтэрэ, көрөөр эрэ, бырастыы гыныахтара, – Рита бэйэтэ уйадыйан ылла.
   – Бырастыы гыныахтара буолумуна, мин соҕотох онуоха буруйдаах үһүбүн дуо? Тоҕо атыттар ууттан кураанах тахсыахтаахтарый! Ону баара, мин танцыны тэрийиэххэ диэн тылы олох да көтөхпөтөҕүм! Танцы тэрийиэххэ диэн көрдөспүт-ааттаспыт кыргыттар миигин уган биэрбиттэриттэн туохтааҕар да хомойобун. Хайдах итинник куттас, бэйэ эрэ иннин көрүнэр буолуохха сөбүй?! – Аайа бу тухары иһигэр тута сылдьыбыт хом санаатын тоҕо тэбээтэ.
   – Даа, дьүөгэлэр да бөҕө эбит дии! Хата Люда биһикки тыаҕа барбатахпыт да үчүгэй! – Аня тыл бырахпытыгар, Рита кинини кынчарыйан кэбистэ.
   – Биллэн турар, киһи барыта бэйэ эрэ иннин көрүнэр буоллаҕа! Арай мин акаары эбиппин! Наар дьон туһун көрөр үөрүйэхпинэн киирэн биэрдэҕим, атыттар курдук онно саҥарбатаҕым буоллар, эмиэ ыраас хаалыа эбиппин! – Аайа, кытаанахтык этэн баран, истиэнэ диэки хайыһан кэбистэ.
   Болдьоммут чааска Аайа комсомольскай тэрилтэ кабинетыгар тиийдэ. Ааны тоҥсуйан тобугуратан баран сэмэйдик туттан киирдэ. Киэҥ хос уһун остуолугар комском чилиэннэрэ кэчигирэспиттэр. Остуол кытыытыгар, манна алҕас кэллим диэбиттии, куратордара Ирина Васильевна умса туттан олорор. Практикаларын салайааччыта Михаил Витальевич сууттанааччылар өттүлэригэр олоппоско олорорун көрөн, Аайа арыый да «һуу» дии санаата. «Олор» диэбиттэригэр, кыыс кини аттыгар кэлэн олордо. Хомсомуол сэкирэтээрэ, уһун дьурулдьуйбут уҥуохтаах, ачыкылаах эдэр киһи, чочумча саҥата суох олорон баран, бытааннык мунньаҕын саҕалаата:
   – Бүгүн соччото суох дьыаланы көрөбүт. Филологическай факультет студеннара көҥүлэ суох танцы тэрийэн баран, охсуһуу тахсарыгар төрүөт буолбуттарын туһунан олохтоох партком үҥсүү суругу ыыппытын туттубут. Суругар быһылаан кэнниттэн буолбут мунньах боротокуолун куоппуйатын эмиэ кыбыппыт. Даа, дьыала бөҕөтүн тэрийбит… Бу докумуоннарынан сылыктаатахха, маныаха улахан оруолу группа комсора Аайа Андреева ылбыт. Хайыахпытый, дьыалаҕа дьыала тэрийдэхпитинэ сатанар. Онон Аайа быһаарыытын истиэҕиҥ. Аайа Андреева, тураҥҥын туох буолбутун хайдах баарынан кэпсээ, – сэкирэтээр ачыкытын үрдүнэн кыыс диэки көрөн кэбистэ.
   Аайа ол күн туох буолбутун быһааран биэрдэ.
   – Биһиги практикабытын түмүктүүр биэчэри тэрийэр санаалаах этибит. Онно итирик дьон кэлэн ыспыттара. Онон биһиги буруйбут суох дии саныыбын, – диэн этиитин түмүктээтэ.
   – Буруйдааххын, буруйа суоххун биһиги манна быһаараары кэлэн олоробут. Комсомольскай тэрилтэ чилиэннэрэ, ким туох этиилээх?
   Мунньахха көрүллэр боппуруос, дьиҥэр, улахан буолбатаҕын бары да өйдөөн олорор дьон дьүүлгэ улаханнык кыттыспатылар. Арай, улахан оруосабай сирэйдээх, модьу-таҕа кыыс ойон туран:
   – Мин санаабар, кыыс оҕо чиэһигэр эппиэттээбэттии быһыыламмыт киһиэхэ биһиги кэккэбитигэр миэстэ суох! – диэн хабытайданна.
   – Нина, уоскуй эрэ. Сөп, эн санааҕын учуоттуохпут.
   – Суох, суох, эһиги Аайаҕа итинник ыарахан миэрэни ыларгыт табыллыбат. Аайа Андреева кууруспут биир саамай үчүгэй үөрэнээччитэ, кини оскуоланы мэтээлинэн бүтэрбит, активистка, спортсменка. Кини курдук устудьуоннар университекка наадалар, – Ирина Васильевна, долгуйан миэстэтиттэн ойон туран, төлөннөөхтүк эттэ-тыынна.
   – Мин Ирина Васильевнаны кытта сөбүлэһэбин. Практикаҕа да сылдьан Аайа бэйэтин үтүө эрэ өттүнэн көрдөрбүтэ. Кини, коллектив лиидэрэ буолан, үлэҕэ, сынньалаҥҥа миэхэ улаханнык көмөлөспүтэ. Үлэттэн саспат, бииргэ үөрэнэр оҕолоругар тылын ылыннарар аптарытыаттаах студентка. Бу да сырыыга кини кыргыттарын харыстаан буруйу бэйэтигэр ылыммыта. Дьиҥэр, маныаха Аайа буруйа олох суох. Оттон кими эрэ буруйдуур наада буоллаҕына, миигин дьүүллээҥ. Мин, группа салайааччыта, эппиэтинэһи сүгэбин, – Михаил Витальевич хас биирдии тылын ыйааһыннаан эттэ. Кини тугу этэрин эрдэттэн толкуйданан кэлбитэ биллэр.
   Дьүүллүүр сүбэ уһаппакка, быһаарыы таһаарда: Аайаҕа быыгабар бэрилиннэ, Михаил Витальевичка сэрэтии диэн буолла. Хаһан даҕаны дьүүллэммэтэх киһи үөрэҕин бу курдук хобдохтук саҕалыырыттан төһө да хомойдор, үөрэҕэр хаалларбыттарыттан Аайа үөрэ санаата. Мунньах кэнниттэн Михаил Витальевич Аайаны ыҥыран ылла:
   – Аайа, маладьыас. Эн дьиҥнээх комсомолкаҕын. Киһи кэннигэр саһар мөкү кэмэлдьиҥ суоҕа олус үчүгэй. Ол гынан баран, ити хаачыстыбаҥ олоххор ыарахаттары аҕалыан сөп. Бэйэҕин харыстана сырыт. Үөрэххэр кытаат! – диэн баран илиитин уунна.
   Аайа уопсайыгар баран иһэн, Михаил Витальевич санаарҕабыл кыыма түспүт хараҕын өйдөөн кэллэ. «Тоҕо ити бырастыылаһар курдук туттарый?» диэн санаа күлүм гынна. «Саатар, тугу да ыйыппатым, буолуохтааҕын курдук ааһа турдум» кыыс преподавателин аһына санаата.
   Эдэр саас барахсан! Кыһалҕата суох, омуннаах-төлөннөөх, көрдөөх-нардаах, билии-көрүү аргыстаах, элбэх доҕоттордоох, ыраас иэйиилээх устудьуоннуур кэмин, ама, ким күндүтүк ахтыбат буолуой? Аайа быйыл хайыы-үйэ үһүс куурус устудьуона. Үөрэҕин ыарырҕаппакка, чэпчэкитик үөрэнэр, бастакы куурустан наар туйгун сыананан иһэр. Быйыл сайын кинилэр куорат ыала буоллулар. Аҕатын табаарыһа эппит тылыгар туран, ийэтигэр научнай институкка үлэ булан, онно саҥа тутуллар дьиэҕэ уочаракка туруоран, квартираланар дьолломмуттара. Куорат килбэйэр киинигэр үс хостоох саҥа, сибиэһэй кырааска, испиэскэ сытынан дыргыйар сып-сырдык дьиэҕэ киирбиттэрэ. Аайа, хаһан эмэ куоракка дьиэлэниэхпит диэн санаан да көрбөтөх киһи, дьолугар бэйэтэ итэҕэйбэт курдук. Хас хос аайы тус-туһунан ойуулаах сырдык, дьэрэкээн обуойдардаах дьиэни биир гына кэрийэн көрөн баран, үөрүүтүттэн эргичиҥнээн ылбыта, ийэтин ыга кууспута.
   – Тоойуом, аҕабыт дьиэлээтэҕэ бу. Аҥаардас кини үтүөтүн санаан, республика салалтата бу дьиэни биэрдэ, – диэн баран, Татьяна Иннокентьевна кыыһын сылаастык сыллаан ылбыта. Кыыс, ийэтин хараҕар эмиэ мунчаарыы кыыма түспүтүн бэлиэтии көрөн, сүрэҕэ аһыс гынан ылла.
   Сайын эдьиийэ каникулугар кэлбитигэр аймах-билэ дьоннорун ыҥыран дьиэлэрин малааһыннаабыттара. Кимнээҕэр да ордук тетя Надя үөрбүт курдуга:
   – Олох тэҥниир ээ. Коля муҥнаах тус доруобуйатын көрүммэккэ, дьонун-сэргэтин туһугар хара көлөһүнүн тоҕон үлэлээбитэ таах хаалбатаҕын бэлиэтэ – бу дьиэ. Барахсан үөһэттэн оҕолоро уйаламмыттарын көрөн төһө эрэ үөрэн эрэр. Варя, сэдэх идэлээх киһи, куорат сиригэр эрэ үлэ булан үлэлиириҥ биллэр. Дьиэҕэ-уокка кыһаллыбакка үлэлээн суһумнаныаҥ, аҕаҕын ааттатыаҥ. Аайа эмиэ икки сылынан үөрэҕин бүтэриэ. Оннук эрэ буоллун. Таҥара барытын сөпкө дьаһайан эрдэҕэ.
   – Таҥара баар буолан, кыргыттар бэйэлэрэ үөрэнэ сырыттахтара дии, – тетя Надя кэргэнэ Бүөтүр тыл кыбытааччы буолан сэттэтин ылла:
   – Эн хос сыҥаах буола олорума эрэ манна! Тугу да өйдөөбөт буолан баран саҥарба! – ыалдьыттар, кинилэр ити курдук хаадьылаһан тылга тиийсэр идэлээхтэрин билэр буолан, күллүлэр. Бу киэһэ куорат саҥа ыалын дьолун туһугар элбэх үтүө тыл этилиннэ.
   – Таня, эн эдэр дьахтаргын. Хата, манна киэҥ сиргэ кэлэн доҕордоноруҥ буоллар… Даача эҥин тэринэргэ эр киһитэ суох табыллыбат, – Бүөтүр, аҕыйах үрүүмкэттэн тыла өһүллэн, сүбэлээн көрдө. Онуоха тетя Надя ходьох гына түһүөр диэри ойоҕоско анньыбытыгар: «Һок!» – диэн баран саҥата суох барда. Аайа дьонун көрө олорон саһыгыраччы күллэ.
   Биир киэһэ Аайалаах ааннарын звонога чуумпуну үргүтэн биирдэ тирилии түстэ. Аайа хоһуттан ойон тахсан ааҥҥа тиийдэ:
   – Кто там?
   – Аайа! Мин, мин! – дьүөгэтин Лера ыгылыйбыт куолаһа иһилиннэ.
   Аайа, ааны аһа баттаан баран, соһуйан хаһыыран ылла:
   – Лера, хайа, бу айылаах ким кэбилээтэ?! Туох буоллуҥ?! – биир кэм саҥа аллайа-аллайа, кыыһы дьиэҕэ киллэрдэ. – Лера, ваннаҕа киирэн суун! Билигин мин компресс оҥоруом!
   Аайа, Лера сирэйэ киһи билбэт буолуор диэри барабаан курдук иһэн хаалбытын көрөн, олус куттанна, ийэтин ыҥырда. Татьяна Иннокентьевна, ваннаҕа киирэн Лера сирэйин-хараҕын көрөөт, куукунаҕа турар аптечкатын хаспытынан барда. Ууга-уокка түһэн кыыстарын сууйан-тараан, таҥаһын уларытан, сирэйигэр компресс ууран баран, саалаҕа дьыбааҥҥа сытыардылар. Балыыһаҕа баран көрдөр диири туох да иһин ылыммакка, Лера Аайалаахха хас даҕаны хонно. Нам-нум буолан баран, Лера хаһааҥҥыта эрэ уу тэстибэт дьүөгэтигэр туох буолбутун кэпсээбитэ: кини Ванятыгар оҕо күүтэрин эппитигэр, уола түһэртэр диэбит.
   – Мин былырыын кистээн аборт оҥотторбутум ээ. Оо, онно наһаа да куттаммытым! Быраас аны оҕо үөскүө суоҕа диэн куттаабыта, хата, ийэ буолар кыахтаах эбиппин. Ваня өйдүө, холбоһуохпут дии санаабытым, ханна баарый? «Эн тускуттан спортивнай карьерабын тохтотор санаам суох» диир. Миэхэ иэстэһэн, араас кыргыттары кытта сылдьар. Ааспыкка көрөн турдахпына биир кыыстыын уураһан, куустуһан бөҕө буолбата дуо?! Мин абатыйан, сүүрэн тиийэн охсуолаабытым. Онуоха, ол кыыһыттан да тутуммакка, соһо сылдьан кырбаабыта, – Лера уйа-хайа суох ытаан барда. – «Түһэттэрэҕин дуу, суох дуу?!» дии-дии, соруйан испин тэбиэлээбитэ. Аайа, хайыыбыный? Аны оҕобун хааллардахпына, кыайан үөрэммэппэр тиийэбин. Ваняттан наһаа куттанабын. Миигин уопсайга сүгүн олордуо суоҕа. Хайаан да түһэттэр диэн ыххайар…
   – Лера, толкуйдан! Эн оҕоҕун дьонуҥ көрүөхтэрэ, оттон үөрэххин, академ ылан баран, салгыаҥ буоллаҕа дии. Ваняны кытта уонна булсума. Дьаабы киһи эбит. Хайдах итинник кыыллыы сыһыаннаһар киһиэхэ кэргэн тахсаары гынаҕын?
   – Ваняны мин син биир таптыыбын ээ. Дьиҥэр, кини эмиэ миигин таптыыр, көннөрү билигин бэйэтин туһугар олоруон баҕарар.
   – Лера! Опомнись! Тапталлаах ээ! Таптыыр киһи бу курдук быһыыламмат! Эн кинини этириэс бырах! Академическай уоппуската оҥоттор уонна дьиэҕэр баран оҕолон.
   – Билбэппин, тугу да билбэппин… Хайдах Ваняны хаалларан барыахпыный… – кыыс ытаан хараҕын уута халыйда.
   Аайа Ваняҕа абатыйар ахан. Хайдах гынан уодьуганныан сөп эбитэ буолла. Андрейыгар этиэҕин, анарааҥҥыта республикаҕа биллэр спортсмен, Сэргэлээх корпустарын барытын «сутуругун иһигэр» тутан олорор. Наар кини охсуспутун, кыргыттары муннукка хаайбытын туһунан кэпсээннэр иһиллэллэр. Быһата, киһи аатыттан тахсан бүппүт эрэт. Итинник да сырыттар үөрэҕиттэн уһуллубат, спортсмен буолан, университет чиэһин көмүскүүр биир баар-суох эрэллэрэ. Ону билэр буолан, талбытынан тиэриллэҥниир. Төһө кыыһы «буорту гыммытын» ааҕан сиппэккин. Ол да буоллар Аайа кэпсэтэн көрөргө сананна. Туох санаалаах сылдьарын билиэн наада. Аайа сорунуулаахтык Ваня олорор уопсайыгар тиийдэ. Хоһугар түптээн олорбот киһи кэм да суох эбит. Спорт-саалаҕа сылдьар буолуохтаах диэн онно барда. Таайбытын курдук, эрчиллэн үллэҥнии сылдьар.
   – Хайа кыыс ыҥыттарар диэн долгуйан кэлбитим, эн эбиккин дуу? – Аайаны көрөн хомойбутун кистээбэт киһи буолла. Аайа дьүөгэтин туһугар кыһыйан-абаран туран:
   – Ваня, кыбыстыбаккын даҕаны! Лераны хайдах ити айылаах кырбаатыҥ! Милииссийэҕэ үҥсүбүтэ буоллар, хаайыллыаҥ этэ! Лера билигин да эйигин таптыыра бэрт буолан, ханна да үҥсүбэтэ. Беременнэйин билэ-билэ кырбаабыккын! Маны таах хаалларар табыллыбат! Ваня, эн Лераны олох таптаабаккын дуо? Тоҕо киһилии ыал буолар санааҥ суоҕуй?! – диэн үрүт-үөһэ саҥарда.
   – Ыал буолар санаам суох! Баҕар, миигиттэн хат буолбатаҕа буолуо дии? Ону ким билэр?!
   – Баҕайы! Куттас! Атыны эйигиттэн күүппэтэҕим! Эйигиттэн буолумуна, Лера оннук күүлэйимсэх буолбатах! Соругар эйигин таптаабыт!
   – Лера чэпчэкитин эйиэхэ элбэх уол этиэҕэ. Миэхэ уолаттар кинини кытта хайдах утуйбуттарын кэпсээбиттэрэ. Кини кимин билэҕин дуо? Баача!
   Аайа күүһүттэн ураты көҥдөй төбөлөөх киһини кытта этиһэн туһата суоҕун өйдөөн, итинник хара балыыртан тылыттан матан, эрчимнээхтик эргиллээт, туохтан эрэ сиргэммит киһилии сүүрэ турда.
   Лера, дьүөгэтин сүбэтин ылынан, академическай уоппуска оҥотторон, кыһыары күһүн дойдутугар кэлбитэ. Төрөппүттэрэ маанылаан ахан улаатыннарбыт кыыстарын биир тыла суох өйдөөбүттэрэ. Арай, кыыс аҕата Пантелеймон Николаевич, бэйэтэ да аҕыйах саҥалаах киһи, кэлин олох туох эрэ санаатыгар баттаппыт курдук соҥуоран сылдьар. Кини, биллэн турар, кыыһа үөрэхтэнэн, дьоһун уолга кэргэн тахсан, дьоллоохтук-соргулаахтык олоруон туохтааҕар да баҕарара. Пантелеймон бэйэтэ соҕуруу куоракка үөрэммит буолан, кыыһын эмиэ Москваҕа талбыт үөрэҕэр ыыта сатаабыта, ону кыыһа дьүөгэтин Аайаны батыһан Дьокуускайга үөрэнэбин диэн туох да иһин сөбүлэспэтэҕэ. Ол быата бу буоллаҕа. Соҕуруу үөрэммитэ буоллар, баҕар, атын дьылҕаланыа этэ. Олоҕун суоттаан-учуоттаан олоро үөрэммит киһи бу сонуну ыараханнык ылыммыта. Пантелеймон Николаевич эмиэ дириҥник үөһэ тыынан ылла. Кыыһын атаҕастаабыт киһи ким эбитэ буолла? Абаккабыан! Кимин-тугун билэрим буоллар! Ол эрээри кини дууһатын түгэҕэр бу түбэлтэҕэ тугу да гынар кыаҕа суоҕун билэр, ордук онтон туорхаһыйар. Лерочкатын туһугар хайаны да суулларыах курдук санана сылдьыбыт аҕа бу сырыыга кыыһыгар тугунан да көмөлөһөр кыаҕа суох. Кини үлэтигэр кыыһым ыарытыйан уоппускаҕа кэллэ диэбитэ. Кэргэн тахсыбакка сылдьан хат буолбутун биллэхтэринэ туох эрэ дииллэр. Бу саатын! Пантелеймон Николаевич нэлэтэн олорбут хаһыатын киэр илгэн кэбистэ. Дьыбаантан аа-дьуо туран кыыһын хоһугар киирдэ. Лера сырдык ыраас хоһугар кинигэ ааҕа сытар. Кини кыыһын оронун төбөтүгэр олорунан кэбистэ.
   – Лера, мин элбэҕи эргитэ санаатым, оҕоҥ аҕатын кытта сибээстэһэн көрөрүҥ буоллар. Баҕар, өйдөнөн ыал буоларга санаммыта буолуо дии. Эн киниэхэ куттааҥҥын да туһа суох буолуо…
   – Паапа! Эмиэ саҕалаатыҥ дуо?! Суох, кини билиэн да баҕарбат!
   – Эс, хайдах оннук буолуон сөбүй? Син сөбүлэһэн доҕордоһо сырыттаххыт дии, хайдах буолбут киһиний ол, оҕотун билиммэт?!
   Лера сыттыгар умса түһэн ытаан барда. Аҕа барахсан, күндү кыысчаанын аһынан, сүрэҕэ ыарыылаахтык мөҕүл гынна. Тыаһа суох туран хостон тахсан барда. Кэпсэтии эмиэ табыллыбата.
   Ыал ийэтэ Мария Семеновна кэргэнэ санаата түспүтүн көрөн долгуйар. Кини бу курдук олус сүрэҕэр-быарыгар чугастык ылыныар диэри санаарҕыа дии санаабатаҕа. Киһитэ буоллаҕына күнтэн күн аайы уота-күөһэ умуллан иһэргэ дылы.
   – Доҕоор, эн хотторбут көрүҥнээххин. Уоппуска ылан, соҕуруу куруорка баран сынньанан кэлэриҥ буоллар. Сынньалаҥа суох үлэлээбитиҥ хас да сыл буолла. Манна кыыскыттан санаарҕаан бүтээри гынныҥ. Аньыы даҕаны! Улахан эбит! Оҕо кэлэрэ дьол буоллаҕа дии. Эн кыыс атаҕастаммыт дии санаама, сиэн кэлэрин кэтэс. Таҥара бэлэҕэ ол буоллаҕа дии, Тема! – сарсыарда чэйдии олорон Мария Семеновна кэргэнин кытта аһаҕастык кэпсэтэргэ сананна.
   – Маша, эн хайдах өйдөөбөккүн? Биһиги тапталлаах кыыспыт тоҕо кэргэнэ суох оҕолонуохтааҕый? Тоҕо биһиги атыттар курдук сыбаайба тэрийбэппитий? Сыбаайбаҕа диэн анал харчы уура сытабыт дии. Лера ыал буолара буоллар, туга барыта баар буолуохтаах этэ: дьиэ-уот, массыына. Мин барытын былааннаабытым. Онтум халтай буолар дуо?
   – Тоҕо халтай буолуой? Оҕолонон да баран эргэ барыа буоллаҕа дии.
   – Суох, Маша! Оҕолоох дьахтары үчүгэй уол кэргэн ылбат. Күҥҥэ көрбүт күөрэгэйим, тапталлаах оҕом олоҕун алҕастан саҕалаабытыттан хараастабын, Маша… – Пантелеймон Николаевич сүрэҕин хам тутунна.
   – Тема, туох буоллуҥ?! Сүрэҕиҥ дуо? – Мария Семеновна ойон туран кэргэнин өйөөн хоһугар атаарда. Сотору суһал көмө массыыната кэлэн сүр ыксалынан аҕаларын балыыһаҕа илтэ.
   Дьахтар кэргэнин балыыһаҕа атааран баран, иһитин-хомуоһун дьаһайа сылдьан арааһы ырыта саныыр. Сотору Саҥа дьыл буолуо. Бу бырааһынньыгы Тематыныын эдэр саастарыттан туохтааҕар да ордороллоро, эрдэттэн бэлэмнэнэн, ас-үөл хаһаанан ыалдьыттарын ыҥыран икки-үс күнү супту бэлиэтииллэрэ. Суох, тохтоло суох остуолга олорооһун буолбатах. Бастакы күн аймахтары ыҥыраллар, онтон Саҥа дьыл үүммүт күнүгэр доҕотторун кытта бэлиэтииллэр. Хаһаайыттар араас остуол оонньуулларын толкуйдууллар, оттон Мария сырыы аайы хатыламмат бүлүүдэлээх буолар. Онон табаарыстара кинилэргэ кэлэ үөрэнэн хаалбыттар. Семеновтар Саҥа дьылларын туһунан бөһүөлэк барыта билэр. Сорохтор тойоттор мустан көрү көҕүлүттэн туталлар диэн сиилииллэрин кинилэр истэллэр да, олохтоммут үгэһи уларытар санаалара суох. Уонна ити тойоттор диэн тугун тылларай? Бииргэ алтыһар, үлэлиир дьонноро буоллаҕа эбээт. Ордук санааһын наһаа да баар. Табаарыстарбыт кыыспыт ситэ үөрэммэккэ, хат буолан кэлбитин иһиттэхтэринэ туох диэхтэрэй? Мария Семеновна эт-этэ бүтүннүү итий гынна, атаҕа баата курдук буолан олорунан кэбистэ. Ол эрэн бары да оҕолоох-уруулаах дьоннор дии, кимниин баҕарар буолар суол ини. Дьахтар бэйэтин уоскутуна сатаата да, дууһатын түгэҕэр үгүс доҕор-атас бу ыарахан күннэригэр өйөбүл буолуохтарыгар саарбахтыыр санаа хонно. Идэтинэн куукунатын биир да сыыһа суох гына сууйан-сотон баран, тыаһаабакка кэлэн кыыһын хоһун өҥөйөн көрдө. Валерията утуйан хаалбыт. Мария Семеновна суорҕанын көннөрөн баран, орон муннугар олорон кыыһын сымнаҕас хараҕынан имэрийэ көрбөхтөөтө, курус санаатыттан хараҕын уута таммалаата. Маанылаан ахан улаатыннарбыт баар-суох кыыстара, киэн туттуулара. Кыыстарын Москваттан эрэ таҥыннараллара, сайын уоппускаларыгар соҕуруу баран, чымадаан муҥунан үчүгэй омук таҥаһын соһон аҕалар идэлээхтэрэ. Аныгы кэмҥэ ыал эрэ барыта кыыстара ыал буоларыгар диэн наадалаах таҥаһы-сабы, иһити-хомуоһу уурбат. Оттон Лераҕа барыта бэлэм. Кинилэр биир ньуоската суох ыал буолбуттарын санаан, оҕобут туохха да наадыйбатын диэн эрдэттэн мунньуммуттара. Тема сөпкө этээхтиир – оҕолоох кыыһы үчүгэй ыал киллэрэрэ биллибэт. Биһиги өссө да эдэрбит, биир сиэни атаҕар туруоруохпут суоҕа дуо, оҕону бэйэбит да анныбытынан сурунуохпут. Дьахтар бу санааттан эгэ-дьэгэ буола түстэ. Хата, бу сөп быһаарыныы буолла быһыылаах. Тема эрэ доруобуйата этэҥҥэ буоллар…
   Сэргэлээххэ эмиэ Саҥа дьыл… Аайа быйылгы Саҥа дьылы атыннык бэлиэтиир былааннаах. Кини ийэтиттэн көҥүл ылан, үс сылы быһа эн-мин дэһэн бииргэ олорбут дьүөгэлэрин дьиэтигэр ыҥырар буолла. Ол былааныттан бэйэтэ да ис-иһиттэн үөрэн сылдьар. Үөрэҕин кэнниттэн кыргыттарыгар элэстэнэн киирдэ. Хата, хос тутаах киһитэ Аня уонна Рита бааллар эбит.
   – Мин эһигини кытта бииргэ Саҥа дьылы көрсүөхпүн баҕарабын. Онон барыгытын дьиэбэр ыҥырабын!
   – Уой, баһыыба, Аечка!
   – Дьиэҕэ Саҥа дьылы ылар скучнай баҕайы буолуо дии… – диэбитин Рита кулгааҕа эрэ истэн хаалла.
   – Тоҕо? 12 чааһы ылан баран, манна үҥкүүгэ кэлиэхпит дии! – Аайа күлэн мичилийэр.
   – Ураа! Олус бэрт дии! Аайа, маладьыас! – Рита сүүрэн кэлэн дьүөгэтин уураан ылла.
   – Оттон Андрейгын хайыыгын? Эйигинэ суох Саҥа дьылы хайдах көрсүөй? – Аня бэтиэхэлээхтик көрөн ылла.
   – Билбэппин ээ. Маамабар этэ иликпин. Уолу хайдах дьиэбэр киллэриэхпиний? Манна кэлэн көрсүөхпүт буоллаҕа дии.
   – Все, решено! Манна куукунаҕа уочараттыы-уочараттыы ас астаан сордоммоппут. Бэлэм аска ыалга барабыт! – Аня туохтааҕар да онтон ордук үөрдэ.
   Саҥа дьыл үүнэр күнэ тиийэн кэллэ. Аайа ийэтиниин сарсыардаттан ас астаан түбүгүрэллэр. Салааттарын кырбаатылар, онтон Татьяна Иннокентьевна фирменнэй кытайдыы пельменин оҥорбутунан барда. Аайа иһити-хомуоһу сууйан баран, бэрт үөрүйэхтик туттан, пельмени суулуурга көмөлөһөр буолла. Эмискэ звонок тыаһа дьиэни биир гына тырылаата.
   – Хайа, ким бачча эрдэ кэллэҕэй? Кыргыттар, суобастара оонньоон, көмөлөһөргө санаммыттара дуу? – Аайа ааҥҥа ойон тиийдэ.
   – Уой, маама! Света тиийэн кэлбит! – кыыс, глазогунан көрөөт, ааны аһа оҕуста. – Света!
   Кыыс соҕотох буолбатаҕын көрөн, Аайа туттуна быһыытыйда.
   – Аайа, билсэн кэбис. Бу Федя… – Света симиттибиттии умса көрөн кэбистэ.
   – Дорооболоруҥ! Мин Федор Макаров диэммин. Бу биһигиттэн… – диэн баран, уол тос курдук ыарахан суумканы Аайаҕа туттаран кэбистэ.
   – Аайа, хайа ыалдьыттаргын дьиэҕэ аһардыый, тоҕо ааҥҥа туттуҥ? Күндү ыалдьыттар, кыбыстымаҥ, соҥҥутун устан ыйааҥ, бу саалаҕа киириҥ, – Татьяна Иннокентьевна кэлэн дьаһайан абыраата. Аайа соһуччута бэрдиттэн тылыттан матан хаалла.
   Уол бэрт сытыы киһи быһыылаах. Сонун уста охсоот, ваннаны булан илиитин суунан баран, үргүлдьү куукунаҕа ааста.
   – Хайа, хаһаайкаларга көмө наада дуо? Саҥа дьыл үүнэрэ да чугаһаата. Миэхэ көстөрүүлэ булан биэрдэргин, мин убаһа хаанын буһарыам этэ, хартаны эмиэ буһара ууруохха наада. Уонна бу тыллаахпыт. Барыта бэйэм хаһаайыстыбам аһа-үөлэ.
   – Хата бу эр киһи тыла. Эдэр киһи диэтэххэ, олоруулаах тыллаах, хаһаайыстыбаннай баҕайы эбиккин, маладьыас!
   – Туох маладьыаһа кэлиэй. Биһиги үөр сылгылаахпыт, сүөһү да элбэх, онон оҕо эрдэхпититтэн үлэҕэ миккилибит дьоммут, – кэпсээнин быыһыгар кыра буолан баран киппэ көрүҥнээх, хара бараан дьүһүннээх уол аҕалбыт аһын сууйан-сотон, астаан барда.
   Аайа, бүтүннүү кулгаах-харах буолан баран, дьүөгэтин аттыгар олордо.
   – Биһиги ыал буолан эрэбит. Бырааһынньык кэнниттэн дойдубар бараары сылдьабыт, дьоммун кытта билиһиннэриэм этэ.
   – Доҕордоспуккут ыраатта дуо? Эн кинини төһө үчүгэйдик билэҕин?
   – Бу күһүҥҥүттэн билсэбит. Эдьиийим аах үчүгэй ыаллар дииллэр. Туруу үлэһит дьоннор үһү. Улахан хаһаайыстыбалаахтар.
   – Света, бүт эрэ! Эн киһиэхэ эргэ бараҕын дуу, хаһаайыстыбатыгар дуу? Таптыыгын да кинини?
   – Билбэппин. Доо, ол мин таптаһа оонньуу сатыы сылдьар бириэмэм суох. Бырааттарбын, балыстарбын үөрэттэриэхпин наада, – Света боччумнаах баҕайытык дьүөгэтин көрөн ылла. Аайа эмискэ Светаны атын хараҕынан көрдө, бэйэтиттэн төһө эмэ аҕа курдук ылынна.
   – Света, үчүгэйдик толкуйдаатыҥ ини. Кэлин кэмсиммэт курдук. Кини тугу үлэлиирий?
   – Биһиги биир училищены бутэрбиппит. Федя тырахтарыыстыыр. Саас дьиэ туттуохпут, маспыт бэлэм. Федялаах бииргэ төрөөбүттэрэ элбэхтэр. Ким эмэ дьиэ туттар буоллаҕына, бары саба түһэн көмөлөһөр идэлээхтэр. Онон обургу соҕуһу туттар санаалаахпыт.
   – Бэрт дии. Оттон сыбаайба эҥин диэн?
   – Аймахтарбытын ыҥыран бу саас сыбаайбалыыбыт, хайаан да кэлээр. Миэхэ шафер буолуоҥ дуу? Атын чугас да дьүөгэм суох ээ.
   – Сөп, Света.
   Аайа дьүөгэтин туһугар улаханнык үөрдэ. Федор, кырдьык, киһи эрэ эрэнэр киһитэ быһыылаах. Үөрүйэх баҕайытык туттан-хаптан остуолу тардыспыта да дьиэ ис-тас үлэтигэр сыстаҕаһын туоһулуур. Сотору Аайа дьүөгэлэрэ тиийэн кэллилэр. Араас уотунан дьиримнии оонньуур харыйаларын аттыгар тардыллыбыт мааны остуол тула олорон, саҥа 1986 сылы үөрэ-көтө көрүстүлэр.
   Аайа быйыл төрдүс кууруска үөрэнэр. Үөрэҕин букатын ыарырҕаппат, наар туйгун сыанаҕа үөрэнэр. Биирдэ Аайаны нуучча литературатын кафедратын сэбиэдиссэйэ ыҥыран ылла. Ачыкы быыһынан күөх харахтар сүр болҕомтолоохтук көрбүттэр. Оҕолор бары саллар преподавателлэрэ Елена Демидовна бүгүн сымнаҕас көрүҥнээх, үрдүк бүрүчүөскэтин көннөрүнэн ылан баран, мичээрдээн кэбистэ.
   – Аайа, эн научнай үлэнэн дьарыктанар толору кыахтааххын. Темата була сырыт, наада буоллаҕына, мин онно көмөлөһүөм. Научнай салайааччы буоларга бэлэммин. Үөрэххин бүтэрдэххинэ, кафедраҕа хаалыаххын сөп. Үчүгэйдик толкуйдан, эһиги куурустан эйиэхэ рекомендацияны биэриэхпин баҕарабын. Утарбат инигин?
   – Ким билэр, ол туһунан толкуйдуу иликпин…
   – Мин толкуйдаатын диэн этии киллэрэбин. Эн наукаҕа бардаххына, олоҕуҥ суола барыта аһыллыаҕа, өйдүүгүн дуо? Эйиэхэ кыах бэриллэр. Сессия бүтүөр диэри толкуйдаа, сөбүлэстэххинэ эһиилгиттэн научнай үлэҕинэн ылсан үлэлиэхпит, – диэн баран, Елена Демидовна, кэпсэтии бүппүтүн биллэрэн, суруйа олорбут кумааҕытыгар төбөтүн төҥкөттө.
   Аайаҕа соһуччу этии буолла. Киэһэ ийэтин кытта сүбэлэһиэҕэ. Ол гынан баран, кыыс дууһатын түгэҕэр бу этиини соччо ылымматаҕын сэрэйэр. Ол аата куоракка хаалан, ийэтин бэлэмигэр олорон, манна үлэлиэхтээх. Кыыс тыаҕа баран учууталлыан, олоҕу билиэн баҕарар. Научнай үлэнэн дьарыктаныы туһунан бу иннинэ саныы да илигэ. Биир эмэ теманы ылан баран, ону эрэ үөрэтэн, чинчийэн тахсыахтаах. Кыыска олоҕун суола олус судургу курдук көһүннэ. Ийэбэр бу кэпсэтиини этэрим дуу, суоҕа дуу? Кини, биллэн турар, куоракка хааллара сатыаҕа. Бакаа эппэт эбиппин. Көстөн иһиэҕэ.
   Андрей хас киэһэ аайы Аайалаах тиэргэннэригэр кэлэр идэлээх. Бу да сырыыга, кыыс санаатыгар буолан уолу көрбөккө ааһан истэҕинэ, ыҥыран ылла.
   – Аайа, туох буоллуҥ? Олох көрбөккө да аастыҥ дии? – уол үрдүк тимир хачыалга биэтэҥнии олорор. Кыыс саҥата суох кэлэн аттыгар олорунан кэбистэ. Андрей хачыалы күүһүрдэн биэрдэ, иккиэн халлааҥҥа тиийэ сыһыахтарыгар диэри өрө көтөн таҕыстылар, аллара тустүлэр, онтон эмиэ биирдэ халлааны харбастылар… Үчүгэй даҕаны! Уоллаах кыыс саҥата суох хачыаллаатылар. Аайа үөрэн иһэ кычыгыланар, уоһа кыайан ыпсыбат. Күн кыһалҕата суох, дьоллоох эдэр саас! Кинилэр олохторо иннилэригэр! Үөрэхтэрин бүтэрэн баран, тутуспутунан ханна анаммыт дойдуларыгар үлэлии барыахтара. Ол туһунан анаан-минээн былааннаабатахтарын да иһин, оннук буолуохтааҕын иккиэн билэллэр.
   – Киэһэ киинэҕэ барабыт?
   – Ханныкка? Саҥа үчүгэй киинэ суох дии. Чэ, мин дьиэбэр киирдим.
   – Аайа, туох буоллуҥ? Тугу эрэ кистиир курдуккун, – Андрей кыыс туох эрэ санааҕа ылларбытын курдаттыы сэрэйэр.
   – Оо дьэ, эйигиттэн киһи тугу да кистээбэт! Бүгүн кафедраҕа ыҥыра сырыттылар, хаалан научнай үлэнэн дьарыктан дииллэр.
   – Ону эн?
   – Билбэппин диэтим.
   – Аайа, кырдьык, хаалаары гынаҕын дуо?
   – Суох, олох баҕарбаппын! Тыа сиригэр баран учууталлыахпын баҕарабын, эйигин кытта!
   – Маладьыас! Мин эйигинэн киэн туттабын! – Андрей кыыһын күүскэ кууһан ылла.
   – Маамабар эттэхпинэ, хаал диэн хаайара буолуо. Эдьиийим эмиэ инньэ диирэ биллэр. Онтон куттанабын. Бакаа эппэтим дуу…
   – Этимэ, этимэ! – уол хап-сабар сөбүлэһэ оҕуста.
   Уоллаах кыыс сиэттиспитинэн сөбүлээн сылдьар «Лена» кинотеатрдарын диэки аа-дьуо бардылар.
   Үгүс ыалдьыт-хоноһо сөбүлээн сылдьар ыалын аҕалара ыалдьан үлэтиттэн уурайыаҕыттан, дьиэлэрин ким да өҥөйбөт буолла. Пантелеймон Николаевич инсуллаан тута инбэлииккэ тахсыбыта. Бэйэтин кыанан сылдьар, барытын өйдүүр буолан баран, кыайан саҥарбат. Мэйиитигэр тымыр быстыбыт. Мария Семеновна Москваҕа эмкэ идьэ бара сылдьыбыта да, туһата кыра быһыылаах. Аҕалара үлэтэ суох буолбута тута билиннэ. Мария Семеновна хаһааҥҥыта эрэ иистэнньэҥ этэ. Онон учууталлыырын быыһыгар, кыһалҕаттан дьонтон сакаас ылан, дьиэҕэ олорон иистэнэр буолла. Атаахтык иитиллибит кыыс аҕата ыалдьыаҕыттан дьиэҕэ-уокка тутаах киһи буола түспүтэ. Ийэтэ иистэнэр бириэмэтигэр аҕатын көрөр-истэр, аһатар, кыра оҕону үөрэтэр курдук, буукубанан ааҕарга үөрэтэр. Мария Семеновна кыыһа салгыбакка аҕатын саҥарда сатыырыттан сөҕө саныыр. Хата, аҕалара сотору сылайан сапсыйан кэбиһэр.
   Кулун тутар саҥатыгар Лера утуйа сытан быһаҕынан кэйиэлиир курдук сытыы ыарыыттан уһуктан кэлбитэ.
   – Маама!
   Мария Семеновна ииһин бүтэрээри утуйбакка олорор этэ. Кыыһын хаһыытын истээт, кэмэ кэлбитин биллэ. «Скорайы» ыҥыраат, эрдэттэн бэлэмнээн туруорбут суумкатын булан, кыыһын кытта барыста. Дьахтар долгуйан быраас остуолун иннигэр турар олоппоско олорунан кэбистэ.
   – Ким төрүүрүй? Эн дуо? – дьээбэлээх биэлсэр Уля кыыс күлэн тиистэрэ кэчигирэстилэр.
   – Бырааһы ыҥырдыгыт дуо? – дьахтар Уля дьээбэтигэр эрэ наадыйбат.
   – Ыҥыран, ыҥыран, барыта үчүгэй буолуо. Мамаша, олох долгуйума. Төрүүр ыарыыттан өлбүт диэн суох! – дьээбэтин сэргээбэтэхтэриттэн буолуо, Уля аны кыыһыран умайыктанан барда. – Эн, төрөөбөт эрээри, тоҕо манна киирэн олордуҥ?! Көрүдүөргэ тахсан күүт! Оттон эн олус ынчыктаама! Киһи эрэ төрүүр баҕайыта!
   Уля обургу уҥа-хаҥас тутан дьаһайтаата. Мария Семеновна көрүдүөргэ олордоҕуна, акушер-гинеколог быраас Александра Николаевна тиэтэлинэн сүүрэн киирдэ.
   – Мария, дорообо! Хайа, эн кыыһыҥ дуо? Куттаныма, этэҥҥэ буолуо.
   Мария ытыктыыр бырааһын көрөн уоскуйда.
   – Эн манна олорума, дьиэҕэр баран сынньан. Төлөпүөнүнэн билсэ тураар.
   Мария дьиэтигэр да тиийэн, дууһа моруута буоларын билэр буолан, балыыһаҕа хаалла. Кэтэстэххэ бириэмэ сыыллан эчи бытаанын! Мария Семеновна долгуйан биир миэстэҕэ таба олорбото. Туран хаамыталаан көрдө, олорон да ылла. Сарсыарда биэһи сүүрбэ ааһыыта Уля ойон тахсан:
   – Мамаша, эҕэрдэлиибин! Кыыс оҕо төрөөтө! 4 киилэ кэриҥэ ыйааһыннаах! Бухатыыр кыыс!
   – Кыыс оҕо дуо? Лера хайдаҕый?
   – Иккиэн этэҥҥэлэр. Чэ, эн дьиэҕэр бар!
   Мария Семеновна биирдэ чэпчии түстэ, ис-иһиттэн олус илистэн, бүтүн бэйэтэ хаҕа эрэ хаалбыт курдук сананна. Сааһыра барбыт дьахтар дьыбардаах сааскы сарсыарда өссө да утуйа сытар бөһүөлэк устун аа-дьуо хааман истэ. Эбээ буоллум. Тугун дьиктитэй. Кини эбээ буолар дьоллоох сонуну бу курдук истиэм диэбэтэҕэ. Кини барытын атыннык былааннаабыта. Ол эрэн былаанын олох бэйэтэ билэринэн дьаһайда. Кини олоҕор саамай дьоллоох күнүгэр бу курдук сэниэтэ суох, дууһатыгар туох да үөрүү кыыма суох нэһиилэ хааман иһиэ диэн ким да санаабатах буолуохтаах. Ама, бэйэтэ дуо? Чэ, кылаабынайа, иккиэн этэҥҥэ быыһаммыттар. Дьиэтигэр киирэн, бу үөрүүтүн үллэстэр да киһитэ суох. Темата эрэйдээх өйдүүрэ дуу, суоҕа дуу…
   Дьахтар, аанын аһан дьиэтигэр киирэн баран, кэргэнин көрөн соһуйан өрө ходьох гына түстэ. Пантелеймон Николаевич ыйытардыы көрөн турар.
   – Кыыс оҕо төрөөтө. Сиэҥҥинэн эҕэрдэлиибин! – Мария, баттык гынар курас санааларын кыйдыы сатаан, күлбүтэ буолла.
   – Кыыс, кыыс да… – Темата дорҕоон таһааран сүһүөхтээн саҥарбытыгар, Мария Семеновна соһуйан кэргэнин диэки көрө түстэ:
   – Тема, туох диэтиҥ?! Өссө ити тылы этиий!
   – Ле-Лера хай-хайдаҕый?
   – Үчүгэй, үчүгэй, Тема! Хата, эн саҥардыҥ дии! Оо, бу үөрүүнү! – Мария Семеновна сылаатын таһыччы умнан кэбистэ, үөрүүтүттэн кэргэнигэр ойон кэлэн кууспахалаан ылла. – Мантан ыла барыта этэҥҥэ буолуо. Бары доруобай эрэ буолуоҕуҥ, кылаабынайа, доруобуйа…
   Пантелеймон Николаевич улахан эмоциальнай туруктан төлө баран саҥарыаҕыттан хас да ый ааста. Инсуллаабыт киһи төһө да урукку чөлүгэр толору түспэтэр, наадатын быһаарсан холкутук саҥарар буолла. Онон кинилэр дьиэлэрэ эмиэ биирдэ сэргэхсийэ түстэ. Билигин сиэннэрэ кыыс эргийэр кииннэринэн буолла. Күн сирин көрбүт күндү киһилэригэр саамай үчүгэй, сонун ааты биэриэхтэрин баҕаран, үгүс толкуйга тустүлэр. Аны кэлэн таллахха, аат барыта хайдах эрэ сымсах баҕайы курдук. Лера библиотекаттан киһи олоҕор аат суолтатын туһунан кинигэни булан аҕалбытын былдьаһа сылдьан аахтылар. Ким эмэ аат толкуйдаатаҕына, атыттар тута сирэ түһэллэр. Бэл диэтэр, «итинник ааттаах сыыҥтаах баҕайы кыыс баара» диэн «кытаанах аргумент» кытта этиллибитэ. Аҕалара жребий быраҕыахха диэбитигэр, дьахталлар саамай сөп этии диэн өйөөтүлэр. Жребийи тардарга элбэх киһи баара үчүгэй диэн табаарыс ыалларын эмиэ ыҥырдылар. Мустубут дьон кумааҕы лоскуйугар сөбүлүүр ааттарын суруйан баран бэргэһэҕэ уган истилэр. Пантелеймон Николаевич бэргэһэни үчүгэй соҕустук сахсыйда уонна, кыыс эбэтигэр эппиэтинэһи сүктэрэн, биир хас да бүк тутуллубут кумааҕыны талан ыл диэн куду уунна. Бары саҥата суох кэтэһэн олордулар. Мария Семеновна аа-дьуо биир кумааҕыны ороото:
   – Анна… – диэн саҥа таһаарда уонна буруйдаммыт киһилии кэргэнин диэки көрөн кэбистэ.
   – Анна диэн үчүгэй аат буолан баран, хайдах бары Ааныс буолан иһиэхтэрэй. Олус боростуой аат. Кэм эн, булан-булан талбыт аатыҥ баар ээ…
   Пантелеймон Николаевич ис сүрэҕиттэн хомойон, хоргутан, уоһун ньимиччи туттан олордо.
   – Мама, Анна диэн аат суолтата «великомученица» диэн этэ дии. Оҕом наһаа эрэйи көрүөн баҕарбаппын.
   Бу күн оҕо аатыгар эмиэ табыллыбатылар. Киһи да сонньуйуох, кыысчаан иккис ыйыгар барда да, аата суох сытаахтыыр. Хата, кини онуоха эрэ наадыйбат, чугас дьонун билэн, киһи эрэ сүрэҕин ортотунан киириэх минньигэс бэйэлээхтик ымах гынар. Лера оҕотун эмтэрэн баран, оргууй оронугар сытыарда уонна утуйардыы оҥостон сытта. Уута кэлэн быстыбат. Санаата эмиэ Ванятыгар тиийдэ. «Хайдах эрэ сылдьар. Оҕоломмутун туһунан истэ да илик. Кыыспыт икки ардыбытынан: хараҕа миэнэ, оттон чачархай баттаҕа, муус маҥана аҕатыгар маарынныыр. Оҕотун көрдөҕүнэ, сүрэҕэ ууллуо эбитэ дуу? Дьэ, ким билэр… Ханна эрэ күүлэй тэбэ сырыттаҕа дии.
   Араас кыргыттары сыымайдаан эрдэҕэ». Ити санаатыттан Лера сүрэҕэ ыарыылаахтык мөҕүл гынан ылла. «Абааһы киһитин санаан хаалламый! Надоело! Хайдах да сырыттын!» Лера абатыйан олоро түстэ. «Хата, аҕам барахсан этэҥҥэ буолла дии. Онтон үөрэбин. Дьиҥэр, эһэтин үтүөрдүбүт киһинэн кини кыысчаана буолар ээ». Ол олорон Лера «Дарина» диэн ааты ааттаабытын бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Эһэтигэр олоҕун салҕаабыт оҕоҕо Дарина диэн аат оруобуна барсар. Лера атаҕын төбөтүгэр дугунан кыыһын оронугар кэлэн: «Дарина, Дарина…», – диэн сибигинэйэн ыҥырда. Уонна улахан боппуруоһу быһаарбыт киһилии сүрдээҕин чэпчээн мичээрдээбитинэн минньигэс баҕайытык нухарыйан барда.
   Сандал саас сатыылаан турар кэмэ. Бу сырдыгын, чэбдигин! Аайа кыыдааннаах кыһыны солбуйар чаҕылхай күннээх сааһы сөбүлүүр. Бу кэм барыта дьэҥкэ, кэрэ. Айылҕаны кытта киһи аймах эмиэ уһуктарга дылы. Кыыс этигэр-сиинигэр хаана эрчимнээхтик сүүрэр, сүрэҕэ ураты үөрүүнэн туолар. Бүтүн бэйэтин толорор дьикти эрчимтэн дьиэрэҥкэйдээн ыла-ыла, үөрэҕэр тэбиннэ. Дууһатыгар буоллаҕына дьикти музыка кутуллар. Кини олохтон туох эрэ сырдыгы, үөрүүнү-көтүүнү, соһуччу бэлэҕи күүтэр. Саҥа үүнэр күн ураты дьолу эрэ тосхойоругар бүк эрэнэр. Дьоллоох эдэр саас диэн маны этэн эрдэхтэрэ! Дьолу түстүүртэн дьоллонуу диэн.
   Аайа бүгүн Андрейдыын катокка бараары тэринэр. Кини хаҥкыга хатааһылыырга саҥа үөрэнэ сылдьар. Атын оҕолор бары кэриэтэ хаҥкыга чэпчэки баҕайытык дугунан сүүрэллэриттэн дьиибэргиир. Үксүлэрэ оҕо эрдэхпититтэн хатааһылыыбыт дииллэр. Оттон Аайалаах кыра сылдьан тоҕо эрэ хаҥкылаабаттар этэ, кинилэр бөһүөлэктэригэр каток да суоҕа. Кини өссө бу кыһын «Прогресс» маҕаһыынтан анаан-минээн мыылай маҥан өҥнөөх хаҥкыны атыыласпыта, саас хайаан да үөрэниэм диэн. Билигин үөрэнэ сатыы сылдьар. Бастаан дьапталлыбыт хаарынан барарга үөрэммитэ, онтон мууһунан дьэҥкэрэ оонньуур катокка киирбитэ. Сотору-сотору охторуттан атахтара бүүс-бүтүннүү күөх баламах буолуор диэри көҕөрөн таҕыстылар. Кыыс ону ол диэбэт: бэйэтин иннигэр туруоруммут соругун толороору, дьүккүөрдээхтик дьарыктанар. Кэлин син бэркэ хатааһылыыр буолан эрэр. Хас күн аайы сатабыла улаатан иһэриттэн үөрэр. Аайа таҥнан-симэнэн бүтэн, уолун дьиэҕэ кэтэһэн көрөн баран, тулуйбакка таһырдьа таҕыста. Сааскы ыраас чэбдик салгыны ыймахтаан дириҥник тыынан ылла. Андрейы кэтэһэ таарыйа хачыалга баран олордо, устунан хачыаллаан ылла. Туох айылаах уһаатаҕай? Андрей наар тылыгар турар буолара дии. Эбэтэр туох эмэ суһал наадаламмыта дуу? Бачча бэлэмнэнэн баран хатааһылаатаҕына табыллар. Аайа чочумча тура түһэн баран, кими эмит кытта бииргэ барыам диэн бииргэ үөрэнэр кыргыттарын уопсайдарыгар тэбиннэ. Сэргэлээххэ чугаһаан иһэн көрдөҕүнэ, уолаттар-кыргыттар хаһыытаһа-хаһыытаһа төттөрү-таары сүүрэллэр, туох эрэ улахан аймалҕан буолбут чинчитэ билиннэ. «Катокка охсуһуу! Куорат ыччаттара устудьуоннары кырбыы сылдьаллар!» – уопсайтан уолаттар сүүрэн тахсан, каток диэки түһүннүлэр. Аайа уолаттар кэннилэриттэн батыһаары гынан баран туттунна. Бээ, бастаан кыргыттарыттан туох буолбутун билиэххэ. Уопсайга киирбитэ – төттөрү-таары сырсыы бөҕөтө, хостор ааннара тэлэччи аһыллыбыттар, оҕолор сирэйдэрэ-харахтара турбут ахан. Аайа, туох эрэ дьулаан быһыы-майгы тахсыбытын сэрэйэн, сүрэҕэ толугуруу тэптэ. Кыргыттарын хоһугар ойон киирбитэ, Анялаах Люда бааллар. Ритата суох.
   – Уой, Аайа! Туох буолбутун иһиттиҥ? – Аня хараҕын омуннаах-омуннаахтык көрөн саҥа аллайда. – Катокка охсуһуу бөҕөтө буолбут. Студеннар хатааһылыы сырыттахтарына, олохтоох залог уолаттара саба сырсан кэлэн аҥаар кырыытыттан кырбаан барбыттар. Сыаптаахтар эҥин үһү. Ынырык баҕайы дии?
   – Оттон онно бара сылдьыбаппыт дуо? – Аайа субу сүүрэн бараары ааҥҥа ойон тиийдэ.
   – Хайдах буолан ол кыргыһыыга киирэн биэрээри гынаҕын?! Уонна ол уолаттар куоппуттар үһү. Уопсай оҕолоро муста-муста ол дьиикэйдэри сырса тэбиннилэр.
   – Ол иһин даҕаны Андрей бүгүн кэлбэтэх эбит дии… Аны туохха эрэ түбэспитэ буолуо…
   – Кини буолан баран инники күөҥҥэ сылдьар ини. Туох да буруйа суох оҕолору атаҕастаабыттар диэн, уолаттар хааннара оонньообута сүрдээх, – Аня боччумнаах баҕайытык быар куустан олорон кутар-симэр. – Туох-туох буолар? Оо дьэ, уолаттар омуннарыгар туох эрэ дьыалатыгар иҥнэллэр эрэ хайыыллар… Үөрэхтэриттэн көтөллөрө буолуо. Ол эрээри хайдах барыларын үүрүөхтэрэй, оччоҕо ким үөрэнэ хаалар, биһиги, кыргыттар эрэ дуо?
   Аайа, тыына-быара ыгыллан, хайдах да тулуйан олорор кыаҕын ааһан, таһырдьаны былдьаста. Тахсыбыта ытыс таһынар хараҥа бүрүүкээбит, өрөҥкөлөспүт уолаттар көстүбэттэр. Кыыс каток диэки барда. Ким да суох.
   Катокка ол-бу мастар адаарыһа сыталлара көстөр. Салгыҥҥа улахан айдаан иннинээҕи чуумпу сатыылаабыт.
   Кыыс ис-иһиттэн тоҥон кэллэ, кини бу алдьархай манан эрэ бүтэн хаалбатын, улахан хамсааһын тахсыаҕын курдаттыы сэрэйдэ. Сүрэҕэ ыарыылаахтык нүөлүйбэхтээтэ. Андрей, Андрей… Туохха эрэ түбэстиҥ…
   Кыыс оргууй дьиэтин диэки хаамта. Киэһэ хойукка диэри төлөпүөнүн кэтээтэ. Андрейа биллибэтэ.
   Аайа, түүнү быһа өрө мөхсөн, кыайан утуйбакка, сарсыарда ыарахан баҕайы төбөлөөх турда. Үөрэҕэр тиийбитэ – катокка тахсыбыт охсуһуу, айдаан тула кэпсэтии. Күлүгээттэри милииссийэлэр туппуттар дуу, суох дуу? Тоҕо студеннарга саба түһэн баран, туох да эппиэккэ тардыллыбаттарый? Аны хайдах киин куоракка сылдьабыт? Биһигини ким көмүскүүрүй? Өйү-санааны ытыйбыт боппуруостарга эппиэттэр наадалар. Сиэрдээх эппиэт-тэр. Аайа факультетын комсоргтара мустан, салгыы туох буоларын, ханна баралларын ырытан көрдүлэр. Иккис паара кэнниттэн киэһэ 7 чааска группа комсоргтарын СГУ культурнай киинигэр мунньахха ыҥырдылар диэн буолла. «Маассабай бэрээдэги кэспит устудьуоннар дьыалаларын көрөргө» диэбиттэрин Аайа улаханнык дьиибэргии иһиттэ. Бэрээдэги устудьуоннар кэспиттэр үһү дуо? Тугу эрэ бутуйаллар ээ. Аайа киэһэ болдьоммут кэмҥэ культурнай кииҥҥэ тиийбитэ – ыччат соччо муста илик. Аҕыйах оҕо баар, үксүлэрэ кыргыттар. Саалаҕа Ис дьыала министрин солбуйааччы, партия, хомсомуол уобаластааҕы кэмитиэтиттэн, университет салалтата бааллар диэтилэр. Мунньаҕы университет комсомольскай тэрилтэтин сэкирэтээрэ уол салайан ыытта. Аайа хараҕынан Андрейын көрдүү сатыыр да, булбата. Сотору аан тэлэччи аһылла түстэ да, уолаттар өрөҥкөлөһөн киирэн сааланы толорон кэбистилэр. Саала иһэ биирдэ ньиргийэ түстэ. Сэкирэтээр уол мустубут эдэр дьону нэһиилэ тохтотто. Кини кылгастык буолбут охсуһуу туһунан эттэ, милииссийэ эппиэттээх үлэһиттэрэ туох үлэ барбытын билиһиннэриэхтэрэ диэтэ. Онтон сэкирэтээр уол аттыгар олорор дьоннуун сүбэлэһэн тоҥхоҥноон баран: «Ким тыл этиэн баҕарар, саалаҕа турар микрофоҥҥа санааҕытын аһаҕастык этиҥ. Куттанымаҥ. Эһиэхэ ким даҕаны туох да миэрэни ылыа суоҕа», – диэтэ. Бэйэтэ, куттаммыт киһилии кумуччу туттан баран, ачыкытын үрдүнэн саалаҕа мустубут оҕолору хаартыскаҕа түһэрэрдии болҕомтолоохтук көрө олордо.
   – Мин этэбин! – эмискэ чуумпурбут саалаттан эрчимнээх куолас иһилиннэ. Кыра уҥуохтаах хатыҥыр уол ойон турда, сааланы эргиччи көрөн ылан баран, микрофоҥҥа хааман тиийдэ. – Куорат уолаттара биэс уонтан тахса буолан, аҥаардастыы кырбыырга оҥостон-тэринэн, мастанан-сыаптанан кэлэн, хаҥкылыы сылдьар устудьуоннары кырбаатылар. Милииссийэ үлэһиттэрэ кэлэн баран туох да буруйа суох, көмүскэнэн охсуспут устудьуоннары тута-хаба сатыыллар. Ол сөп үһү дуо?! Саба түспүттэр уол, кыыс диэн араарбакка, катокка баар оҕолору барыларын кырбаабыттара. Быһааран биэриҥ, күлүгээттэри тутаргыт оннугар туох да буруйа суох устудьуоннары тоҕо туттугут?!
   Салалта өттүттэн чуолкай эппиэт иһиллибэтэ. Мунньах устунан ыһыллан, туох эрэ миитинигэр кубулуйан барда. Ороһуйан хаалбыт эдэр дьон тура-тура, харса суох этэн-тыынан бардылар. Улахан дьонтон үүннүүр-тэһиинниир киһи көстүбэтэ.
   «Биһиги бэйэбит дойдубутугар олорон, киин куораппытыгар төрөөбүт тылбытынан көҥүл саҥарар бырааппыт тоҕо суоҕуй?!», «Өйдүүгүт дуо, Кыайыы күнүгэр оһуокайдаары гыммыппытыгар, милииссийэлэр кэлэн үүрбүттэрин?», «Этиҥ эрэ миэхэ, ким эһигиттэн куорат пааркатыгар көҥүл күүлэйдиир кыахтааҕый? Суох! Хайа муҥун саҥата суох сылдьабыт?!»… Мустубут оҕолор, микрофону былдьаһа-былдьаһа, санааларын тоҕо тэбээтилэр. Эмискэ Аайа сүрэҕэ тохтоон хаалбыкка дылы буолла, микрофоҥҥа киниэхэ туохтааҕар да күндү, чугас куолаһа сатараата:
   – Мин күлүгээттэр күрүлүүр күнүс туох да буруйа суох устудьуоннарга саба түһэн кырбаан барбыттарыгар хайдах көмүскэһиэм суоҕа этэй?! Манна тыл эппиттэргэ холбоһобун! Биһиги, ол тугуй, хаҥкылыыр бырааппыт суох үһү дуо?! Бу туох айылаах атаҕастабылай? Күлүгээттэр эппиэккэ тардыллыахтаахтар! Саба түспүт күлүгээттэри көрдүү да соруммакка олорон, биһигини буруйдаары гынаҕыт дуо?! Биһиги көннөрү көмүскэммиппит! Ама, кырбанан хаалыахтаах этибит дуо?!
   Аайа Андрейын хас биирдии тылын анныгар илии баттаа дииллэрэ буоллар, толкуйдаабакка эрэ баттыах этэ. Хайдах кини күлүгээттэр кыргыттары кырбыылларын көрөн туран, көмүскэһиэ суоҕа этэй? Саамай сөпкө гыммыт! Кыыһы киэн туттуу, ытыгылааһын иэйиитэ толордо. Андрей туохтан да толлубат хорсун санаалаах, дьиҥнээх эр киһилии майгылааҕын Аайа итэҕэйдэ. Кинини кытта дойду хайа баҕарар муннугар да баран олоруохха сөп!
   Айдааннаах мунньах ити күн ыкса киэһэ бүппүтэ. Аайа, көймөстүбүт салгыннаах саалаттан таһырдьа тахсан, сааскы чэбдик салгыны эҕирийбэхтээтэ. Андрейы күүтэн аан таһыгар турда. Оҕолор суугун-сааҕан буолан таҕыстылар, Андрейа тоҕо эрэ көстүбэт. Аайа дьиэ иһигэр төттөрү киирдэ. Онно хас да уол, кэм даҕаны уоскуйбакка, тугу эрэ быһаарса ахан тураллар эбит. Кинилэр ортолоругар Андрейы бэлиэтии көрдө.
   – Андрей!
   – Аайа! Хайа, мунньахха сырыттыҥ дуо? Иһитттиҥ дуо, хайдахтаах айдаан буолбутун? – Андрей сирэйэ-хараҕа турбута сүрдээх.
   – Андрей, барыах. Эйигин кытта кэпсэтэрдээхпин.
   – Уолаттар, киэһэ уопсайга көрсүөхпүт! – тугу эрэ үлүһүйэн кэпсэтэ турар устудьуон уолаттарга туһаайан эттэ. – Чэ, барыах.
   Таһырдьа тахсан Аайа дьиэтин диэки хаамтылар.
   – Андрей, наһаа да ынырык дии! Ити айдаан тыаһа суох хаалбата буолуо. Бүгүн оҕолор наһаалаатылар быһыылаах. Итинник этиилэри бырастыы гымматтара буолуо. Бэрт дуона да суохха национализмы көрдүү сатыыр дьоҥҥо, дьэ, баай матырыйаал көһүннэ. Соруйан куттанымаҥ, санааҕытын аһаҕастык этиҥ диэбитэ буолаллар. Ону ити устудьуоннар хайдах баарынан санааларын тоҕо тэбээтилэр дии. Көрөөр даҕаны, ити уолаттарга туох эмэ миэрэ ылыахтара. Мин кинилэргэ олох итэҕэйбэппин!
   – Оччоҕуна саҥата суох ньимийэн олоруохтаах этибит дуо? Көҥүл атаҕастанабыт дуо? Биһиги кыргыттарбытын олохтоох күлүгээттэртэн көмүскээтэхпит дии!
   – Доо, эн бэйэҥ да өйдүүр инигин, ити дьыала баһа саллайбытын. Сүрдээх күүрээннээх мунньах буолла дии! Бирээмэ революция буолуон айылаах! Хаһан даҕаны ити курдук мунньахха сылдьа иликпин. Ити маҥнай эппит-тыыммыт уол сүрдээх дии! Бу хорсунун! Өр кэмҥэ иитиэхтээн сылдьыбыт санаатын тоҕо тэбээтэҕэ. Олох Манчаарыга дьүөрэлии көрдүм. Тоҕо эрэ кини туһугар куттанабын… Оо дьэ, эн эмиэ эттиҥ-тыынныҥ ахан. Туох-туох буолар? – Аайа, ити айдаан устудьуон оҕолорго хобдох түмүктээх буоларын чараас сүрэҕинэн курдаттыы сэрэйэн, үөһэ тыыммахтаан ылла.
   – Эс, туох буолуой? Истибитиҥ дии, тойоттор бэйэлэрэ санааҕытын этиниҥ, куттанымаҥ, кими да буруйдуохпут суоҕа диэбиттэрин, – уол соччо эрэлэ суохтук утаран көрдө. Аайа кини диэки арылыччы көрөн эрэ кэбистэ.
   – Доҕоор, бу аах эрэ. Дьокуускайга улахан айдаан тахсыбыт, устудьуоннар национальнай боппуруоһу көтөхпүттэр, Ленин болуоссатыгар диэри хааман, уопсастыбаҕа улахан долгуйууну үөскэппиттэр диэбиттэр, – Федя иистэнэ олорор кэргэнигэр хаһыаты куду аста. Света хаһыакка тахсыбыт ыстатыйаны ааҕа олорон:
   – Уой, оҕо бөҕөтүн үөрэхтэриттэн устубуттар! Өссө хаайбыттар! Туох айылаах алдьархайа буоллаҕай? Аайа тоҕо тугу да биллэрбэтэҕэ буолуой? – диэбитинэн туран таҥныбытынан барда. – Федя, мин почтаҕа баран кэлиэм!
   Света, дьүөгэтин кытта кэпсэтэн баран, санаата улаханнык оонньоото. Андрейы үөрэҕиттэн устубуттар. Өссө хаайа сылдьан баран таһаарбыттар. Туох эрэ бөдөҥ политическай буруйдааҕы туппут курдук араастаан токурутан силиэстийэлээбиттэр. «Хата, национализм ыстатыйатыгар буруйдаабатахтарыгар махтал. Кинини туоһу оҥостубуттар. Силиэстийэ кэннэ икки устудьуон уолу холуобунай дьыалаҕа тардан хаайдылар. Андрей букатын кута-сүрэ тостон хаалбыт курдук сылдьар, суут-сокуон диэн сымыйа эбит диир…», – Аайа доҕорун аһынан ытамньыйан ылбыта. Буолумуна, ити Андрей курдук көнө сүнньүлээх, кыра сааһыттан дьиҥнээх хомсомуол үрдүк идеалыгар иитиллибит уол итэҕэлэ барыта күппүлүү көтөн, муннукка анньылыннаҕа. Кини эрэ буолуо дуо, устудьуон аймах барыта даҕаны киһи олоҕо сап саҕаттан иҥнэрин, государство кинилэри көмүскүүр кыаҕа суоҕун, сымыйа икки, кырдьык икки арда сотуллан хаалбытын ити күүрээннээх күннэргэ ала-чуо биллилэр.
   «Ханнык эрэ күлүгээттэр дьүһүлэммиттэриттэн туох да буруйа суох чулуу ыччаттарбыт кэскиллэрин быстахтарын көр! Андрейга үрдүк үөрэх аана кытаанах тимир аанынан сабылыннаҕа. Абалаах даҕаны! Ким даҕаны кырдьыктарын дакаастаабат буоллаҕа!». Света ис-иһиттэн абатыйа санаата. Күндү дьүөгэтэ Аайа хайдах буолар? Кинилэр үөрэхтэрин бүтэрэн, тыа сиригэр иккиэн бииргэ үлэлии барар былааннаахтар этэ. Света аны биир сылынан сыбаайбаларын тэрийсэр санаалаах сылдьыбыта. Дьүөгэтигэр кимиэхэ да суох олус мааны, кэрэ сыбаайбалыыр былаачыйаны тигэр бүччүм санаалааҕа. Ол эрээри олох итинэн бүппэт! Уоллаах кыыс тапталлара олох бэлэмнээбит тоһуурдарыттан мүччү көтөн таһаарыаҕа. «Аайабар сыбаайбаҕа кэтэр бэртээхэй былаачыйатын хайаан да тигиэҕим!».
   Эдэр ийэ дьиэтигэр киирбитигэр, саҥа сыылла сылдьар кырачаан Тимурката бу тиийэн кэллэ. Света оҕотун көтөҕөн ылла.
   – Оо, маамабыт кэллэ! Дьэ, куорат сонунун-нуомаһын кэпсии оҕус эрэ, – Федя куукунаттан тахсан кэллэ. Света, кэргэнэ ас астыы сылдьарын бэлиэтии көрөн, астына санаата. Кини ити идэтэ: дьахтар-эр киһи үлэтэ диэн хаһан даҕаны араарбат, бириэмэлэннэ да, дьиэ ис-тас үлэтигэр барытыгар сыстаҕас.
   – Кырдьык, айдаан бөҕөтө тахсыбыт. Онно Андрей барытыгар инники күөҥҥэ сылдьыбыт, хаайан баран босхолообуттар, үөрэҕиттэн үүрүллүбүт. Хата, хаайан кэбиспэтэхтэрэ үчүгэй дии саныыбын.
   – Эс, сахалар-нууччалар үйэ тухары бииргэ олорон кэллэхпит дии. Аймахтыылар да курдукпут. Уонна баран, ама, устудьуоннар нууччалардыын атааннаспыттар үһүө? Саарбахтыыбын… Манна барытыгар соруйан оҥоро сатааһын баар курдук. Хаһыаттары ааҕан баран ырытан көрдөхпүнэ, кырдьык арылыччы көстүбэт. Сүүс киһи, сүүс санаа диэбит курдук ыстатыйалар тахсыбыттар. Туох-туох буолбута буолла? Эмиэ сыыр намыһахтыы олохтоох ыччат үрдүнэн бардахтара дии. Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн сахалар националистар диэн өйдөбүл тарҕаммыт. Дьэ, буолар да эбит! Сахалар курдук интернациональнай өйдөөх-санаалаах омук аҕыйах ини! – Федя ис-иһиттэн кыһыйар-абатыйар.
   – Оннук буолумуна. Мин дьүөгэм туһугар сүрэҕим ыалдьар. Андрей дойдутугар барара буолуо. Аайа салгыы үөрэниэн наада. Хайдах буолан иһэр… Кинилэр бэйэ-бэйэлэригэр ананан төрөөбүт курдуктар. Аны сүтэрсэн кэбиһэллэр эрэ хайыыллар…
   – Мунчаарыма, сэгэрим. Дьиҥнээх таптал ыарахаттартан өссө күүһүрэр. Аайа уолун кырдьык таптыыр буоллаҕына, дойдутугар да батыһан барыаҕа. Оттон биһиги ыаллар бүгүн аһаабаппыт дуо? Мин аһым буһан турар!
   Светалаах дьоҕус буолан баран, уурбут-туппут курдук бэртээхэй дьиэ туттан киирбиттэрэ аҕыйах ый буолла. Ыал ийэтэ оҕолонон дьиэҕэ олорор, аҕалара үгүс тыа ыалын аҕа баһылыктарын курдук сопхуоска үлэлиир. Федяны соторутааҕыта механизированнай биригээдэҕэ ыстаарсайынан анаабыттара. Кини биригээдэтэ ааспыт сайын оттооһуҥҥа үрдүк көрдөрүүнү биэрэн, көһөрүллэ сылдьар кыһыл знамяны эрэллээхтик ылбыта. Быйыл кыһын, тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин пленумугар кыттар үрдүк чиэскэ тиксэн, куоракка мунньахха бара сылдьыбыта. Бэйэтин курдук араас дойдуттан кэлбит отчут-масчыт дьону кытта тото-хана сэһэргэһэн, уопут атастаһан астынан ахан кэлбитэ. Ол гынан баран «көй салгыннаах тыабын аҕынным, куораттар дьиэлэрэ эчи итиитин, буһа-буһа уһун күнү быһа мунньахтаан таҕыстыбыт, таах олорор сылаалаах да буолар эбит» диэн киирбитэ.
   Эдэр ыаллар туспа буруо унаарыппытарыгар, уол дьоно сүөһүнү өлүүлээн биэрбиттэрэ, онон иитэр сүөһүнү күрүөлээн быр бааччы олороллор. Омос көрдөххө үүт тураан олохтоох Света дууһата нус-хас буолан биэрбэт. Кини өйө-санаата дойдутугар хаалбыт ийэтигэр этэ. Үйэтин тухары иһээччи киһини кытта олорон хара сору көрөн да биэрдэ. Билигин кырдьар сааскар миэхэ кэлэн, дьэ, киһилии олор диэн кыыс ийэтин өрүү ыҥырар да, буолуммат. Хайдах аҕаҕын быраҕан барыахпыный, инбэлиит буолбут киһини хаалларар аньыыта бэрт буолуо диир. Кыыс оҕолоноору сылдьан ийэтин сылааһыгар туохтан да наадыйан, аҕабын кытта көһөн кэлиҥ диэн ыҥырбыта. Төһө даҕаны арыгыһыт аҕатыттан кыбыһыннар, ийэтин эрэ туһугар иһээччи сордоох олоҕун тулуйуллуо дии санаабыта. Аҕата, баҕар, туспа сиргэ кэлэн син туттунуо да этэ. Ону ийэтэ муҥнаах: «Тоойуом, биһиэхэ кыһаллыма, бэйэҥ олоххун харыстаа. Эн билигин туспа ыал ийэтэҕин», – диэхтээбитэ. Кэм оҕотун аһынан иһэр. Ийэтэ бэйэтин иннин хаһан да көрүммэт, наар кэргэнин, оҕолорун туһугар кыһаллан биэрээхтиир.
   Кини ийэтэ биирдэ эмэ оҥостон-туттан киинэҕэ дуу, кулуупка кэнсиэргэ дуу барбытын өйдөөбөт. Бэл, бырааһынньыкка кэтэр мааны таҥас диэни билбэккэ кырдьаахтаата. Оҕолорун күннээҕи астарын булар-талар туһугар өрө мөхсөн үйэтин моҥоон эрэр. Хата, оҕолор улаатан, ким үөрэнэн, ким үлэлээн эрэр. Паша диэн балта, үөрэҕэр үчүгэй буолан, үрдүк үөрэххэ киирэн үөрдүбүтэ. Света балтын толору хааччыйан олорор. Кинилэртэн саатар биир оҕо үрдүк үөрэхтэнэн, үчүгэй үлэһит буоллун. Паша каникул аайы эдьиийигэр кэлэн сынньанан, күүс-уох мунньунан барар.
   Света төһө да дьиэҕэ олордор, дьыалата суох буолбат. Дьонтон сакаас ылан иистэнэр. Кини ииһин хаачыстыбатын, ураты быһыытын иһин дьон улаханнык сыаналыыр. Бэл, оройуон кииниттэн кытта ааттаан-суоллаан кэлэн таҥас, түүлээх тиктэрэллэр. Ордук бырааһынньыктар иннилэринэ сакааһа уон төгүл элбиир. Ииһин сакаастаабыт киһитигэр эппит болдьоҕор бүтэрээри түүннэри-күннэри олорон тигэр. Федята бэйэҕин харыстаммаккаҕын үлэлиигин диэн бопсон көрөр даҕаны, ылыммыт дьыалатын тиһэҕэр тиэрдэргэ үөрэммит киһи иннин биэрбэт. Ыал дохуота биллэ улаатыа эбит да, Света ый аайы ийэтин аахха харчы ыыта турар буолан, олоххо-дьаһахха улаханнык биллибэт. Федя тыа үлэтигэр буспут-хаппыт киһи кэргэнин сүөһүгэ сыһыара сатаабатаҕа. Онто да суох дьиэ үлэтигэр түбүгэ баһаам элбэх. Кини Светатын, аатыгар да барсардыы сып-сырдык номоҕон дьүһүннээх, кыракый, хатыҥыр бэйэлээх сэгэртэйин, хара үлэттэн харыстыырга өссө ыал буола иликтэринэ быһаарыммыта.
   Аайа быйыл университетын бүтэрэр. Дипломнай үлэтин суруйар буолан, библиотекаттан тахсыбат. Кыыс олоҕо чыпчылҕан түгэнигэр уларыйан хаалбыта. Охсуһуу, национализмҥа буруйдааһын, туох да буруйа суох оҕолору тутуу-хабыы, сойуолаһыы, үөрэхтэриттэн устуу… Бу барыта маннык үүт тураан, эйэлээх, сэбиэскэй, ол аата кырдьыктаах олоххо буолбутуттан, кини бу иннинэ ис сүрэҕиттэн итэҕэйэн кэлбит тутула оннук эҥкилэ суоҕуттан, бэйэтин курдук чиэһинэй, үөрэххэ, билиигэ талаһар ыччатын көмүскүүр кыаҕа дуу, баҕата дуу суоҕуттан, эбиитин түргэнник буор сирэйдээбититтэн кэлэйэн, муммут курдук буолла. Оччоҕуна туохха итэҕэйиэххэ сөбүй бу олоххо? Кини кыра сааһыттан итэҕэйэн кэлбит аан дойдуга баар суос-соҕотох кырдьыктаах, сиэрдээх, социалистическай олоҕу тутар сэбиэскэй дойдута дириҥ оборчоҕо ылларбыт дуо? Оччоҕуна дьонун-сэргэтин салгыы ханнык суолунан илдьэр, уонунан сылларга тута сатаабыт коммунизмыгар хайдах аҕалар? Кини аҕата коммунизм туругурарын иһин тус олоҕун да биэрэргэ бэлэм этэ. Ол да туһугар бэйэтин харыстаммакка үлэлээн, түргэнник умайдаҕа. Арааһа, аҕата барахсан тута сатаабыт коммунизма – кыаллыбат суол. Оччотугар кини олоҕор умайар сырдык сулус оҥостуммут идеала сымыйа буолан тахсар дуо? Оо, кини аҕатын сырдык ыра санаалаах, чиэһинэй коммунистар көлүөнэлэрэ тута сатаабыт сэбиэскэй дьон биир тэҥ үчүгэй олохтоох, үлэлээх-хамнастаах, дьиэлээх-уоттаах, оҕолор саҥаттан саҥа үрдэллэргэ үктэнэн, дойду хайа баҕарар куоратыгар баран үөрэнэр, идэ ылар кыахтаах, чэлгийэ сайдыахтаах дойдуларыгар ыһыллыы тыына биллибит дуо? Кинилэр төһө эрэ кэлэйэллэр этэ, сэрии кэмигэр курдук, ордук наадалаах аска нэһилиэнньэҕэ талон түҥэтиллэриттэн, ол талон көмүстээҕэр, харчытааҕар күндү буолан турарыттан, олортон ордук «сыаналааҕынан» арыгы талона буоларын, үлэ-хамнас ол «Водка» диэн хара адаархай суруктаах лоскуй лииһэ суох барбат да буолбутуттан.
   Аайа ийэтин сырата-сылбата халбаһы дуу, сосиска дуу ыларыгар эстэр, күн аайы маҕаһыыҥҥа фроҥҥа барардыы тэринэр. Ол гынан баран уочаракка күнү супту тэбинэ турарга эмиэ үөрэниэххэ сөп. Бу курдук хаарыан күн-дьыл күннээҕи ас туһугар уочаракка баранар. Ийэтэ киэһэ аайы дойду сонунун-нуомаһын бүтүннүү уочараттан истэн-билэн кэлэн, чэйдии олорон үллэстэр. Араас куолу онно баар. Аайа ийэтин майгыта манна кэлэн уларыйбытын бэлиэтии көрөр, кыраттан улаханнык уолуйбат, кыыһыра-тымта сылдьыбат, саҥарыан иннинэ толкуйдаан баран этэр уратылаах ийэтэ харса-хабыра суох саҥартыыр буола үөрэммит, көрөрө-истэрэ да хатыыламмыт. Хайыай, уочарат киһини хатаран эрдэҕэ.
   Обществоҕа туох эрэ уларыйыы тыына биллэр. Ону Аайа чараас сүрэҕинэн курдаттыы сэрэйэр. Уларыйыыттан кини куттанар. Эмиэ да эрэнэ күүтэр. Араас санаа, эппиэтэ суох ыйытыылар кыыс сүрэҕин-быарын баттыыллар. Аайа ити кэмтэн биирдэ улахан киһи буола түспүтэ. Сарсыарда аайы кинилиин бииргэ уһуктар дьикти дорҕоонноох мелодията аны суох. Олох оруосабай өҥнөөх өстүөкүлэлээх ачыкытын түргэнник уһулла. Кини иннигэр билигин эбээһинэстэрэ арылыччы көстөллөр: дипломнай үлэтэ, ийэтигэр көмө-тирэх, үлэһит буолуута. Уопсайынан, үтүө киһи буолар эбээһинэһэ. Оттон Андрей ол эбээһинэстэригэр киирсэр дуо? Ону кыыс бэйэтэ да билбэт.
   Аайа үөрэҕин кыһыл дипломунан бүтэрдэ. Ийэтэ үөрэн көтүөн кыната эрэ суох сылдьар. Аймахтарыгар, дьүөгэлэригэр биир-биир эрийэн үөрүүлээх сонунун үллэстибитэ. Татьяна Иннокентьевна кыһалҕалаах кэмигэр кими да бэйэтинэн булбат, үллэстибэт идэлээх, оттон үчүгэй сонуну тиэрдэ охсор, киниэхэ чугас дьонун кытта үөрүүтүн тэҥҥэ үллэһиннэҕинэ биирдэ толору астынар. Ити майгытын Надежда Дмитриевна уларыта сатаан көрбүтэ да, кыаллыбатаҕа. «Кыһалҕалаах күннэргэр биллэр баҕайыта. Аймахтар онно көмөлөсүһүөхтээхпит. Эн буоллаҕына кыһалҕалаах буоллаххына, сүтэн хаалаҕын», – диэн мөҕөн-этэн көрөөччү. Ол иһин Татьяна өр кэмҥэ эрийбэккэ сүтэн хааллаҕына, кини хайаан да эрийэн доппуруос бөҕөтүн түһэрэр. Онон кинилэр кыра-улахан кыһалҕаларын бүтүннүү тетя Надялара тэҥҥэ үллэстэн олорор. Биллэн турар, сонно тута бырааһынньыктары сөбүлүүр тетялара кыһыл диплому улаханнык сууйабыт диэн быһаарбыта.
   Үөрэхтэрин бүтэрбит кыргыттар ханна үлэлии баралларын толкуйдууллар. Аайа дьүөгэлэрэ үгүстэрэ төрөөбүт-үөскээбит сирдэригэр үлэлии барар буоллулар. Оттон кини тылланан туран хоту оройуоҥҥа суруйтарда. Кафедра сэбиэдиссэйэ ону истэн кыыһы ыҥыра сырытта.
   – Аайа, эн биһикки кэпсэтэн турабыт дии. Мин эйигин аспирантураҕа киирэргэр рекомендация бэлэмнээбитим, ону эн ханнык эрэ ыраах оройуоҥҥа барар үһүгүн дуу? Биһиги наукаҕа эдэр кадрдары бэлэмниэхтээхпит, эйиэхэ олох эрэнэ сылдьыбыппыт. Аайа, өссө үчүгэйдик толкуйдан эрэ, – Елена Демидовна бүтэһик этиитин ааттаһардыы эттэ.
   – Эрэлгит иһин махтанабын. Ол гынан баран, мин үлэлии барыахпын баҕарабын. Научнай үлэнэн дьарыктаныах санаам кэлбэт.
   – Ол да буоллар толкуйдаа, күһүҥҥэ диэри эйигин күүтүөхпүт. Кэскиллээх инники олоххун саныаххын, баҕалаах элбэх ээ…
   Аайа ити этиини букатын кулгааҕын таһынан иһиттэ. Кини быһаарынан турар. Олох саҥа сиргэ баран, бэйэтин тус үлэтинэн ытыктабылы ылан үчүгэй үлэһит буолуон баҕарар. Кинини кытта Андрей барсыахтаах. «Барсыахтаах» диир даҕаны, уол кэнники суруктара кинини хомотоллор. Андрей дойдутугар төннүөҕүттэн наар суруйсан, сибээстэрин быспатахтара. Арай, ити бүтэһик суругун кыыс өйдөөбөтө.
   «…Аайа, миигин бырастыы гын. Эн биһикки аналбыт тус-туһунан быһыылаах. Эн, үрдүк үөрэҕи кыһыл дипломунан бүтэрбит киһи, миигин, дэриэбинэ оробуочай уолун, бэйэҕэр тэҥниириҥ биллибэт. Мин санаабар, эн куоракка хаалан науканан дьарыктаныаҥ этэ. Тоҕо ханнык эрэ билбэт дойдугар бара сатаатыҥ? Ол эрээри бэйэҥ билэн эрдэҕиҥ. Бэйэм чааһым, дойдубуттан арахсар санаам суох. Дьылҕам ыйааҕа оннук буоллаҕа.
   Аайа, Аайушка, мин эйигин хаһан да умнуом суоҕа. Ыра санаа курдук куруук эн ааккын сүрэхпэр илдьэ сылдьыам. Эйигин таптыыбын. Эйигиттэн ордук кими да хаһан да таптаабатым буолуо. Чэ, пока. Андрей» Аайа, суругу тутан баран, Андрей итинэн тугу этээри гынарын чуолкай быһаарбата. Ол аата тугуй, эн суолуҥ туспа, миэнэ атын диэбит дуу? Дьылҕам ыйааҕа оннук диэн, бииргэ буолбаппыт диэбит дуо? Эс, хайдах оннук буолуохтааҕый? Аайа Андрейы эрэ кэтэһэ, кинилиин көрсөр күнүн ааҕа сылдьыбыта дии. Кини үөрэҕин бүтэрдэҕинэ, иккиэн ханнык эрэ хоту оройуоҥҥа барыахтаах этилэрэ, оннук былааннаан тураллар. Кыыс ол баҕа санааларын толорор иһин элбэхтэн аккаастанна, доҕорун Андрейын эрэ кытта бииргэ буолаары. Онто ханна баарый?
   «Андрей, привет!
   Эн суруккун туттум. Ол гынан баран өйдөөбөтүм. Эн былааныҥ миэниттэн туспа буолла дуо? «Дьылҕам ыйааҕа оннук» диэн ити тугу таайтаран этэҕиний? Уонна тоҕо бэйэҕин миигиттэн намтата саныыгыный? Миэхэ ити туһунан өй да суох. Ама, үөрэхтэнэн уларыйбыт үһүбүн дуо?
   Мин уруккум курдук эйигин суохтуубун, ахтабын, күүтэбин… Бу сайын эн кэлиэхтээх этиҥ дии. Кэлэр инигин? Бииргэ хомунан-тэринэн саҥа сиргэ барыахпыт. Эн уонна мин… Эн кэллэххинэ биирдэ дьоммор холбоһорбут туһунан этиэҕим. Маама хайаан да сыбаайбалыыбыт диирэ буолуо. Ону эн туох дии саныыгын? Аҕыйах киһилээх биэчэр да тэрийдэххэ сөп ини. Бэйэм чааһым, олох да сыбаайбата эҥинэ суох, атын сири-дойдуну көрө-истэ, олохсуйа барыахпын баҕарабын. Онно баран наһаа үчүгэйдик үлэлиэхпит, эн үөрэххин салгыаҕыҥ (хайаан даҕаны!), ол кэнниттэн иккиэн биир оскуолаҕа учууталлыахпыт. Ким билэр, баҕар, сотору кэминэн эн оскуола дириэктэрэ буолуоҥ. Үлэлээн-хамсаан, атахпытыгар туран баран, куоракка төннөн кэлиэхпит дии саныыбын. Маамабар кэлиэхпин наада.
   Андрей, итэҕэй, барыта үчүгэй буолуо. Эн бэйэҥ күүскэр эрэниэххин наада. Санааҕын тоҕо түһэрэҕин? Иккиэн элбэҕи кыайыахпыт-хотуохпут. Икки киһи күүһэ дуу, биир киһи киэнэ дуу? Чэ, эн ону-маны санаабакка, кэлэ оҕус! Эйигин күүтэ хаалабын, Аайа.
   P.S. Андрей, мин эйигин таптыыбын…».
   Аайа суругун ыытан баран эппиэтин кэтэһэ сатаата да, Андрейтан туох да сибики биллибэтэ. Самаан сайын куйаас күннэрэ күрэнэн бардылар. Кыыс сайыҥҥы үтүө күннэри билбэккэ да хаалла. Атырдьах ыйыгар үлэлиэхтээх дойдутугар барыахтаах. Күн-дьыл бу ыган тиийэн кэллэ да, кини мунан баран олорор. Суох! Маннык табыллыбат! Баран быһаарсан кэллэххэ сатанар! Биир үтүө күн кыыс кытаанахтык быһаарынна. Андрей олорор оройуонугар сөмөлүөт эрэ көтөр. Кыыс ийэтиттэн көҥүл ылан барар буолла. Ийэтэ, кыыһын көрөн бэйэтэ да эрэйдэнэ сылдьар киһи, ордук-хоһу ыйыталаһа барбатаҕа. Кырдьык, быһаарсан кэллин.
   Аайа сөмөлүөттэн тахсыбыта, былыттаах, тымныы курас салгыннаах күн көрүстэ. Бу оройуоҥҥа билэр ыала суох, онон тута Андрей дьиэтин ыйдаран барарыгар тиийдэ. Хата, бииргэ көтөн кэлбит орто саастаах дьахтар билэр ыала буолан биэрдэ. «Миигин көрсүөхтэрэ, биһиги илдьэн биэриэхпит, – диэн баран, кыыһы тургутардыы көрөн ылла. – Ол Павловтар аймахтарыҥ дуо? Аа, көннөрү даа…».
   «Жигули» массыына үрүҥ оппуоха сыбахтаах дьиэ аттыгар хорус гына тохтоото.
   – Тоойуом, кэллибит бу. Ээ, сыбаайбалаабыт балааккаларын хомуйа иликтэр эбит дии. Кыысчаан, сыбаайбаҕа хойутаан кэлбитиҥ буолаарай? – аргыс дьахтара күлэн саһыгыраата.
   – Суох, суох… Баһыыбаларыҥ, – диэн баран, Аайа массыынаттан ойон таҕыста.
   Күһүҥҥү тымныы тыал киһини курдат үрэргэ дылы. Бу тухары кыатана сатыы турбут ардах, ким эрэ тоҕо тардыбытын курдук, эмискэ курулаан барда. Аайа, кумуччу туттан баран, дьиэ диэки сүүрдэ. Ааны тоҥсуйан тобугуратта. Ким да биллибэтэ.
   – Киириэххэ син дуо? – сылгы тириитэ бүрүөһүннээх ыарахан ааны аһан туран ыйытта.
   – Ким кэллэ? – күөх өҥнөөх сиитэс халааттаах эдэр дьахтар түгэх хостон тахсан кэллэ. Ынайбыт иһин имэринэ-имэринэ, аан диэки чугаһаата. – Кимиэхэ наадалааххыный?
   – Андрей… Андрей баар дуо?
   – Аайа? Хайа, эн бу хантан? – улаханнык мунаарбыт, долгуйбут көрүҥнээх Андрей нэһиилэ саҥа таһаарда.
   Аайа атаҕын анныгар сир сиҥнэргэ дылы гынна. Хараҕа хараҥара түстэ, тыыныан салгын тиийбэт. «Суох! Суох!» – төлө биэрэн хаһыытаат, таһырдьаны былдьаста.
   – Аайа, тохтоо!
   Андрей ситэн кэлэн, буруйдаах оҕо курдук тугу да булан эппэккэ, эппэҥнии турда.
   – Бар, киэр буол! Чугаһаама!
   – Бырастыы гын, бырастыы гын… Мин эйигин эрэ, эйигин эрэ…
   – Саҥарыма! Биир да тылгар итэҕэйбэппин! Тоҕо, тоҕо саатар сыбаайбалаабыккын биллэрбэтэххиний?! Оо, бу сааты! Бу сааты! – кыыс төбөтүн хам туттан турда.
   – Аайа, оттон кини хат буолан хаалбытын хайыамый? Баһаалыста, бырастыы гын…
   – Суох! Суох! Эн миигин таҥнарбыккын! Тапталбытын сиргэ-буорга тэпсибиккин! Саатар тоҕо киһилии билиммэтэххиний?! Тоҕо?!
   – Куттанан… Бырастыы гын, бырастыы гын…
   Аайа, тымныыны, ардаҕы билиммэккэ, иннин хоту хаама турда. Халлаан кинини кытта тэҥҥэ ытаһан, тохтоло суох ардыыр…

//-- * * * --//
   Уларыта тутуу, көҥүл, дьиикэй ырыынак, суверенитет… Дьикти кэм. Саҥа кэм. Сибиэһэй тыын. Хамнас кэлбэт, харчы суох, ол эрээри дьон-сэргэ онтон улаханнык мунчаарбат: кылаабынайа, көҥүл, көҥүл бэрилиннэ!
   Аҕыйах ахсааннаах омуктар харахтарын, дьэ, өрө көрдүлэр, өрөйө-чөрөйө түстүлэр. Омук быһыытынан бэйэбитин бас билиннибит, төрөөбүт тылбыт иккис государственнай тылга кубулуйда, хостонор баайбытыттан туһанар бырааптанныбыт. Саха интеллигенцията үйэ тухары ыра санаа оҥостубут тутула олоххо киирдэ. Сахалыы саҥа, сахалыы санаа күүһүрэ түстэ.
   Атыыга-эргиэҥҥэ эмиэ биирдэ көҥүл барыы буолла. Киһи барыта атыыһыкка кубулуйда. Атыыһыт буолар муодаҕа киирдэ. Ленин проспегын сабан кэбистилэр, билигин онно – дьиикэй ырыынак. Норуокка «Арбат» диэн сүрэхтэннэ. Табаардаах буоллаххына – баһаалыста, атыылаа. Учууталлар оскуолаларын быраҕан, атыыһыттар эрээттэрин хаҥатарга ыксаатылар. «Челнок» диэн саҥа идэлээх кыахтаах дьон баар буола түстүлэр. Туох да диэбит иһин, атыыһыттарга уонна суруйар идэлээх дьоҥҥо – көмүс кэм. Тугу атыылыырыҥ – көҥүл, тугу суруйарыҥ – көҥүл. Көҥүлтэн киһи мэйиитэ эргийэр.
   Аайа сонуну-нуомаһы хаһыаттан ааҕан билэ олорор. Кинилэр киин сиртэн төһө да ыраах, уһук хоту дойдуга олордоллор, олохтон хаалбыт курдук санамматтар. Дьиикэй ырыынак тыына кинилэргэ да биллэр: хамнастара кэлбэт, урут суох араас суулаах, өҥнөөх омук аһа-таҥаһа атыыланар, хаһыаттар көҥүл бардылар. Репрессиялар тустарынан, Сэбиэскэй былаас мөкү дьайыыта барыта аһаҕастык сырдатыллар буолла. Кими баҕарар үөҕэн хаһыакка суруйар буоллулар. Бэҕэһээҥҥэ диэри былааска олорбут салаайаачылар буор сирэйдэннилэр, кимэ-туга биллибэт, урут оннук ураты дьыаланы оҥорбуттара иһиллибэт дьон, демократтарбыт диэн ааттанан, көҥүл суруйар, үөҕэр бырааптаммыттар. Онон хаһыаттар сылаас бэрэски курдук атыыга бараллар. Араас быһыы-майгы ытыллан олорор. Бэрт аҕыйах кэмҥэ олох бу курдук тосту уларыйда. Оттон дьон үксэ мөкүтүн дуу, бэрдин дуу арааран көрбөккө олорор.
   Ол эрээри уларыта тутуу туохтааҕар да кытаанах охсууну тыа сиригэр оҥордо. Тыа сирин тутан олорбут сопхуостар сабылыннылар. Үгүс киһи үлэтэ суох хаалла. Сопхуос баайын-дуолун сир-сир аайы аҕыс айдааннаахтык үллэстэн үллэҥнэттилэр. Ыһар тутар буолбатах. Түргэн үлүгэрдик государство хаһаайыстыбалара ыһылыннылар. Дьиэ кэргэн чааһынай хаһаайыстыбанан олоруута бүтүн государственнай политикаҕа кубулуйда. Ол үтүө-мөкү өттүн ырытан хаһыаттар сирэйдэрэ баранна, кэлин тиһэҕэр маннык ыарахан, үп-харчы татым, дойдуга ыһыллыы-тоҕуллуу буолбут кэмигэр айаҕы ииттинэргэ сөптөөх дьаһаныы диэн быһаарыыга кэллилэр.
   Аайа үөрэҕин кэнниттэн аҕыйах сылга үлэлии кэлбитэ да, бу дойдуну сөбүлээн, барар туһунан толкуйдаабат этэ. Арай кэлин ийэтэ куоракка кэл диэн хаайар буолла. Ийэтэ кыыһын харыстаан билиммэтэр даҕаны, кини доруобуйата мөлтөөбүтүн, ыарытыйарын бэйэтэ да сэрэйэр. Онон быйыл, дьыалатын-куолутун ситэрэн-хоторон баран, куоракка дьиэтигэр бардаҕына табыллар. Аайа үлэтинэн олорор. Оскуолаҕа нуучча тылын уонна литературатын учууталынан үлэлиир. Кини кэлиэҕиттэн оскуола оҕолоро оройуон олимпиадаларыгар кыттан наар бастыҥнар кэккэлэригэр киирэр буоллулар. Кини бэлэмнээбит оҕолоро оройуон чиэһин көмүскүү республикатааҕы олимпиадаларга баран кыттан, бириистээх миэстэттэн түспэттэр. Аайа сарсыарда оскуолатыгар үөрүүнэн барар, дьиэтин киэһэ хойут булар. Үс сыл үлэлээбитин кэннэ, районо салалтата оскуола дириэктэрэ биэнсийэҕэ тахсарынан кини оннугар киир диэн этии киллэрбитин аккаастаммыта. Мария Владимировна бочуоттаах сынньалаҥҥа барар туһунан саҥарбат. Уонна баран, тоҕо кини дириэктэр буолуохтааҕый. Кини учуутал. Үчүгэй учуутал. Онон бүтэр. Аайа оҕолору кытта үлэлиирин сөбүлүүр. Ордук литератураны ордорор. Оскуола программатынан барар айымньыларынан бэйэтэ бүтүн сценарий суруйар, онтон үөрэнээччилэригэр оруоллары түҥэтэн, спектакль туруораллар. Урут кинигэни тутан да көрүөхтэрин баҕарбат оҕолор харахтара умайар, уустук айымньы ис хоһоонун, геройдар психологическай, моральнай туруктарын эттиин-хаанныын өйдөөн ылыналлар. Кини мөлтөх оҕо диэни билбэт. Оҕо барыта дьоҕурдаах, ону сөпкө сайыннарыахха эрэ наада. Сайдарыгар усулуобуйата тэрий да, бүттэ. Нэһилиэк дьоно бары даҕаны Аайаны улаханнык ытыктыыллар. Сарсыарда үлэтигэр бараары аанын астаҕына, куулунан балык, таба этэ ууруллубут буолар. Соҕотоҕун олорор эдэр дьахтар бачча элбэх аһы ханна гыныан да билбэт. Хата, сотору-сотору ийэтигэр, тетя Надятыгар посылка ыытан, куорат ыалын салҕаан абырыыр.
   Бүгүн Аайа Николаевна арааһы санаан аанньа утуйбата, сарсыарданан нуктаан иһэн, тура үөрэммит чааһыгар уһуктан кэллэ. Дириэктэрин Мария Владимировнаны кытта аһаҕастык кэпсэтиэхтээх. Үөрэх дьыла бүтэрэ бу кэллэ, кини оннугар атын учууталы көрдүөхтэрин наада, ол иһин эрдэттэн сэрэтэр табыгастаах. Аайа бииргэ үлэлиир коллективын, олохтоох дьону кытары кытта сүрдээҕин ыалласта. Туохтааҕар да оҕолоруттан арахсарыттан санаарҕыыр. Ананан кэлиэҕиттэн олорбут учууталлар уопсайдарын биир хостоох дьиэтин эргиччи көрөн ылла. Бэл диэтэр, бу дьиэ истиэнэлэрэ кинини сайыспыт курдук күлүгүрбүттэр. Кыыс хоту дьон олус аламаҕайдарын, атын сиртэн кэлбит киһи диэн туоратар майгылара төрүкү суоҕун, бу сыллар тухары кинини буор босхо аһынан хааччыйан олорбуттарын махтана саныы-саныы, үлэтигэр хомунна. Итии киллэринээри, чаанньыгын сылыттан кофе оҥостон истэ. «Оо дьэ, ыарахан кэпсэтии буолара буолуо» дии санаан, эдэр учуутал өрө тыынан ылла. Маҥнайгы уруога суох даҕаны, хойутаабыт киһилии сарсыарда эрдэ оскуолатыгар тиэтэйдэ. Учуутал хоһугар бэргэһэтин, сонун устан ыйаата. Сиэркилэ иннигэр туран уһун хойуу ыас хара баттаҕын өрө анньынан оҥостор бүрүчүөскэтин көннөрүннэ. Онтон синньигэс таһаатыгар хоп курдук олорор сиэрэй өҥнөөх трикотаж көстүүмүн көннөрүннэ, туналхай маҥан сирэйигэр хойуутук үүммүт хара хаастарын тарбахтарынан имэрийбэхтээн ылла уонна, «һуу» диэбитинэн көрүдүөргэ тахсан, дириэктэр кабинетыгар барда. Ааны тоҥсуйан тобугуратта:
   – Мария Владимировна, киириэххэ син дуо?
   – Оо, Аайа Николаевна, киир, киир! – идэтинэн үлэтигэр ким да иннинэ эрдэ кэлэн күннээҕи үлэтин үмүрүтэн ортолоон эрэр дириэктэр кумааҕыларыттан төбөтүн өндөттө. – Районолар араас отчуоту ирдээн сөп гыналлар. Кумааҕы үлэтэ наһаа да киһи бириэмэтин сиир! Бу эрдэ кэлэн суруйа сатыыбын. Оччоҕуна эрэ тиийинэбин. Оскуола оҕотугар дылы тоҕо аан иннигэр турдуҥ, киирэн олорунан кэбис! Туох баар?
   – Мин мэһэйдээбэтим дуо? – Аайа, дириэктэрэ үлэлээн сирилийэ олорорун көрөн, эмискэ бэйэтиттэн кыбыста санаата. Тирэх-өйөбүл буолан үлэлиэн оннугар «барабын» диирэ киниэхэ олус ыарахан.
   – Суох, суох. Бу бүппэт үлэ буоллаҕа дии! Аайа Николаевна, туох боппуруоска киирбиккин сэрэйэбин ээ. Дойдугар төннүөххүн баҕараҕын дуо?
   – Оннук. Бэйэм баҕарбатарбын да, ийэм ыарытыйар, киниэхэ өйөбүл буолуохха наада. Мария Владимировна, эн ону хантан биллиҥ?
   – Кырдьаҕас киһи барытын көрө-билэ сылдьабын. Бу дойдуга кэлэн ыал буолбуттар эрэ хаалан олохсуйаллар, көр ээ, учууталлар үксүлэрэ кийииттэр. Оттон дьиэ-уот тэриммэтэхтэр тоҕо да хаалыахтарай?
   – Суох, мин онтон буолбатах…
   – Оннук, оннук. Мин курдук уһуннук үлэлээбитиҥ буоллар, эн даҕаны эндэппэккэ билиэҥ этэ. Биһиги дойдуга быйыл бэһис үөрэх дьылын түмүктүүгүн. Эн курдук айымньылаахтык үлэлээбит учууталы бу диэн этэр да кыаҕым суох. Оҕолор элбэҕи сүтэрэллэр, эйигин бары сүрдээҕин сөбүлүүллэр, ытыктыыллар. Төрөппүттэр эмиэ хайҕыыллар ахан. Ол гынан баран, эдэр киһи олоҕун туох диэн сарбыйан утара сатыахпыный? Аһыйдарбын да, ыытарбар тиийэбин. Үөрэх дьылын түмүктээн баран барар инигин?
   – Биллэн турар. Сайын дойдулаары гынабын. Мария Владимировна, махтанабын…
   Аайа Николаевна, дириэктэр хоһуттан тахсан баран, бэйэтигэр абатыйа санаата. Саҥа ананан кэлбитигэр Мария Владимировна олус да үчүгэйдик көрсүбүтэ. Учууталлар уопсай дьиэлэрэ оттуллубакка турар, онон миэхэ олорон эриэҥ диэн, үөрэх дьыла саҕаланыар диэри бэйэтигэр олордубута. Ол бириэмэҕэ дьаһал биэрэн, эргэ дьиэни өрөмүөннэппит этэ. Онон Аайа саҥа кырааска сытынан дыргыйар ыраас дьиэҕэ киирбитэ. Миэбэлэ, иһитэ толору этэ. Маны барытын Мария Владимировна тэрийбитэ. Аайа атыҥҥа аралдьыйбакка үлэлииригэр толору усулуобуйалаах буола түспүтэ. Үлэлиирин тухары кини туох баар саҕалааһынын барытын дириэктэрэ ордук-хос ыйытыыта суох өйүүрэ, ол да иһин үтүө түмүктэри ситистэҕэ. Оҕолор оройуон киинигэр, киин куоракка олимпиадаларга кытталларыгар барар-кэлэр айаннарын толуйан, киниэхэ командировкатын, айанын үбүн барытын төлөөн кэлбитэ. Аайа, кини курдук салайааччыга түбэспэтэҕэ буоллар, бэйэтигэр эрэллээх, ситиһиилээх учууталга тиийэ үүнэрэ биллибэт этэ. Эдэр дьахтар дууһатыгар иҥэрэ сылдьар үтүө санаатын кыайан эппэтэҕиттэн абатыйар. Хата, «махтанабын» диэн абыраата дии. Ыыппытыгар эрэ махтаммыт курдук буолан таҕыста. Дьэ, наар итинник ээ. Дууһабыт түгэҕэр илдьэ сылдьар сырдык иэйиибитин киһиэхэ тутатына этэ охсубаппыт, тылбыт тахсыбат.
   Татьяна Иннокентьевна кыыһа көһөн кэлэбин диэҕиттэн санаата көнньүөрэн ахан сылдьар. Кыыһын хоһун өрөмүөннээн тоһуйаары түбүгүрдэ. Улахан кыыһыныын Варялыын ырыынакка баран, сырдык өҥнөөх, сибэкки ойуулаах бэртээхэй обуойу талан ылбыттара. Биир күн тилэри тэбинэн хоһу обуойдаан бүтэрбиттэрэ.
   – Таас дьиэ барахсан туга кэлиэй, обуойун уларытан кэбистиҥ да, букатын саҥатыгар түһэ охсор. Оннук буолбат дуо? – Татьяна Иннокентьевна биирдэ сырдыы, атыннык көстө түспүт хоһу көрөн туран астынан саҥа аллайда. Кини биэнсийэҕэ тахсыаҕыттан кыргыттарын ситиһиилэрин ситиһии оҥостон, үөрүүлэрин үөрүү, хо-молтолорун хомолто гынан олорор. Дойду үрдүнэн бүрүүкээбит ыһыллыы-тоҕуллуу кэмигэр кини бэйэтэ хаалан, улаханнык оҕустара сыста. Наар бэйэтин күүһүгэр эрэнэ үөрэммит киһи государствоттан тутулуктанан хаалбыта олус күчүмэҕэй буолла. Кыргыттар сыбаайбалыылларыгар наада буолуо диэн үйэтин тухары хамнаһыттан кымаахтаан мунньунан, бааҥҥа уурдара сыппыт харчыта биирдэ күдэҥҥэ көттө. Өрүү уурунуу харчылаах эрэх-турах сылдьа үөрэммит киһи кыракый биэнсийэтин сыыһын кэтэһэр аатыгар киирдэ. Үйэ тухары үлэлээн ууруммут харчытын государство биирдэ мэлитэн кэбистэ. Кырдьыккын хантан да булан ылбаккын. Буолар да эбит! Кыргыттар үрдүк үөрэхтээх үлэһиттэр даҕаны, хамнастара сүгүн кэлбэт. Ол иһин бу ыарахан кэмҥэ бары бииргэ суулаһан, өйөнсөн олорорбут ордук диэн Аайатын ыҥыттарда. Хайдаҕын да иһин, дьалхааннаах олох кэллэ, быһыыта. Бөдөҥ тэрилтэлэр, хаһаайыстыбалар сабылыннылар, киһи бөҕөтө үлэтэ суох туран хаалла. Бүтэр уһуктарыгар кэлбит дьон забастовкалаан көрөллөр. Ленин болуоссатыгар шахтердар кааскаларынан бетону охсо-охсо, үлэ-хамнас туруорсан айдаараллар. Хаһааҥҥыта эрэ бөдөҥ ас маҕаһыыннарыгар киирдэххэ, кураанах долбуурдара эрэ харааран көрсөллөр. Аһы-таҥаһы аны ырыынактан ылар буолан тураҕын. Татьяна Иннокентьевна бу көстүүттэн барытыттан соһуйан-уолуйан, санаата улаханнык оонньуур. Бэйэтин туһугар буолбатах, кыргыттарын инникилэриттэн куттанар. Ама, маннык олох биирдэ бүрүүкүө диэн ким тымтыктанан көрбүтэ баарай? Үспүкүлээннэр диэн эппиэккэ тардыллар дьон билигин, дьэ, күннэрэ-ыйдара таҕыста. Бэлэм аһы-таҥаһы чэпчэки сыанаҕа ылан баран, икки-үс бүк үрдүк сыанаҕа батаран, улаханнык кыаҕыран эрэллэр. Билигин кинилэр коммерсаннар диэн аатыраллар. Аска-таҥаска чугас сылдьыбыт дьон государство баайын буор босхо чааһынайдарыгар кубулутан кэбистилэр. Көҥүл бэриллибитин кэннэ, туһаммакка. Ол курдук судаарыстыба баайа кэтэх илиигэ киирэн бүтэн эрэр. Бүтүн собуоттар, фабрикалар биирдиилээн дьон бас билиитигэр бардылар, кыра маҕаһыыннары, ыскылааттары этэ да барыллыбат. Атыыһыт-эргиэмсик үйэтигэр интеллигенция күлүккэ анньылынна. Учууталлар, быраастар халыҥ аармыйалара хайдах олороргут бэйэҕит дьыалаҕыт. Судаарыстыба аны эһигини да, кэлэр көлүөнэ ыччаты да көрөр-истэр, хааччыйар кыаҕа суох.
   Аайа куоракка кэлэн баран, уталыппакка үөрэх управлениетыгар сылдьыбыта. Куорат дьаһалтатын дьиэтин кураанах көрүдүөрдэринэн тоһугуруу хаамара ой дуораана буолан иһиллэриттэн хайдах эрэ дьулайа саныы-саныы, тустаах кабинетын булан киирдэ. Олохтон сылайбыт дуу, улаханнык сүрэҕэлдьээбит дуу көрүҥнээх орто саастаах икки дьахтар аҥаа-маҥаа остуолга утарыта көрсөн олороллор. Киирэн кэлбитигэр соһуйбуттуу көрө түстүлэр.
   – Мин үлэ көрдөһө сылдьабын. Нуучча тылын учууталын миэстэтэ баар дуо? – Аайа бүтэҥи баҕайытык тахсыбыт саҥатын атыҥырыы иһиттэ.
   – Учуутал миэстэтэ диигин дуу? Баар, баар! Талбыт оскуолаҕар барыаххын сөп! – кыһыл бинсээктээх дьахтар үөрбүттүү остуолуттан бэйэтигэр соччо дьүөрэтэ суохтук чэпчэкитик ойон турда. Ыскааптан кыһыл тастаах паапканы сулбу таһыйан ылла. – Вакансиялар манна бааллар. Баһаалыста билсиҥ, – диэн баран, паапканы туттаран кэбистэ.
   Учуутал үлэтэ көйгөтүллүбүт да эбит. Аҕыйах сыллаахха диэри республикаҕа аатырар аптарытыаттаах оскуолаларга саа тэбэр сиригэр чугаһаппат бэйэлэрэ, билигин баһаалыста туһугар киир, үлэлээ. Аайа маннык айылаах буолуо диэбэтэҕэ. Учууталлар тэҥинэн фроҥҥа барбыттарын курдук. Эдэр учуутал дьиэтиттэн чугас, куорат киинигэр турар оскуоланы талла.
   Аҕыйах хонугунан үөрэх дьыла саҕаланар. Аайа үлэлии бараары бэлэмнэнэр. Куорат оҕолоруттан салла саныыр. Ол иһин эрдэттэн кинигэлэрин, үөрэтэр пособиеларын таһааран, кыралаан уруоктарыгар бэлэмнэнэр.
   Нагляднайдара эргэрбиттэр эбит. Саҥардыахха да баара. Кинигэ маҕаһыыныгар баран, учуутал уруогар туттарыгар аналлаах пособиелары көрдөөтө да, булбата. Атыыһыт кыыс: «Букинистикаҕа барыта баар», – диэн ыйан биэрдэ. Бэл диэтэр, кинигэлэри кытта илииттэн ылар буолбуппут диэн кыыс бэркиһии санаатар да, хайыай, наадалаах маҕаһыыныгар тиийдэ. Кырдьык, литература арааһа манна тэлгэммит. Нуучча суруйааччыларыгар анаммыт бүтүн планшеттар кытта баалларын көрөн, Аайа улаханнык ымсыырда. Үөрэх программатыгар киирэр суруйааччылар тустарынан барытын ылыан баҕарда да, харчыта тиийбэт. Онон бакаа Пушкины, Толстойу талан кассаҕа баран турда.
   – Аайа! Эн дуо?! – эмискэ билэр баҕайы куолаһа чуумпуну үргүттэ. – Хайа, миигин билимээри гынаҕын дуу? Оннук айылаах уларыйбыппын дуо?
   – Лера! Хайа, эн манна үлэлиигин дуо? Наһаа ынырык кыыскын, куоракка баар аата, тоҕо миэхэ биллибэккин?
   – Эйигин ханна эрэ хоту баар диэбиттэрэ дии. Олох даҕаны манна суоҕа буолуо диэбитим. Эн билигин ханна бараҕын? Миигин кыратык күүтэ түс, маҕаһыыммын сабан баран, ханна эрэ баран олоро түһүөхпут.
   – Ханна барыахпытый? Миэхэ барыах. Сылдьыбатаҕыҥ да ыраатта.
   – Суох, дорогая, баар-суох дьүөгэбин көрсөн баран, куорат бастыҥ рестораныгар ыалдьыттатар санаалаахпын. Куттаныма, мин угощайдыыбын!
   – Лера, ресторанныыр таҥаһа суохпун, – диэн Аайа утаран көрдө да, дьүөгэтэ туох иһин ылыммата.
   Лера таһырдьаттан куоластаан массыынаны тохтотто. Ленин проспегар турар рестораҥҥа тиийдилэр. Киһи аҕыйаҕын көрөн Аайа уоскуйа түстэ. Түннүк таһынааҕы остуолга олордулар. Официаннар Лераны билэллэр эбит, кэтэһиннэрбэккэ кэлэн сакаас ылан бардылар.
   – Наар сылдьар сириҥ быһыылаах.
   – Постояннай клиент дэнэбин! Харчылаах киһиэхэ аан барыта аһаҕас! Дьэ, дьүөгэ, ахтылҕаммытын таһааран тото-хана кэпсэтиэх…
   Лера Аайа олоҕун туһунан туоһуласта, бэйэтин туһунан соччо тугу да кэпсээбэккэ, үрүт-үөһэ ыйыт да ыйыт буолар.
   – Истибитиҥ курдук, мин улахан кэпсиирим суох. Идэбинэн үлэлээн таҕыстым.
   – Андрейыҥ подлец эбит дии. Впрочем, как все мужчины.
   – Лера, билбэт буолан баран, инньэ диэмэ. Олоххо араас буолар. Андрей үөрэҕиттэн уһуллубатаҕа буоллар, барыта олох атын буолуохтаах этэ, ону баара, били айдааннаах охсуһуу барытын туора эргиттэ. Биһиги эрэ буолуо дуо, элбэх ыччат дьылҕата алдьаммыта.
   – Маҥнайгы тапталгын кэриэстээн сылдьаҕын дуу?
   Аайа, олох салҕанар. Хаарыаннаах эдэр сааскын оскуолаҕа бараары гынаҕын дуо? Саас да ыраатаары гынна. Олохпутун быйыл-эһиил оҥостубатыбыт да, хаалабыт. Аайа, эн оскуолаҕа үлэлии олорон, букатын старай деванан хаалан хаалыаҥ. Үлэҕин уларыт. Эргин, билигин киһи барыта эргинэр. Саҕалыыргар мин харчы биэриэхпин син, только бырыһыаҥҥа.
   – Лера, Лера, түксү. Мин үлэбин уларытар санаам суох. Миигиттэн коммерсант тахсара биллибэт. Оттон эн дьыалаҕын хайдах саҕалаабыккыный?
   – Дьыалабын аһарбар Ваня көмөлөспүтэ.
   – Хайа, наһаа бэрт дии! Оччоҕуна бииргэ олороҕут дуо? Оҕоҥ аҕатын кытта холбоспутуҥ саамай сөп ээ.
   – Аайа, наһаа да кэнэҥҥин. Ваняны кытта көннөрү дьыалабыай сыһыаннаахпыт. Кини билигин кыаҕырда ахан. Хас даҕаны маҕаһыыннаах. Ити букинистика маҕаһыын аҥаара эмиэ киниэнэ. Онон бизнес эрэ холбуур. Дьахталлары бэрчээкки курдук уларытар. Билигин мин диэки көрбөт даҕаны. Ол-бу мисскалары эрэ сыымайдыыр.
   – Онтон оҕотун көрбүтэ дуу? Туох диир?
   – Туох диэҕэй, бэйэтэ үс оҕолоох. Онон оҕоҕо эрэ наадыйбат. Челноктаан сордоно сылдьарбын көрөн, дьыалатыгар ылбыта. Оҕотугар көмөтө диэн бу буоллаҕа.
   – Дарина улааттаҕа ахан дии. Кыыһыҥ ханна баарый?
   – Эбэтин кытта тыаҕа баар. Кыратык харчы мунньуна түһэн баран куоракка квартира атыылаһыам, оччоҕуна иккиэннэрин көһөрөн аҕалыам.
   – Оттон аҕаҥ?
   – Инсуллаан баран уһаабатаҕа. Аҕам билиҥҥи олоҕу көрөрө буоллар, астыныа да этэ. Бу кини кэмэ. Кини коммерсант буолар тыыппалаах этэ: эргитэр-урбатар, бииртэн икки гынары сатыыр. Оччолорго ол бобуулаах буолан, кыайан байбатаҕа. Өйдүүгүн дии, урут биһиги дьонтон эрэ ордук олорбуппутун. Кини дьоҕура миэхэ бэриллибит быһыылаах. Харчыны эргитэрбин астынабын ахан! Сотору дойдубар улахан ас, ол-бу хаһаайыстыбаннай табаар маҕаһыынын арыйыам. Дьэ, оччоҕуна кыаҕырыам!
   – Лера, наһаа да уларыйбыккын.
   – Оттон эн олох уларыйбатаххын. Саатар бу мин курдук уойа эҥин түһүөххүн! – Лера хантайа-хантайа күлэн саһыгыраата. Бу олорон кини тохтоло суох табахтаан бусхатта. – Көрсүһүүбут туһугар тоҕо испэккин? Ээ, мин сылаабын манан эрэ таһаарабын, – диэн баран, кырааскалаах тыҥыраҕынан үрүүмкэни тыкта.
   Нарын-намчы Лера букатын атын киһи буолбут. Хайдах эрэ модороон баҕайы көрүҥнэммит, уруккутун курдук хойуутук кырааскаланара билигин олуона соҕустук көстөр, хаарыан хара баттаҕын сырдык гына кырааскалатан кэбиспит. Ырыынакка атыылыыр куруубай дьахталлартан уратыта суох курдук. Кэпсэлэ эрэ барыта атыы-эргиэн, үп-харчы. Хайыай, билиҥҥи эйгэтинэн уларыйдаҕа дии. Ол гынан баран маладьыас диэн Аайа дьүөгэтин хайгыы санаата. Кэлэр дуу, кэлбэт дуу хамнаһы кэтэһэн олорбокко, бэйэ дьыалатын тэринэн үлэлиирэ аныгы кэмҥэ саамай сөп. Үптээх-харчылаах буолан хайдах эрэ көҥүллүк, дохсуннук сылдьар. Оттон мин? Аптарытыата түспүт идэбинэн салгыы үлэлиибин дуо? Эбэтэр ити Лера курдук атыыһыттыы барабын дуу? Хайдах хамнаһа суох олоруохпунуй?
   Аайа бу күннэргэ улахан санааҕа тустэ. Ийэтин кытта сүбэлэһэн көрбүтүгэр, кини быстах санааҕа кииримэ, учуутал үлэтэ хайа баҕарар үйэҕэ сыаналанар, ытыктанар, тулуйуохха эрэ наада, сотору орун-оннугар түһүө диэн саба саҥаран кэбиспитэ.
   Бүгүн – билии күнэ. Аайаҕа бу ураты күн. Сарсыардаттан ис-иһиттэн долгуйан, үөрэн турда. Эрдэттэн өтүүктээн бэлэмнээбит хараҥа халлаан күөҕэ өҥнөөх көстүүмүн кэттэ, баттаҕын үөһэ таһааран бүрүчүөскэ оҥоһунна. Тиэтэйэн, чэйдээбэккэ даҕаны үлэтигэр тэбиннэ. Оскуола аана тэлэччи аһыллыбыт, дьоллоох оҕо саас, тапталлаах оскуола туһунан ырыалар дуорайаллар, киэргэммит кыра кылаас оҕолоро, төрөппүттэр, учууталлар үөрэ-көтө оскуола диэки субуһаллар. Бу күн олоххо буола турар уларыйыылары барытын мэлдьэһэргэ дылы: хайа да кэмҥэ бу күн оскуола аанын аһан, оҕолор маҥнайгы кылааска киирэллэр, сайыҥҥы сынньалаҥ кэмигэр ахтыспыт үөрэнээччилэр, учууталлар көрсүһэллэр, билии үрдэлин салгыы дабайаллар. Олох уруккутун курдук салҕанар. Олох бу тулхадыйбат хаамыытын ханнык да дьиикэй ырыынак уларытар кыаҕа суох.
   Аайа Николаевнаҕа ахсыс кылааһы биэрбиттэрэ. Учуутал хоһуттан 8 «б» диэн суруктаах сурунаалы туппутунан кылааһыгар киирдэ. «Смотрите, опять новенькая. Интересно, насколько она продержится», «А костюмчик ничего. И сама очень даже ничего»… Киирэн иһэн оҕолор сибигинэһэллэрин иһиттэ. Дорооболоһон баран кылааһы эргиччи көрдө. Сорохтор букатын саастарын сиппит көрүҥнээхтэр. Биир форма диэн суох буолбута ыраатта. Онон оҕолор уулуссаҕа дуу, дискотекаҕа дуу бараары гыммыт курдук араас таҥастаахтар. Омос көрдөххө, барыларын арааран ылар да уустук курдук. Саҥа учууталларын үөрэтэрдии көрөллөр, ол быыһыгар тохтообокко ыас ыстаан ыллаҥнаталлар. Учуутал сурунаалы аһан баран, испииһэгинэн оҕолорун кытта биир-биир билистэ.
   – А вы замужем? – эмискэ бэйэтигэр эрэллээх баҕайы саҥа иһилиннэ. Аайа ол саҥа диэки көрө түспүтэ, бүтэһик паартаҕа олорор кэтит сарыннаах, будьурхай баттахтаах, чоҕулуччу көрбүт хара харахтаах уол тылга тииһэ сатыы олорор. Кылаас лиидэрэ быһыылаах. Саҥа учууталы соруйан «бэрэбиэркэлээн» ыйытара биллэр. Оҕолоругар даҕаны киһиргиир.
   – Саша Говоров, если интересуешься моей личной жизнью, подойдешь после уроков.
   – Это что, вы меня на свидание приглашаете? – диэн ыйыппытыгар кылаас оҕолоро бары сэргэхсийэ түстүлэр.
   – Я понимаю, что ты этой плоской шуткой стараешься заработать дешевый авторитет среди одноклассников, но меня этим не возьмешь! – Аайа Николаевна куолаһын ыстаал курдук кытаатыннарары сатыыр. Саҥата суох кылааһы сүр ыараханнык көрөн олоро түстэ. Кини итинник көрдөҕүнэ, хайа да мэник оҕо сүр баттатарын билэр. Кылаас иһэ уу чуумпу буола түстэ.
   Маҥнайгы кылаас чааһа оҕолорго интэриэһинэй буолуохтаах. Ол иһин кини бэйэтэ оҥорбут викторинатын оонньотто. Оҕолор билиилэрин таһымын билээри, ыйытыктарын оскуола программатыгар сөп түбэһэр гына таҥмыта. Кылааһын оҕолоро көхтөөхтөр эбит, ол эрээри наар эппиэттиир икки-үс оҕо баар, атыттар кинилэр күлүктэригэр хаалан хаалаллар. Элбэх оҕону тардыахха наада. Оҕо интэриэһиргээн туран үөрэниэхтээх, оччоҕуна эрэ үтүө түмүктээх буолар. Сэрэппиттэрин курдук оннук «ыарахан кылаас» буолбатах эбит. Учууталлар «ыарахан» диэн оҕолору сапсыйан кэбиһиилэрэ ыар буруйга тэҥнээх. Ону ким даҕаны омнуолаабат, кинилэр итинник дьаралык ыйаабыт оҕолорун дьылҕата сарбыйылларыгар ким даҕаны наадыйбат. Аайа Николаевна идэтинэн кылааһын хас биирдии оҕотугар улахан эппиэтинэһи ылынна. Кини атыннык сатаан үлэлээбэт: сүүс бырыһыан бэйэтин биэриэхтээх эбэтэр букатын да үлэлээбэтэҕэ ордук. Бу кэмтэн Аайа Николаевна коммерсант буолар санаата букатыннаахтык симэлийдэ.

//-- * * * --//
   – Уой, кыргыттар, Хотун Бүлүү эбэбит барахсан кыраҕа ымыттыбакка, ханнык да кэми-кэрдиини, уларыйыыны-тэлэрийиини, түһүүнү-тахсыыны билиммэккэ, олох хамсаабат тутула буолан, бу устан нусхайа сытара кэрэтин! Бачча сыллар күлүм гынан ааспатахтарын тэҥэ. Эмиэ тапталлаах биэрэкпитигэр, ыскамыайкабытыгар кэлэн олордохпут бу.
   – Арай, сааһырдахпыт буолуо. Аайа, эн сөпкө этэҕин, олоххо бытархай, ол-бу буолар-буолбат сыһыан барыта ууллар, суолу да хаалларбат. Хаалар киһиэхэ саамай суолталааҕа.
   – Света, букатын философ буолбуккун дии. Эйиэхэ туох суолталааҕый?
   – Оҕолорум, чугас дьонум уонна төрөөбүт дойдум.
   – Бай, оттон үлэҥ? Бачча бөдөҥ бизнес-леди үлэтин туохха да уурбат эбит дуу?
   – Света, кырдьык, наһаа маладьыаскын. Куоракка арыйбыт ательеҥ аатырыан аатырар. Бу аны дойдугар филиал астыҥ. Киһи бөҕөтүн үлэлэттиҥ. Эн моделларын билигин аан дойдуга аатыраллар. Мин эйигинэн киэн туттабын! – Аайа дьүөгэтин санныттан кууһан ылла. – Ательены аһыы сүрэхтэниитигэр улууспут тутаах дьоно бары кэлбиттэр. Хайдах курдук тыллар этилиннилэр! Ол барыта эн тускар, Света!
   – Кыыс оҕото, бөһүөлэккэ суох бэртээхэй дьиэ туттаран кэбистиҥ. Онно холоотоххо мин маҕаһыыным олус сэмэй, – Лера күлэн саһыгыраата.
   – Лера, эн эмиэ маладьыаскын. Баар-суох дьүөгэлэрим аныгы олоххо эрэллээхтик үктэммит, дьыалабыай далбар хотуттар буолбуккутуттан олус үөрэбин уонна киэн туттабын.
   – Аайа, биһиги, дьиҥэр, бэйэбит туспутугар үлэлиир дьон буоллахпыт. Оттон эн бааргын дии, олоххун кэлэр көлүөнэни иитиигэ анаабыт киһи. Мин санаабар, эн олус наадалаах уонна эппиэтинэстээх үлэлээххин. Итиччэ улахан оскуоланы салайан үлэлэтии манан ахан буолбатах ини! – Света дьүөгэтин ис дууһатыттан хайгыыр.
   – Туох да диэбит иһин, олохпут табылынна. Араас баара, ол гынан баран тутаах сыаннастары ылан көрдөххө, табыллыбыт кыргыттарбыт! – Лера түмүктүүрдүү эттэ.
   – Лера, наһаа улаханнык саҥарыма. Кырдьык, дьылҕабытыгар, бу төрөөбүт түөлбэбитигэр, эбэбитигэр махтаныаҕыҥ. Олох салҕанар. Билигин оҕолорбут атахтарыгар туруохтарын наада.
   – Света, кэм даҕаны наһаа да боччумнааххын. Ол эрээри сөпкө этэҕин. Дьахтар дьоло – дьиэ кэргэнигэр. Мин Аайа үлэтигэр буолан олоҕун оҥостумаары гынна диэн куттана саныырым. Хата, кыыспыт ааһан эрэр поезд бүтэһик вагонугар нэһиилэ ыстанан киирдэ ээ!
   – Кэргэҥҥинээн бэйэ-бэйэҕитигэр наһаа барсаҕыт. Үтүө киһиэхэ дьылҕа хаан дьолу өлүүлээн хаалларар дииллэригэр итэҕэйэ сылдьабын.
   – Кыргыттар, манна олорон биир кистэлэҥмин быктарыахпын баҕарабын. Биһиктээбит Бүлүү эбэм, ыскамыайкабыт онуоха туоһу буоллуннар. Биһиги оҕо күүтэбит.
   – Уой, Аайа! Эҕэрдэлиибит! Оннук эрэ буоллун! – дьүөгэлиилэр үөрүүлэрэ муҥура суох буолла.
   – Аайа, дьэ, мантан инньэ харыстана сылдьыахтааххын. Үлэ дии-дии сүүрэргин тохтот, билигин аны оҕоҥ туһугар кыһаллыахтааххын.
   Бу курдук арахсыспат дьүөгэлиилэр ыскамыайкаларыгар олорон өссө өргө диэри сэһэргэстилэр. Олох, үлэ, таптал туһунан умсулҕаннаах бүппэт сэһэн…

Харыйа

   Минньигэс уубун харыйа дыргыл сыта үргүттэ. Уһуктан баран ол дьикти сибиэһэй, саҥа уһуктан эрэр ойуур дыргыл сытын түһээтим дуу дии саныы сыттым. Ол эрэн муннубун минньигэстик кычыгылатар сыт турар, түүл буолан сүппэтэ, симэлийбэтэ. Суорҕаммын илгээт, ороммуттан ойон туран, саалаҕа сүүрэн тиийдим. Хос ортотугар улахан да улахан, хойуу да хойуу лабаалардаах, хараҥа от күөҕэ өҥнөөх мааны харыйа бу лаглайан турар! Сыта диибин диэн! Быһа сүрэҕим ортотунан киирэн, мэйиим эргийэн ылла. Иэхэйбиэн! Тыыннаах харыйа биһиги дьиэбитигэр Саҥа дьыл сибикитин биллэрэн бу тиийэн кэлбит! Эдьиийдээх балтым дьиэ иһин толорон кэбиспит сибиэһэй сыттан эмиэ ойон турдулар. Оҕолор үөрүүбүтүттэн харыйа тула дьиэрэҥкэйдээн ыллыбыт.
   – Маама, бу харыйаны ким аҕалла?
   – Мин, – ийэбит барахсан халыҥ таҥаһын устубакка да дьыбааҥҥа сынньана олорон, мичээрдээн үрүҥ тиистэрэ кэчигирэһэллэр.
   – Бачча улахан харыйаны хайдах аҕаллыҥ? – эдьиийбит улахан киһи сиэринэн ыйытар.
   – Ойуурга бараммын бу саамай кыраһыабай, баай харыйаны булан кэрдэн, чыычаахтарбар аҕаллым.
   Ол өрөбүл күн этэ. Биһиги тута харыйабытын хайдах симиирбитин толкуйдаан бардыбыт. Ийэбит оонньуурдарын ууруна сылдьар холбуйатын булан аҕалла. Бу бэйэтэ аптаах холбуйачаан. Манна биһиги илиибитинэн оҥорбут, кэмпиэт суутугар суулаабыт оонньуурдарбыт, кумааҕыттан килиэйдээбит араас өҥнөөх сыаптарбыт кичэллээхтик уурулла сылдьаллар. Илиинэн оҥоһуктары кытта маҕаһыын оонньуурдара бааллар.
   – Бу былырыын паапаҕытын кытта оҥорбут саамай уһун сыапкыт сылдьар, – ийэбит кустук өҥүн санатар уһун да уһун харыйа сыапачыкатын хостоон таһаарда. Илиитигэр ылан имэрийбэхтээн ылан баран, биллэр-биллибэттик өрө тыынан ылла. Хараҕа күлүгүрэн хаалла.
   – Маама, маама, көрүүй, бу Наака былырыын оҥорбут оонньуурун! Кини былырыын олох быыкайкаан этэ дии! – эдьиийим, идэтинэн ийэбитин курус санаатыттан аралдьыта сатаан, омуннаахтык үөрбүтэ буола-буола, биир оонньууру ойутан ылан көрдөрдө.
   Мин, маҥнайгы кылааска үөрэнэ сылдьар киһи, ол күн хаар кырыйарга үөрэммитим. Көрдөхпүнэ, маамалаах эдьиийим куруһуба курдук араас быһыылаах хаардары кырыйаллар. Мин кинилэри көрөн, кумааҕыбын араастан бүк тута-тута, кыһалла-кыһалла кырыйа сатыыбын да, хайдах эрэ модороон баҕайы хаардар тахсаллар. Ону ол диэбэппин, санаабар, син барсыах курдуктар. Арай эдьиийим: «Пахай даҕаны, бачча куһаҕан снежинкалары елкаҕа ыйаабаппыт!» – диэтэҕэ үһү. Хомойоммун хараҕым уута бычалыйан таҕыста.
   – Тоҕо инньэ диигин? Мин санаабар, олус бэртээхэйдэр. Хата, ураты баҕайы буолан тахсыбыттар. Хаар кыырпахтара эмиэ дьон курдук бэйэ-бэйэлигэр маарыннаспаттар, бары туох эрэ уратылаахтар ээ. Аайа киэннэрэ эйиэниттэн атыттар буолан баран, куһаҕан буолбатахтар.
   Ийэм наһаа да өйдөөх, барыны-бары ыпсаран сөптөөх баҕайытык быһааран кэбистэҕинэ, мөккүөр тута быһаарыллан хаалар. Ийэбиттэн көмүскэттэрэн уоскуйдум. Кырдьык, мин кумааҕы хаарчааннарым олох да куһаҕан буолбатахтар, көннөрү атыттар дии санаатым да, харыйа хабыллар хаба ортотугар, саамай көстөр өттүгэр иилтэлээн бардым. Эдьиийим сөбүлээбэтэх хараҕынан көрдө да, буойбата. Улаханнык кыһаллан туран харыйабытын симээтибит. Ийэбит: «Кыһын харыйа хаардаах буолар», – диэн харыйа лабааларыгар бааталары ылан уурталаата, араас уотунан тыгар гирлянданы ииллэ. Ханна да суох мааны харыйа биһиэхэ баар буола түстэ! Биһиги үөрүүбүтүттэн харыйабыт тула үҥкүүлээн дьиэрэҥкэйдээтибит. Остуоруйа дойдутуттан кэлэр, оҕо баҕа санаатын толорор дьикти бырааһынньык – Саҥа дьыл сымнаҕастык үктэнэн тиийэн кэллэ!
   Саҥа дьыл буолуутугар мин эмиэ ыалдьан хааллым.
   Этим уот абытай, төбөм ыбыс-ыарахан, күөмэйим бүөлэнэн хаалан суорҕан-тэллэх киһитэ буолан сытабын. «Ньургуһуннары» үҥкүүлүөхтээх этибит. Ийэм хас да күн толкуйдаан ахан, сөптөөх миэтэрэлээх таҥаһы көрдөөн булан, ньургуһун сибэкки көстүүмүн тикпитэ. Көннөрү «көстүүмү тикпитэ» диир ол таҥаһым суолтатын сатаан биэрбэт. Мин көстүүмүм олус үчүгэй, кэрэ этэ: үрүҥ парчаттан тигиллибит былаачыйам биир кэм күлүмүрдүү сылдьар, моонньубуттан от күөҕэ таҥаһынан оҥоһуллубут сэбирдэхтэр түһэллэр, төбөбөр ньургуһун сибэкки курдук сэлээппэлээхпин. Бэйэбэр олус барсар! Көстүүммүн хаста кэтэн, үҥкүүлээн эргичиҥнээбитим буолуой?
   Ол бэйэм, бу ыалдьа сытабын. Бүгүн утренникпыт. Кыргыттарым миигинэ суох үҥкүүлээтэхтэрэ. Кинилэр көстүүмнэрэ хайдаҕа буолла? Арааһа, бу миэнин курдук кэрэ буолбатаҕа буолуо. Мин төһө эрэ уобараска киирэн, бу таҥаспын кэтэн баран үҥкүүлүүр этим! Кыһыыбыттан хараҕым уута иэдэспинэн сүүрэрин соттубакка сытабын. Оронум иннигэр турар олоппоско «ньургуһунум» таҥаһа кичэллээхтик ууруллан сытар. Ону көрө сытан, тоҕо бу Саҥа дьыл саҕана куруук ыалдьан хааларым буолуой диэн бэйэбэр улаханнык абатыйабын. Ол ытаан сыҥсыйа сытан нуктаан хаалбыппын. Ийэм аҕалбыт мааны харыйатын тула олус да чэпчэкитик, холкутук «Ньургуһуннары» үҥкүүлүүбүн, бу таҥаһым үчүгэйиэн…
   Оҕо саас умнуллубат дьоллоох өйдөбүллэрэ мэлдьи тыыннаахтар, киһи олоҕор бигэ тирэҕинэн буолаллар эбит. Тугунан да кэмнэммэт оҕо саас дьолун амтанын толору ыймахтаппыт ийэбэр махталым…

Нонночка

   Нонна – аҕатын атаах, мааны кыыһа. Кыра эрдэҕиттэн «куукалкам, принцессам» диэн ааттыыр.
   Онон кыыс ураты кэрэ курдук бигэтик санана үөрэнэн хаалбыт. Оҕо сылдьан сөбүлээбит оонньуурун, таҥаһын ытаан туран ылларара. Кэлин кыыс ирдэбилэ бэйэтин кытта тэҥҥэ улааппыта. Аҕата, боростуой оробуочай киһи, кыыһын бары хаппырыыһын толорор туһугар иккилии-үстүү үлэҕэ тэҥинэн үлэлиирэ. Үрдүкү кылааска тахсан баран, кыыстара соҕуруу баран үөрэниэхпин баҕарабын диэбитигэр дьоно идэлэринэн сөбүлэспиттэрэ. Хата, соҕуруу да куоракка киирэргэр аны ырааппакка бэйэлэрин киин куораттарыгар туттарсар буолан тураллара абырал. Үлүгэр үбү тэбээн, соҕуруу дойдуга айаннаан баран, үөрэххэ кыайан киирбэккэ кэллэхтэринэ, ол үп-харчы таах күдэҥҥэ көтөрүгэр тиийэр. Онон Бүөтүр, былаастан олох ыраах киһи, бу туһугар баҕас бэрэсидьиэнигэр махтана саныыр.
   Нонна, үгүс түрүлүөнүнэн хомунан, киин куоракка үөрэх туттарса барбыта. Кыыстара куораттан үөрэххэ барытыгар олус улахан куонкурустаах, арай, кыра омуктар тылларын үөрэтэр салааҕа таах киириэххэ сөп эбит диэн эрийбитэ. Ону дьоно үөрэх эрэ буоллун диэн сөбүлэһэ охсубуттара. Инньэ гынан, кыыстара хотугу киин диэн ааттанар, аатырар бөдөҥ куорат суон сураҕырбыт университетын сүтэн эрэ омук тылын үөрэтэр салаатыгар киирэн хаалбыта. Аҕата бөһүөлэккэ кыыһынан киһиргээн ырааппыта. «Кыыһым соҕуруу үөрэххэ экзамен бөҕөнү туттаран киирдэ!» – диэн үөрүүтүгэр ыалы кэрийбэхтээбитэ.
   – Нонночкабыт үөрэххэ киирбитин сууйуох баара. Аймах-билэ дьоммутун үөрдүөххэ ээ, – биир киэһэ чэйдии олорон Бүөтүр кэргэнигэр этии киллэрдэ.
   – Эс, ол эмиэ туохпутуй? Биир да ыал манна оҕо үөрэххэ киирбитин сууйан эрэрэ иһиллибэт. Дьон күлүү гыныа. Улахан кыыс да үөрэнэ сылдьар дии, кини үөрэххэ киирбитин тоҕо сууйбатаххыный?
   – Санааҥ кылгас даҕаны! Ноннаттан улахан киһи тахсыа дии саныыбын. Кини ис-иһиттэн баай-талым олоххо ананан төрөөбүт курдук буолбат дуо? Оҕо санаатын көтөҕөн бырааһынньык тэрийиэххэ.
   – Аны быһа саҥаран кэбиһэн, кыайан үөрэммэккэ төннөн кэлиэ.
   – Бу да дьахтар тылын! Үстэ силлээ, кыыһыҥ иннин быһа олороҕун дуо?!
   Инньэ гынан, Ивановтар улахан бырааһынньык тэрийэн ыалларын улаханнык соһутан тураллар. Тура-тура Ноннаны хайҕаа да хайҕаа, үчүгэйдик үөрэнэн үлэһит буоларын туһугар туос арааһа этилиннэ.
   – Нонна, үөрэххин бүтэрдэххинэ туох үлэһит буолаҕын? – маҥнайгы учуутала Мария Герасимовна ыйытыыта хайдах эрэ ураты баҕайытык салгыҥҥа ыйанан хаалла. Куугунаһа олорбут ыалдьыттар бары ити боппуруоһу арааран иһиттилэр. Онтон, кырдьык даҕаны диэбиттии, кыыс диэки көрдүлэр.
   – Учуутал буолабын, – чочумча буолан баран, кыыс нэһиилэ ыган таһаарда.
   – Ханнык предмети биэрэр буолаҕын? – Мария Герасимовна инникитин биир идэлээҕэ буоларыттан бэркэ сэргэхсийэн, дьэ, кэпсэтэргэ бэлэмнэннэ.
   – Туох айылаах ыаһахтаһан хааллаххытый?! Мин кыыһым кылаабынайа аатырар ВУЗ-ка киирдэ! Ол идэтинэн туох буолара оруола суох. Ол ВУЗ диплома Нонночкаҕа хайа баҕарар хонтуора аанын арыйыаҕа. Кыыһым куорат саамай мааны тэрилтэтигэр киирэн үлэлиэҕэ!
   Инньэ гынан, ыалдьыттар үөрэххэ киириини сууйдулар да, кыыс чуолаан туох идэни талбыта биллибэккэ хаалла. Ол да буоллар, аһаабыт-сиэбит дьон сиэринэн уруй-айхал кытаанаҕын түһэрэн баран, ыкса киэһэ нэһиилэ тарҕастылар.
   Бүөтүр күһүн эрдэ биир борооскутун сүүскэ биэрдэ. Идэһэ кэмэ илик буолан, ырыынакка баран этин түргэнник батарда.
   – Бачча элбэх харчыны тоҕо биэрэн ыытаҕын? Оҕолору кытта босхо көтөр эбээт! Үөрэнэ илигиттэн наһаа да тараҥнатан эрэҕин! – кэргэнэ Ульяна бобон көрөр.
   – Онно киэҥ сиргэ баран таҥныа-симэниэ, иһит-хомуос ылыныа хайыа, ороскуота баһаам буолуо! Оҕом тойоттор оҕолоруттан итэҕэс санамматын!
   Бүөтүр кэргэнин олох истибэт. Дьиҥэр, атын боппуруоска дьиэ иһигэр хаһаайка – Ульяна. Ол гынан баран, кэргэнэ Ноннатын туһа буолла да, кыыһын эрэ тылынан сылдьар.
   Кыыс алын куурустарга туох да кыһалҕата суох үөрэммитэ. Нонна каникулугар кэллэҕинэ, Бүөтүр кыыһын олордуох-туруоруох сирин билбэт буолуор диэри үөрэр. Эрдэттэн хаһааммыт араас күндү аһынан сыҥалыырыттан соло булбат. Нонна ону баҕарар, манна ымсыырар дии-дии илин-кэлин түсүһүү.
   Кыыстара үһүс куурустан ыла дьиэтигэр соччо-бачча кэлиэн баҕарбат буолбута. Кыһыҥҥы каникулга олох да кэлбэт. «Харчыны матайдаабаппын», – диир идэлэммитэ. Бүөтүр ону олох өйдөөбөт, кыыһын туһугар бүтэһик да сүөһүтүн толук туттар санаалаах. Бакаа кыаҕар сылдьар, үлэлиир-хамсыыр. Кэлин, харчытыгар ымсыыран, ыраах айаҥҥа сылдьар суоппар буолан турар.
   Нонна, үһүс куурсу бүтэрэн баран, сайыҥҥы каникулбар кэлбэтим буолуо, манна үлэлии хаалыам диэн соһуппута. Бүөтүр онуоха уйатыгар уу киирэн, улаханнык долгуйбута. Кыыһыгар күн аайы төлөпүөннүүр, «кэл» диэн хаайар, мэктиэтигэр «ийэҥ ыарытыйар» диэн көрдө да, кыыс олох буолуммат. Өссө сотору олох даҕаны төлөпүөнүн быһа арааран кэбиспитэ. Нонночкалыын сибээһэ тохтоон, аҕа киһи утуйар уута уу, аһыыр аһа ас буолбакка эрэйдэммитэ.
   – Доо, кыыспыт, арааһа, туохха эрэ түбэстэҕэ. Баҕар, хат буолбутун кистиирэ буолуо дуо?
   – Эс, оннук эбитэ буоллар, биллэриэ этэ. Нонна ол биһигиттэн толлор үһү дуо?
   – Эмиэ да оннук ээ. Оччоҕуна хайдаҕый? Туох эмит аферистар илиилэригэр киирдэ дуу? Нонна эчи чаҕылхайа да бэрт, ким баҕарар ымсыыра көрөрө буолуо. Хара омуктар тута сыталлара дуу?
   – Дьэ, ким билэр. Бу дьонун да аһымматын көр!
   – Хайдах кыыскын итинник куһаҕаннык саныыгын? Туох эрэ алдьархайга түбэһэн сүттэҕэ!
   – Оо дьэ, куһаҕан түргэнник биллэр баҕайыта. Хайдах эбитэ буолла?..
   – Хайыахпытый, мин айанныырбар тиийэбин. Кыыһы көрсөн кэллэххэ табыллар.
   – Кэлэ-бара айаныҥ харчыта?
   – Харчыгын харыһыйа олороҕун дуо? Сүөһүнү туттарбар тиийэбин.
   – Оо!
   Бүөтүр, тыһаҕаһын толук биэрэн туран, соҕуруу, кыыһыгар айаннаабыта. Киэҥ сиргэ сылдьа үөрэммэтэх киһи бэрт эрэйинэн Ноннатын үөрэҕин булбута. Хата, олохтоохтор майгылара үчүгэйэ бөҕө, кыыһын университетын ааттаабытыгар биир мааны көрүҥнээх эдэр дьахтар олох даҕаны сиэтэн аҕалан биэрбитэ. Барахсан, бу култуурата үрдүгүн.
   Кыыһын хоһун ыйдаран булла. Бүөтүр долгуйан сүрэҕэ сүр тыастаахтык тэбэр. Хос аанын тоҥсуйан тобугуратта. Эппиэти истибэккэ, аһаҕас ааны өҥөйөн көрдө. Нуучча кыыһа компьютерга умса түһэн олорор.
   – Можно? Я – отец Нонны Ивановой. Она здесь?
   – Аа, проходите, садитесь. Ее нет. Она в квартиру переехала. Но вы можете ей позвонить, – диэт, кыыс төлөпүөнүн кнопкаларын баттыалаан баран Бүөтүргэ уунна.
   – Але-е! – кыыһын атаахтаан эрэрдии унаарытан саҥарар куолаһын истэн, Бүөтүр мэктиэтигэр ойон турда.
   – Нонна, бу мин, мин!
   – Па-апа?!
   – Да-да, көмүһүөм, мин! Эйигин сүтэрэн бу көтөн кэллим. Төлөпүөнүҥ нүөмэрэ уларыйан хаалбыт эбит дии?
   – Хайдах?! Манна кэллиҥ да-а? Ну, ты даешь!
   – Чыычаах, эн ханна бааргыный? Хоскор кэлбэккин дуо? Кыыһыҥ көспүтэ диир дии.
   – Оо, паапа, саатар этэн баран кэлиэххиний? Кэлбит буоллаххына, хайыахпыный, сотору тиийиэм, – туруупкатын араара охсон кэбистэ.
   Бүөтүр кыыһын кэтэһэ таарыйа таһырдьа таҕыста. Бэртээхэй да дойду! Бу салгына ырааһын, сымнаҕаһын, күөҕүн көр! Убайдар сатаан оҥостон олорор дьон. Бу улахан уопсай дьиэ иннигэр ып-ыраас ыскамыайкалар тураллар, устудьуоннар олорор сирдэрэ диэтэххэ, биир да бөҕө-сыыһа, быыла да суоҕа сөхтөрөр. Хомуйаллара оччо буоллаҕа дуу. Эбэтэр оннук киртиппэттэрэ эбитэ дуу? Чугас турар киоскаттан уу ылан баран адаарыйбыт лабаалардаах, кэтит дууп мас анныгар күлүккэ тиийэн олордо. Сылайбыта таайан нухарыйан барда.
   – Паапа! – саҥаттан соһуйан уһугунна.
   – Хайа, доча! Эн хайдаххыный?
   – Хайдах буолуохпунуй, үчүгэйбин!
   – Оччоҕуна, тоҕо сүтэн хааллыҥ?
   – Сүтэн да? У меня все отлично!
   – Оттон тоҕо эрийбэккин, төлөпүөҥҥүн ылбаккын?
   – Аа, көннөрү нүөмэрбин уларыппытым.
   – Эн көннөрү диигин, оттон биһиги туох буоллаҕай диэн долгуйан баттахпыт маҥхайда! Ол иһин бу кэлэргэ күһэлинним.
   – Соторутааҕыта кэпсэппиппит буолбат дуо? Хайдах күн аайы кэпсэтиэхпиний! Хас биирдии хардыыбын отчуоттатан түһэҥҥин! Мин сааспын сиппит киһибин. Бэйэм олохпунан олоруохпун баҕарабын!
   – Нонна, көмүсчээним, кыыһырыма дуу… Уоскун ити курдук толлоттоххуна, аҕаҥ тулуйбатын билэҕин дии… Оттон оонньуута суох, туохха түбэстэҕэй диэн сүөһүбүн толук туттан туран бу айаннаан кэллим.
   – Наһаа да омуннааххын! Хайа, ханнык гостиницаҕа түһэҕин? Харчыҥ элбэх буоллаҕына, мантан чугас гостиницаҕа эйигин олохтуум. Хаһан төннөҕүн? Барар билиэккин бүгүн же ыла охсуохха наада. А то сөмөлүөт нэдиэлэҕэ иккитэ эрэ көтөр.
   – Тыый, тоойуом, оттон бачча кэлбиччэ куораты көрө түһэн барар инибин.
   – Чэ, бэйэҥ бил…
   Ити курдук буолан, Бүөтүр дойдубут биир бөдөҥ, аатырыан аатырар мааны куоратыгар күүлэйдээн турардаах. Нонната наар маҕаһыыннарынан соһон сорун сордообута. «Таҥаһыҥ-сабыҥ да мөкүтэ бөҕө, киһи эрэ саатыах. Оҕолор эйигин көрөн баран, туох эрэ дии санаатылар. Саатар, маама таҥаскын көрөн ыыппатах!». Бүөтүр буоллаҕына, санаатыгар туох да куһаҕана суохтук көстөр, куораттан саҥа ырбаахы, бүрүүкэ ылан кэтэн кэлбитэ. Кыыһа онон бэйэтигэр таҥас хомуна сатаан баран, аны киниэхэ күүһүнэн көстүүм ылан кэтэрдибитэ. Улахан куоракка харчы түргэнник матайданарын кини манна кэлэн өйдөөтө. Үс күн иһигэр тыһаҕаһын харчыта бүттэ. «Маннык буоллаҕына, олох да ыал устун барыыһыкпын, кэбис дойдулаатахха табыллар», – сарсыарда харчытын ааҕан көрөн баран, Бүөтүр быһаарынна. Күнүс кыыһа кэлбитигэр, оҥостон олорон кэпсэтэргэ сананна.
   – Нонна, эн бу ханна олороҕун? Тоҕо биирдэ да дьиэҕэр миигин сырытыннарбатыҥ? Бачча кэлэн баран, хайдах-туох олороргун биллэхпинэ табыллар.
   – Чэ, сөп, бүгүн күнүс бара сылдьыахпыт. Ол гынан баран, соһуйумаар, мин соҕотох буолбатахпын.
   – Өйдүүбүн, уопсай олоҕуттан сылайан, кыргыттаргыныын дьиэ устан олордоххут…
   – Суох, аҕа, мин доҕорбунуун олоробун.
   – Ол тугуй, ыал буолан эрэҕин дуо?
   – Суох, суох. Көннөрү олоробут. Кини саха буолбатах.
   – ?
   – Чэ, короче, кэллэххинэ көрүөҥ!
   Кыыһа аах куорат киинигэр турар коммунальнай диэн ааттанар квартираҕа биир хоһу устан олороллор эбит. Кыараҕас хоско орон, остуол, телевизор турара көстөр. Киирбиттэрэ биир хара омук ороҥҥо утуйан адаарыйа сытар.
   – Рустам, вставай! С папой познакомься!
   Түөһэ барыта түү буолбут, улахан, киппэ киһи аат эрэ харата туран, илиитин уунан дорооболосто.
   – Рустам.
   – Петр, – диэн баран, киһитин хатыылаах хараҕыттан тоҕо эрэ симитиннэ. «Күтүөт да буолан!».
   Бүөтүр, аҕа киһи быһыытынан, киһиттэн туох бы-лааннааҕын туһунан ыйыталаһа сатаата да, анарааҥҥыта иэмин-дьаамын биэрбэт. Кыыһа бэлэмнээбит хобдох соҕус остуолун тула олорон, ыйытарга сананна.
   – Рустам, когда планируешь свадьбу сыграть?
   Киһитэ хараҕын муҥунан кини диэки өйдөөбөтөхтүү көрөн олордо.
   – Паапа! Бүт эрэ! Ким да сыбаайбалыыр былаана суох! Уонна вообще ол эн дьыалаҥ буолбатах! – Нонна тымтан турда. – Рустамчик, не обращай на него внимания. Это он так шутит!
   Итинэн Бүөтүр күтүөттүүн билсиһиитэ түмүктэммитэ. Нонна аҕатыгар дэлби кыыһырбыта, бэл, аэропорка атаара киирбэтэҕэ.
   «Кыысчааным барахсан! Эйигин таҥара табатын курдук тутан ииппитим. Туох баар хаппырыыскын барытын толорор этим. Эйигин эрэ үөрдээри. Ытыыргын букатын тулуйбаппын, ыарыйдаххына тэбис-тэҥҥэ ыалдьарым, эн тускар бэйэм олохпун да толук уурарга бэлэммин. Эйиэхэ анаан бултаан, күндү түүлээҕи мунньуна сытабын, саарбаттан саҕынньах да тиктэрэн биэриэм этэ, баҕардыҥ эрэ. Эн көрүҥҥүнэн мин ийэбэр маарынныыгын. Кини ыраас хааннаах, сырдык арылхай харахтаах, хойуу чачархай баттахтаах, толору эттээх-сииннээх мааны дьахтар этэ. Эн үүт-үкчү эбэҕин батан төрөөбүккүн. Ол да иһин эйиэхэ сүрэҕим ууллар. Эн кэргэн тахсабын диириҥ буоллар, биһиги бөһүөлэккэ буолбатах улахан сыбаайбаны тэрийиэм этэ! Онтум ханна баарый… Хаарыан сибэккини ити хара киһи харыстаабакка тэпсэ сырыттаҕыан… Абаккам!». Сөмөлүөт сөрүүн иллюминаторыгар сүүһүнэн сыста олорон, Бүөтүр бааһырбыт эһэлии ыараханнык ыҥыранан ылла.
   Нонна сотору ол киһититтэн араҕыстым диэбитэ. Кэргэннээх, оҕолордоох киһи эбит диэн улахаҥҥа уурбатахтыы кэпсээбитэ да, киһититтэн оҕустаран, үөрэҕиттэн уурайа сыспыта. Бүөтүр кыыһын ааттаан, нэһиилэ тылыгар киллэрэн, Нонна сордоон-муҥнаан үөрэҕин бүтэрбитэ.
   Диплом ылбытын кэннэ, аны үлэ көстүбэккэ эрэйдээбитэ. Нонна идэтинэн уһук хотугу дойдуга баран учууталлыан сөп. Онуоха кыыс туох иһин буолуммат. Аҕата даҕаны ол томороон тымныы дойдуга мааны кыыһын ыытыан баҕарбат. Ол иһин Нонна, дьиэтигэр олоро түһэн баран, саас дьол көрдөһө киин куоракка барар буолбута. Онно улахан кыыстара олорор буолан, кыра, атаах кыыстарын чэпчэкитик эдьиийин илиитигэр биэрбиттэрэ.
   Нонна куоракка идэтинэн син үлэлиэн сөп эбит даҕаны, кыыс наар ыраас, сырдык хонтуораҕа, кабинекка олорон үлэлиирин саныыр. Оттон оннук тэрилтэҕэ мээнэ уулуссаттан ылбаттар. Хас да бөдөҥ тэрилтэҕэ резюметын хаалларан баран кэтэһэ сатаан кэбистэ да, хантан да эрийбэтилэр.
   – Саатар, үөрэхпит олуоната бөҕө. Бу идэҕинэн ханна ылыахтарай? Үөрэххэ киириэх иннинэ толкуйдуох баара. Билигин атын үөрэххэ үөрэниэххин, төлөбүрдээх буолуо. Ону ким уйунар? Дьоммут кырыйдылар, пенсияҕа олороллор. Онон, Нонна, хайыыгын?
   – Оттон эн манна олохсуйбутуҥ ыраатта дии, биир эмит билэр киһигин кытта кэпсэтиий. Мин ханнык баҕарар тэрилтэни киэргэтиэм этэ.
   – Киэргэл буолуоххун баҕарар буоллаххына, секретаршанан да киириэххин син.
   – Бэрт дии, мааны тэрилтэҕэ үлтү киэргэнэн баран, «чай, кофе?» дии-дии сылдьыам дии.
   – Эйиэхэ, кырдьык, олус барсыа этэ. Ыйыталаһан көрүөххэ наада.
   Нонна киин куорат биир биллэр, улахан тэрилтэтигэр киирэн үлэлии сылдьар. Хас сарсыарда аайы эрдэ туран, оҥостуу-туттуу кытаанаҕа: хараҕын сырдатаары өҥнөөх линза кэтэр, олордуу кыламан килиэйдэнэр, этин-сиинин ыбылы тутар көстүүмнэри, кылгас дьууппалары кэтэр.
   – Нонна, сыанаҕа тахсаары гыммыт артыыска курдуккун дии. Наһаа итинник кырааскаланаргын тойонуҥ туох да диэбэт дуо?
   – Туох диэҕэй, хата, ымсыырар быһыылаах. Үлэҕэ баттатан нүксүччү түһэн баран сүүрэ сылдьар дьахталлартан барыларыттан эрэ мин кэрэбин. Тойоҥҥо кэлбит дьон хараҕа барыта миэхэ хатанар. Хата, иннэ олорон туһалаах сибээһи олохтуохха сөп эбит.
   – Ой, Нонна, ол кинилэр бары кэргэннээх дьон буолуохтара дии. Эйигин көннөрү оонньуур оҥостоору гыныахтара, сэрэнээр эрэ, кыыс туһунан мөкү сурах түргэнник тарҕаныа, куораппыт кыра.
   – Чэ, олох көрдөрүө. Мин курдук кырасаабыссаны ким баҕарар кэргэн ылыан баҕарыа. Биир эмит баай киһини эргитэн ылыам. Кырдьан хаалбыт кэргэттэрин көрүөхтэрин да баҕарбат буолбут киһи элбэҕэ буолуо. Тойонум да баар дии. Кини миигин астынарын билэбин.
   Кыыс уоһун кып-кыһыл помаданан соттон баран, сиэркилэ иннигэр эргичиҥнээт, тахсан барда. Үлэтигэр кэлэн кыһыл уһун шпилька хобулуктаах түүппүлэтин кэтэн баран, төттөрү-таары хаамыталаан көрдө. Бу кэмҥэ тойоно киирэн кэллэ.
   – Нонночка, привет! Хас күн аайы өссө кэрэтийэн иһэҕин дии! – уоттаах хараҕа кыыс кыараҕас булууһатын аһаҕас уолугар хатанна.
   – Иван Иванович! – Нонна хантайа-хантайа күлэн ылла.
   Нонна тойонун кырдьаҕас диэбэт, аҕатын курдук саастаах киһини кытта эрийсэн ыраатта. Үлэтэ диэн тойонун төлөпүөҥҥэ холбуур. Чэй, кофе кутарын абааһы көрөрүн биллэрбитигэр, киһитэ соруйбат буолбута. Кыыс соторунан муҥур хотун буола түспүтэ. Үлэһиттэр оҥорон киллэрбит докумуоннара баттанарын-баттамматын, приемҥа киллэрэрин, суоҕун кини быһаарар буолбута. Бэл диэтэр, кини сөбүлээбэтэх үлэһиттэрин үүрдэрэр кыахтаммыта. Онон хонтуора үлэһиттэрэ, төһө да абааһы көрдөллөр, «Нонна Петровна» диэбитинэн сылдьар буолбуттара. Нонна аһара баран, сотору олох даҕаны тус массыына туруорсан ылла. Тутаах үлэһиттэр бары сатыы сылдьаллар, оттон кини сымнаҕас олбохтоох омук массыынатынан тиэллэр. Быһа хаппырыыстаан хамнаһын үрдэттэрбитэ, онон кокуукка курдук таҥнар-симэнэр. Киэһэ аайы тойонун кытта рестораннарынан сылдьан аһыыр. Быһата, кыыс ыра гыммыт олоҕо туолбута.
   Ол гынан баран, Ноннаҕа син биир туох эрэ тиийбэт. Хонтуораҕа кимиэхэ да суох ыарахан сыаналаах күндү түүлээх саҕынньаҕар сууланан, хоһугар киирээт, онтун кириэһилэтигэр элээрдэн кэбиһэн баран, идэтинэн төттөрү-таары тыастаахтык хаамыталаата.
   – Чыычааҕым, кэлэ охсубуккун дуу? Бүгүн утуйа да түһүөххүн сөп этэ…
   – Ол нус-хас утуйар үһүбүн дуо?!
   – Хайа, туох буоллуҥ? – Иван Иванович сүүрэн кэлэн кыыс ытыһын көхсүттэн имэҥнээхтик убураан истэҕинэ, Нонна, атаахтаабыттыы туттан, илиитин элитэ охсон ылла.
   – Эн миигин олох таптаабаккын! Таптыырыҥ буоллар, хайдах курдук миэхэ ыараханын өйдүөҥ этэ!
   – Тыый, ол тоҕо, сэгэриэм?
   – Дьиэтэ суох эрэйдэнэрбин көрө сылдьаҕын дии! Саҥа дьиэ тутулларыгар дьиэ үллэһигэ буолбут үһү дии! Эн миэхэ ону эппэтэҕиҥ!
   – Нонночка, бу сырыыга хайдах да табыллыбат ээ. Сүүрбэлии сыл үлэлээбиттэр тиксибиттэрэ, ону даҕаны мин быһаарбаппын, профсоюз үллэрбит этэ.
   – Иван, онно эн илии баттыыгын буолбат дуо?! Ити дьиэ букатын куорат киинигэр турар эбит дии. Миэхэ онтон икки хостоох квартирата оҥорон биэриий…
   – Көмүһүөм, дьиэ сыанатын отут бырыһыанын төлүөхтээххин ээ. Босхо дьиэ диэн билигин суох. Ити дьон үйэлэрин тухары харчы мунньунан киирэллэр, ону биһиги хайдах…
   – Чэ, сөп. Эн миэхэ сыһыаныҥ хайдаҕа билиннэ. Ити буоллаҕына, дьиэ ылаары сылдьар эмээхситтэриҥ эйиэхэ секретаршалаатыннар! С меня хватит! Миэхэ атын киһи маннааҕар үгүөрү хамнастаах үлэни биэриэм диэбитэ ыраатта, киниэхэ барыам! Өссө киһини сыаналаабатах буола-буола! – диэт, Иван Иванович бэлэхтээбит саҕынньаҕын кэтэн баран, ааны тыастаахтык сабан тахсан барда.
   Нонна тойонун син биир эрийэн көрдөһүө-ааттаһыа диэн билэр. Буолар да эбит! Итиччэ кырдьаҕас буолан баран, уол оҕо курдук таптаатым дии-дии, хайдах да буолуон билбэт. Эр киһи тапталыгар үөрэммит кыыс онно улаханнык умсугуйбат, киниттэн туһанарын эрэ саныыр.
   Билиҥҥитэ баҕарбытын барытын толорор. Омук массыынатын ылан биэрбитэ, онон кыыс билигин куорат иһигэр массыынатынан көҥүл элээрдэр. Сөбүлүү көрбүт саҕынньаҕын ылларан баран тэйэр, көмүһүн, бриллианын этэ да барыллыбат. Нонна ону барытын буолуохтааҕын курдук ылынар. «Такая красавица, как я, должна быть в шоколаде!» диэн бигэ өйдөбүллээх.
   Өтөр буолбата. Салоҥҥа киирэн массажтана сыттаҕына, Иван Иванович эрийдэ.
   – Кыысчааныам, бырастыы гын! Кыыһырыма дуу. Эн тахсан барбыккар үлэм иһэ боруора түстэ. Профсоюз бэрэссэдээтэлин кытта кэпсэттим. Эйиэхэ квартира бэрдэрэр буоллум.
   – Оттон харчытын ким уйунар? – Нонна атаахтан эрэрдии сыыйда.
   – Онно эн үчүгэйкээн төбөҕүн сынньыма, мин быһаарыам. Кыысчааныам, хаһан кэлэҕин?
   – Эйигиттэн дэлби ньиэрбинэйдээн төбөм ыарыйда, онон сарсын биирдэ кэлиэм.
   – Бүгүн көрсүбэппит дуо? Наһаа аҕынным ээ…
   – Суох-суох! Эн миигин наһаа хомоттуҥ!
   – Сарсыҥҥы күнү эрэ күүтэбин, сыллыыйыам!
   Нонна трубкатын арааран баран, киэр элиттэ. «Как он мне надоел! Киһи энергиятын супту оборор курдук. Квартира эрэ ылларбын, тута барыам этэ». Нонна устунан бэйэтин аһынан киирэн барда. «Кырдьаҕас киһини кытта сылдьар туох да бэрдэ суох. Наһаа үчүгэй уолу кытта билсэрим буоллар, кэргэн тахсан олоруом этэ. Сааһым да ыраатта, сотору саастыы уолаттарым олох да көрбөт буолуохтара. Оччоҕуна үйэм тухары ити Иван Ивановичтар «кыысчааннара» буола сылдьабын дуо? Миэхэ уолаттар толлон чугаһаабаттар. Куруук ким эрэ көссүүтэ буола сылдьар аналлаах буоллаҕым дуу? Суох, оннук эрэ буолбатын. Үчүгэйэ бэрт дии, мин курдук кырасыабай, эдэр кыыһы туһана сылдьан, төлөөмөөрү гынар дии, өссө! Киниттэн төлөттөрөн баран тэйэрим буолуо!» тойонун санаан илгиэтэнэн ылла.
   Иван Иванович, Ноннаны таптаан, эрэйгэ тэбилиннэ. Сааһырдахха, эдэр дьахтар таптала имэҥнээх да буолар эбит! Кини биир уол сырыытын сылдьымахтаабыт бэйэтэ кэлин түспэтийэн, ыал эһэтэ буолан сылдьыбыт киһи Ноннаны билиэҕиттэн, эрэйгэ тэбилиннэ. Наар ити айылаах «Богиняны» сүтэрэн кэбиһиэм диэн куттанар. Инньэ гынан, таптыыр дьахтарын хаппырыыһын барытын толорор. Уурунуу харчытын бүтэрэн эрэр, хамнаһын улахан аҥаарын Ноннаҕа барыыр. Кыысчаана, кырдьык, сыаналаах буолан биэрдэ. Наһаалаатаҕына, «түксү, уурайыам» диир да, Ноннатын көрбөтөҕүнэ олох иэдэйэн барар. Тапталлааҕа эчи эдэрэ да бэрт, туналыйа сырдаан көстөр этэ-сиинэ кими барытын иирдиэх айылаах, атаахтаан эрэрдии унаарытан саҥарар куолаһа сүрэҕин ортотунан киирэр, сып-сырдыгынан унаарыччы көрөр харахтара хара быарын хамсаталлар, кырааскалаах обуйук уостара элбэҕи эрэннэрэн умсугуталлар. Нонна аатын ааттаабытынан утуйар, кини сырдык сэбэрэтин санаабытынан уһуктар. Оҕолордоох-уруулардаах аҕамсыйбыт ыал аҕата бу курдук дьүһүлэнэ сылдьара соччото суоҕун билэр да, сүрэҕин умаппыт иэйиини умуруорар кыаҕа суох. Кэргэнэ тугу эрэ сэрэйэр быһыылаах. Наар кини хамнаһа тиийбэт буолбутуттан соһуйар. Соҕуруу үөрэнэ сылдьар кыргыттара саҥа таҥаска харчыта ыытыҥ диэбиттэрэ ыраатта да, аҕалара биэрэр кэмчи харчыта астарыгар эрэ сөп буолар.
   – Ваня, туох буоллуҥ? Туох ааттаах иҥсэлээх дьахтары булуннуҥ дуу, тугуй? Хамнаскын олох аҕалбат буоллуҥ дии! Кыргыттарбыт иккис үрдүк үөрэхтэрин хайдах баһылыыллар? Саргы быйыл норка саҕынньахта ылан биэриҥ диэбитэ. Үөрэҕин бүтэрэр сылыгар харчы ыытан ылларыахпыт дии санаабытым, – тулуйа сатаан баран, кэргэнэ Светлана Ивановна биир киэһэ аһаҕастык ыйытта.
   – Суох, кимим кэлиэй? Саргы ол билиҥҥэттэн тугун эмиэ норкатай, оҕолор курдук куурканан да сырыттын!
   – Дьүөгэлэрэ бары норка саҕынньах кэппиттэрэ ыраатта! Кини эрэ кыаммат ыал оҕотун курдук пуховигынан сылдьаахтыыр! Хамнаскын ханна гынаҕын?
   – Биир дьыала тэринэн эрэбин, онно барытын угабын, – диэбитин Иван Иванович кулгааҕа эрэ истэн хаалла.
   – Туох дьыалатай, ол?
   – Ону билигин эппэппин, оҕолорбут инникилэрин толкуйдуур буоллаҕым дии! – өссө ылардаах курдук тутунна.
   – Арай, оннук ини… – ийэ, оҕолорун туһун санаан, чэпчээбиккэ дылы буолла. – Ол да иһин, ама хайаан туора дьахтары иитэ сылдьыаххыный. Арааһы бары саныы сырыттым. Кырдьык, бэйэ дьыалатын тэринэриҥ сөп. Хаһан баҕарар пенсияҕа ыытан кэбиһиэхтэрэ, оччоҕуна тэрилтэҕэр салгыы үлэлиэҥ буоллаҕа дии. Биир эмит оҕоҥ да дьыалаҕын салгыа. Маладьыас!
   – Иван Иванович, киириэххэ син дуо? – биир сарсыарда профсоюзтарын бэрэссэдээтэлэ уол өҥөйдө.
   – Киир, киир. Туох баар?
   – Иван Иванович, квартирабыт боппуруоһа айдааннаах буолсу. Дьахталлар квартираны Нонна Петровна ыллаҕына үҥсүөхпүт диэн айдаараллар. Үлэлээбитэ аҕыйах эрэ ый буолла дии уонна тоҕо ылыахтааҕый дииллэр. Биһиэхэ сүүрбэлии сыл үлэлээбиттэр дьиэлэммэккэ сылдьаллар ээ…
   – Ону билэбин! Ким айдаарарый?! Айдаарар дьону үлэлэриттэн үүрүөм!
   – Иван Иванович, коллективынан сурук суруйабыт дииллэр ээ. Миигин сэрэт диэн ыыттылар…
   – Сэрэппит буола-буолалар!!! – Иван Иванович сутуругунан остуолу сыбаата. – Хаһааҥҥыттан мин быһаарыыбын ылыммат буолбуккутуй?! Үлэҕиттэн үүрүөм! Бар, таҕыс!
   Иван Иванович кыыһырбыт омунугар кириэһилэтиттэн ойон турда. Улахан кабинетын мээрэйдээн эрэрдии хаамыталаан ылла. Оттон тохтуу биэрэн баран, тугу эрэ толкуйдаан чочумча турда.
   «Суох, кырдьык, сатаммат дьыала буолсу. Улахан киһиэхэ үҥсүү сурук тиийдэҕинэ – куһаҕан. Дьону барытын утары туруорар эмиэ соччото суох. Нонночкаҕа туох диибиний? Аны баран хаалара буолуо… Оо дьэ, эрэйим эбит! Арай, омук дойдутугар путевка ылан биэрдэххэ, бырастыы гынара дуу?». Ити санаа киниэхэ эрэли үөскэттэ. Баран аралдьыйан кэллин, онтон көстөн иһиэ.
   Нонна өрөбүлгэ күн ортотугар диэри утуйар бэйэтэ бүгүн эрдэ уһугунна. Туохтан эрэ долгуйан, аанньа утуйбата. Оронугар тыыллан баран сыта түстэ. Бүгүн оскуолаҕа бииргэ үөрэммит оҕолорун кытта көрсүһэр күннэрэ. Оҕолортон эрэ ордук курдук санана улааппыт кыыс, олоххо дьиҥ-чахчы ситиһиилэммит, оҕоломмут-урууламмыт кыргыттарын санаан, тоҕо эрэ көрсүһүүгэ барыан баҕарбат. Дьиҥэр, кини эрэ барыларыттан ордук ситиһиилээх, баай-талым буолуохтаах курдуга. Арай көрдөххө, кырдьык, кини мааны да мааны. Ол эрэн барыта тас дуй, көрүнньүк…Кини бииргэ улааппыт оҕолоругар тугу кэпсиир? Туох идэлээҕин дуо? Ону баара, кини идэтинэн уһук хоту баар биир эмит чуум оскуолатыгар учууталлыахтаах этэ. Карьерам табылынна диир дуу? Тойон секретаршата буолан олоробун диэн кэпсиэн тыла барбат. Кэргэн, оҕо туһунан этэрэ эмиэ суох. «Ыарыйдым диирим дуу?».
   Ол сыттаҕына «папочката» эрийдэ.
   – Тапталлааҕым, сыллыыйыам, мин эйиэхэ сюрпризтаахпын!
   – Даа, ол тугуй? – кыыс саппаҕырбыт санаата көнньүөрэ түстэ.
   – Италияҕа путевка! Туох-баар ороскуоккун барытын уйуннум, эн баран аралдьыйан, сынньанан кэл!
   – Уой, Ваня-я, спасибо тебе! Хата, санаабын өрө көтөхтүҥ ахан!
   – Мин билигин путевкаҕын туппутунан тиийэбин дуо? Ахтан аҥаарым эрэ хаалан сылдьабын, чыычаах!
   – Суох, суох! Бүгүн табыллыбат. Мин бииргэ үөрэммит оҕолорбунуун көрсүөхтээхпин. Эйиэхэ бэйэм эрийиэҕим!
   Нонна туран идэтинэн сиэркилэҕэ көрүннэ. Сиэркилэ иннигэр туран бэйэтиттэн сүрдээҕин астынна. Кырасыабай буолан төрөөбүтэ үчүгэй даҕаны! Санаабыта барыта табыллан иһэр. Эр дьон кини туһугар тугу барытын оҥоруохтарын сөп. Ити Иван Иванович баар дии. Бастаан көрөн баран наһаа куттана санаабыта. Киһи кыайан чугаһыа суох курдук тойон хаан көрүҥнээҕэ. Киэп-хаап бөҕө буолара. Ол бэйэтэ билигин кини этэринэн сылдьар. Баҕардахпына, ити кырдьаҕаһы кэргэниттэн арааран да ылыам этэ. Ол эрээри ити киниэхэ наадата суох. Кырдьаҕас киһи өссө хас сыл былааска сылдьара биллибэт, дуоһунаһа суох кини олох да наадата суох.
   Иван Иванович Ноннатын Италияҕа атааран баран, хаһан кэлэрин тулуйбакка кэтэһэр. Кыра оҕо ийэтин ахтан күнүн ааҕарыныы, кини бүгүн уһуктаат, «сарсын кэлэр!» диэн санаалаах ойон турда. Приемнайыгар Нонната сандааран олорорун көрө охсоору үлэтигэр үөрэ-көтө айанныыр бэйэтэ, кэлин аат эрэ харата барар-кэлэр. Оннооҕор үлэтин суолтата сүппүккэ дылы. Кини наар кыысчаанын саныы сылдьар. Ол быыһыгар Италия курдук остуоруйа дойдутугар тиийэн хайдах эрэ эриллэ оонньоон эрэр, эр киһи эрэ хараҕа барыта киниэхэ иҥнэн эрдэҕэ диэн күнүүлээн сордонор. Икки нэдиэлэ устата улаханнык эрэйдэннэ. Күн аайы Нонна нүөмэригэр эрийэн көрөр да, төлөпүөнэ эппиэттээбэт.
   Тапталлааҕа кэлэр күнүгэр Иван Иванович мааны сырдык көстүүмүн кэтэн, оҥостон-тэринэн, туттан-хаптан баран аэропорка айаннаата. Аара сибэкки маҕаһыыныттан оруосабай өҥнөөх улахан роза сибэкки букетын ылла. Айаннаан иһэн, бүгүн киэһэ ахтыспыт дьон төһө эрэ имэҥнээхтик таптаһабыт дии санаан, долгуйан хараҕын симэн ылла. Уруккута син дьонтон толлон, көссүүтүн кытта сыһыанын кистиир, саһыарар бэйэтэ бүгүн Москва рейсын көрсөр дьон ортотугар сибэккитин туппутунан кистэммэккэ турда.
   Тимир олбуор аана тэлэччи аһыллыбытыгар, сөмөлүөт траабыттан түспүт дьон иһэллэрэ көһүннэ. Иван Иванович тапталлааҕын тута көрө түстэ, сүрэҕэ биир кэм айаҕынан тахсыахтыы күүскэ тэбиэлээтэ. Нонночка ыраахтан бэлиэ: кып-кыһыл өҥнөөх кылгас былаачыйата тыалга тэлээрэр, киэҥ полялаах үрүҥ сэлээппэтэ көтөөрү гынарын илиитинэн тутар, үөрбүт-көппүт ахан. Хайдах-хайдаҕый? Ити кимниин куустуһан иһэрий? Ноннаны синньигэс биилиттэн дыраҕар сарыннаах, сахаҕа бөдөҥ көрүҥнээх эдэр киһи ыбылы кууспут. Иккиэн олус дьоллоох көрүҥнээхтэр. Иван Иванович сибэккитин хороччу туппутунан дөйүөрэн баран турда. Нонна киниэхэ эрэ наадыйбакка аттынан ааһан истэҕинэ:
   – Нонна… – диэн симиктик ыҥыран көрдө.
   – Нонна, эйигин аҕаҥ көрсө кэлбит быһыылаах.
   – Суох, Гоша, ити миэхэ буолбатах, мин кинини олох да билбэппин…
//-- * * * --//
   Нонна туһунан кэпсээни бу курдук дьоллоохтук бүтэриэхпин сөп. Кыыс Италияҕа сылдьан, атаҕар турбут, кыахтаах, бэйэтэ тутар тэрилтэлээх холостуой уолу көрсөн, таптаһан, кэргэн тахсан уһуннук, дьоллоохтук олорбуттар диэн. Ол гынан баран, олох остуоруйа буолбатах. Гоша, кырдьык, бэйэтин күүһүгэр эрэ эрэнэр, тутуунан дьарыктанар, кыахтаах тэрилтэлээх аныгы олох чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ. Сытыы-хотуу, саҥарбыт-иҥэрбит, ураты эдэр эрчимнээх уолу Нонна сөбүлээбитэ. Ол эрээри Гоша уолга Нонна курдук «дьүөгэлэр» элбэхтэр. Кини Италияҕа сынньалаҥын бириэмэтин чаҕылхайдык атаарда. Киниэхэ Нонна кылгас кэмҥэ көрүлүүргэ сөптөөх кыыс. Олох олорорго атын наада.
   Нонна Гошата бырахпытын кэннэ өр санаарҕыы барбатаҕа: «папочкатыгар» эрийбитигэр, анарааҥҥыта үөрэн өрө көтө түспүтэ, туох да буолбатаҕын курдук көрсүбүтэ. Нонна секретарша буолуохпун баҕарбаппын диэбитигэр, биир отделга хотун оҥорбута. Өссө эбиитин квартира ылан биэрбитэ. Онон идэтинэн таптата сылдьар. Олоҕун бүтүннүү оҥорон биэрбит иккис «папочкатыттан» хал буоллар да, тулуйар.
   Оттон аҕата Бүөтүр «кыыһым куоракка улахан тэрилтэ хотуна буолла» диэн ыһа-тоҕо кэпсиир, киэн туттар. Уонна бөһүөлэгэр буолбатах улахан сыбаайба тэрийээри сэмээр бэлэмнэнэр…

Дьол кустуга

   Мария идэтинэн үлэтигэр ким да иннинэ кэллэ. Вахтаттан кабинетын күлүүһүн тылын ылан, сөрүүн хараҥа көрүдүөр устун хааман иһэр. Хас күн аайы бу курдук, чуумпуну үргүтүмээри гыммыттыы, тыаһа суох үктэнэн, күннээҕи дьыалатын-куолутун сааһылыыр, былаанныыр идэлээх. Арай, бүгүн санаата ыһыллыбыт курдук. Хас эмит сылы быһа суруллубатах быраабыла оҥостубут үөрүйэҕэ тоҕо эрэ бу күҥҥэ кэлэн, олорон кэлбит олоҕун мэлдьэспиттии, сүтэн-симэлийэн хаалбытыттан Мария бэркиһии да санаата.
   Эдэр дьахтар кабинетыгар киирэн, истиэнэ эркинигэр ыйанан турар улахан сиэркилэ иннигэр тохтоото. Бэргэһэтин устан уһун хойуу, ыас хара баттаҕын өрүтэ аста, онтон сирэйин-хараҕын болҕомтолоохтук одууласта. Харахтарын анныгар хараҥа күлүк түспүтүн имэриммэхтээтэ, биллэр-биллибэттик өрүтэ тыынан ылан баран, саҕынньаҕын устан ыскаапка ыйаата, остуолун иннигэр турар кириэһилэтигэр чэпчэкитик олорунан кэбистэ.
   Кини бүгүн туохтан маннык ураты долгуйда? Бэҕэһээ төрөөбүт түөлбэтин оскуолатын туһунан биэриини көрөн буолуо дуо? Наар буоларын курдук, Мария киэһээҥҥи аһын өрөн, дьонун кытта төгүрүк остуол тула олорон күннээҕи сонуннарын үллэстэ аһаабыттара, онтон иһитин-хомуоһун сууйан баран саалаҕа киирэн, сымнаҕас дьыбааныгар «һуу» диэн олорон баран, күөх экранын холбообута. Сонуннар кэлэ тураллар эбит. Нэһилиэккэ саҥа таас оскуола тутуллан үлэҕэ киирбитин туһунан кэпсээтилэр.
   Мария компьютерын холбоото, ол эрээри өйүн-санаатын сааһылыы сатаан, чочумча толкуйга түһэн олордо. Суох, бүгүн үлэтэ тахсыа суох. Санаата олох сүүрээнигэр саҥа үктэннэрбит эдэр сааһыгар тиэрдэ турар.
   Маша ол кэмҥэ үөрэҕин бүтэрэн баран дойдутугар оскуолаҕа химия учууталынан үлэлии сылдьара. Кини тоҕо эрэ атын кыргыттар курдук романтика көрдүү сатаабакка, тута дьиэтигэр баран үлэлииргэ быһаарыммыта.
   Ол быһаарыныыта ийэтиттэн тутулуктаммыта. Ийэтэ хаһан даҕаны дойдугар кэлэн үлэлээ диэбэт бэйэтэ, бэһис куурсу ортолоон эрдэҕинэ: «Оскуолабытыгар химия учуутала суох буолбута ыраатта. Били, эһигини үөрэппит учуутал куоракка барыаҕыттан түптээн үлэлиир киһи суох. Эн, үлэһит буолан баран, дойдугар кэллэххинэ, хайдаҕый?» – диэбитэ. Маша онно ийэтэ уһун толкуй кэнниттэн ити этиини оҥорбутун, ити тыллар кэннилэригэр атын суолта турарын чараас сүрэҕинэн сэрэйбитэ. Ийэтэ ыарытыйарын кистиирин эмиэ таайара. Ол иһин, атыны толкуйдуу барбакка, дойдулуур буолбута.
   Эдэр учууталы үөрэммит оскуолатыгар олус истиҥник көрсүбүттэрэ. Кыыс, дойдулаах киһи буолан, улахан эппиэтинэһи сүкпүтүн өйдөөн, ис дууһатыттан бэриниилээхтик үлэлээн барбыта.
   Маша үлэтин уларыта тутуу кэмигэр саҕалаабыт буолан, оччотооҕу хамнас кэлбэтин айдаанын, дьон санаата түһэн айманарын барытын сүрэҕин ортотунан аһардыбыта. Тыа ыала, сүөһүлээх-астаах эрэ буоланнар, аччыктаабатахтара. Кини ийэтиниин иккиэйэҕин да олордоллор, ынахтаах буолан абыраммыттара. Иккис кууруска үөрэнэ сырыттаҕына, аҕата, тымыр быстан, эмискэ күн сириттэн күрэммитин кэннэ, кини ийэтигэр Маргарита Ионовнаҕа «сүөһүгүн эс» диэн көрбүттээҕэ. Онуоха муударай ийэтэ тыа сиригэр кэтэх хаһаайыстыбата суох хайдах олоруохпутуй диэн туох иһин буолумматаҕа. Кини, ветеринар идэлээх буолан, окко-маска улаханнык быстыбакка, нэһилиэгин дьонун кытта тэҥҥэ сууланан олорбута. Маргарита Ионовна – дойдутугар ытыктанар киһи. Өр сыллар устата дьахтар сэбиэтин салайбыта, кэлин зона салайааччыта буолан, «уоскуйан» олорор.
   Ол эрээри Маша ийэтэ олус кубархайын, улам сэниэтэ суох буолан иһэрин бэлиэтии көрөр. Балыыһаҕа баран көрдөр диэн үлтү хаайан, ийэтэ бу сарсыарда хомунан саҥа улуус киинин балыыһатыгар барда. Маша оскуолатын кэнниттэн ийэм кэлбитэ буолуо диэн сүр тиэтэлинэн дьиэтин булла. Аан боруогуттан: «Мама!» – диэбитинэн киирэн кэллэ. Маргарита Ионовна хоһугар ороҥҥо сытар эбит. Кыыһын куолаһын истэн, ойон туруох курдук гынан иһэн, мэйиитэ эргийэн төттөрү сытынан кэбистэ.
   – Чыычаах, куттаныма. Барыта этэҥҥэ, – диэн баран, кыыһын имэрийэ көрдө.
   – Быраастар туох диэтилэр?
   – Ээ, куоракка баран көрдөр дииллэр. Хааным аналиһа хайдах эрэ үһү.
   – Ол аата хайдаҕый?
   – Маннааҕылар бэйэлэрэ да билбэттэр. Куоракка быһаарыахтара дииллэр да… Ол куоракка баран хайа ыал муннугар кыбыллаары… Барбат инибин. Сынньаннахпына үчүгэй буолуом.
   – Суох, суох, хайаан да баран салгыы көрдөрүнэн, эмтэниэххин наада. Бу тухары биирдэ да балыыһаҕа көрдөрүммэккин. Мама, тоҕо бэйэҕин харыстаммаккын? – Маша, ийэтэ улаханнык ыалдьыбытын сэрэйэн, хараҕын уута бычалыс гынна.
   – Аньыы даҕаны, ытаама. Барыта этэҥҥэ буолуо. Бу былдьаһыктаах кэмҥэ ыалдьан айгыста сытыам дуо?
   Куоракка бардахпына, сүөһүбүн-аспын ким көрөр?
   – Ити, наар сүөһү айдаана. Оттон хаһан үрүҥ хараххын өрө көрөн сынньана түһэҕин? Сүөһүнү бакаа мин да көрөн эриэм буоллаҕа, ыалларбыт, Бааскалаах да көмө буолуохтара. Куоракка хайаан да бараар сөп? Бэйэҥ тускар буолбатаҕына, мин туспар…
   – Оҕом барахсан, эн үлэһит буолан кэлбитиҥ наһаа да үчүгэй! Ама, мантан ордук дьол миэхэ наада үһүө? Айманыма, хайыахпыный, итиччэ ыктаран баран айанныырбар тиийэбин.
   Маша ийэтин ыарахан ыарыы буулаабыта биллибитэ. Баалатан кэбиспит. Онон куораттааҕы медицина киинэ даҕаны тугунан да көмөлөһөр кыаҕа суох буолан, дойдутугар төттөрү ыыппыттара. Ыарыы обургу субу үөрэ-көтө, үлэлии-хамсыы сылдьыбыт киһини биирдэ хам ылар да буолар эбит! Ийэтэ барахсан олох даҕаны суорҕан-тэллэх киһитэ буолла. Мантан ыла кыыс олоҕун укулаата тосту уларыйда. Саатар, хамнас кэлбэт буолан, эмп-том ыларыгар улаханнык эрэйдэннэ. Хайыыр да кыаҕа суоҕуттан сүөһүтүн биир-биир толук ууран, онтон харчыланан, ийэтигэр наадалаах эмтэри ылар.
   Маргарита Ионовна чүмэчи курдук түргэнник ууллан, сылы да кыайбатынан уу чуумпутук, түүн кыыһа утуйа сыттаҕына, аны төннүбэт сиригэр күрэммитэ.
   Маша биирдэ чороҥ соҕотох туран хаалбыта. Аны кинини дойдутугар тутар туох да суох. Аҥаардас эдэр кыыс тыа сиригэр сүөһүтэ-аһа суох олороро сүрдээх кытаанаҕа. Ол да буоллар үөрэх ортотуттан кылааһын хайдах да быраҕан барара табыллыбат. Араас мэник санаалар киирэн баран, эбээһинэстэн иҥнэн, күдэҥҥэ көппүттэрэ.
   «Эмиэ биир үөрэх дьыла түмүктэннэ. Дойдубар кэлэн үлэлээбитим хайа-сах биэс сыл буолбут. Үлэ киһини тардар да буолар эбит. Аҥаардас оскуолабын быраҕан барымаары эрэ манна хаалбытым. Быйыл, хата, капитальнай өрөмүөҥҥэ диэн үөрэх министерствота харчы көрөн абыраата. Оскуола акылаатын бүтүннүү уларытыахтаахпыт. Сайын эмиэ уоппуска диэн суох буолсу…». Мария Дмитриевна киэҥ-куоҥ кабинетыгар олорон арааһы эргитэ санаата. Кини оскуола дириэктэринэн анаммыта иккис сылыгар барда. Эдэр, ылыннарыылаах тыллаах, оттомноох кыыһы таба көрөн, оройуон салалтата дириэктэринэн анаабыта. Маша олох да тардыстыбат үлэтигэр эмискэ анаабыттарыгар, саарыы түһэн баран, идэтинэн үлэҕэ төбөтүн оройунан түспүтэ.
   Оскуола дириэктэрин үлэтэ төгүрүк сыл устата сынньалаҥы биэрбэт уратылаах. Учууталлар бары уоппускаҕа баран олороллор, оттон Мария оскуолатын өрөмүөннүүр түбүгэр сылдьар. Үөрэх управлениета ыыппыт тутуутун биригээдэтэ кэлэн үлэлээн эрэр. Улуус кииниттэн сылдьар дьон олохторун-дьаһахтарын бүтүннүү тэрийэн, астарын-үөллэрин дьаһайан баран, аны билигин бэйэтэ тутааччы курдук тэбис-тэҥҥэ үлэ хаамыытын билсиһэр. Тутуу биригэдьиирэ Владимир Спиридонович бэйэтэ даҕаны олус эппиэтинэстээх киһи буолан биэрдэ. Сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри дьонун бэркэ салайан үлэлэтэр.
   – Хайа, Болуодьа, эн биһигини олохтоон баран, куоракка бөдөҥ тутуу сакааһын көрдүү барыах буолбутуҥ дии? Оскуола акылаатын уларытыы, өрөмүөннээһин диэн бытархай үлэ буоллаҕа. Харчыта да оннук, – эбиэттии олорон, биригээдэлэрин кырдьаҕас маастара Иван Гаврильевич кытаанах-кытаанахтык көрө-көрө ыйытта.
   – Бэйи эрэ, эн наһаа ыгыма эрэ. Үлэбитин саҥа саҕалаатыбыт буолбат дуо? Күүскүтүгэр киирдэххитинэ куораттаары сылдьабын, – Владимир холкутук быһааран биэрдэ.
   – Эс, эн хаһааҥҥыттан тыа сирин эргэ объегын өрөмүөнүгэр бу курдук кыһаллар буолбуккунуй? Бэйэҥ улахан тутууну сырсар идэлээххин дии. Эбэтэр ити дириэктэр кыыһы сөбүлээн кэбистиҥ дуу? Кэргэҥҥэр этэн биэриэхпит ээ… – кыраҕы харахтаах оҕонньор күлэн хараҕын үүтэ көстүбэт.
   Владимир, аһыы олорон, остуолтан ойон туран таһырдьаны былдьаста. «Дьонтон тугу да кистээбэккин! Абааһы оҕонньоро тыла сытыытын көр!». Эдэр киһи дууһатын түгэҕэр бүөбэйдээн илдьэ сылдьыбыт иэйиитин ити курдук куруубайдык дьон ортотугар ыраас илиискэ уран биэрбиттэриттэн кыйаханна.
   Кини Марияны көрөөт сөбүлээбитэ. Хап-хара арылхай харахтаах, уурбут-туппут курдук быһыылаах-таһаалаах, уһун хойуу баттахтаах, ис-иһиттэн үөрэн мичийдэҕинэ, өссө тупсан кэлэр кэрэ кыыс эр киһи сүрэҕин улаханнык долгутар. Күн аайы кыыс кэлэрин кэтэһэр. Эдэркээн дириэктэр кыыс үлэтигэр олус кыһалларын көрө сылдьар буолан, оскуолатын кини санаатын ортотунан буоларын курдук туттарыан баҕарар. Ол иһин дириэктэр кэллэҕинэ, тугу гынан эрэллэрин барытын көрдөрөр. Мария, тугу эмэ сөбүлээбэтэҕинэ, тута көтүттэрэн, хат оҥорторон иһэр. Онтон даҕаны биригээдэтин дьоно кыйаханаллар. Хайа, уруккута буоллар, «бириэмэ – харчы» диэн бириинсиптээх киһи, кыраҕа кыһаллыбакка, үлэтин бүтэрэ охсор эрэ айдааннааҕа. Кырдьыга да, кини майгыта уларыйбытын үлэһиттэрэ бары көрө-билэ сылдьаллар.
   – Хайа, бүгүн хайдахпытый? Үлэ хайдаҕый? – диэбитинэн Мария мичилийэн тиийэн кэлбитигэр, Владимир мэктиэтигэр сүрэҕэ тохтоон ылбыкка дылы буолла.
   Кини сүрэҕэр уйаламмыт иэйиититтэн, дьиҥэр, бэйэтэ да үөрбэт. Тоҕото биллэр. Кэргэннээх, оҕолоох. Кини маннык иэйиигэ ылларыам дии санаабат да этэ. Оскуолаттан быһа доҕордоспут кыыһын аармыйаттан кэлэн баран кэргэн ылбыта. Онтон соҕуруу куоракка баран иккиэн үөрэммиттэрэ: кэргэнэ Марина бухгалтер идэтигэр, кини тутуу инженерин үөрэҕэр. Ол эрэн Владимир киһини бүтүннүү ылан кэбиһэр күүстээх иэйиини өссө билэ илигэ. Били, ырыаҕа ылланарын курдук, кини аатын ааттаабытынан утуйар, кини сырдык сэбэрэтин санаабытынан уһуктар.
   Бүгүн сарсыардаттан куйаас сатыылаабытын иһин, Маша, эрдэ туран, күөлгэ киирэн сөтүөлээн кэллэ. Үрүҥ чараас былаачыйалаах, өссө да куура илик хойуу хара баттаҕа санныгар намылыйбыт, күнтэн харыстанан үрүҥ панамка сэлээппэтин ууруммут, мичээрдээн үрүҥ тиистэрэ кэчигирэспиттэр. Хайдах курдук кэрэтин бэйэтэ билинэрэ дуу, суоҕа дуу? Арааһа, суох быһыылаах. Атын кыргыттар курдук араастаан үөннүрбэт, хайдах баарынан сылдьар.
   Володя кыыһы муҥура суох таптыыр хараҕынан имэрийэ көрөн турда. Маша кыбыстан хараҕын куоттаран кэбистэ, ис-иһиттэн долгуйда, ыгылынна, онтун биллэримээри уолтан тэйэ көттө.
   – Маша… Мария Дмитриевна…
   – Владимир Спиридонович, үлэҕит төһөлөөбүтүн көрө кэллим, – кыыс, суххай соҕустук этэн баран, тутуу диэки хаама турда.
   Владимир төһө да ыксаабатар, биригээдэтин уопуттах үлэһиттэрэ үлэни түргэнник үмүрүттүлэр. Эргэ мас оскуола, саҥа акылааттанан, биирдэ дьэндэйэ түстэ. Таһын аныгы матырыйаалынан бүрүйбүттэрэ ыраахтан сандааран көстөр бэртээхэй дьиэ буолбутун олохтоохтор көрөн бары үөрэллэр. Улуус үөрэҕин управлениетын тутууга отделын начальнига кэлэн үлэни тутта, үчүгэй үлэ барбытын бэлиэтээтэ.
   – Владимир Спиридоновичка аны оскуола тутуутун сакааһын биэриэхпитин да сөп буолла. Үөһээҥҥи салалтаҕа ол туһунан этиэҕим, – начальник бырааһынньык остуолугар эттэ-тыынна.
   – Дьэ, бу үчүгэй, оҕуруктаах этии буолла! Ол туһугар бу туоһу көтөҕүөххэ наада! – Иван Гаврильевич мэктиэтигэр ойон турда. – Болуодьа, дьэ, бу киһи тыла буолбатах дуо?
   – Оннук, оннук.
   Кини өйө-санаата атыҥҥа. Кини Марияттан арахсыан букатын баҕарбат, сүрэҕэ киниэхэ курдаттыы тардыһар. Арахсар күннэрэ тиийэн кэллэ. Кини бу курдук санаатын, тапталын эппэккэ, баран хаалыах муҥа дуу… Сүрэҕэ ыарыылаахтык мөҕүл гынна, тыына кылгаата. Бүтүн киэһэни быһа кыыстан хараҕын араарбакка олордо.
   – Билигин тылы эдэр, кэскиллээх салайааччыга Мария Дмитриевнаҕа биэриэҕиҥ. Кини биһиги биир тарбахха баттаан ааттыыр үчүгэй үлэлээх дириэктэрбит. Оскуола үөрэҕин хаачыстыбата тубуста. Оҕолор үөрэххэ сүүс бырыһыан киирэллэр, – үөрэх управлениетын начальнига Мария Дмитриевнаҕа тыл биэрдэ.
   – Мин нэһилиэгим дьонун аатыттан оскуолабытын бу курдук өрөмүөннээн… суох, саҥаттан тутан биэрбит ытыктабыллаах тутааччыларга, салайааччы Владимир Спиридоновичка дириҥ махталбын тиэрдэбин. Биригээдэ болдьоҕун да иннинэ үлэтин бүтэрбитин бэлиэтиэм этэ. Мин маҥнайгы капитальнай өрөмүөнү ыыттарарбар бу курдук дохсун үлэһит, иллээх биригээдэҕэ түбэспитим дьолум дии саныыбын, – диэн баран, кыыс Владимир диэки сымнаҕастык көрөн ылла.
   Кыыс дьиэтигэр баран истэҕинэ, Владимир сырсан кэллэ.
   – Мария, Маша! Тохтоо, хайдах… маннык арахсан хаалабыт дуо? Маша, мин эйигин таптыыбын! Ону эн билэҕин, таайаҕын…
   – Володя, суох, суох. Эн ыал аҕатаҕын, оҕоҕун санаа! Мин ыал олоҕун алдьатар санаам суох!
   – Мария, мин эйигиттэн эрэ күнүм тахсар. Бөлүүн арахсан барарбын санаан, аны эйигин сүтэриэм диэн, айманным ахан. Мин хаһан даҕаны бу курдук таптаабатаҕым. Мин тапталым эн буолаҕын!
   – Володя… Мин эмиэ эйигин наһаа истиҥник саныыбын, ол эрээри… Ол эрээри…
   – Маша! Эн билэҕин дуо, мин хайдах олорорбун! Мин кэргэммин таптаабаппын. Таптаабатах эбиппин. Таптала суох ыал буолбуппут. Эйигин көрсөн баран таптал диэн умайар уот буоларын, дьэ, биллим. Эйигинэ суох хайдах да олорор кыаҕым суох!
   Маша ити кэпсэтии кэнниттэн отуора алдьаммыт курдук буолла. Кини эмиэ Володяны көрөөт сөбүлээбитэ. Кини чугаһаабытыгар кыыс тымырын устун дьикти сүүрээн биллэн, тарбаҕын төбөтүгэр тиийэ минньигэстик кэйиэлээн ылбыта. Кинилэр тас көрүҥнүүн даҕаны бэйэ-бэйэлэригэр олус барсаллар. Уол хас биирдии тыла, туттунуута барыта Маша сүрэҕин ортотунан киирэр. Тоҕо, тоҕо кинилэр эрдэ көрсүбэтэхтэрэй? Арай, Володя соҕотох буоллун, ама, хайаан, кини итиччэ сөбүлүүр киһитин антах анньыа этэй? Кини саҕа дьоллоох дьахтар суох буолуо этэ! Ону баара, олус да уустук! Кини оҕону тыыннаах тулаайаҕа оҥоруон баҕарбат. Оҕо туох да буруйа суох. Холбостохторуна даҕаны, Маша курдук эҥкилэ суох суобастаах киһи кыайан нус-хас олоруо суоҕа. Алдьаппыт олоҕун санаан, Володятын сатаан дьоллуо биллибэт. Володя даҕаны икки сиринэн тырыта тардыллыа. Суох, хайдах баарынан хааллын…
   Хаар үллүктээн түһэ турар. Маҥан, ыраас хаар. Эмиэ өссө биир дьыл кэлбитин биллэрэн, сир-дойду тыытыллыбатах ыраас хаар көбүөрүнэн тэлгэннэ. Аймалҕаны, курус санааны, ааспыты барытын сабан…
   Мария Дмитриевна биллэр-биллибэттик өрө тыынан ылла. Кини таптала тыыннаах, дууһатыгар уйаланан олорор, куруук кинини санаан ытыыр-ыллыыр. Володята биллибэт. Үлэ, дьиэ-уот түбүгэр сырыттаҕа. Кини атын олохтоох, эйгэлээх. Мария киэнэ эмиэ туһунан. Дьахтар кабинетын устун хаамыталаан ылла, сиэркилэ иннигэр туран баттаҕын көннөрүннэ. Уруога саҕаланара чугаһаата. Химия учуутала тиийбэтин курдук тиийбэт. Ол иһин кини дириэктэрдиирин быыһыгар өссө толору химия уруогун биэрэр. Тус олоҕор бириэмэ диэн ордубат.
   Оскуолаларыгар быйыл саҥа историк кэлбитэ. Василий Васильевич диэн Мария саастыыта киһи. Эдэр үлэһити соҕотох олорор пенсияҕа барбыт музыка учууталыгар Розалия Даниловнаҕа олохтообута. Көрдөххө оттомноох, киэһэ хойукка диэри оскуолаҕа сылдьар үлэһит киһи кэлбит быһыылаах. История кабинетын бэртээхэйдик оҥостон кэбиспитэ. Оҕолор билигин история уруогун саамай сөбүлүүр предмеппит диир буолбуттар. Мария Дмитриевна үчүгэй үлэһит кэлбит диэн астынар. Василий Васильевич аһаҕас уруогар Рим государствотын саҕанааҕы кэм быһыытын-майгытын көрдөрөөрү, оҕолорун көстүүмнээн, декорация оҥорон, чаҕылхай уруогу биэрбитэ. Айымньылаахтык үлэлиир учууталы коллектив барыта да ылыммыта. Ол эрэн үөрэх чааһыгар завуч биир-икки оҕону талаҥҥын республикатааҕы научнай конференцияларга бэлэмнээн кытыннар, олимпиадаҕа бэлэмнээ диэн сүбэлээбитигэр аккаастаммытын дириэктэр соһуйа иһиттэ.
   – Биир-икки эрэ оҕону өрө тутар сыыһа, кылааһы барытын үлэлэтэр, сайыннарар соруктаахпын диир. Өссө аҕыйах оҕону кытта дьарыктанан аатырар учууталлары ытыктаабаппын диэтэҕэ үһү. Наһаа сүрдээх буолбатах дуо?! – Агния Романовна кыыһыран улахан көмүс ытарҕалара эймэҥнээн олороллор.
   – Василий Васильевич эмиэ да сөпкө этэр. Мин эмиэ хас биирдии оҕо туспа талааннаах, дьоҕурдаах буолар, ону таба көрөн сайыннарыахха наада диибин. Кылаастан аҕыйах оҕону чорботон үлэлиир туһата кыра ээ, дьиҥэр.
   – Хайа, Мария Дмитриевна, бэйэҥ-бэйэҕинэн хайдах буоллуҥ? Оттон түмүгү кимнээх ситиһэллэрий? Ити, холобура, физик Татьяна Егоровна курдуктар оскуоланы ааттаталлар. Кини кылаастан икки-үс оҕону талан, олору үчүгэйдик мускуйар, ол оннугар олимпиадаҕа кини оҕолоро тахсаллар. Ол туһунан үөрэх управлениетыгар бэйэҥ отчуоттуугун буолбат дуо? Аны үрдүк үөрэххэ эмиэ кини оҕолоро киирэллэр. Улаханнык илистибэккэ үчүгэй түмүгү ыла олорор. Саамай сөпкө гынар. Оттон ити историк бүтүн кылааһы соһо сатыа, түмүгэ суох буолуо.
   – Чэ, эн уоскуй. Эдэр учууталы көрө сатаама. Хайдах үлэлиирэ көстөн иһиэ. Бүтүн кылааһы таһаара сатыыра хайҕаллаах эрэ дьыала. Оҕолорун билиитэ – кини түмүгэ буолуо. Оттон, хомойуох иһин, үөрэх управлениета учуутал үлэтин олимпиаданан, үрдүк үөрэххэ киириинэн эрэ сыаналыыра ситэтэ суох.
   – Ким билэр, үөһээҥҥи министерстволар дьаһалларын толоро олороллоро буолуо. Ону кириитикэлиир эбиккин дуу? – Агния Романовна үөннээхтик хараҕын быһыччы көрөн кэбистэ.
   Мария ыкса киэһэ дьиэтигэр кэлэн чэйдээри хомуна сырыттаҕына, аанын тоҥсуйдулар. Саҕынньаҕын бүрүнэн күүлэҕэ тахсан аанын аста.
   – Ой, Володя…
   – Маша, мин эйиэхэ кэллим… Букатын.
   – Суох, суох.
   – Эмиэ суох диигин дуо? Билигин мин көҥүлбүн. Кэргэммин кытта арахсан кэллим.
   – Оо, ол тоҕо, тоҕо?
   – Мин аналым эн буолаҕын! Ону хойутуу көрсүбүт буруйдаахпын. Биирдэ бэриллэр олохпор таптыыр дьахтарбын кытта олоруохпун баҕарабын. Эйигинэ суох сатаан көҥүллүк да тыыммаппын, тыыным тиийбэт! Оннук ыарахан, тапталлааҕым.
   – Ычча, дьиэҕэ киириэх.
   Володя, үтүө ат биир кымньыылаах, үтүө киһи биир тыллаах дииллэринии, дьыалатынан быһаарсар дьиҥнээх эр саарын. Кини улахан, дьиҥнээх тапталын көрсөн баран, кэргэнигэр хайдах баарынан билиммит. Соһуйуон иһин, кэргэнэ аймамматах. «Эн биһикки олох атын дьоннорбут, ол иһин бу тухары кыайан өйдөспөккө олоробут. Өссө да эдэрбит, олохпутун саҥаттан оҥостор кыахтаахпыт», – диэбит.
   – Мин оҕобор көмөлөһө туруом. Оҕом улааттаҕына аҕатын өйдүө дии саныыбын. Маша, эн туох диигин? Эйигинэ суох миэхэ олох суоҕун букатыннаахтык өйдөөтүм. Аккаастаатаххына, хайдах буоларбын билбэппин. Эн эрэ тускар олоруохпун баҕарабын, көмүһүөм!
   Маша дьолугар итэҕэйиэн дуу, суоҕун дуу бэйэтэ да билбэт. Тапталлааҕын ахтыбыт даҕаны! Володя дьиэтигэр киирэн кэлбитигэр иһийэн турбут иэримэ дьиэтэ биирдэ ураты суолталана түспүккэ дылы буолла.
   «Мария Дмитриевна били сайын шабаштаабыт киһини оҕотуттан, ойоҕуттан арааран ылбыт үһү» диэн сурах дэриэбинэни биир гына тилийэ көттө. Бу тухары кинини ытыктыыр, холобур туттан олорбут дьон тута уларыйан хааллылар. Ордук завуч Агния Романовна ол сонунтан улаханнык «үөрэн», арааһы эбэн-сабан кэпсээн ыраатыннарбыт. Мэктиэтигэр улуус киинигэр тиийэн, үөрэх управлениетыгар олорор дьахталларга кэпсээн кэһиилээх кэлэн саараппыт. Тиһэҕэр тиийэн дириэктэрдэрэ «аморальнай поведениелаах» аатырда. Агния Романовна оҥостон-оҥостон баран нэһиилэ хамсанар бэйэтэ кэлин сыыдамсыйбыта сүрдээх. Үөрэх управлениетын начальнигар сурук суруйан, оскуола коллективын өрө туруоран, аны Мария Дмитриевна «поведениетын көрөр» педсовет тэрийдэ. Киһи хайдах курдук дьүһүн кубулуйа охсорун сөҕүөххэ эрэ сөп. Дьүөгэ аатыра сылдьыбыт киһи биирдэ өстөөх ааттааҕа буола түстэ.
   – Дьэ, буолар да эбит! Манна сайын устата оскуоланы өрөмүөннэтэр аатыран хаалан баран, ыал аҕатын иирдэн ылбыт! Бу учуутал быһыыта үһү дуо, оҕону тулаайах хаалларар диэн? Просто стыд и срам! Оскуола дириэктэрэ эҥкилэ суох буолуохтаах. Тус олоҕун бүтүн общественноска таһаара сылдьара диэн хайдаҕый?
   – Кини бэйэтэ таһаарбыт үһү дуо? Эн общественность дьүүлүгэр таһаардыҥ буолбатах дуо? – кимтэн да толлубат математик Виктор Петрович наҕыл куолаһа иһилиннэ.
   – Сымыйанан көмүскэһимэҥ! Маннык быһыыны таах хаалларар табыллыбат! Ол иһин бу оройуон салалтатын ыҥырдыбыт. Оскуола дириэктэрэ итинник быһыылана сырыттаҕына, биһиги хайа сирэйбитинэн улаатан эрэр оҕолорбутун иитэбит, туох идеалыгар уһуйабыт! Биһиги дьиэ кэргэни ытыктыырга, өрө тутарга үөрэтэбит. Ону бу курдук, оскуолабыт дириэктэрэ ыал аҕатын иирдэн ылбыта диэн кэпсээн тарҕанарын истэ сылдьыахтаахпыт дуо?
   – Оттон эн ону тарҕатыма ээ, – Виктор Петрович тыл кыбыппытыгар, мустубут дьон кистии-саба күллүлэр.
   – Суох, табаарыстар, Агния Романовна сөпкө этэр. Ыал олоҕун алдьатыы диэн улахан аньыы, буруй. Буолаары буолан, оскуола дириэктэрэ. Агния Романовна курдук дьон обществоҕа баар буоланнар, бэрээдэк баар. Онон эһиги маннык үлэһиттээххитинэн киэн туттуох тустааххыт. Оттон Мария Дмитриевнаттан итинник быһыыны биһиги күүппэтэхпит. Ыалы үрэйэн туран, бэйэ дьолун оҥосто сатааһын диэн педагог быһыыта буолбатах! Дьэ, онон общественнай порицание ылыннахпытына табыллар, – үөрэх управлениетын начальнига хас биирдии тылын ыйааһыннаан эрэрдии бытааннык сыыйда.
   – Киһи тус олоҕор эһиги тоҕо орооһоҕут? Ким көҥүлүнэн? Урукку сэбиэскэй былаас буолбатах, билигин демократия кэмэ. Былыргылыы киһини дьүүллүүр диэн просто абсурд! – Василий Васильевич кыһыытыттан миэстэтиттэн ойон тура-тура этиннэ.
   – Олор, демократ! Эн үөрэтэр ньымаҥ туһунан туспа кэпсэтии буолуоҕа. Билигин общество моральнай тутулун туһунан дьүүллэһэбит. Онуоха биһиги, коллектив чилиэннэрэ, толору бырааптаахпыт! – Агния Романовна оруолугар киирбитэ сүрдээх.
   Мария Дмитриевна, сирдээн тимириэн сир кытаанах, халлааҥҥа көтүөн кыната суох буолан, утары тугу да этэр кыаҕа суох, буруйдаах оҕо курдук умса туттан олордо. «Оо, бу сааты! Төрөөбүт төрүт дойдубар ийэлээх-аҕам сырдык ааттарын бу түһэн биэрдэхпин! Күндү дьонум, бырастыы гыныҥ, бырастыы гыныҥ…».
   Эмискэ аан аһылла түстэ да, Владимир биир эдэр дьахтардыын кимиилээхтик хааман киирдилэр.
   – Туох суутун тэрийдигит? Сааппаккыт даҕаны! Эһиги бары, эҥкилэ суох ыраас дьон буолан, бу сууттаан эрдэххит! Киһи киһини таптаабытыгар бу курдук айдаан таҕыста дуо? Ким да киһи тус олоҕор орооһор бырааба суох! Истиэххитин баҕардаххытына, бу мин урукку кэргэним Марина Игнатьевна, кинилиин биһиги арахсыбыппыт ыраатта. Мария Дмитриевнаны кытта сокуонунан холбоһон ыал буолаары, сайабылыанньа биэрбиппит.
   Онуоха туох улахан буруй баарый? – Владимир ньиэрбинэйдээн ыгылыйан ылла.
   – Владимир Спиридонович кырдьыгы этэр. Биһиги икки өттүттэн сүбэнэн арахсыбыппыт. Мария Дмитриевна маныаха туох да кыттыгаһа суох, – Марина кылааска мустубут улахан дьону соһуйбуттуу эргиччи көрөн кэбистэ.
   – Тоже мне! Современные нравы! Хочу развожусь, хочу женюсь! – Агния Романовна букатын ырыынак атыыһытын курдук көһүннэ, кумааҕыларын кыбыммытынан ааны хайа быраҕан тахсан барда.
   Ити айдаан кэнниттэн Мария Дмитриевна дойдутугар хаалбатаҕа. Нэһилиэктэрин туһугар дьиҥ-чахчы ыалдьар дьон хаалан үлэлээ диэн көрбүттэрэ да, кыыс буолумматаҕа. Владимир даҕаны куоракка үлэлиир, бизнеһин онно тэрийэр былааннаах этэ. Мария кыһалҕаны билбэккэ олордун диэн, тутуу тэрилтэтин тэрийэн күүскэ үлэлээбитэ. Сотору куорат таһыгар коттедж туттан киирбиттэрэ. Утуу-субуу кыыстаах уол оҕоломмуттара.
   Марина эмиэ кэргэн тахсыбыта. Владимир улахан оҕото кинилэргэ кэлэ турар, Маша да үс оҕолоох курдук сананар. Уола убайдааҕыттан олус астынар.
   Агния Романовна, оскуола дириэктэрэ буолан, уоскуйбут сураҕа иһиллибитэ. Мария киниэхэ хом санаабат, хата, кини суут тэрийэн, Володята киниэхэ тапталын дьыаланан дакаастыыр кыаҕын үөскэппитэ. Иһигэр саарыы сылдьан баран, ол түбэлтэ кэнниттэн кини букатынаахтык быһаарыммыта.
   Марияны бүгүн дьикти иэйии кууста. Бүгүн тоҕо ити урукку, эдэр сааһын хатыламмат түгэннэрэ тиллэн кэллилэр? Бу олордоҕуна иһин түгэҕэ минньигэстик хамсаан ылла. Ол иһин даҕаны… Кини Володятыныын олохторо салҕанар. Мария кэрэ хараҕар дьол кыыма оонньоото. Кини настарыанньатыгар сөп түбэһэн, кыһын ортото симиктик көстөр күн үрдүнэн кустук уруһуйданна. Дьол кустуга…

Никифорова Айталина Константиновна Сырдык курус

Быыһык кэм сааскы дьыбардара

Сырдык курус

Харыйа

Нонночка

Дьол кустуга

Никифорова Айталина Константиновна
Сырдык курус