   Иван Андросов-Айанньыт
   Тумаҥҥа симэлийбиттэр
   (Роман үһүс олуга)

   «Кучан булуута, Омоллоон олоҕо, Дьэргэстэй ыһыаҕа».
Өс хоһооно

   Будьуруспут бэстэр умнастара саһарымтыйа, маҥан хаарга күлүктэрэ көҕөрүмтүйэ унньуйбуттара. Тымныы кыһыны этэҥҥэ туораабыт чооруостар чубугураһа, хонор сирдэригэр тиэтэйэ тырыбынаһаллара. Саас кэлбитин биллэрэн, хара тураах ырааҕынан дааҕыргаан ааһара. Айылҕа барахсан өрө дьигиһийэн, тыатын маһын, сыһыыларын, толооннорун кэрии талахтарын халыҥ баттык хаарыттан босхолоон сырдаан, сэргэхсийбит кэрэ кэмэ тиийэн кэлбитэ. Туох барыта налыйан, сымнаабыт курдуга.
   Мыраан лаппаҕар чомоҕойугар төргүү аттардаах түөрт киһи курдурҕаччы хаамтаран, тахсан кэлбиттэрэ. Онон-манан хаара сууллан кумаҕа хараарбыт эниэ сыыйа намтаан, Бүк өрүс кытылыныын бииргэлэһэн нэлэһийэрин көрөн тохтообуттара. Харах дала ыларынан Бүк өрүс уҥуоргу кытыла хаатын биллэрэн, хара тыата субулла дьирбиилэнэн, бара турбута.
   «Эбэҕэ түһэр үрэх аартыга. Кэтит, күүстээх сүүрүктээх быһыылаах. Бачча тоҕоостоох сиргэ холомо, халтаама баар буолуон сөп этэ», – дии саныы Туоҕа Боотур атыттан түһэн, тыыллаҥалаан ыла, үрэх уҥуоргу кытылын одууласта.
   – Бэдэр, Туйаҕы кытта үрэх икки өттүнэн баран чуҥнааҥ эрэ. Дьон тохтуох, бултаан, балыктаан ааһыах үтүө сирэ эбит. Баҕар, холомо баара буолаарай, аттарбытын сынньатан, сиспитин көннөрөн ааһыа этибит. Биһиги манна күүтүөхпүт. Тугу да булбатаххытына, тоҥ күөс быстыҥынан эргиллээриҥ.
   – Оннук. Туйах, сэтии аттаргын араартаа. Мин аллара түһэн, уҥуоргу өттүнэн барыам, эн үрэххэ киирбэккэҕин, бу кытылынан бараар. Тугу эмэ биллэххинэ, сибикилээтэххинэ суордуу кыланаар, – Бэдэр Боотур Туйаҕы дьаһайа атыттан ыстанан түһэн, ындыытын устан, чараас хаарга олордьу аста. Сүгэ сылдьыбыт ох саалаах куонньалыгын ыҥыырыгар иилэн, атын сиэппитинэн аллара түстэ. Туйах сэтии аттарын бэскэ туомтуу тардаат, мыраан быарын бата сиэллэрэн кудулутта.
   – Туоҕа Боотур, тугу билэ-көрө сылдьаҕын? Ыксыыр бэйэҥ тоҕо наҕылыйаары гынныҥ? – Лэбиэрийэ Бөҕө атыттан түспэккэ эрэ, Туоҕаттан ыйытта.
   – Ээ, түүл-бит арахсан биэрбэт. Куһаҕан битим ханньары тардар… Турайман сиртэн тымныы аҥылыйан, этим-сииним арыллан ылбыта ааспат. Кэннибин хайыһыахпын баҕарабын… Туох эбитэ буолла? Кыайан тойоннообокко эрэйдэнним. Сэпкин-сэбиргэлгин чугас тута сырыт…
   – Һы! Бачча үчүгэйгэ өлөрсө сырыттахпытый… Чэ, ол эрээри, сэрэҕи ыһыктыбатахха сатанар. Кустук оҕунан дьөлө ыппатахтарына көмүскэнэр инибит, – Лэбиэрийэ тула өттүн көрүнэ, аа-дьуо атыттан түһэн, тыыллаҥалаан ыла, тымныы ууну испит сылгылыы дьигиһийдэ. – Ычча, дьагдьайа сыстым ээ. Кулуһуннанарбыт дуу…
   – Бээ, ыксаама. Холомо баар буоллаҕына, ырааҕа суох ини? Күүтэ түһүөх.
   Эмискэ чуумпуну аймаан, суордуу кыланыы иһиллибитэ.
   – Тоҕо түргэнэй, дьоммут тугу эрэ буллулар ээ, бадаҕа, – Лэбиэрийэ Бөҕө иҥэһэтигэр этэрбэһин төбөтүн кэтэрдээт, ыҥыырыттан тардыһан өрө дьэндэйэн тахсан иһэн, олоро түспүтэ. – Мукучу Хоһуун миэхэ сөптөөх аты бэлэхтээн абыраатаҕын, – диэн ботугуруу, тоҥон эрэр көмүрүөнү хордурҕаччы кэстэрэн, хаамтаран барда. Өтөр буолбата, Туйах хаары бурҕатан сиэллэрэн сикситэн кэлэн, тула холоруктатта.
   – Үрэх уҥуоргу кытылын үрдүгэр холомо көстөр. Мантан ырааҕа суох. Бэдэр кэтии хаалла, – диэт, атыттан ыстанан түһэн, Туоҕа Боотур ыҥыырын кэннигэр бааммыт сэтии аттарын быатын сүөрэн холбонно. Бэдэр Боотур ындыытын ылан, атыгар мииннэри быраҕынна.
   Туйах кэлбит суолун батан, Бэдэр ата бааллан турар сиригэр тиийэн кэллилэр. Киһилэрин көрөөрү мэлээриҥнээн эрдэхтэринэ, сонос бэс үрдүттэн Бэдэр ыстанан түстэ. Аттар соһуйан, муҥунан көрө, тыбыырбахтыы үүннэриттэн тардыалаһан бүгүллээмэхтэннилэр.
   – Хайа, миигин көрдүүгүт дуо? – диэбитинэн бэргэһэтин өрө анньына Бэдэр Боотур ытыһынан көмүрүө хаары баһан сиэн хардырҕатта, салгыннаан хараарбыт сирэйэ мылайда.
   – Тууй-сиэ! Бырахтара сыста дии, – Лэбиэрийэ Боотур атын хантаччы тарта. – Соторутааҕыта эрэ хайҕаабытым, ханна баарый?
   – Үөһэттэн көрөөрү тахсыбытым. Суол-иис көстүбэт, хаар тыытыллыбатах курдук. Киирэбит дуо? – Бэдэр Боотур атын сүөрэн, иҥэһэтигэр атаҕын укпакка, ыҥыырын сирэйин тутааҕыттан аҥаар илиитинэн тардыһан иһэн, ыҥыырын үрдүгэр биирдэ баар буола түстэ.
   – Бээ, тохтооҥ! Туохха ыксаан… Үчүгэйдик чинчийэн, көрөн-истэн баран киириэҕиҥ. Туйах, тэйиччи соҕуһунан эргийэн, суолу-ииһи хай. Туох киһи холомото эбитин сылыктаа, – Туоҕа Боотур Туйаҕы тургутардыы көрдө.
   – Сатыы барыым, атахтарым көһүйдүлэр, – Туйах хоруй күүппэккэ эрэ, атыттан ыстанан түһэн, ыҥыырын кэннинэн уста аспыт батаһын сыыйа тардан ылла. Хараҕар саба түспүт бэргэһэтин өрө анньына, киэҥ-киэҥник атыллаталаан иһэн, сүүрэн бырдааттана турда.
   – Көр эрэ! Баардаах кыдьыгырара баар этэ, – Бэдэр Боотур атын хантаччы тарда, тула холоруктатта. – Уолбут илбистэммит курдук барда дии…
   – Сатыы сылдьыах киһини, аттаан-таймалаан эрэйдиибит ээ, быһыыта, – Лэбиэрийэ мүчүҥнээн ылла.
   – Көрөргө-истэргэ сатыыта ордук. Чэ, киириэҕиҥ, – Туоҕа Боотур атын тиҥилэхтээтэ.
   Мастар быыстарынан буор холомо дьылҕан мастара өрө хороһон көстөр буолан истэхтэринэ, үрэх кытылын эниэтиттэн Туйах бурҕачыйан таҕыста.
   – Өтөрүнэн икки атахтаах сылдьыбатах. Туох эрэ омоон суола онон-манан баар. Хаар тибэн кэбиспит. Холомо үрдүгэр бэдэр дуу, сиэгэн кыыл дуу тахса сылдьыбыт бадахтаах. Кэлин эркинин хаара сууллубут. Бука, үөлэһинэн киирээри, халтарыйбыт быһыылаах. Онтон атын суол-иис суох… – Туйах тугу көрбүтүн иһитиннэрдэ.
   – Чэ, үчүгэй. Кэм хаххалаах сиргэ тохтоон, сынньанан ааһыаҕыҥ, – Туоҕа Боотур атын баһын хантаччы тардан, инникилээн, аа-дьуо сэлбэттэ. Кэнниттэн икки өттүнэн тараахтыы, боотурдар хаары бидилитэ хаамтаран ходьоҕолоттулар.
   – Бэдэр, тугу сылыктаан кэллиҥ, тугу биллиҥ? – Туоҕа Боотур ындыытын уста туран, Бэдэр Боотуртан ыйытта.
   – Туйах сылдьыбыт сирин кэҥэтэн эргийэн, суолу-ииһи көрдүм. Холомо иһин чинчийдим. Киһи хараҕа хатаныах суола-ииһэ суох. Хата, бу холомо саҥатык соҕус эбит. Саас, күһүн балыктыы кэлэллэр быһыылаах. Тутуулара урааҥхайдыы. Көлөлөрө суох, туос сатыы сылдьар дьон эбит. Иккиэлэр, биирдэрэ чаачарданар сааһа буолбут оҕо. Араан иннигэр балык хатырыктаабыттарын көрдөххө, күһүн хойукка диэри сылдьыбыттар. Малларын-салларын сүгэ сылдьаллар быһыылаах. Бэл, чохооннору хаалларбатахтар. Балыктаан баран сүгэн барар буоллахтарына, түөлбэлэрэ оннук ырааҕа суох буолуон сөп эбит. Улахан тибии иннинэ биир сатыы киһи кэлэн, тугу эрэ ылан барбыт. Бука, дьыл ортотуттан сиир хаһаастарын ыллаҕа…
   – Туйах, тугу көрбүккүн, Бэдэр курдук, анаарар буола үөрэн. Ити хаһан эрэ өлөр өлүүгүттэн быыһыа, – Лэбиэрийэ Бөҕө иһиллээн чөрбөйөн ахан турар Туйах саннын таптайан ылла. – Бэдэр Боотур сылык буолан, араас моһолу, сорох ардыгар өлөр өлүүнү туораан, өрүү кыайыылаах сылдьар. Сэрэхтээх киһи, куттас буолбатах.
   – Ити хантан билэн, көрөн турар курдук кэпсиирий? – Туйах сөхпүтүн биллэрэн, баһын быһа илгиһиннэ…
//-- * * * --//
   Тахсан эрэр күн садарахтара тииттэр быыстарынан дьыбардаах салгын тумарыгар кылабачыйа ыппыт охтуу сыыйыллыбыттара. Ол аайы халыҥ ойуур кэриитинэн хаххаламмыт Кучан Эбэ сырдыгынан туолан, саппарах ыһыллан барбыта. Итини кэтэспиттии, уус балаҕанын халҕана тэлэччи аһыллан, сылаас салгыны бүрүммүтүнэн Дуораан Уус түөһүллэн тахсыбыта. Чэбдик салгыны эҕирийбэхтии, кыаһаан сирэйин күҥҥэ тоһуйа турбахтаабыта. Эмискэ дьигиһийэн ылаат, сыгынньах санныларыгар иилинэ быраҕыммыт саҥыйаҕын хаарга быраҕан, толуу киэбигэр, модьу харыларыгар тахсыбыт ыылаах баастары кыҥастаспыта. Түөһүн тылын үөһэ өттүнэн ох тобулу түспүт бааһа хаҕылыйбыта быһыта баран, хаан булкаастаах сүмэһин бычыгыраабытын, кэтит түөһүн мөтөтөн, тутан тахсыбыт куобах кутуругунан соппохтообута. Илиилэрин өрө көтөҕөн, күҥҥэ көөчүктүүрдүү, эргийбэхтээн ылбыта. Хаартан сонун ылан санныгар быраҕынан, мас быһыта сынньар лэкэчэккэ ыараханнык олорбута. «Өтөрүнэн оһуо суох… Сүлүһүннээх дуу, этитиилээх дуу ох буолуо дуо, ама? Биитэр кир-хох, тимир кыырпахтара киирэн иэдэттэ дуу… Бу баастан сылтаан, этим барыта көймөстөн эрэр… Аны сыстыганнаах буолан, дьоммун сутуйан алдьархай тахсыа…» – диэн ботугуруу, саҥыйаҕын таһынан түөһүн аалбахтыы, Туоҕа Боотурдуун кэпсэппитин санаан кэлбитэ.
   – Хаһан төннөрдүү бардыгыт? – Дуораан Уус ыйыппыта.
   – Тоҥот туруйата кэлиитэ эргиллэр бэрт буолуо этэ. Эн хайдах эрэ сылаарҕаабыт көрүҥнээххин, бааһыҥ хайдаҕый?
   – Ээ, халымыр… Бачча түөһүллүбүт киһини ити кып-кыра ох төбөтө кыайыа дуо? – диэн күлбүтэ буола ыгыстыбыта. – Ол эрээри түүл-бит соччото суох. Түһээн умайа турар уот ортотугар уһана сатаабытым хаһыс даҕаны хонугум. Уунан устан, этим көймөстөн, сылбаахы буолан турабын… Туоҕа Боотур, кэпсэтэрдээх, этэрдээх этим… Итии хааннаах, инчэҕэй эттээх киһи буоллаҕым… Баалатан кэбистэхпинэ: «Тимири эллээн бүт…» – диэхтэрэ. Оһон биэрбэтэ сүрдээх, куһаҕан, сыстыганнаах ыарыы буулаан, дьону сутуйар куттала баар… Эһиги кэлиэххитигэр диэри хатан барбатаҕына, Күөх Хайа диэки сыҕарыйар санаалаахпын… Аҕыйах бэйэбит куһаҕан ыарыыга сутуллан, имири эстиэхпит дуо… Кыра сээкэйи Чорбох оҥоруо. Эн кинини кэтээн көрө сырыт.
   – Бээрэ, Дуораан Уус, ый туолан, санааҥ оонньуур ини? Биитэр тыал-куус, былыт баттыыр дуу… Кэбис, куһаҕаны түстэнимэ. Үрүйээнэ көрүө-истиэ. Хата, кылгас кэмҥэ уһанаргын тохтот. Биһиги, төһө кыалларынан, түргэнник сылдьа сатыахпыт. Тугу даҕаны дьаһаммакка олорон хааллахпытына, ыарыыта даҕаны суох симэлийэр кутталлаахпыт. Эргилиннэхпинэ наллаан кэпсэтиэхпит… Куттал үөскээтэҕинэ, бэйэҕин билиннэххинэ, бараргын-кэлэргин быһаарыахпыт… Ситигирдик. Чэ, хаалбыт дьон эн тылгын-өскүн, илиигин-атаххын кэтииллэрин умнума, – диэбитэ Туоҕа Боотур.
   Эмискэ сырдыргыыр, тоҥ хаар хоочугуруур тыаһын истэн, Дуораан Уус олорор лэкээтигэр эһэлии эргиллибитэ. Балаҕан ойоҕоһуттан нимчикаатын кэппит, кылгас үҥүүтүн тайахтаммыт, баһыттан атаҕар диэри таба таҥастаах Куолакы Хоһуун аҥаар өттүнэн иҥнэҥнээн тахсан кэлбитэ. Дуораан Ууһу көрөн сүгүрүйэн ылбыта, көнтөс атаҕын ыраах-ыраах уурталаан чугаһаабыта. Кини кэнниттэн ойоҕо Чурика уонна Муос уол мас сүгэһэрдэригэр таһаҕастаах тахсан, тэпсэҥнэһэ турбуттара.
   – Ноо, хайа, бачча эрдэ ханналаатыгыт? – Дуораан Уус аа-дьуо туран кэлбитэ.
   – Дуораан Уус, сүтэн хаалыахпытын сөбө даҕаны, сүрэ бэрт… Боҕустаххына даҕаны бараары турабыт… – Куолакы Хоһуун умса туттан, үҥүүтүн саҥа көрбүттүү, илиитигэр эргичиҥнэппитэ.
   – Куолакы Хоһуун, туох буоллугут! Бу оҕону тоҕо состугут?
   – Бука диэн, таҥнардылар дии санаамаҥ… Букатын барбаппыт… Бу дьахтар муҥун туонар… Оҕото умайбыт күлүн таптайдаҕына эрэ аматыйыыһы быһыылаах… Күнүһүн киһи, түүнүн ийэ буолан эрэйдэннэ. Сытыарпат даҕаны, олорпот даҕаны… Оҕотуттан букатыннаахтык арахсар сиэри-туому оҥорон, ытаан-соҥоон баран, Муоһу доҕор оҥостон төннүө. Ол иһин бу уолу илдьэ бардыбыт. Мин Мэндэйэ ойуунтан өс-саас ситистэхпинэ сатанар… Биһиги үгэспит оннук, биитэр симэлийиэм…
   – Аймахтаргытыттан куттаммаккыт дуо, хайа, онно тиийэн кэлээйэллэр?
   – Суох. Үөр буолбут дьонтон олус куттаналлар. Биһигини кырамаҥҥа көппүппүт курдук саныы сырыттахтара. Үһүөн көһүннэхпитинэ, өйдөрүттэн тахсыахтара… Ити сири ырааҕынан тумнан ааһар буолуохтара. Эрэннэрэбин! Муостан биир баттах быстан түһүө суоҕа. Дуораан Уус, эн биһигини эккирэтиннэримэ, суоллатыма… Туоҕа Боотурдаах кэлэ иликтэринэ Чурикалаах эргиллиэхтэрэ.
   – Сэрэйдэххэ, биитигэр Чорбоххо эппэккэ илдьэ баран эрэҕит быһыылаах… Муос, кэл эрэ, – Дуораан Уус олоро түспүтэ. Муос бэргэһэтин туура тардынан, көҕүлүн имэринэ тоҥхоҥнуу, атахтарын соһон хааман, Дуораан Ууска чугаһаабыта.
   – Барсыаххын баҕараҕын дуо? Эргилиннэххинэ бииҥ иэҥҥин хастыа… Туоҕа Боотур мөҕүө… Тулуйан сылдьыаҥ дуо, ыраах бараҕыт.
   – Мин, мин… хоһуун, ээ, боотур буолуохпун баҕарабын… Барытын сатыыр буоллум ээ, – диэбитинэн төбөтүн өрө көтөҕөн сыҥсыйа, ууламмыт харахтара чаҕылыһа түспүттэрэ. – Тулуйуом, табанан барабыт ээ, Элиэ Хоһуун үс уучаҕы бэлэмнээн туруорар, – диэт, этиэ суохтааҕын саҥарбытыттан бэргэһэтин кэтээт, хараҕар тиийэ ыга тардыммыта.
   – Һы… – Дуораан Уус соһуйан, чинэйэ түспүтэ. – Боотурдаах ээ… Бастаан хараҕыҥ уутун, сыыҥкын сотун, – Дуораан Уус күлэн ылбыта.
   – Дуораан Уус, көрдөһөбүн, биһигини тутума, – Куолакы Хоһуун ойоҕо Чурика сирэйин кистии туттан, сукуҥнаан кэлэн, Муос уолу санныттан кууһан, бэйэтигэр ыксары тарпыта. – Бу оҕо миэхэ доҕор, харысхал буолаары бэйэтэ тылламмыта… Оҕом-оҕом курдук көрүөм-истиэм…
   – Чэ, барардыы быһаарыммыккыт быһыылаах… Ол гынан баран, ый туолуута күүтэбит. Биллибэтэххитинэ… Тумус Боотурдары эккирэтиннэрэ ыытыам. Куолакы Хоһуун, Чурика, бу оҕо туһугар моонньоох баскытын уураҕыт, – кэпсэтии бүппүтүн биллэрэн, туран кэлбитэ. Куолакы Хоһууннаах нөрүйэн турбахтыы түһээт, субуруспутунан хаамсан, сыыр быллаарыгар хараарыҥнаан иһэн, сүтэн хаалбыттара.
   Куолакы Хоһууннаах барбыттарын ол күн киэһэтигэр биирдэ билбиттэрэ. Табалары көрсө бардахтара диэн, улахаҥҥа уурбакка сылдьыбыт дьон, Элиэ Хоһуун соҕотоҕун кэлбититтэн сэрэхэчийэн, аймалҕан буолбута. Дуораан Уус сүппүт дьон ханна барбыттарын кэпсии, быһаара сатаабыта эрээри, Чорбох Боотур инитин көрдүү, түүннэри суоллаары айдааны тарпыта. Киниэхэ холбоһон, уһун кыһыны быһа кэлбэккэ-барбакка, айаннаабакка хаайтарбыт Тумус Боотурдар бөрөлөрүн тириитин саба быраҕынан өрүкүспүттэрэ. Бу кэмҥэ Тарҕаан Хоһуун хомолто илдьиттээх кэлэн, Туоҕа Боотуру төттөрү эргитиэхтээҕин иһитиннэрэн, олохтоохтору арыый уоскуппута.
//-- * * * --//
   …Халлаан суһуктуйа сырдыыта, Туйах тыаһа суох туран кэлбитэ. Сөҕүрүйбүт араан уотун сөргүтэн, хайыта сынньыллыбыт мастары уурталаат, атаҕын төбөтүнэн сыбдыйан, таһырдьа тахсыбыта. «Ньээкэ тыыннааҕа дуу?» – диэн саныы, атикан биэрбит дудикатын сөрүү тардынан, чэбдик салгыны түөһүн муҥунан эҕирийбэхтээбитэ. Саҥардыы суһуктуйан эрэр илин саҕаҕы одуулаһа, аттарын кыҥастаспыта. Эмискэ чуумпуну аймаан, ханна эрэ ыраах уһуннук энэлийэн, хаһыы иһиллэргэ дылы гыммыта. Туйах чөрбөйө түспүтэ. Өтөр буолбатаҕа, дьикти дорҕоон эбэ диэкиттэн үрэх кыараҕас сүнньүнэн тарҕанан иһэн, үөһэ дагдайа симэлийбитэ. Аттара кулгаахтарын чөрбөҥнөтө хаһыҥыраспыттара. «Бөрө улуйар дуу…» – Туйах дьагдьайарын умнан, кулгаах иччитэ буолан, иһийэ сөҥмүтэ. «Хаппыт мас хаахыныыр дуу, ол эрээри тыала суох дии. Миҥэлэрбит тугу эрэ билэн сээбэҥнииллэр. Туох хаһыытыыр буоллаҕай?» – дии саныы, буурдаан эрэрдии ыстаҥалаан, холомотун иннигэр хоруйа түспүтэ. Халҕаны тыаһатымаары, сэрэнэн иһирдьэ кыбыллан киирбитэ.
   – Бэдэр, Бэдэр, туох эрэ хаһыытыыр, аттарбыт тэһииркиэх курдуктар, – диэн сибигинэйэ Бэдэр суорҕанын тардыалаата.
   – Һук! Киһини соһуттуҥ. Туох хаһыытай? Суор ини…
   – Атын, атын… Хаһыы курдук, – Туйах тугу гыныан билбэтэхтии тэпсэҥнээтэ.
   – Хаһыы даа… – Туоҕа Боотур суорҕанын тэлэйэ баттаан олоро түстэ. «Түүл-бит түөрэккэйэ сүрдээх этэ…» – диэн ботугуруу, эрчимнээхтик ойон турбута. Бүрүнэ сыппыт сонун кэтэ, тахсан барбыта.
   – Туруу буолла дуо? Бэркэ даҕаны утуйдум, – Лэбиэрийэ Бөҕө сыҥаһа орон хаачыгырыар диэри тыыллаҥалаан ылбыта. – Дьэ, аһыах-сиэх курдукпун.
   – Тахсан иһиллэһиим эрэ, – Бэдэр уһуктаах кулгаахтарын даллата сатыырдыы, тарбахтарын төбөлөрүнэн тардыалаан ылбыта. Сонун сөрүү тардынан, халҕаны тиэрэ тардаат, Туоҕа Боотурга кэтиллэ сыспыта.
   – Киһи хаһыыта! Моһолго түбэһэн, Аар айылҕаны аймыырын умнубут, баһа суох киһи хаһыыта. Кэннибитигэр… Суолбутун үктэтэ ыһыытыыр. Биитэр дойдулаах дьон сирдэриттэн-уоттарыттан көҥөнөн, куттаан үүрээри дьаабыланаллар дуу… Бэлэс Боотур курдук айылҕаттан айдарыылаах киһи буолбата ини? Чугастара буолуо, аттары бэлэмнээҥ, утары баран чуҥнуоххайыҥ, – диэбитинэн Туоҕа Боотур Бэдэри сыҕайа киирэн кэлбитэ. Туйах, иһиттим-истибэтим диэбиттии, Бэдэр кэнниттэн таһырдьа ойбута.
   – Туйах, хаалыаҥ. Күөстэ күөстээр, малы-салы хомуйан, бэлэм олороор. Биһиги түргэнник эргиллиэхпит, – Туоҕа Боотур Туйах кэнниттэн ыһыытыы хаалбыта. – Лэбиэрийэ, кытаат! Куйаххын кэтэ оҕус! Аанньаҕа буолан хаһыытыахтара дуо?! Баҕар, бөрөлөр хаайбыттара дуу, икки атахтаахтар төгүрүйдүлэр дуу… – диэт, көхөҕө ыйаммыт үүс бэргэһэтин, үтүлүгүн харбаат, утуйарыгар хаҥас хоонньугар укта сыппыт сыгынньах батаһын сулбу тардан таһаарбыта. Кыыныгар анньа, тахсан барбыта. Лэбиэрийэ сонун таһынан чыллырыыт куйаҕын анньынан, саадаҕын туппутунан багдайан, халҕаҥҥа баппакка, ойоҕоһунан кыбылла сыһа, таһырдьа тахсыбыта.
   Аттаах дьон туманынан бурҕачыйа, бэстэр быыстарынан элэгэлдьиһэ сүтүөхтэригэр диэри, Туйах көрөн турбута. «Суор хаһыыта буолбата ини… Чахчы киһи хаһыыта буолуо дуо?» – диэн санаатыгар таайа иһийбитэ. Атын ыҥыырдаан, төргүү аттарыгар маллары ыга баайан бэлэмнээбитэ. Киирэ-тахса иһиллии, араанын уотун сөргүтэ, көһүйэлээх эти булкуйа сылдьыбыта.
   Халлаан сыыйа сырдаан, иһийэн турбут айылҕа сэргэхсийэн барбыта. Киһи кулгааҕа чуҥкунуох чуумпута, иһиллэр-иһиллибэт тыаһынан-ууһунан туолан, биир күдьүс куугуҥҥа кубулуйбута. Дьон кэлбитин билэ охсубут суор холомо үрдүнэн сурдурҕаабыта, чооруостар саҥа тахсан эрэр күн сарыалын түөстэригэр түһэрэн, кытарымтыйа кыыһа тырыбынаһа, чубугураһан ааспыттара, мутук тостон тыһыргыыра, мэник тыал иһиирэн ылбахтыы, чиҥээбит хаартан кыырпахтары өрүкүтэ ыспахтанан ылаттыыра…
   Аар айылҕаҕа эҥсиллэр хаһыы Туоҕа Боотурдааҕы эрэ аймаабатаҕа. Хаан Илбис түлүк түүлүгэр бу хаһыы оҕус айаатааһыныгар кубулуйбута. Оҕо эрдэҕиттэн куттанар сүөһүтүн мөҥүрээһинэ, лоҥкуначчы айаатааһына чугаһаатаҕын аайы куота сатаан, ийэ-хара көлөһүнэ сарт түһэн, устунан баттатан барбыта. Көрөр-истэр, сорук-боллур кутуруксут уолун ыҥыран ыһыытаан көрбүтэ, саҥатын дуома иһиттэн тахсыбатаҕа. Тоҥ сир ньирилииргэ дылы гынаат, баһа саллайбыт сүүнэ муостардаах, будьуруйбут түүлээх модороон сүүһүн аннынан хараҕын дьүккэтин тымырдара кытаран, өһүөннээхтик көрбүт оҕус субу тиийэн кэлбитэ. Сиртэн силистэммит курдук бээгэй атахтарын туох даҕаны күүс иҥнэриэ суоҕунуу ахчаччы тирэнэн, буугуначчы тыына, мөҥүрээн ыла, ис-иһиттэн айаатаан тоҕо барбыта. Хаардаах тоҥ буору тибилийэ, муоһунан сүргэйэ өтөрү түһээри дьүккүйтээбитэ. Хаан Илбис куота сатаабыта эрээри, атаҕа кыаһыламмыттыы, сир өппөккө эрэйдэммитэ… Тыынын кыайан ылбакка, этэ-сиинэ ыараан барбыта. Биир түгэҥҥэ, ыараабыт куобах суорҕанын силэйээт, олоро түспүтэ. Баттаппытын билэн, өрө уһуутуу олорон, илэ-чахчы оҕус айаатыырын истэ биэрбитэ. «Бу алдьархайы! Чахчы эбит! Ыла кэллэхтэрэ…» – диэн саныы, онто даҕаны суох сэлибирээбит сүрэҕэ өрө түллэҥэлээбитэ. Тыына кылгаан, өрө бөтүөхтээбитэ. Тэдэнигэр, суорҕаныгар көлөттөн кыайан турбакка, иһинэн сыылаҥхайдаан араанын иннигэр тиийэн, умса түспүтэ. Салыбырас илиитинэн, итиини билиммэккэ, уккунньаҕын хамсата сатаабыта. Бэлэмнээбит туоһугар, чыыппааныгар илиитэ тиийбэккэ, мас сыыһын сабардаан ылан, үрдүгэр куппута. Аҕылаан мэҥийэ, кылгас-кылгастык үрбэхтээбитэ. Ол аайы уот харахтар кытарымтыйан ыла өһөн, күлүнэн өҕүрүйэ чараас буруонан унаарбыта. Хаан Илбис үнүөхтээн иһэн, араанын буор модьоҕотугар умса баран түһэн, күлү бурҕаппыта…
   Мыраан лаппаҕар арҕаһынан тоҥ хаары батарыта үктэтэ курдурҕатан, ыҥыырдарыгар бөкчөччү түспүт икки киһи, суһуктуйан эрэр халлаан биитигэр иҥнэл-таҥнал хараарыҥнаспыттара. Мастарга күлүктэтэн симэлийэ сүтүүлэрэ, уучаҕар таба сэтиилээх, көхсүгэр нимчикаалаах киһи талах мастар быыстарынан барыгылдьыйан тахсыбыта. Табалара күрдүргэччи тыыналларын тохтото сатыырдыы, үҥүүтүн хаарга батары анньа эрилиҥнэтэн иһэн, аҥаар атаҕа табатын муоһун таарыйыахча күдээрээт, сиргэ тура түспүтэ. Үргүлдьү бэргэһэтин кэннигэр силэйэн, тыас иһиллээн хантаарыҥнаабыта. Аттар бидилитэн ааспыт суолларын кыҥастаһа, төттөрү-таары бөкчөҥөлөөбүтэ. Тыас иһиллээн турбахтаат, уучаҕын сиэппитинэн, аллара түспүтүнэн барбыта. Хараарыҥныыр мастары кытта бииргэлэһэн, күөл быллаарыгар иирбэ-таарба талаҕынан саба барыйтарбыт буор сыбахтаах ураһаҕа чуо тиийбитэ. Уучаҕын быатын талахха иилэ быраҕаат, тэбэнэ-сахсына ураһа халыҥ дьиэлин силэйэн, тордоххо көтөн түспүтэ. Тордох иһэ хараҥатыттан дьиэли көхсүнэн анньыалыы, тыас иһиллээн, тыынын тутан турбахтаабыта. «Араана умуллубут, утуйдаҕа тоҕо кытаанаҕай», – диэн ботугуруу, Хаан Илбис сытар сирин диэки атаҕын иминэн хааман иһэн: «Хаан Илбис, Хаан Илбис, мин кэллим…» – дии-дии тобуктуу түһэн, илиитинэн тоҥ тэдэни таарыйаат, ойон турбута. Тоҥмут киһилии титирээн ылаат, таһырдьа ойбута. Табалара соһуйан муҥунан көрө, сытырҕаан сурдурҕаспыттара. Киһи суолу-ииһи кыҥастаһан, төттөрү-таары хаамыталыы, дьиэлгэ чугаһыы-чугаһыы, төттөрү чугуруҥнаабыта. Өй ылбыттыы, хаарга батары аспыт үҥүүтүн туура тардан, ыарахан дьиэли өрө анньан, өйүү аспыта. Сырдыгы киллэрэ сатыырдыы туора халбарыйа, ураһа иһин өҥөйбөхтөөбүтэ. Иһийэн турбахтаат, иһирдьэ атыллаабыта. Күөдэл-таһаа буолбут тоҥ тириилэри илиитин иминэн туппахтыы сылдьан, Хаан Илбис кэтэҕин уһун суһуоҕуттан харбаат, кутталыттан ыһыктан, чинэйэ түспүтэ. Дьиэгэнийэн өрө эккирии турдаҕына, ыҥыранар саҥа иһиллибитэ. Киһи онтон өйдөммүттүү, тобуктуу түһэн туппахтаан, умса сытар ойууну тиэрэ эргиппитэ. «Тыый, тыый, иэдээн…» – диэмэхтии, түөһүгэр кулгааҕын даҕайа сөҥмүтэ. Ойон туран Хаан Илбиһи икки хонноҕун анныттан ылан, тэдэнигэр соһон илдьэн сытыара, нэк буолбут суорҕанынан саба тарыйбыта. Хаан Илбис илиитэ тиийбэтэх туоһун ылан, уккунньах үрдүгэр ууран, үрэн сирилэппитэ. Уккунньах кыһыл харахтара сырдаан, туоһу түүрэ тардан умайан күүдэпчилэммитэ. Кутаа сырдыга тордох иһин барыгылдьытан сырдаппыта. Киһи Хаан Илбискэ чугаһаан иһэн, суорҕан хамсаабатаҕын көрөн, таһырдьаны былдьаспыта. Халлаан сырдыырын кэтэспиттии хантайа, хаарынан бүрүллүбүт араан оннун булан, атаҕынан хаһыйбахтаабыта. Дүлүҥ көҥдөйүттэн туос, чыыппаан хостоон таһааран, уот сахпыта. Кулуһун уота тулатын барбах сырдата, хаардаах мастары кыһыл тылынан салаамахтыы сыыгыныы, умайан барбыта.
   – Хайа, Хучана, табаҕын дьаһайа иликкин дуо? – диэн саҥаттан киһи соһуйан, ходьойо түспүтэ. Кэлбит киһини иччитэ суоҕунан көрө, ырдьаҥнаабыта. Дабака куйахтаах, уһун уҥуохтаах хоһуун, киһитин дьиктиргээбиттии көрө, тэбэнэн сахсыллыбыта.
   – Һуу, Амыкча эбиккин дуу… Кутум ыстана сыста, – Хучана өрө өҥдөйөн иһэн, ойон турбута. – Соҕотоҕун кэллиҥ дуо, Куодай тоҕо хаалла?
   – Иһэр, иһэр. Дьэ, сыылба киһи. Эмиэ даҕаны, хараҥаттан куттанан, уучаҕым эмэһэтигэр ыга астаран испитэ ээ… Төһөҕө кэлбиккиний, турарын күүтэҕин дуо? – Амыкча кэлин тылын сибигинэйэ соҕус саҥара, ураһа диэки кыҥнах гынан ылбыта.
   – Ээ, ыраатта… Ойуун дьабыныгар көтөөрү гыммыт… Охто сытара… Сүрэҕэ тэбэр-тэппэт… Быһыннаҕа буолуо…
   – Оо, иэдээн эбит… Оччоҕо хайдах буолабыт? – Амыкча куттаммыттыы ураһа диэки көрө, уокка сыҕарыҥнаабыта.
   – Хайдах, хайдах! Атаҕын тэҥнээтэҕэ дии… Эппитин сиэн баран, барыахпыт буоллаҕа… Өлбүт киһини манаан олороору гынаҕын дуо, бастаахтар бэйэлэрэ быһаардыннар… – Хучана киһитэ куттаммытын көрөн, харса суох туттан, саҥаран-иҥэрэн бордурҕаабыта. – Мин ойууҥҥа кутуруксут буолуохпуттан алтыс ыйбын төрөтөн эрэбин. Баайа-дуола… – диэн эрдэҕинэ, кыыкынаан тыынар тыас быыһынан: «Баҕайы… Ханна дьөлө түһэҥҥин, өлөттөрө сыстыҥ…» – диэн суостаах, хаахынас саҥа иһиллибитэ. Хоһууннар соһуйан, кылгастык кыланаат, эргиллэ түспүттэрэ. Дьиэли саба барыйан, күрэҥсийбит баттаҕа арбайан, күлтэн көҕөрбүт сирэйдээх, миин курдугунан мэндээриччи көрө-көрө Хаан Илбис сөтөллөн хахсыйа, кинилэр диэки салыбыраабыт илиитин уунан турара. Хоһууннар муҥунан көрө хам хараҕаланан, сүһүөхтэрэ босхо баран, субу тобуктуу түһүөхтүү, салыбыраспыттара. Эмискэ күрдүргэччи тыынан аҕылыырын быыһынан: «Аттаах кыыллар!» – диэн хаһыы былаастаах саҥа дуорайбыта. Намыһах талахтары тоҕо анньан, тайах түнэтиттэн тиһиллибит муос куйахтаах хоһуун уучаҕынан бурҕачытан тахсыбыта. Ойуунтан буолбакка, аттаах дьон субу кэлиэхтэриттэн куттаммыттыы, тула холоруктаппыта. Бэйэлэрэ даҕаны куотардыы бэлэм турбут хоһууннар, нимчикааларыттан алаҥааларын хостуу, талахтар кэннилэригэр ойбуттара. Хаан Илбис арбайбыт баттаҕа сылгы сиэлинии бураллаат, дьиэли өйөөн турар үҥүүнү туора садьыйа, иһирдьэ дьөгдьөрүйбүтэ.
   – Ааспыттар, ааспыттар… – диэмэхтии, хоһуун табатыттан түһэн, дьонун көрөн, күлэн ыгдаҥалаабыта.
   – Акаары! Күлэ турбуккун сирэйгин дүгдүөлээтэҕим… – Хучана ыстанан кэлэн, Куодайы түҥнэри дайбаан түһэрэн, тэбиэлээн күрдүргэппитэ.
   – Тохтоо! – диэбитинэн Амыкча сөрүөстүбүт талаҕын кэнниттэн аҕыйахта атаралаан кэлэн, Хучаны туора аспыта. Кырыылаах муос төбөлөөх оҕун туһаайан: «Быаргын тобулу ытыам! Куодайы тыыта сорунума… Бар! «Өлөрбүт» ойууҥҥуттан ыйыт, этин хайыыбыт?
   Хучана кыыһырбыт уоҕар бобуллаҥнаан ыла, тордоххо салбыҥнаан тиийэн, иһирдьэ мэлис гыммыта. Өтөр буолбатаҕа, үүрүллүбүттүү, ураһаттан ойон тахсыбыта. Куодайы хараҕын кырыытынан кынчарыйа, хаҥас өттүгэр эйэҥэлии сылдьар кыыныттан быһаҕын сулбу тардан ылбыта.
   – Даллаһан баран туруоххут дуо? Этин аҕалыҥ! – диэмэхтии, тэпсиллибэтэх ыраас хаары этэрбэһинэн хаһыйбахтаабыта. Куодай тымныынан килбэчийэн ылбыт быһаҕы куттаммыттыы көрө, бааллан турар табалартан сэтии табаны арааран аҕалаат, тэйэн биэрбитэ. Хучана уоһун иһигэр ботугуруу, таба муннун кырыатын соппохтуу имэрийэ, муоһуттан тутан, баһын аллара баттаан иһэн, быһаҕынан сүнньүгэ аспыта. Таба илин атахтарынан тобуктуу түспүтэ. Кэлин атахтара аччайан, кутуруга ибигирии умса баран иһэн, ойоҕоһунан сууллан адаарыйбыта.
   – Чэ, туруоххут дуо, туттумахтааҥ! – Хучана тэйэ хаама, быһаҕын сутуруотугар тур-тар сотто, кыыныгар аспыта.
   Табаларын иһин хостоон эрдэхтэринэ, Хаан Илбис удьаа тутуурдаах тахсан кэлбитэ. Сиргэ кураанаҕынан силлээмэхтии, холто сонун уолугун түөһүгэр хам тута, хоһууннарга бадьаалаан кэлбитэ. Куонда, албыннаспыттыы ымаҥныы, удьааны ылан эрдэҕинэ, Хучана илиитин таһынан халбарыччы аспыта. Хаан Илбискэ нөрүйэ, бургучуйар таба көхсүн хаанын удьаанан сомсон ылан ууммута. Хаан Илбис удьааны ылан, өҥүргэһинэн көрө ботугуруу, утаппыттыы ыймахтаабыта. Ыксаабыта бэрдиттэн, икки дьабадьытынан хойуу хаан ньолҕоруйбута. «Һуу, һуу… туох куттаммат көтөрүй», – диэн саҥаны истэн, тохтуу түспүтэ. Ситэ испэтэх хааннаах удьаанан Куонданы сиирэ-халты аспыта.
   – Баҕайы! Ити мин өлбөт үөһүм… Сырыттын, тумсун хааннаатын, – Хаан Илбис үөһүн тартаран ыла-ыла баргыытаабыта. Суору батыһа көрө, хаанынан саккырыыр удьаатын уунаҕалыы: «Кулуп-халып», – диэн саҥа таһаарбыта. Суор кынатынан сообурҕаччы дайбана, эргийэ көтөн иһэн, таҥалайын охсунан эрэрдии «кулуп, кулуп» диэн ылбыта. Хаан Илбис суору батыһа көрө тоҥхоҥнообута.
   – Таһырдьа күөстээҥ, эттэ үөлүҥ. Илээҥкитэ, имсэтэ бэлэмнээҥ… Ураһаҕа быгыалаһымаҥ! Кыылбын-көтөрбүн ыҥыран, муостаммыттарын-туйахтаммыттарын биллэриэм… Хара хааҥҥытыгар сууннарыам! – Хаан Илбис сирэйин ханньары тартаран бобуллаҥнаабыта. Дьабадьытынан сүүрбүт хаанынан сирэйин ньуххана кыбдьырыммыта. Өссө даҕаны уоһун иһигэр баллыгырыы, ураһатын диэки иэҕэҥнээбитэ.
   Хоһууннар табаларын хол-буут арааран, сииргэ анаан бысталаан, ыраас хаарга тэнитэ уурталаабыттара. Булчут, көҥөс хааннара батарбакка, ыраах олорор суору кыҥастаһа, үҥүүлэрин уһуктаах төбөлөрүн үөһэ чолото, эттэр үрдүлэригэр туора-маары уурталаабыттара.
   Халлааҥҥа сулустар бачыгыраһыылара, араан уота сөҕүрүйүүтэ, Хаан Илбис кэннэ хараара, иннэ кытарымтыйан көстө, дүҥүрүн барбах охсуолаан дардырҕаппыта. Сыыйа, ардах түһэн эрэринии тобугурата, баһа босхо баран хоҥкулла, икки өттүнэн иэҕэҥнээбитэ. Устунан кутуран куллугуруу ойон туран, дүҥүрүн тыаһыгар сөп түбэһиннэрэн, атахтарын бокуҥната бэдьэйбитэ. Дүҥүр тыаһа улаатан, кыараҕас тордохтон төлө көтө сатыырдыы, хаппыт сабыы тириилэри илигирэтэ дьылҕан мастарга охсулла дарылаппыта. Ол аайы ураһа иһэ хотоҥнуурга дылы буолбута. Атахтарын үрдүлэригэр сэксэһэн олорбут хоһууннар, турукка киирэн, өҥүргэһинэн көрө, куоҕаҥнаһан барбыттара. Эмискэ: «Үтүктү-үөҥ!» – диэн хаһыы сатараабыта. «Хара быаргытын чупчурҕан оҕунан тэһитэ сүүртэҕим! Нохтолоох тойон сүрэххитин өргөс үҥүүнэн үөллэҕим! Куук-хаах, кулук-кулук!!! Алике. Алике. Алике!» – тыллары хоһууннар тэҥҥэ түһэрсэн, ойон турбуттара. Сарын-сарыннарыттан тутуһан, дьиэгэниһэ эккирэспиттэрэ. Барбах төлөннүрэ сыппыт уккунньах салгыҥҥа оҕустаран өрө күлүбүрээн, уһаабыт күлүктэри тордох эркиннэринэн сарбынньахтата барыгылдьыппыта. Ыыс-быдаан быыһынан кырпай түүлэр өрө ытыллан дэйбэҥнии, уокка түһэн тыһырҕаһа, кэҥсик сытынан тунуйбута. Дүҥүр тыаһа ыраатан эрэрдии, улам-улам уостан барбыта. Хоһууннар аҕылаһан-мэҥилэһэн, хамсаныылара бытааран, тэдэннэргэ сахсаҥнаспыттара.
   Хаан Илбис дүҥүрүн кулгааҕар даҕайа, күрүүрүгэр аты кытта кэлсибит Бэлэс Боотур сатанахха ыйанан турар кэһэҕин эһэ охсон ылбыта. Дүҥүрүн үрдүгэр уура, салыбырас тарбахтарынан үс тимир төбөлөөх оҕу сыыйан ылбыта. Тыына кылгаан кыыкыныы ботугуруу, охтору кураанаҕынан силлээмэхтии:
   – Нойоон! Ап хомуһун хомулунна, били баҕайыны аҕала тарт… – диэн сыыгынаатын, Хучана ойон туран, араан хаҥас ойоҕоһунан дьылҕан маска кыбытылла анньыллыбыт киһиэхэ маарынныыр модороон эмэгэти туура тардан аҕалан, ойуун иннигэр уурбута. Куттаммыттыы бөкчөҥнүү, кэннинэн хааман, олбоҕор олорунан кэбиспитэ. Хаан Илбис, эһэ этин сиэн эрэрдии, суордуу хоохтуу, тимир төбөлөөх охтору удьаа көхсүнүү бөлтөйбүт эмэгэккэ батары саайталаабыта. «Алике, алике, алике», – диэн хаахыныы дүҥүрүн охсо, мэнэрийэн эрэрдии баһа босхо баран, баттаҕа үрэллэҥнии бэдьэйбитэ. Сыыйа бытааран, атахтарын тобуктарынан бокуҥната уостан барбыта. Араан таһыгар тиийэн олоро түспүтэ, тыын ылан өрүтэ уһуутаталаабыта.
   – Далла мэндэйиитинэн аайданаргыт эрэ бэрт этэ дии… Урааҥхайдар тимир төбөлөөх охторугар илбиһи иҥэрдим. Охтору ыытыаххыт эрэ кэрэх, сылаас хааны бэйэлэрэ булуохтара… – Хаан Илбис кэҥээбит, мээнэ сүүрэлээбит харахтара оннуларын булан, араан уотун сырдыгар дьиктитик кылахачыспыттара. Хоһууннары суптурута көрүтэлии ойон турбута.
   – Истиҥ! Атыыр оҕустуу айаатаан, көрбүттэрин эрэ үҥүүлэригэр үөлбүт, батаһынан кэрчиктээбит, оҕунан тэһитэ ытыалаабыт бороҥ урааҥхайдар эһиги сиргитигэр үктэннилэр! Ааһар адьынаттар буолбатахтар, билэ-көрө сылдьаллар. Уоттаах харахтара хатаннаҕына, ымсыы мэнэгэйэ ыалластаҕына эһиги курдуктары имири эһиэхтэрэ, сир үрдүттэн сүтэриэхтэрэ, – дүҥүрүн табыгырата тула холоруктаммыта. – «Хуух-хаах, хаах». Мин диэтэх киһи хааҥҥа суудайдым… Туоҕа Боотуру түҥнэрдэххитинэ, Лэбиэрийэ Бөҕөнү боҕутуннардаххытына өрөгөйбүт үрдүө! Халыҥ хаһаҕа үҥкүрүйүөхпүт, тимир куйахтаныахпыт, баай-талым олохтонуохпут… «Кулуп-халып, кулуп, кулуп, чулуп, чулуп». Аҕыйах эрдэхтэринэ симэлитиэххэ, суолларын сойутуохха, – диэбитинэн олоро түспүтэ. Туруктан тахса сатыырдыы өрүтэ бөтүөхтүү олорбохтоот, албыннаһан эрэрдии ымаҥныы, ньуолбардаан саҥаран барбыта: – Куттанымаҥ, ити охтор тимир куйахтары билбэккэ ааһыахтара. Биирдиитэ эрэ ытаҕыт уонна ойуурга түһэҕит. Эһиги курдук сымса, сыыдам айылҕа оҕолорун өйдөөн даҕаны көрүөхтэрэ суоҕа. Бу түөлбэ хоһуун хоһууннара эһиги буоллаххыт…
   Ойуунтан хайҕабылы истибэтэх хоһууннар систэрин көннөрөн, өрөһө-чөрбөһө ымаҥнаспыттара.
   – Үнүр түөрт буолан ааспыттара, – Хаан Илбис уолаттар санааларын таайбытыттан үөрэ, салгыы саҥарбыта. – Бөлүүн икки киһи эбилиннэҕэ. Сыыспат буоллахпына, төннөр буоллулар… Туох буолбуттарын суоллуу сатаабатым… Чуоҕуспут суолгутун көрөн куттаммыттар. Туоҕа Боотур сэрэхэчийэр. Үс боотуру суол хайдара инникилэтиэ. Бэйэлэрэ кэннилэриттэн ыксаабакка батыһыахтара. Хайдах айанныылларын билбит баҕайым… Эһиги үс боотуру аһардан баран, кэнникилэри бултаһаарыҥ. Бэйэм барсыам этэ даҕаны, аал уоппун аһатан, эһигини араҥаччылыам… Хучана, ойуун буолуом дии-диигин өҥүргэһинэн көрөрүҥ эрэ бэрт. Эн дьаһайыаҥ… Нойоон, күһэҥэни, – диэн эрдэҕинэ Хучана түөрт атах буолан, Хаан Илбис тэдэнин анныттан араан сырдыгар араҕастыйа кылабачыйар төгүрүк күһэҥэни ороон таһаарбыта. Куттаммыттыы иннигэр тутан аҕалан, ойуун иннигэр уурбута.
   – Куонда, эн диэтэх хоһуун, аташкаан курдук сылбырҕа буоллаҕыҥ. Бу күһэҥэни инники боотурдар ааспыт суолларыттан тэйиччи, күн көрөн кылбачытар сиригэр маска ыйаар. Кирийэн ытар сиргитин кичэйэн оҥостооруҥ. Суолгутун-иискитин сиппийээриҥ. Урааҥхайдар кылбачыйарга бэртэр… Күһэҥэни көрөн, тугун-ханныгын билээри, тиийэн кэлиэхтэрэ. Дьэ оччоҕо алаҥааларгытын дардырҕатаарыҥ… Өйдөөтүгүт дуо? – Хаан Илбис хоһууннары кэриччи көрүтэлээбитэ. – Дьаһайталаатаххытына сэптэрэ-сэбиргэллэрэ эһиэнэ… Миэхэ Туоҕа Боотур моонньугар кэтэ сылдьар сарыы мөһөөччүгүн аҕалаарыҥ. Аһа, көрө сорунаайаххытый! Онно куһаҕан тыын хаайылла сылдьар. Мин эрэ кыайар кыахтаахпын! Сэрэниҥ! Суор буоламмын, көрүөм-истиэм… – Хаан Илбис суордуу куллугуруу, хараҕын эрилис-турулус көрө, өрө сахсаҥнаан ылбыта.

   …Халлаан лаппа сырдыыта биэс аттаах киһи холомоҕо сиэллэрэн кэлбитэ.
   – Туйах, Бэлэс Боотур түһэригэр көмөлөс, холомоҕо киллэрэн сытыар, – диэт, Туоҕа Боотур атыттан ыстанан түһэн, тэһиинин титириккэ эрийэ тарпыта. – Тарҕаан Хоһуун, хайдаххыный, көмөлөһөбүт дуо?
   – Ээ, бэ-бэйэм… То-тоҥон, илиим-атаҕым бө-бө-бөҕүөрдэ, – диэн Тарҕаан тиистэрэ лыбыгыраһа, бэрт эрэйинэн ыган таһаара, атын моонньуттан кууһан, ньыдьырыйан түстэ. Тирэҕин булбакка тобуктуу сыһа, атын суларыттан тутуһан өрүһүннэ. Ноторуускалыы кэтэ сылдьар, таһынан түүлээх сүүнэ куонньалыгын арыычча устан, Бэдэргэ уунна. – Ма-маны тут. И-иһирдьэ киллэр.
   Бэдэр Боотур ойон кэлэн, куонньалыгы санныгар иилинэ, Тарҕааны хонноҕун анныттан өйөөн, холомоҕо киллэрдэ.
   – Тоҥон үлүйэ сыспыттар дии… Бэйэлэрэ да, сылгылар да иэдэйбиттэр. Көхсүлэрэ күп-күрдүргэс, – Лэбиэрийэ Боотур атыттан түһэн, Тарҕаан атын кырыаламмыт муннун сууралыы, эт-этэ титирэстии турар аты моонньуга таптайбахтаата.
   – Күнүстэри-түүннэри айаннаабыттар быһыылаах. Ирэ түһэн баран кэпсииллэр ини, – Туоҕа Боотур атахтарын тэбэнэ, холомо аанын тиэрэ аспыта.
   – Мукучу Хоһуун өлөр охтуутугар оҕутта, илиигэ киирдэ… – диэн Тарҕаан титириирин туттуна сатыы дьабыгырыы, икки илиитинэн күөйэ туппут, чараас чаанынан бурҕачыйар муос чохоону тииһигэр лыбыгырата, ыйыммахтыы сатыы олордо.
   – Тарҕаан, киһи өйдүүр гына омолуй эрэ. Туох алдьархайа буолла? – Туоҕа Боотур үчүгэйдик истээри чугаһаан кэллэ.
   – Мукучу Хоһуун эйигин ыҥыртарар: «Кэлэ оҕустун… этэрдээхпин», – диэбитэ. Эһигини куоттаран, кэми сүүйээри, ыһыытатан тохтотоору бу Бэлэс Боотурдуун эккирэппиппит. Хата, ситтибит ээ… Иэдээн! Мукучу Хоһуун оҕутта! Атыттан бырахтарбыта төрүөт буолла быһыылаах… Тэдэн, суорҕан киһитэ буолан хаалбыта. Саҥатын бэрт эрэйинэн, сэрэйэн истэҕин. Барбаҕа баар… – Тарҕаан аа-дьуо туран кэллэ. Чохоонун Туйахха куду анньа, титириирин кыатана сатаан, уостара ньимийэн, сыҥааҕа ханньары барда. Уһун бэйэтэ нөрүйэн иһэн, атахтара уйбакка, тобуктуу түстэ.
   – Туоҕа Боотур, айаныҥ санаатын уларыт… Хоһууммут тылын ытыгылаа… Биһиги инники дьылҕабыт эйигиттэн тутулуктанар кэмэ-кэрдииһэ кэллэ бадахтаах… Тыыннааҕын баттаһарбыт буоллар… – Тарҕаан титирэстиир куолаһын тохтото сатыырдыы, өрүтэ уһуутаталаан ылла.
   – Тур, тур… Тыынна ыла түс. Аар айылҕаҕытыгар махтаныҥ! Илиигитин, атаххытын үлүппэтэххитигэр. Хайдах маннык бэлэмэ суох ыраах айаҥҥа туруммуккутуй? Бэйэҕит даҕаны, аттаргыт да бырдылара быстыбыт… – Туоҕа Боотур Тарҕааны икки санныттан өрө тардан, турарыгар көмөлөстө. – Мукучу Хоһуун ол хайдах атыттан бырахтарбытай? Дьикти эбит. Аты мииммитинэн төрөөбүт киһи буоллаҕа…
   – Бэйэтэ даҕаны өйдөөбөт. Миинэн иһэн, өйүн сүтэрбит быһыылаах… Ата туохтан сиргэммитэ буолла, бырдааттаммытыгар сууллан түспүт. Улаханнык эчэйиэҕин, хаар абыраабыт, – Тарҕаан сылайан, утуктаан, олорбут сиригэр тоҥхоҥноон барбыта.
   – Маны истээрибин көхсүм хараҕа тардыалаан сордообут… Тугу эрэ кэтэһиннэрэллэр дуу диэх курдук санаа охсуллан ааспыта. Сааскы тыалга-кууска балыйбытым. Мукучу Хоһуунтан илдьит кэлиэ эрэ дии санаабатаҕым… Тыйыс Кыйаар дойдута мээнэҕэ хаалларбатах киһитэ буоллаҕа. Хонноҕор-быттыгар хоннорбут, эрэйи-муҥу муннунан тыыртаран, киил мастыы сириэдиппит Хоһуунун үөн-көйүүр, көтөр-сүүрэр курдук симэлитиэ суоҕа…
   Бүгүн тохтуоҕуҥ. Бу туруккутунан айанныыр кыаххыт суох. Аттар даҕаны сынньанныннар. Хайдах-туох буоларбытын сарсын торумнаһыахпыт. Туйах, таһырдьа кулуһунна отун. Батан хонуохпут суоҕа, ураһаны туруор, аттары дьаһай. Бэдэр Боотур, сырдыгы баттаһа, суолу-ииһи көр-иһит. Лэбиэрийэ Бөҕө, кэлбит сирбитин чуҥнаа, – Туоҕа Боотур харытын куйахтарын ньылбырыта тардан, сыҥаһаҕа элитэлээтэ. Таҥалай куйаҕын тиһиликтэрин сүөртэлээн, тугу эрэ тобула сатыырдыы уоту одууласта. Тарҕаан ыараханнык тыына, сыҥаһа ороҥҥо олорбутунан утуйан, түлэй-балай барбыта.
   – Аал уоппун айах тутан, алгыс этэн, көрдөһөн-ааттаһан көрүүм… Чэ, күнү-дьылы ыытымаҥ, – диэбитинэн Туоҕа Боотур араан таһыгар аргынньахтыы олорунан кэбиспитэ.
   Таһырдьа оттуллубут кутаа сөҕүрүйэн, унаар буруотун үрэх хаатынан ыйаан, күлүктэнэ көҕөрбүт хаардаах кытылы быһытталыы устубута. Илин саҕах, тоҥмут кылыс иэдэһинии өлбөөрүйүүтэ, саҥа туруоруллубут ураһа ураатыттан кыымнар өрө үөмэхтэнэ халлааҥҥа харбаспыттара. Тугу эрэ кэтэспиттии айылҕа иһийэ чуумпуран, сыыйа түлэй түүн суорҕанынан бүрүнэ тардыммыта.
   Туйах Бэдэрдиин түүн бэйэ-бэйэлэрин солбуһа, киирэ-тахса сүгүн утуйбатахтара. Ол төрүөтүнэн Бэдэр Боотур табалаах дьон кинилэри чуҥнаан, ырааҕынан чуоҕуһан ылбыт суоллара буолбута.
   Сарсыарда холомо иһэ күлүгүрэ сырдыыта, Бэлэс Боотур туран, таһырдьа чэпчэтинэн, сыыҥтаан-хаахтаан, холомо аанын тэлэччи анньан, тыастаахтык лиһирдээн киирбитэ.
   – Хайа, туох диэн буоллубут? – диэн кэһиэҕирбит куолаһын чөллөрүтээри сөтөллөн хахсыйа оргууй саҥарбыта. – Туоҕа Боотур, уһуктаҕас инигин? Баалаама… Тоҥон, уум кыайтарбакка иэдэйэ сыстым. Тарҕаан илдьити тиэртэ ини? Мин эмиэ кэпсиирдээхпин… – диэбитинэн араан таһыгар иэҕэҥнээн тиийэн, тарбахтарын саратан, уокка үппүтэ. – Эһиги барааккытын кытта, Куолакы Хоһуун дьахтарыныын күрээбиттэрэ… Саатар бэйэлэрэ буолбатах, Муос уолу илдьэ барбыттар… Ити кэннэ өлөртөн быыһаа-абыраа, аһат-сиэт, – дии-дии, Бэлэс ис-иһиттэн тымтан, саҥата улаатан барбыта. Кыыһырбыт уоҕар үөттүрэҕи эһэ охсон ылан, уккунньаҕы дьөлүтэ анньыалыы, охсуолаан сабырҕата, үөхсэн бобуллаҥнаабыта.
   – Бээ, Бэлэс Боотур, уҕарый! Ыгыллан бүт! Туох буруйдаах аал уоту дүгдүөлээтиҥ? Сүгүн кэпсээ… Муос уолу чахчы илдьэ барбыттар дуо? – Туоҕа Боотур олоро түспүтэ. Бэлэс Боотур буруолуу сылдьар үөттүрэҕин туппутунан эһэлии эргийэн, субу кыланыахтыы салгыны эҕирийбэхтээбитэ.
   – Ол түүн! Элиэ Хоһуун кыттыгастаах быһыылаах. Үс уучаҕын ылан барбыттар… Тумус Боотурдар эккирэтээри тииспиттэрин Дуораан Уус тохтоппута. Муос уолу кини көҥүллээн ыыппыт үһү… Биитэ Чорбох айдаан бөҕө, кыыһырса сыспыттара… Биир үксүн онтон сылтаан, Тарҕаан кэлэн көрдөспүтүгэр, эһигини суоллуурга сөбүлэһэн кэлистим. Бэйэм түөрт эркиҥҥэ хаайтаран, хаһыытаан тыыммын таһаарбакка, ыгыллыбытым да бэрдэ…
   – Дьэ, буолан истэхпит… – Туоҕа Боотур кимиэхэ туһаайара биллибэккэ ботугуруу, этэрбэстэрин бэйэ-бэйэлэригэр сабырҕатаат, кэтэн ынчыктаспыта. – Оҕотун аһыытын уйбакка, баһыгар таныартан атын киирбэт буоллаҕа… Чэ, биһиги кими даҕаны туппаппыт! Дьылҕалара билиэ, бардыннар… Муоһу күүстэринэн илдьэ барбатылар ини… Боотурдар, туруҥ! Биир сүрүҥҥэ киирэр сүбэтэ булуоҕуҥ.
   – Оҕобун өлөттөрбүтүм буоллар, мин даҕаны хаан-хааҥ-ҥа барыам эбитэ дуу… – Лэбиэрийэ Бөҕө оргууй сөҥөлдьүйэ туран кэлбитэ. – Тугу тобулабыт, хайдах буолабыт?
   – Бэлэс, уолаттары ыҥыртаа эрэ, биир санааны булуоҕуҥ… Ил, Ил диибит даҕаны… Аҕыйах бэйэбит чордонон даҕаны бүтээри гынныбыт… Киһи өйө-санаата уларыйа илигинэ, арааһа, Улуу Ил кыайтарыа суох дуу… Ол эрээри, саатар, кыргыһы өрө туппакка, эйэлээх олоххо тардыстарбыт… Кэнэҕэһин кэнчээри ыччаттарбытыгар үтүөнэн эргийиэ этэ буоллаҕа… Тыыннаахпыт тухары турууластахпытына сатанар, – Туоҕа Боотур оргууй саҥара, тыастаахтык өрө тыыммыта. Тарҕаан Хоһуун уһуктан, боотурдары саҥа көрбүттүү кыҥастаһа, батаһын көрдөөн, сыппыт улаҕатын хасыһа булумахтана олоро түспүтэ. Халҕан таһыгар улахан саадаҕын кытта көхөҕө ыйаммытын көрөн, сонньуйан ылбыта. Өтөр буолбатаҕа, Бэдэр Боотурдаах саҥата-иҥэтэ суох киирэн кэлбиттэрэ.
   – Мукучу Хоһуун аанньа буолан ыҥыртарбат… Ытыгылаан даҕаны төнүннэхпитинэ сатанар. Бу эргин баар-суох киһибит буоллаҕа… Түүл-бит соччото суох эрээри, тугу эрэ сыыһа туттубатахпытына, этэҥҥэ буолуо… Бэдэр Боотур, бэйэ бодоҕун тардына сырыт… Мукучу Хоһуун кырамаҥҥа көтөөрү миигин күүтэр… Кырдьаҕас киһини эрэйдээбэккэ, тиийэ охсуо этибит.
   Тарҕаан Хоһуун, хайдаххыный? Бу дойду сирин-уотун билэр киһи, Туйахтыын салгыы айанныаҥ буолаарай? – Туоҕа Боотур араан таһыгар аргынньахтыы олорон, уоту одуулуу, оргууй ыйыппыта.
   – Суох! – диэн дьон соһуйан ходьох гына түһүөхтэригэр диэри улаханнык саҥараат, Тарҕаан сыҥаһаттан сүгүллэн турбута. – Мин төннөбүн! Мукучу Хоһуун куһаҕан буолар түбэлтэтигэр түөлбэни мин дьаһайыахтаахпын! Хайдах даҕаны төнүннэхпинэ сатанар… Эһигинниин биитэр соҕотоҕун… Ити табалаах дьон үтүөнү санаан чуоҕуспатахтара чахчы. Түөлбэм дьонун сир-халлаан икки ардыгар быраҕан, ханнык эрэ Ил туһугар толук буола барбаппын!
   Эмискэ уу чуумпу бүрүүкээбитэ. Туоҕа Боотур тугу эрэ толкуйдуурдуу сүүһүн түрдэһиннэрбитэ, онон-манан маҥхайа бытыгыраабыт бытыктаах сэҥийэтин ньиккирэччи имэринэ, туран кэлбитэ. Холомо иһэ күлүгүрэргэ дылы гыммыта. Бэлэс Боотур Тарҕааны элэс көрөн ылаат, Туоҕа Боотур аттыгар баар буола түспүтэ.
   – Ээ, Туйаҕы кытта миигин ыыт, – диэбитинэн, тыастаахтык тыына, төбөтүн хоҥкуппута. – Мин, миигин ыыт… Куолакы Хоһуун оҕото куһаҕан буолбутугар, Лүксүрээн кырдьаҕаспыт дьабыныгар көппүтүгэр мин, мин буруйдаахпын… Ол эрэ буолуо дуо, үтэһэм туолан эрдэҕэ… Хара хааным ханна даҕаны тохторо синэ биир…
   Туоҕа Боотур «ээх» да «эй» да диэбэккэ, иннигэр турар Бэлэс Боотуру халбарыччы анньан, ыксаабыт киһилии, таһырдьаны былдьаспыта. Халҕан тэлэллэн, холомо иһэ тымныы салгынынан аҥылыйа иһийбитэ. Туйах чэҥнээх туруору эркиҥҥэ сыстан олорон, оргууй саҥарбыта:
   – Миигин соҕотохтуу ыытыҥ… Уонна сатыы барыам. Оннуга ордук буолуо…
   Туйах эппитин ким даҕаны истибэтэх курдук, бары бэйэлэрин санааларыгар баттатан, иһийэн олорбуттара. Эмискэ халҕан тэлэччи аһыллан, сырдыгы кытта чэбдик салгын бургучуйа түспүтэ. Эбэ долгунунуу араастаан түллэҥнээн иһэн, араан уотуттан куттаммыттыы, сыҥаһалар анныларынан кирийэ симэлийбитэ.
   – Ычча! Дьыбара сүрдэммит, эмиэ мунна тыаһаабыт, – диэбитинэн Туоҕа Боотур киирэн кэлбитэ. Дьоно соҥуорбуттарын көрөн, сонньуйан ылбыта. – Бары төннөбүт, оннуга ордук буолсу. Тыгын Тойону кытта араас айаннарга, кыргыһыыларга сылдьыбыт, көрбүт-истибит Лэбиэрийэ Бөҕө, ити сылгыларбыт турар сирдэрин диэки бэрт бөдөҥ тиит турар эбит ээ. Итиннэ сирэй таһаараҥҥын, кэлэн иһэн төннүбүппүтүн, ыһыах саҕана күүтэрбитин биллэрэр бэлиэ оҕустаргын… Эйигиттэн ураты сатыыр киһибит суох быһыылаах… Эн бүтэриэххэр диэри күөс буһуо, үссэнэн баран, төттөрү айаннатыахпыт. Бээрэ, Тарҕаан Хоһуун, эн бу сирдэринэн сырыттаҕыҥ, кэпсээ эрэ. Табалаах сахаларга төһө чугаһыы сырыттыбыт буолла?
   Холомо иһэ Туоҕа Боотур халҕаны аспыт сырдыгынан туолан барбыта. Араан уота, үөрбүттүү таһыгырыы, өрө күлүбүрээбитэ.
   – Ээ, билэн бөҕө, – Тарҕаан бары барар буолбуттарыттан санаата көнньүөрэ охсубута. – Бу эргин икки аҕа ууһа туматтар бааллара. Биирдэ Мукучу Хоһууну кытта сир көрө сылдьаммыт, арыычча куоппуппут. Аҕыйах курдуктара даҕаны элэгэлдьиһэн, сүрдээх хоһууннар быһыылаахтара. Таба аһылыктаах, бултаах-алтаах сирдэрин былдьаһан, үүрсэн, үтүрүһэн, сотору-сотору кыргыһаллар диэн кэпсииллэрэ. Хайа-хайалара хотуспакка олордохторуна, биирдэстэригэр сүрдээх хомуһуннаах, сиэмэх ойуун кэлбит үһү. Инньэ гынан, анараа аҕа ууһа тэскилээбиттэрэ дуу, кыргыллыбыттара дуу биллибэт. Сүтэн хаалбыттар. Билигин бу сирдэри ол ойууннаах аҕа ууһа туматтар баһылаан олордохторо.
   Кэлэн иһэн көрдөххүт, турайман сири. Ити уҥуоргу өттүнэн мырааннар быыстарыгар налыы сирдээх. Онно түөлбэлээн кыстыыллар быһыылаах. Амака Хоһуун Улахан Эбэттэн киирбит туматтартан куотан, өрүһү туораары сырыттахтарына, ол туматтар буулааннар, кыл мүччү туораабыттар этэ. Арба даҕаны… Туоҕа Боотур, манан бараарыҥ диэн ким ыйбытай?
   – Илдьити тиэрпит Аташкаан… Атын сиринэн ыыппыт дуо?
   – Ээ, туматтары көспүттэр дии санаабыт, ол аата. Сир быта кырдьаҕас сыыстарбыт дуу… Тоҕус Боотурдаах олохсуйбут сирдэринэн, иниҥ Кырамай түөлбэтинэн Эбэҕэ түһүллүөхтээҕэ. Айана ыраах эрээри, эрэллээх сырыы буолуохтааҕа.
   – Оо, ол иһин даҕаны, иним Кырамай түүлбэр киирэ сылдьыбыт эбит дии. Тугу эрэ этиэхчэ эппэккэ, ааһа турбута… Хата, бэркэ санаттыҥ. Кырамайынан илдьит ыытыахха буоллаҕа. Иним түүлүнэн даҕаны сирдэтэн, ол дьону булуо. Бэрт, бэрт, – диэбитинэн Туоҕа Боотур араан иннигэр олох маска олоро түспүтэ. – Маннык гыныахпыт. Мин Тарҕаанныын Мукучу Хоһууну көрсө үргүлдьү ааһыам. Эһиги түөлбэҕитигэр төннөҕүт. Бэдэрдээх Бэлэс дьону уоскутаарыҥ. Лэбиэрийэ Бөҕө Туйаҕы арыаллаан, түөлбэҕитигэр хоноот, Кырамайдаахха бараарыҥ. Туйах сылдьыбыт сирэ, сирдээн тиэрдиэ. Аара Тоҕус Боотурдааҕы билсиэххит.
   – Мин Туоҕа Боотуртан харыс даҕаны сири тэйиэ суохтаах этим. Тарҕаан Хоһуун ону иһит… Бэлиэ диэ, Бэлэс Боотур даҕаны Тыгын Тойон охсууларын көрдө ини? Көмөлөөн оҥорор инибит. Чэ, Бэлэс Боотур, тахсан ала бэлиэтэ хаалларыах, – диэбитинэн Лэбиэрийэ Бөҕө таҥнан тахсан барбыта. Кэнниттэн Бэлэс Боотур быһаҕын биитин тойон эрбэҕинэн бигии батыспыта.
   – Кырамайдаахтан ол табалаах сахалар тохтоон ааһар сирдэрэ оннук ырааҕа суох буолуохтаах, сэрэйдэхпинэ. Ол аата маннааҕы туматтар көспөтөхтөр. Туох эрэ соруктаах буолан суксурустахтара… Бээрэ, бу эргин баар ойуун туһунан Аташкаан тугу даҕаны кэпсээбэтэҕэ дуо? – Тарҕаан боотурдары кэриччи көрөн ылбыта.
   – Суох. Көрсүһүүбүт даҕаны кэмчи этэ, бэйэбит даҕаны ону-маны ыаһыйаласпатахпыт. Чэ, сып-сап хомунуоҕуҥ. Туйах, аара үссэнэр гына, элбэх эттэ буһар.
   Намтаабыт, сымнаабыт хаары тоҕута бидилитэн, алта аттаах киһи бэстэр быыстарынан сиэллэрэн сикситэн иһэннэр, тохтуу түспүттэрэ. Аттарыттан түспэккэ, туора-маары хаамтара хаарга тобулута үктэтэн, ааспыт суоллары кыҥастаспыттара.
   – Соторутааҕыта табалаах дьон ааспыттар, үһүөлэр, – Бэдэр Боотур суолу тэбиһиннэрбэккэ кытыытынан хаамтаран иһэн, атын хантаччы тардан тохтообута. – Уҥуортан кэллэхтэрэ дуу… – диэмэхтии, уҥуор лаппаһан көстөр хайалаах кытылы одууласпыта.
   – Баччаларга туох буолбут дьон тэлэһийдэхтэрэй? Уҥуор дьон тохтуох, таба аһылыктаах налыы сир суох ээ. Бу эргиннээҕи били кэпсээбит туматтарым чуҥнуу сылдьаллар дуу, хайа үөдэн, – Тарҕаан табалаах дьону батыһардыы атаралатан барбахтыы түһээт, төттөрү сиэллэрэн кэлбитэ.
   – Улахан Эбэ диэки сирэйдэниэх курдуктар. Сүнньүлэрэ көнөтө сүрдээх…
   – Тарҕаан, сири-уоту билэр киһи, Бэдэри, Туйаҕы кытта тумус боотурдар буолуҥ, уруттааҥ. Тугу эмэ сибикилээтэххитинэ Туйаҕы биһиэхэ ыытан сэрэтээриҥ. Туматтары көрдөххүтүнэ эккирэтиһэ, кыргыһа сылдьаайаҕыт… Түүл-бит түстэнэ илик… Суор арахпакка батыһар да батыһар. Сылаас хаан тахсарын биттэнэр дуу, хайа үөдэн… Чэ, ыстаннарыҥ. Туйах, көтөл аттаргын Бэлэс Боотурга холбоо. Биһиги аттары быспат курдук айанныахпыт, эһиги тэлбит суолгутунан барыахпыт, – Туоҕа Боотур саадаҕын көннөрүнэ, куонньалыгын тиһиликтэрин төлүтэ тардыалаабыта. Тарҕааннаах аттарын соруйан тиҥилэхтии, бэстэр быыстарынан сикситэ турбуттара. Туоҕа Боотурдаах дьоннорун тэйитэ түһээри, аттарыттан түһэн, тыыллаҥалыы хаамыталаабыттара.
   – Бэлэс, көр эрэ, ол улахан тииккэ туох көтөр олороруй, улар дуу… – дии-дии Лэбиэрийэ Бөҕө тэйиччи турар тиити ыйда.
   – Оо, хайа, Тойон Кыыл дии… Кэлбитэ тоҕо баҕас эрдэтэй?
   – Бээ, айдаарымаҥ! Чахчы Тойон Кыыл эбит! Туллуктары ыһык оҥостон кэлэр дииллэрэ кырдьык эбит буоллаҕа, – диэбитинэн Туоҕа Боотур үүс бэргэһэтин уһула сүгүрүйэн ылла. – Бэлэс, кулуһунна оттуох, алгыс этэн, бэлэх-туһах тутуоҕуҥ. Биһигини араҥаччылыыр сүдү көтөрбүт буоллаҕа.
   Лэбиэрийэ Бөҕө атаҕынан хаары хаһыйбыт сиригэр бэс киһиргэстэрин ууран, уот сахтылар. Бэлэс Боотур көтөл ат ындыытыттан, киэһээҥҥи аһылыкка диэн, кэлэн иһэн Бэдэр бултаабыт түөрт куртуйаҕыттан биирдэстэрин хостоон таһаарбыта. Көтөр көхсүн түүтүн тур-тар тардыалаан, үрүҥ этин таһаараат, быһах төбөтүнэн хайа соппута. Туоҕа Боотур кулуһуҥҥа мас эбэн, ытыстарын уокка сырайа, күнү батыһа эргийэ хаампыта. Үүс бэргэһэтин иһиттэн үрүҥ сиэли ылан, уот иннигэр аҥаар атаҕар тобуктаан олорон ботугуруу, сиэлин ууран, сыт-сымар таһаарбыта. Тойон Кыыл диэки хайыһан, икки илиитин өрүтэ уунаҕалыы алгыс этэн иһэн, устунан туойан доллоһуппута. Бэлэс Боотуртан куртуйаҕы ылан, икки илиитин ытыстарыгар уурунан, сүгүрүйбүтүнэн Улуу көтөр олорор тиитин диэки хааман иһэн, ыраас хаарга куртуйаҕын уурбута. Сүгүрүйбүтүн кубулуппакка кэннинэн хааман, төттөрү кэлбитэ.
   – Сиэр-туом туолла, хаамтарыаҕыҥ. Улуу көтөрбүт үссэнэригэр мэһэйдэһимиэҕиҥ, – Туоҕа Боотур бэргэһэтин кэтэн, атыгар барбыта.
   Хаамтара түһэн баран эргиллэн көрбүттэрэ, Тойон Кыыл куртуйах таһыгар, кинилэр диэки хайыһан, чынайан ахан олороро.
   – Түүл ситтэҕэ дуу… Ити аата дьылы туораан эрдэхпит, – диэн кимиэхэ туһаайара биллибэккэ ботугуруу, Туоҕа Боотур атын тиҥилэхтээн биэрбитэ. Улуу Кыылы көрбүттэриттэн санаалара көтөҕүллэн, сиэллэрэн сиксиппиттэрэ. Эмискэ Туоҕа Боотур атын хантаччы тардан, Бэлэс Боотуру тула бидилгэхтэтэн иһэн, сэргэстэһэ хаамтарбыта.
   – Бэлэс Боотур, Лүксүрээн кырдьаҕас тиһэх айанын кэпсээбэккин ээ… Тугу эрэ ситэри эппэтэх курдуккун. Ойуун оҕун тобоҕо суоҕа дуо? Бэйэҥ даҕаны айылҕаттан бэриһиннэриилээх эрээригин ичээннэри, ойууннары улаханнык итэҕэйбэт курдуккун ээ…
   Бэлэс итинник ыйытыыны истиэм эрэ диэн санаабакка иһэн, соһуйбут уоҕар атын хантаччы тардан, кэлин атаҕар бэдьэҥэлэтэн ылбыта.
   – Ээ, хата, диэ… Аар айылҕам киһиттэн таһынан куолайы анаабыт манньатыгар, дьилэй эттээх гына айбыт быһыылаах. Чахчыта даҕаны, түүлэ-битэ суох, ойуун, удаҕан кыайан сиэбэт киһитэбин… Ол эрээри Лүксүрээн кырдьаҕас уонна Мэдэйэ ойуун улаханнык салытыннарбыттара… Бааллар эбит диэн бүк эрэнэ сылдьабын… Ыйдаҥалаах түүн куоппуппут. Төһө даҕаны сырдык курдук буоллар, ат атыллыах мастара, иэҥҥин курбуулуур талах мас элбэҕэ. Аттарбыт күөннэринэн тоҕута түһэн айаннаппыппыт. Куотан иһэр дьон айаммыт даҕаны тэтимэ сүрдээҕэ. Лүксүрээн кырдьаҕас ити иһэн, хаста даҕаны улаханнык саҥа аллайталаабыта. Биирдэ маска тэптэрэн, дүҥүрүн тыаһа дуораһыйан ылбыта. Охто сыспыта. Өлөр охтуута халлаан лаппа сырдаабытын кэннэ этэ. «Көстүбэт ох, ойуун оҕо… Туруктан кыайан тахсыбакка, сэрэммэтим… Эдэр-эдэр курдук, үөнэ-күрдьэҕэтэ, албаһа кыайда…» – диэхтээбитэ. Дүҥүрэ хайдыбыт, көхсүн хараҕынан таҥаһын өтөн, хаан инчэппитэ көстөрө. Ох тобоҕо эҥин суоҕа. Баҕар, турукка иһэн, маска оҕустарбытын билбэтэҕэ эбитэ дуу… Бэйэтэ эппитинэн «Ойуун оҕо» диэн кэпсээбитим. Туруулаһалларыгар сүрдэрэ-киэптэрэ сүрдээҕэ. Баҕар, Мэндэйэ даҕаны көстүбэт оҕун ыыппыт буолуон сөп. Көрөн турбут суох…
//-- * * * --//
   – Айаммыт баһырхайа сүрдээх, тыынна ыла түһүөххэйиҥ. Аттар даҕаны уоскуйдуннар, – диэбитинэн Бэдэр Боотур атын хантаччы тардан, тохтотоору бэдьэҥэлэттэ.
   – Хата, инньэ диэ. Эн тохтуо суох курдуккуттан саҥарбакка испитим, – Тарҕаан атыттан түһэн, атын муннун сууралаата. Туйах дьоно тохтообуттарыттан үөрэн, атын ситэ тохтоппокко ыстанан түһэн, суларыттан туппутунан тэҥҥэ сүүрсэн иһэн, хаамтаран кэллэ.
   – Бэдэр Боотур, истэр былаһын тухары, эн бэргэн ытааччы аатыраҕын. Суон сураҕыҥ быыра оххунуу, Кыйаар дойдутун тилийэ көттө. Оттон мин, эйигин ыһыахха кыайбыт киһи, аатым ааттаммат. Ити хайдаҕый? – диэбитинэн Тарҕаан Бэдэргэ тугу эрэ толкуйдуурдуу, атын сиэппитинэн чугаһаан кэлбитэ.
   – Һы… Ол мин ытарбын көрөн турбукка дылы… Кэпсээн оҥостубуттар дуо? Дьикти эбит, – Бэдэр үөрэ да иһиттэр, таһыгар таһаарбата. – Ыһыахха оҕум сыыһа түспэтэҕэ, арай тэбиитэ мөлтөх соҕус буолан, эн оҕуҥ аллара өттүгэр түспүтэ дии. Оо, онно ох сааҕар ымсыырдым да этэ. Мукучу Хоһуун биэрбит ох саата дьэ таһыччы. Үөрэнэммин илиим салгыыта буолла ээ.
   – Чэ эрэ, кэнэҕэһин кэпсээн оҥостуохтарын, тургутуһан көрүөххэ. Туйах туоһу буолуо, – Тарҕаан сүгэ сылдьар түүлээх куонньалыгын устан, ох саатын хостоон таһаарда. Лыабатын кэтэрдэн, үөһэ-аллара сууралаамахтыы, тардыалаамахтаата.
   – Буоллун даҕаны, тугу ытан быһаарсабыт? – Бэргэн сонун таһынан кэппит куйаҕын тыаһатымаары бүүрэ тардыммыт былас уһуннаах тирбэҕэтин сүөрүнэн, ыҥыырыгар бырахта. Куонньалыгыттан ох саатын сулбу таһыйан таһааран, ытыһынан имэрийэ, ыйар тарбаҕынан кирсин тардыалаан тардырҕатта. Илиитин бэгэччэгинэн эрилиҥнэтэ, ох саатын эргичиҥнэтэн ылла. Туйах Бэдэр кыайарыгар баҕара, дьоннорун аттарын тутан, туора хаамтаран таһаарда. Күн уотуттан харахтарын симириктэтэ, тугу ытыахтарын таайа сатыы турбута.
   – Оол, ээйи кытыытыгар турар соҕотох уһун куранахха суор олорор, ону ытыах, – Тарҕаан кэһэҕиттэн ох сыымайдыы, ыйан көрдөрдө.
   – Тыҥырахтаах көтөрү, буолаары буолан, суору ытар атынынан дьиэһийиэ суоҕа дуо? Сэттээх-сэмэлээх ойуун көтөрө дииллэр дии… Ситэн суорума суоллаарай? – Бэдэр саарбахтаабыттыы ыйытта.
   – Бары-барыта суорга сыбаннаҕай?! Суору абааһы көрөбүн… Быста сыспыт кэммитигэр, көрдөрөн туран, булпутуттан матарара. Аччыктатан, тобуктатан көрдөһүннэрбитэ… Көрүҥ, бу аппын, аҥаар хараҕын суор тоҥсуйбута. Бааллан турар аты тыыннаахтыы тутан сии сыспыта. Хата, дьон көрөн быыһаабыттара… Ойууттар, суора-турааҕа даҕаны суох, көтөрдөрө, кыыллара элбэх ини… Туоҕа Боотур даҕаны, тылын тамаҕыттан иһиттэххэ, сөбүлээбэт көтөрө быһыылаах, – Тарҕаан эриэн куорсуннаах оҕу сыыйа тардан таһааран, оҕун иҥэһэтин үрбэхтээн ыла лыабатыгар кэтэрпитэ.
   – Сах сиэтин… Этиэх эттэҕинэ оннук курдук. Бэлэс Боотур миҥэтин Хаан Илбис ойуун күрэтэн барбыта… Чэ, тылламмыт киһи бастаан ыт. Сыыстаххына ытан көрүөм. Ол эрээри олорору табар судургу буолуо, көтүтэн, халбыйан ытыах.
   – Сөпкө эттиҥ… Туйах, аттар туруохтара. Ох сааҥ тэбиитэ тиийэр ини, суор олорор маһын үрдүнэн соҕус көрөн охто ыыт эрэ. Уонна үчүгэйдик көрөн тур, – Тарҕаан охтоох кирсин тардыалаан көрө, туора тахсыбыта. Бэдэр ох саатын бэлэм тутан, кэккэлэһэ соҕус турбута. Туйах куонньалыгыттан ох саатын хостуу иһирдьэ киирбитэ. Ох саатын өрө тутан, охтоох кирсин кулгааҕын иэмэҕэр диэри тардан иһэн, ыытан кэбиспитэ. Ох хотоҕойо эриллэ-эһирдэнэ түспүтэ. Ону даҕаспытынан, соһуйбут суор аллара ыһыктынан иһэн, араастаан хаймаҥныы өрө даллаахтаммыта. Тарҕаан лыабата дапсыга охсуллан дарылаатын, ох сурулуу көппүтэ. Ээйи кыйа собурҕаччы дайбанан испит суор, өрө сахсас гынаат, аҥаар кынатынан сапсыммахтыы аллара сарыкынайан эрдэҕинэ, Бэдэр дапсыта суостаахтык дарылаатын, суор түүтэ бурҕайа түспүтэ. Мэктиэтигэр өрө көппөйө эһиллэ, аллара сурулаабыта. Бэдэрдээх Тарҕаан ох сааларын үөһэ анньан, алыкылаан хаһыытаспыттара.
   – Тууй-сиэ! Дубук тутуннахпын… – Тарҕаан кыыһырбыттыы силбиэтэнэ, кураанаҕынан силлээн ылбыта.
   – Дьэ, сүрдээх… Охторгут иккиэн хатаннылар. Баран, көрдөөн булан аҕалабын дуо?
   – Кэбис! Суол таһаарыма. Оннооҕор буолуох ох, оноҕос халлааҥҥа көтөр, сүтэр. Куһаҕан көтөр сыттын, – диэбитинэн Бэдэр ох саатын куонньулугар симэ, Тарҕааҥҥа эргиллибитэ.
   – Күрэспитин тохтотуох. Эн ытыыларыҥ туһунан дьоҥҥо бэйэм кэпсиир буолуом, – диэбитинэн Тарҕаан харытын харбаан ылбыта. – Астынным ээ. Оҕум булдун тобулу түһэрин көрбөтөҕүм ырааппыт эбит.
   – Чахчы даҕаны эрчимнээх тарбахтаах, кыраҕы харахтаах эр бэрдэ эбиккин. Аатырыаххын аатырбыккын. Маҕалайым туолла… Чэ, бара охсуоҕуҥ. Күн аллара түһүүтэ халтаамаҕа тиийиэхпит. Тордох туруорарга бэлэм дьылҕан мастаах, араан оннулаах буолуо. Онно хонуохпут, – Тарҕаан Туйах сиэтэн аҕалбыт атыгар олоро түһээт, инникилээн, сиэллэрэн сикситэ турбута.
   Кинилэр ааспыттара балачча буолбутун кэннэ, ээй уҥуоргу өттүнэн түһэр кыараҕас үрүйэнэн үс табалаах дьон субуруһан тахсан кэлбиттэрэ. Инники киһи уучаҕын тохтотон, хаҥас атаҕын табатын үрдүнэн күөрэччи соҕус быраҕаат, хаарга тура түспүтэ. Дьоно кинини үтүктэрдии атахтара күөрэҥнээт, табаларын сиэтэн, киһилэригэр кэлбиттэрэ.
   – Суол хайытааччылар аастахтара. Халтаамалаах сиргэ тохтоору тиэтэйэн истэхтэрэ. Хайыыбыт, кэнникилэри ол тумуска кирийэн, тэһитэ ытыалыырбыт дуу, түүн хоно сыттахтарына кыргабыт дуу? – бэргэһэтин иннэ төгүрүччү түү ньуолахтаах эдэр киһи саҥаран добдугураабыта.
   – Ойуун үүс бэргэһэлээҕи кыанаарыҥ диэбитэ дии… Ити тумустан ол киһини сууһарыахха уонна сүтүөххэ… Халтаамалаах сиргэ, түүн даҕаны буолбутун иһин, кыайтарыахтара суоҕа. Бэйэбитин сиэхтэрэ… – дабака куйахтаах киһи дьиксиммиттии тула мэлээриҥнии, илиилэрин хоннохторун анныгар укта тэпсэҥэлээбитэ. Үһүс киһи куттаммыттыы кумуччу туттан, уучаҕын кэннигэр сыҕарыҥнаабыта.
   – Куттастар… Түүн, туох даҕаны эрэйэ суох, тордоҕу уоттаах охторунан тэһитэ ытыалаан баран, ордубуттарын үҥүүнэн үөлүтэлиэ этибит буоллаҕа. Кинилэрдээҕэр буолуохтары буор сирэйдээбиппит… Ойуун: «Суор буоламмын эһигини көрө сылдьыам. Ыытар охторун туора хаһыйтыам, эһигини өлбөт үөстээтим, көмөлөһүөм…» – диэбитэ дии. Кини киһи бэйэтэ даҕаны дьаһайталыаҕын, биһигини тургутар. Үүс бэргэһэлээҕи хараҕалаатахпытына, урааҥхайдар түөлбэлэрин биһиги бас билиэхпит. Баай-дуол, дьахталлар, тимир тэриллэр барыта биһиэнэ буолуо, – Хучана бэргэһэтин кэннигэр сиэлийэ, тииһин быыһынан сыыйан саҥара, хабырынан ылбыта. – Чэ, буоллун даҕаны… Бачча чугаһатан баран дьаһайталыаҕыҥ! Ойуун биэрбит тимир төбөлөөх охторгутун түһэрбэтигит ини? Ытаргыт эрэ бэрт этэ дии, уолуктарын көрөн ытаарыҥ. Бу охтор түөстэрин куйаҕын суптурута сүүрүөхтэрэ. Мин бастаан иһээччини, Амыкча иккиһи, Куодай кэнникини… Онтон көрүөхпүт, үчүгэйдэттэхпитинэ, тутатына суол хайааччылары эккирэтиэхпит, – диэт, уучаҕа ньахчас гына түһүөр диэри олоро түһээт, атахтарын тиҥилэҕинэн тэбиэлээн күрдүргэппитэ.
   Ээй кытыытынан, намыһах сэппэрээктэри тоҕута кэстэрэн, хороҕолдьутан испиттэрэ. Эмискэччи инникилээн испит киһи уучаҕа, этин таттара дьигиҥнии, тохтуу түспүтэ. Дьирэччи тэбинэн, адаар муоһунан хаары сүргэйэрдии төбөтүн хамсата, турунан кэбиспитэ. Киһи тула эргичиҥнии, үҥүүтүнэн уучаҕын үлүбээй сабырҕаппыта. Уучаҕа бүлтэччи көрө, тылын былас ыйаан, тыынан күрдүргүү, кэннинэн тэпсэҥэлээбитэ. Киһи ойон түһэн, инниттэн тардаары хааман иһэн, маҥан хаарга кыа хаан ортотугар икки оҕунан тобулута ытыллыбыт суор сахсайа сытарын көрө биэрбитэ. «Суор буоламмын, эһигини батыһа сылдьыам…» – диэн дьүккэтэ кытарбыт ойуун хараҕа көстөргө дылы гыммыта. Хучана куттанан, кэннинэн хааман иһэн, хаарга олоро түспүтэ. Кэнниттэн испиттэр таба кэннигэр анньылла сыһа, туора ойутан тахсыбыттара. Атахтара күөрэҥнээт, көстүбэт өстөөхтөрүттэн хаххаланардыы, табаларын кэннигэр сөрүөстүбүттэрэ.
   – А-аа, сорбуун! – диэн киһилэрэ хаһыытаан энэлийэ, икки лабааларынан хаары таптайа иэҕэҥнээбитэ. – Өлбөт үөһэ… Ойуун өлбүт! Хаан Илбис өлбүт! Ким аны биһигини көмүскүүр…
   Туох буолбутун ситэ өйдөөбөтөх дьоно өҥөҥнөспүттэрэ, алаҥааларын бэлэм тутан, тула мэлээриҥнии, киһилэригэр сыҕарыҥнаабыттара.
   Тобулута ытыллыбыт суортан улаханнык саллыбыттара. Хантан ыппыттарын быһаара сатаан, улаханнык мунаарбыттара.
   – Хучана, – диэбитэ Амыкча. – Көр, бэл, хаарга суол таһаара сорумматахтар… Туох үлүгэрдээх боотурдарай?! Кэбис, мин төннөбүн…
   – Мин эмиэ… – диэбитинэн Куодай умса туттубута.
   – Өлбөт үөһэ өлбүт буоллаҕына, Хаан Илбис бырамаҥҥа көттөҕө… Мин даҕаны бэйэбэр өһүм суох… Барыаҕыҥ. Мин тордоҕор бара сырыттахпына сатанар. Төгүрүк иһитин уонна тимир быһаҕын, ох саатын, батаһын ылыам… Уоттуом! Түөлбэ хоһуунугар этээриҥ, саҥа ойуун төрөөтө диэн… Элбэх күнү-ыйы өлөрө көрдүм-иһиттим, син билбэхтэстим. Аны мин түөлбэ саҥа ойууна буолабын, – диэбитинэн Хучана ойон турбута. Үргүлдьү бэргэһэтин кэннигэр сиэлийэн, баһын быһа илгистэ, турулус-ирилис көрө, үөрбүттүү бэдьэйэн ылбыта.
   Борук-сорук буолуута Туоҕа Боотурдаах халтаамаҕа тиийэн кэлбиттэрэ. Бэдэр Боотурдаах дьонноро кэлбиттэриттэн үөрэн, кулуһуннарын сөргүтэн, күөстэрин иһирдьэ анньа, үөлүллүбүт ыалыкыларын эргитэлээбиттэрэ.
   – Хайа, тоҕо хойутаатыгыт, ытырыктата саныы олоробут, – диэбитинэн Бэдэр Боотур утары хааман кэлбитэ.
   – Ээ, дойдубут Улуу кыылын көрөн, кулуһун оттон, сиэр-туом оҥорон тардылынныбыт. Эһиги кэлбиккит ырааппыт дуу, тугу биллигит, көрдүгүт? – Туоҕа Боотур атыттан ыстанан түһэн, көһүйбүт этин-сиинин хамсатан биилинэн имиллээмэхтээн, чохчоохойдоон ылла.
   – Бай, ол сүдү кыыл номнуо кэлбит дуо, тоҕо эрдэтэй? Суох, тугу даҕаны көрбөтүбүт. Халтааманы ырааҕынан соҕус суол хайдым. Кыыл, көтөр суолуттан ураты киһи дьиксиниэҕэ суох, – Бэдэр Туоҕа Боотур атын муннун сууралаамахтыы тэһииниттэн ылла.
   – Хата, сылаас аска кэллибит буолбаат! Тугу бултаан үөллүгүт? – диэбитинэн Лэбиэрийэ Бөҕө атыттан түспэккэ кулуһуҥҥа ыксары астаран тиийэн өҥөҥнөөтө. – Оо, ыалыкылар дуу…
   – Туйах күннээтэ. Атаҕынан ыалыкылары эккирэтэ сылдьан, үөрү-үөрүнэн ылла. Уолбут Барылаҕын маанылаах олбоҕор олорор буоллубут, – Бэдэр Боотур Туоҕа Боотур атын тииккэ эрийэ тарта. – Туйах, кэл, тордох тириилэрин ыл эрэ. Бэлэм дьылҕан мастарга сабыта уурталыахпыт.
   Бу кэмҥэ Хучана Хаан Илбис ураһатын таһыгар өрө мэҥитэн тиийбитэ. Уучаҕыттан түспэккэ, барыара сөҥмүт ураһаны кыҥастаһа, суол-иис хайан, төттөрү-таары хаамтаран хоочугураабыта. Табатыттан түһэн, салларын дьарҕарда сатыырдыы тэбэммитэ буола тэпсэҥэлии, үөмэр-чүөмэр үктэнэн, ураһаҕа чугаһаабыта. Дьиэли өтөрү түһүөхтүү үҥүүтүн уһуктаах төбөтүнэн тирии, тыас иһиллээн иһийэ сөҥмүтэ. Сэрэхэчийиэх тыаһы-ууһу истибэккэ, үҥүүтүнэн дьиэли силэйэ, иһирдьэ көтөн түспүтэ. Эмискэ: «Хо-оох», – диэн хаахынас хаһыыны даҕаспытынан үҥүү сирилээн кэлэн, төбөтүн үрдүнэн батары сааллыбыта. Хучана таһырдьа ойбута. Кэнниттэн батаһын күөрэччи туппутунан Хаан Илбис арбаллан, баар буолбута.
   – Баҕайы! Эн эбиккин дуу… Тугу үөмэн, өргөстөнөн киирдиҥ… Мин тыыммын иһиллии кэллиҥ дуо? – диэбитинэн Хаан Илбис аҕылаан мэҥийэ, батаһынан далбаатанна.
   – Хаан Илбис, Хаан Илбис, уҕарый… Иэдээн, иэдээн! Өлбөт үөс… Һуу… Хата, тыыннаах эбиккин… – диэбитинэн Хучана титирэстээбитинэн тобуктуу түспүтэ. – Үөрүҥ суор, суор өлбүт…
   – Баһа суох! Ол миигин биир эрэ суордаах дии санаабыккыт дуо? Уу… үөннэр! – Хаан Илбис силэ бырдаҥалыы, дьиэгэнийбитэ ааспакка, батаһынан дугдуҥнаабыта. – Хайаатыгыт, урааҥхайдары буор сирэйдээтигит дуо?
   – Суох… Суоруҥ өлбүтүн көрөн, абыҥ-хомуһунуҥ сүттэҕэ дии санаабыппыт…
   – Ы-ыы… Абам да эбит! Эмиэ мүччү түстэхтэрин. Ыл, кутаата отун! Аал уот иччитин айах тутан, көрдөһөн-ааттаһан, иһиппитин тыаһатан хонуохпут… Уһуктаах, биилээх кыайбат буоллаҕына, уот кыһыл тылынан салатыам. А-аа… Күлэ-күлэ күлгүтүн таптайар күнүм үүнүө… – диэмэхтии, дьиэгэнийбит бэйэтэ уостан, ураһатын диэки салбыҥнаабыта.
//-- * * * --//
   Туоҕа Боотур балаҕаҥҥа киирбитигэр чаҕар, кулут дьон куттаммыттыы көрө сүгүрүйбүтүнэн, балаҕан хараҥа сирдэринэн симэлийбиттэрэ.
   – Ким киирдэ, халҕаным маннык эрчимнээхтик арыллыбатаҕа ыраатта ээ, – диэн хаахынас саҥа иһиллибитэ.
   – Мин, Туоҕа Боотур… – диэбитинэн киирбит киһи, турбахтыы түһээт, саҥа хоту ааспыта. – Ыҥыртарыыгынан кэллим. Хайа, хайдаххыный? – диэбитинэн, Туоҕа Боотур сыҥаһа орон таһыгар тиийэн, үүс тириитэ бэргэһэтин туура тардынан, сүрэҕин тутта нөрүйэн ылбыта.
   – Ээ, ол иһин… Ылыҥ эрэ! Баар дьон, кэлбит киһини итиилээҥ… Чэгди, ханна дьөлө түстүҥ, өйөөн олорт! Кэтэспитим ыраатта… – Мукучу Хоһуун ынчыктаан ылбыта. Таһынан бөрө, ис өттүнэн куобах түүлээх халыҥ суорҕанын сэрэнэн үллэҥнэппитэ. Иһиттим-истибэтим диэбиттии, оһох кэнниттэн чэпчэки этэрбэс тыаһа сырдырҕаатын, холто буолбут таҥастаах уол тахсан кэлбитэ. Киирбит киһиттэн толлон, дух-дах тутта, Мукучу Хоһууну өйөөн олордубута.
   – Мукучу Хоһуун, ас куотуо суоҕа, бастаан сэһэргэһиэх, – Туоҕа Боотур Чэгди аҕалбыт түү олбохтоох талах олоппоһун ылан, Мукучу Хоһууҥҥа чугаһыы, олорунан кэбиспитэ.
   – Чэ, оннуга ордук буолара дуу… Бу кыайар уһуннук олордоро биллибэт. Чэгди, хара дьиэҕэ тахсыҥ. Үҥкүрү, Кэмпэрэни ыҥыртаар. Киирдиннэр. Манабылларга эт, кими даҕаны киллэрбэтиннэр, – Мукучу Хоһуун күөмэйин муҥунан хаахынаат, устунан сөтөллөн барбыта. – Көр бу… Бэл, айаарар кыах суох… Оо, киһи муҥур үйэтэ кылгаһын. Уолаттарбын, кынаттарбын, көрө илигиҥ буолуо… – диэмэхтии, тыын ылардыы эппэҥнээбитэ.
   Этэрбэстэр сырдырҕаһан, халҕан сэрэнэн лабырҕаан ылаат, суугун-сааҕын тыастар симэлийбиттэрэ. Балаҕан иһэ иһийэн, курус, тымныы салгынынан аҥылыйбыта.
   – Өлөр өлүүттэн куоппут суох… Күнүм-ыйым бэлиэтэммит бадахтаах, – Мукучу Хоһуун өлбөөдүйбүт харахтарын быһа симпитэ, – ыҥырыыбын быһа гыммакка кэлбиккэр үөрдүм. Күүттүм ээ… – амньыйбыт уоһун тылынан сиигирдэ сууралаабыта. – Күн сырдыга баҕалаах эбит… Чэ, аны кэлэн… Эһиги туох-хайдах олордугут?
   – Кыһыны этэҥҥэ туораан эрэбит. Сүөһү, сылгы туруох үтүөкэннээх дойдуга кэлбиппит. Күөххэ үктэннэхпитинэ, оппутун-маспытын кыайдахпытына, Тыгын Тойонтон сүөһү, сылгы үүрэн аҕалар киһи… Биэриэх буолбута уонна биир эмэ аҕа ууһа кэлистэр үчүгэй буолуо этэ. Оччотооҕу билиэ.
   – Сөпкө торумнаммыккын. Элбээтэххитинэ сатанар. Бу дойдулар эһиги манабылгытыгар бигэтик киирдэллэр бэрт этэ. Тыгын Тойон санаата туолуо, үөрүө. Маннык мааны сирдэнэр-уоттанар, туһугар, дьол буоллаҕа… – Мукучу Хоһуун хапсыйбыт омурдун үлүннэрэ, уоһун ибигирэтэ салгыны үрбэхтээбитэ. – Түөлбэ хоһуунунан Тарҕаан хаалыа… Уолум Үҥкүр уора, бардама, кырыга бэрт. Кыралары, кыамматтары кыайталыа… Суох буоллахпына манна тохтообот, баһа батарынан барыа. Тыына-быара хаайтара сылдьар. Туох хантан кэлэрин билбэт, кыргыһы өрө тутар… Кыра уолум Кэмпэрэм аһары сымнаҕас, хоһууннары кыайан тутуо, дьаһайыа суоҕа. Оо, Ньылам, Ньылам манна баара буоллар, кини баһылыа-көһүлүө этэ. Ньылам оһоҕостоммут этэ. Күтүөт оҕо иннинэн буолан кэлэрин саарбахтыыбын… Дьоҕойон ыҥыртарбытым… Сиэммин көрбөт, аппар мэҥэһиннэрэн, сирбин-уоппун көрдөрбөт быстах дьылҕалаах эбиппин, – Мукучу Хоһуун үөһэ тыына, бычалыйан тахсыбыт харахтарын уутун ытыһын таһынан соттубута.
   – Тарҕаан?! – Туоҕа Боотур саҥа аллайбыта. Эмискэ халҕан тэлэллэ түспүтэ, бөдөҥ-садаҥ, бөҕө-таҕа таһаалаах, таба сонноох киһи тыастаахтык баадаҕаччыйан киирбитэ. Туоҕа Боотуру тургутардыы көрө, Мукучу Хоһуун сытар сыҥаһатын атаҕар быар кууста турунан кэбиспитэ. Кинини тилэх баттаһа, халҕаны сэрэнэн саба, ортону үрдүнэн уҥуохтаах уолан киһи тыаһа-ууһа суох киирэн кэлбитэ. Туоҕа Боотуру көрөн, бэргэһэтин уһулан, нөрүйэн ылбыта. Мукучу Хоһуун сүүһүгэр ытыһын даҕайа, күкээрийбит баттаҕын сытыара сатыырдыы имэрийбэхтээбитэ. Кини уолаттары эр-биир көрүтэлээбитэ.
   – Ити Үҥкүр. Таптал аата эн иниҥ курдук Дагдаҕар диэн, оттон бу турааччы Кэмпэрэ, – Мукучу Хоһуун уҥа илиитин ыараханнык көтөҕө уунаҕалаабыта. Уолаттарын көрө, тыын ылардыы эппэҥэлии, иһийэн сыта түспүтэ. – Дьэ, уолаттарым көрүҥ. Бу кэпсиир Туоҕа Боотурум… Былыр диэххэ дуу, Тыгын Тойон дуоҕа тутааччыта этэ. Билигин Кучан Эбэ аҕа ууһун бас-көс киһитэ. Кинини тутуһаарыҥ… Төһө даҕаны аҕыйахтарын иннигэр, кэннилэригэр дурда-хахха буолар Тыгын Тойон үтүмэн элбэх дьоно бааллар… Эһиги онтон силистээххит-мутуктааххыт… Ыарахан күҥҥүтүгэр көмөлөсүһэн, көмүскэһэн, эйэлээх буолаарыҥ, – Мукучу Хоһуун хараҕын быһа симэн, илиилэрин туора-маары тутан, түөһүгэр уурбута. – Үҥкүр, түөлбэни миэхэ хаалларбата диэн, хом санааҕын хам баттаа… Сылгыны, сүөһүнү анаабытым. Сөбүлээбэтэххинэ онтуктаргын үүрэн, атын сиргэ олохсуйуоҥ буоллаҕа… Ол гынан баран, төрөөбүт түөлбэҕин көрө-истэ, билсэ тураар. Соҕотох бардаххына, эрэйи эрэ көрсүөҥ… Чэ, эһиэхэ Туоҕа Боотуру билиһиннэрээри ыҥыртарбытым. Хайдах дьаһанаргытын эппитим… Ситигирдик… Элэтэ, – диэн сэниэтэ эстибиттии оргууй саҥара, сапсыйбахтаабыта. Үҥкүр тугу эрэ этиэхтии көхсүн этитэн ылбыта, онтон сапсыйан кэбиспитэ. Тыастаахтык хааман, халҕаны тэлэйэ баттаан, таһырдьа ойбута.
   – Аҕаа, бүгүн аматыйбыккын, быдан сэргэхсийбиккин дии, барыта этэҥҥэ буолуо… – Кэмпэрэ аҕатын илиитин имэрийэн ылбыта, сэрэнэн таптайбахтаат, этэрбэһин төбөтүгэр дыгыйан, тахсан барбыта.
   – Дьэ, ити… Дьоммор-сэргэбэр Тарҕаан дьаһайыа диэн эппитим. Үҥкүр онтон кыыһырбыта ааспакка сылдьар. Кэмэ кэллэҕинэ, түспэтийдэҕинэ өйдүүр ини… Тарҕаан ойоҕум суруһа. Бу дойду төрүт олохтооҕо. Элбэх сырыыларга бэйэтин көрдөрөн турар. Хоһууннар кинини билинэллэр. Хайа уонна хантан, хайдах тугу мэнэйдэһэри, булары-талары билэр. Ээ, арба даҕаны, бу дойду үтүөтэ-мааныта, булда биһигини эрэ угуйбат, умсугуппат. Туспа сиэрдээх-туомнаах атын омуктар харахтарын далыгар эмиэ хатаммыт… Тоҕо анньан кэлиэхтэрин сөп.
   – Ол туох дьонуй, ханна олохтоохторуй? – Туоҕа Боотур үчүгэйдик истээри, олох маһы сыҕарыҥната, чугаһаан биэрдэ.
   – Бээ, ыксатыма… Саҥарар даҕаны ыарахан буолбут. Кэпсиэҕим… Бастаан кэриэс-хомуруос тылбын этэн кэбиһиим… Ылыныа, бүк толоруо диэн эрэнэн ыҥыртарбытым… Дьоммун көрөөр-истээр, көмөлөһө сылдьаар. Ыксаллаах кэмҥэ эһигиттэн ураты көмө хантан даҕаны кэлбэтин Тарҕаан билэр. Онон биир тылы була сатыа, билиниэ. Эн, Тыгын Тойон анал сорудаҕынан кэлбит киһи, Сахсары эбэҕэ хаһан баҕарар барарыҥ-кэлэриҥ көҥүл буоллаҕа… Ыл эрэ, сыҥаһа анныгар хааһах баара буолуо, таһаар эрэ, – дии-дии, суорҕанын имэрийбэхтээбитэ.
   Туоҕа Боотур сыҥаһа орон анныттан тирии хааһаҕы ороон таһааран, Мукучу Хоһуун тобугар сэрэнэн уурбута.
   – Дьэ, бу… Добдурҕа саҕана биһикпин ыйаабыт Туймаадам хочотугар бара сылдьар баҕалааҕым… – Мукучу Хоһуун хааһахтан сарыынан бүөлүү анньыллыбыт кыра туос тордуйаны хостоон таһааран имэрийбэхтээбитэ. – Тыгын Тойон санаатын алы гынаарыбын… Туспа омук дьонуттан элбэх түүлээххэ атастаспытым. Бука диэн илдьэн биэрээр… Төһө даҕаны хом санаалааҕым иһин, кэнэҕэһин оҕолорбун, түөлбэм дьонун кырыы хараҕынан көрбөтүн… Манан дьахталлар симэх оҥостоллор үһү. Мэнэйдэспит киһим күнү ыйара, бука, күҥҥэ тэҥнээн күндүргэтэн эрдэҕэ… Баҕар, Тыгын Тойон кэлэн-баран, булан-талан дьахталларын симээбитэ буолуо. Кини киһи сырыыта киэҥэ бэрт, – Мукучу Хоһуун салыбырас илиитинэн сарыыны хостоон, тордуйа ортотугар диэри кутуллубут сырдык халлаан күөҕэ, үрүҥ, хара өҥнөөх үүттээх таас хоруоҥкалары кыҥастаспыта, сахсыйан ылбахтаабыта.
   Туоҕа Боотур тордуйаны сэрэнэн ылан, өҥөйөн көрбүтэ. Маннык өҥнөөх таастартан тиһиллибит симэхтэри Тыгын кыра ойоҕо Аабый, кыргыттара Таалай, Тыаһааны уонна аҕатын киирии ойоҕо Ньырбакаан кэтэллэрин көрөр этэ. Чугастан көрбөтөх буолан, модьу тарбахтарынан биири кымаахтаан ылан, хараҕар чугаһата, эргичиҥнэтэ кыҥастаспыта. Мукучу Хоһуун санаатын көтөҕөөрү:
   – Ээ, манныктаахтарын көрбөтөҕүм, һэлии муоһуттан оҥоһуллубут киэргэллээх буолааччылар… Тыгын Тойон үөрүүһү.
   – Һэ, һэ. Тиийбитим буоллар, үөрдэрим хаалбыт дии, – Мукучу Хоһуун күлбүтэ буолан ньимийбит уостара ыртайбыта. – Уонна түүлээх бэлэмнээбитим. Ону илдьээр… Ити маллар Тыгын Тойоҥҥо ыксалаһарбар эрэ аналлаахтара. Дьиҥэ, омолуйардаах этим… Ол иһин бара сатаабытым. Чэ, аны кэлэн тиийбэппин… Миигиттэн тугу истибиккин кэпсээр… – Мукучу Хоһуун иһирдьэ түспүт харахтарын дьүккэтэ маҥхаҥнаан ылбыттара. Тордуйатын икки илиитинэн күөмчүлүү кууһан, сөтөллөн хахсыйа, аа-дьуо саҥаран барбыта:
   – Хаҥалас аҕа ууһун тойоно Тыгын саха урааҥхайдарын холбуу сатыырын истибитим. Ону эйиэхэ даҕаны биэрбит биһилэҕэ туоһулуур. Үгүстэр, өйдөөбөккө, баайын хаҥатта сатыырын курдук саныыллар…
   Мин бу дойдуну булуохпуттан арааһы көрө-истэ түстүм ини, түспэтим ини. Билбэхтэһэ сатаатым… Маннык ыһыллан олорон, көрүстэхпит аайытын сэймэктэһэн истэхпитинэ иэдэйииһикпит. Сир үрдүттэн сүтэр кутталлаахпыт… Ону билэн Тыгын Тойон Улуу Или тэрийэ сатыыр. Көмүскэнээри… Дойдулаах биистэри, урааҥхай сахалары тэнитээри. Кини туохтан көмүскүөхтээҕин истэн эрэ дьаарханар… Оттон мин, арҕааттан ааҥныах алдьархайы илэ көрөммүн, иннибин-кэннибин араарбат буолуохпар диэри куттаммыттааҕым… Бүк Бүлүүнэн кээнньэли дьон быгыахтаһан эрэллэр. Ыраахтан силистээх-мутуктаах ураты дьон… Бу хоруоҥка өҥүнүү халлаан харахтаахтар, саһарбыт сэбирдэх баттахтаахтар, атын субалаахтар…
   Туоҕа Боотур итини истэн, бүк түһэн олорбут бэйэтэ көнөн кэлбитэ. Лүксүрээн ойуун түүлүн өйдөөн, харахтара кэҥээн ылбыта.
   – Син дьон курдук эрээрилэр, дьиҥ чахчы илиэһэйдэр. Илиэһэйдэртэн атыннык ааттаабаппын… Этиҥи, чаҕылҕаны илиилэригэр тута сылдьаллар үһү. Ол баҕайылара дэлби ыстаннаҕына, уотунан уһуурдаҕына, киһи тулуйбат алдьархайа… Ох саа тэбэн тиийбэт ырааҕыттан сотолооҕу, тыатааҕыны тыла суох ыыталлара… Оннук чаҕылҕаҥҥа атаҕын быһа оҕустарбыт туматы илэ көрбүтүм… Бүк Бүлүү кытылыгар олорооччулар куттанан, саллан, түҥкэтэх дьүк сиргэ көһөттөөбүттэрэ. Илиэһэйдэр уунан эрэ сылдьаллара, сыыдам сырыылаах дүлүҥ ааллаахтара. Алдьархай тахсыаҕын, ойууннар көмөлөрүнэн, Айгыр Силик Айылҕа бэйэтэ араҥаччылаабыта. Чаҕылҕан курбуулаан, Сата түһэн, ууга тимирбиттэрэ… – Мукучу Хоһуун сөтөллөн хахсыйбыта. Тыын ылан сыппахтыы түспүтэ. – Баҕайылар өлбүттэрин даҕаны иһин, суолу астахтара. Суолларын батан, эбиллэн, элбэх буолан кэлэр кутталлара баар… Иэдээнэ итиннэ сытар. Сирбитин-уоппутун турууласпатахпытына, көмүскээбэтэхпитинэ, тэпсилгэн оҥостуохтара, аҕа ууһуттан, омугуттан тутулуга суох симэлитиэхтэрэ…
   Һуу, һылайдым… Чэгди киирэн сытыардын эрэ, – диэт, өрө тыынан ылбыта, кэтэҕинэн чэҥ муустаах эркиҥҥэ сыстан, харахтарын быһа симпитэ. Барбах сырдыкка иэдэһин уҥуохтара, сымара таастан чочуллубуттуу, чороһо күлүктэнэн тахсыбыттара.
   Туоҕа Боотур тордуйа айаҕын сарыынан саба анньан, хааһахха уган, сыҥаһа анныгар аспыта. Тыаһаабатарбын ханнык диэбиттии, сэрэнэн хамсанан, тахсаары оҥостуммута.
   – Бээрэ, Туоҕа, ити илиэһэйдэр тиийэн кэллэхтэринэ сэриитэ, кыргыһыыта суох буолбаккыт буолуо… Кыайар, үүрэр уустук буолуо эрээри, айылҕабыт уратытын туһаныах баара… Хараан бырдаҕа үгэннээн турдаҕына, биитэр бытарҕан тымныыга кыргыһан көрүөххэ сөбө буолуо. Аар Айылҕа көмөлөстөҕүнэ эрэ туруулаһар кыахтаахпыт быһыылаах… Чэ, Тыгын Тойон бэйэтэ билиэ… Баҕар, ол илиэһэйдэри кытта биир тылы булан, баһын хоҥкутан көрсөрө дуу…
   Мукучу Хоһуун Чэгди көмөтүнэн сытан баран, араан уота күлүбүрүүр, тыһыргыыр тыаһыттан уута көтөн хаалбыта. Ууламмыт харахтарын ытыһынан сотто, саныыр санаата ити тыастан ситимнэнэн, ыраах көппүтэ.
   Бээ, оччолорго табалаах сахаларга сыстыбыт кэмэ этэ. Ол дьоҥҥо кэлэр-барар сирэ баҕана үүтэ буолан уонна быыра ох, кыыл-сүөл аһылыга буолбат туһуттан үөрдүһээри, тимир куйаҕын, сэбин-сэбиргэлин утары ууммутунан тиийбитэ. Сахалыы тыллаах тоҥ биистэрэ үөрэ көрсүбэтэхтэрэ. Тутатына өлөрбөккө, улаханнык дуксуйан, тоҥ оҥкучахха олордон, сорун сордообуттара. Бука, хаан таһаарар сүллүүргэ туттаары хаһааммыттар быһыылааҕа. Өлөр өлүүттэн Түннүбэ ойуун түүлэ дуу, Тыгын Тойон суон сураҕа дуу туора түһэн быыһаабыта. Онно-манна кыттыһыннарбакка, таба көрөөччүнэн сырытыннарбыттара.
   Иккис сайыныгар этэ дии… Суоһар сурах түргэнник тарҕаммыта. Ол устан иһэр илиэһэйдэр хааннаах айаннара Бүк Бүлүүнү тилийэ көппүтэ. Уоттаабыт түөлбэлэрин буруота күнү-ыйы бүрүйбүтэ. Биир күн кинилэр түөлбэлэригэр чугас эргиннээҕи тоҥ биис уустар бас-көс дьоно, ойууннара уонна хоһууннара тоҕо ааҥнаан кэлбиттэрэ. Кинилэр ортолоругар соһо сотуулаах уот кыһыл таҥастаах сытыы-хотуу көрүҥнээх эдэр дьон уһулуччу көстөллөрө. Чоҕуһан, кылгас үҥүүлэрин өрүтэ уунаҕалыы алыкылыылларыттан, Мукучу Боотур көрө саллыбыта. Кыргыһы өрө туппут тумат биистэрэ тоҕо сомоҕолоһо кэлбиттэрин таайа сатаабыта. Ити күн айылҕаттан айдарыылаах Түннүбэ ойуун көмөтүнэн бас-көс дьоно быстах кэмҥэ өстөһүүлэрин, иҥсэ мэнэгэй санааларын хам баттаан, илиэһэйдэри бииргэ бултуурга сүбэ туппуттар этэ. Куттал… Куттал барыларын иилии эргийбитэ. Киэһэтин Түннүбэ ойуун, атын биис уустарын ойууннарынан кутуруктанан, улахан иһитин тыаһаппыта. Бөдөҥ таммахтар хаппыт тириигэ түһэн эрэллэринии, дүҥүрдэр биир кэм тобугураспыттара. Улам силбэһэн, курулаччы түһэр ардах тыаһыгар кубулуйбута. Курулас, битигирэс тыас быыһынан Түннүбэ ойуун иһитэ этиҥ этэринии лүһүгүрээн ылбахтыыра. Дүҥүр тыаһа ыраахха диэри эҥсэн, наллаан уста сытар Бүк Бүлүү урсунугар олорсон, ой дуораана арыалдьыттанан устарга дылыта. Түннүбэ ойуун Аар айылҕаттан көрдөһөн-ааттаһан, аал уотун айах туппута, сиэл быраҕан, сыт-сымар таһаарбыта. Күн кытара киириитэ, тыас-уус ньим барбыта. Кыһыл соһо сонноох хоһууннар, куйарханы түҥнэри көтөн, хаан таһааран, сүллүүр оҥорбуттара. Итии хааны ытыстарынан сомсон иһэ, сирэйдэрин бистэ бэдьэҥэлии, үҥүүлэрин, охторун хааннаабыттара. Онно этэ дии, Мукучу Боотуру тургутан көрөөрү, иилии эргийэн, үөгүлэһэ-үөгүлэһэ үҥүүнэн өтөрү түһүөлээбиттэрэ. Эккирэтэ сылдьан далла мэндэйэн, сиирэ-халты ытыалаан, ууга-уокка түһэрбиттэрэ. Алдьархай тахсыаҕын эмиэ Түннүбэ ойуун тохтоппута. Тургутууну, холоон көрүүнү ааспыт боотуру, хоһууннар оонньууларыгар киллэрбиттэрэ. Мукучу Боотур дүҥүрдэр лүҥсүүрдэриттэн, кыа хаантан илбис туругар киирбитэ. Кыргыс хамсаныытыгар кыттыһан, дьиэгэнийэн, өрө эккирэспитэ. Далла мэндэйиитигэр, кэккэлээн турар табалары үрдүлэринэн көтүүгэ, сарыы нөҥүө үҥүүнэн өтөрүтэ түсүһүүгэ ордуктара буолбута. Соһо сотуулаах кыһыл сонноох хоһууннар кинини төгүрүччү туран, модьу, кылгас үҥүүлэрин өрүтэ уунаҕалыы алыкылаан хаһыытаспыттара. Табалаах саха хоһууна куйаҕын, батаһын, алаҥаатын төннөрбүтэ. Мукучуну сонно тута Хоһуун диэн ааттаабыттара.
   Күн бастакы сарадахтара түөлбэ тордохторугар түһүүтэ, кыргыс мэнэгэйин туппут хоһууннар Түннүбэ ыйбыт сиригэр табаланан, сатыылаан, илиэһэйдэри тоһуйа айаннаабыттара. Кинилэр ортолоругар Мукучу Хоһуун эмиэ баара. Ойуун ыйбыт сиригэр үһүс күннэрин туруора тиийбиттэрэ. Түннүбэ ойуун көрөн турбуттуу, тоһуйарга анаабыт курдук сири ыйбыта сөхтөрбүтэ. Өрүс икки кытылынан халлааҥҥа харбаспыт таас хайалар күүстээх сүүрүгү куолайдыы ыган, ох саанан ытарга, үҥүүнэн быраҕарга табыгастаах этэ. Кыһыл сонноох туматтар уу аҕалбыт сылбаҕыттан дүлүҥнэри ууга анньан киллэртээн, Бүк Бүлүү уҥуоргу кытылыгар уста турбуттара. Табалаах саха хоһууннара бэттэх хаалан, таас хайалар чомоҕойдоругар, быардарыгар хорҕо сирдэргэ кирийбиттэрэ. Төһө даҕаны дьорҕооттук туттуна сатааталлар, сирэйдэригэр-харахтарыгар куттал күлүгэ түһэн ылара. Күн оройо уот куйаас сатыылаабыта. Итии салгынтан, күн уотун суоһуттан хатыҥ сэбирдэхтэрин кытыылара саһара, бүүрэ тарпыттара. Бэл, быыстала суох сабыта түһэр бырдах мэлийбитэ. Хаан тахсарын биттэммит суордар айахтарын аллаччы атан, түүлэрин сахсатан, тиит мутукчатыгар хаххалана кирийэ хараарыҥнаспыттара. Мукучу Хоһуун сонун таһынан кэппит таҥалай куйаҕа илиинэн таарыйбат буола итийбитэ. Тохтоло суох тахсар көлөһүнүттэн сарыы соно сиигирэн, харааран тахсыбыта. Куйаҕын устуон санаталаабыта эрээри, атаҕын быһа ыттарбыт, хаанынан устубут хоһуун мөссүөнэ хараҕар көстөн, тулуйарга тиийбитэ. Дуулаҕатын ыксары тардына, күн уотуттан күлүмүрдүү мэндээрэр Эбэ киэҥ иэнин кыҥастаспыта. Өтөр буолбатаҕа, манабылга хаалбыт табалаах хоһууннар тыаһа-ууһа суох тамаһытан кэлбиттэрэ. «Иһэллэр!» – диэн сибигинэйбит саҥалара этиҥ эппитинии дуораһыйбыта. Өрүс ортотунан, куоҕас устан иһэринии, туох эрэ кыра хара көстүбүтэ. Бэттэх уһуннаҕын аайы, сүтэ-сүтэ күөрэйбэхтии, улам улаатан испитэ. Биллэр-биллибэт утары илгийэр салгыҥҥа өрө уйдараары гыммыттыы даллаахтаннаҕына, икки өттүнэн көмүс мөһүүрэ уу кылабачыйа саккырыыра. Эмиэ даҕаны модун, кэтит түөһүнэн эрэһэ долгуннары хайа тыыран, күөгэҥнии устан ньолбойоро. Чугаһаатаҕын аайы, атын күтүр багдайан испитэ. Сытыы кынаттара эрдии салбаҕар кубулуйан, үөһэ-аллара күөрэҥнээбиттэрэ. Эмискэ сөрүүн тыал балаһалана үрэн барбыта. Эбэ иэнин кыра балык хатырыгыныы кылабачыта оонньоппута. Тыал күүһүрэн сирилэччи үрбүтүгэр, эрэһэ долгуннар араастаан бүгүллэхтэнэ, таас хайа эркиннэрин тыастаахтык биллиргэтэн барбыттара. Ыраах көстөр таас хайа чомоҕойун кэнниттэн, аалы эккирэтэрдии, хара былыт оҕото өрө сүүрэн тахсыбыта. Ону даҕаспытынан, хайалар арҕастарыттан күдээрин оргуйбута. Эбэ долгуннара бааллана охсон, үрүҥ күүгэнинэн ыһыахтана, үллэн-баллан барбыттара. Эрдии элэҥниирэ күүһүрэн, тыы тумса таас кытыл диэки хайыһан, долгуннар быыстарынан тимирэ-тимирэ күөрэҥнээбитэ. Былыт оҕото тэнийэн, күөх халлааны, күнү бүөлээн, борук-сорук бүрүүкээбитэ. Бөдөҥ таммахтарынан табыгыратан иһэн, курулаччы кутан сирилэппитэ. Чаҕылҕанынан курбуулаан, этиҥинэн сатараан, мас аалы күөрчэхтии эргитэн, өрүс ортотугар киллэрэн, өрүтэ эһитэлээбитэ. Эмискэ сытыы чаҕылҕан ытыллыбыт охтуу аллара курбууламмыта. Ону даҕаспытынан сүҥкэн тыас дэлби ыстаммыта. Аал ортотунан, тирбэҕэни быһа тарпыттыы, икки аҥыы өрө ыһыллаат, умайан күлүбүрүү, күөрэ-лаҥкы барбыта. Тыал күүһүрэн, өрүс уута өрө ытыллан тахсыбыта. Тыас-уус сирилээн, кытыл кумаҕа, чэй тааһа, буора өрө көтө бүрүүкээбитэ, лабаалара буралла иэҕэспит мастар булгурута баран барчаламмыттара. Сата турбута… Өтөр буолбатаҕа, этиҥ тыаһа лүһүгүрүү, лачыгырыы, өрүс устун бара турбута. Ардах сэллээн, бөдөҥ таммахтарынан ыһыахтана, этиҥи батыһа куугунуу турбута. Сата быстах тыала сабыта балаһалана симэлийбитэ. Күн чаҕылыччы тыган, чэбдик салгын сайа охсубута. Эбэ будулуйбут уута, сибилигин мэҥиэстибит аалын мэлдьэһэрдии, туох даҕаны буолбатаҕыныы налыйбыта. Арай тимирбэт бытархай мал-сал, мас тобохторо куотан эрэрдии, онон-манан элэгэлдьиһэ устубуттара…
   Киэһээҥҥи аһылык кэнниттэн Мукучу Хоһуун Туоҕа Боотуру ыҥыртарбыта. Киһи элбээбититтэн эбитэ дуу, кэриэс-хомуруос тылын тиэрпититтэн эбитэ дуу, быдан сэргэхсийбит көрүҥнээҕэ. Оронун сыҥаһатыгар өйөнөн көрсүбүтэ.
   – Тиһэх күн-түүн ыктаҕын аайы, билэрбин дьоммор-сэргэбэр тиэрдиэхпин, сэрэтиэхпин баҕарарым үксээтэ ээ, – Мукучу Хоһуун күлбүтэ буолла. – Бу сытаммын олорбут олохпун олус чуолкайдык өйдөөн, харахпар көрөн ылабын. Дьэ, дьикти. Киһи өлөөрү гыннаҕына итинник буолара дуу… Омук киһитин көрсүбүтүм туһунан иэгэйэр икки атахтаахха быктара иликпин. Бэл, Лүксүрээн кырдьаҕаска ханарытан, атыннык кэпсээбитим, – Мукучу Хоһуун оччотооҕу сырыыларын саныы иһийэн ылбыта. Онтон, ким эрэ истиэ диэбиттии, сибигинэйэ соҕус кэпсээн барбыта:
   – Тыгын Тойоннуун сырыым этэ. Ураты туматтарга – Тыал дьоҥҥо – түбэспиппит. Иэдээннээх хоһуун дьон. Үрдүк уҥуохтаахтара, сатала суох уһун үҥүүлээхтэрэ. Биир үксүн биһиги батаспыт, үҥүүбүт кылгаһа сиэбитэ. Ох саанан ыраахтан ытыалаан бохсутуох хаалбыта… Ат күөнүнэн тоҕута көтүтэн сынньаары, өлө оонньоотохпут буолуо… Уһун үҥүүлэринэн куйаабыллаан, тоҕута анньан, кыргыһыы тосхоло кинилэр илиилэригэр киирбитэ. Тыал дьон түргэннэрэ-тарҕаннара, күүстэрэ-уохтара сүрдээҕэ. Таҥастара-саптара даҕаны атына. Бу эргин баар туматтартан чыҥха атыттар. Таба диэни билиммэттэрэ, өрүү сатыылара. Ыксаатахтарына биитэр эккирэттэхтэринэ, сүүрэн иһэн үҥүүлэригэр чиэстэнэн көтөн эрэр курдук ыстаҥалыыллара. Атын сиргэ сыҕарыйбыттара дуу, кэлин дэҥҥэ көрөллөр… Түннүбэ кырдьаҕастан истэн турабын. Тыал дьон Муус Кудулу Далайтан эдэр дьонноругар сир-уот көрдөрө, итинник дэҥ кэлэн ааһаллар үһү. Бука, үөрэтэн эрдэхтэрэ… Суолларыгар көрсүбүт икки атахтааҕы, иннинэн сирэйдээҕи аҥаар кырыытыттан кырган, имири эһэн ааһаллар диэбитэ. Өлөрбүт дьоннорун сииллэр үһү диэни истибитин кэпсээбитэ. Ама, кыыл буоллахтарай, соччо итэҕэйбэтэҕим ээ… Биирдэ эмэ түбэстэххитинэ кыргыһа сатаайыккытый, өһүөннээн кэлэн, имири эһиэхтэрэ, сиргитин уоттаан кэбиһиэхтэрэ… Аҕыйаатылар ини, тыытыспатаххытына бэйэлэрин суолларынан ааһа туруохтара. Ити сэрэтэр быһыым.
   Ол кыргыһыыга кыайтаран, лаппаҕар, сытыы үҥүү төбөтүнэн санныбын хайа оҕустаран сытарбын булан, күрэппиттэр этэ. Өйдөннөҕүм аайы айаннаан эрэр буоларбыт… Итинник күрээн истэхпитинэ, Тыал дьон суоллаан кэлэн, саба түспүттэр үһү. Кэлин кэпсээбиттэрэ. Өлүү түбэлтэлээх, манабыл боотур утуйан хаалбыт. Түлүк ууларыгар сытар боотурдары киһилиэхтэрэ баара дуо, үксүлэрин кыргыбыттар. Бэрт аҕыйах боотур ордон, хайдах баалларынан куоппуттар. Баччаҕа тиийиэх быабар, ол Тыал дьон миигин өлбүккэ холоон, сыппыт сирбэр хаалларан, ааһа турбуттар. Биирдэ өйдөнөн кэлбитим, дьылҕан мастары ардайдаан, ол үрдүгэр харыйа лабаалара тэлгэтиллибиккэ соһуллан иһэрим. Таҥнары сытан көрдөхпүнэ, түүлээх бэргэһэлээх, тобугун ааһар уһун сонун таһынан сиһигэр тиийэр-тиийбэт кылгас куйахтаах, кэтит көҕүстээх кыра киһи соһон дьүккүйэн иһэрэ. Эмиэ түҥ-таҥ барбытым. Хас күн соспута буолла… Араан уота күлүбүрүүр тыаһыттан өйдөммүтүм. Холомоҕо сытарым. Тамаҕым хатан, уу көрдөөн хаахынаабыппар, сыҥаһа оронтон улахан төбөлөөх киһи олоро түспүтэ. Билбэт тылбынан муннунан хоһуҥураан саҥара, араан үрдүгэр ыйанан турар чыҥыллаттан дириҥ түгэхтээх удьаанан итии убаҕаһы баһан аҕалан үҥүлүппүтэ. Хойуу соҕус эрээри, киһи иһэ туруох амтаннааҕа.
   Ити киһи көрөн-харайан, тыыннаах хаалбытым. Бу эргин суох дьикти киһи. Туттуута-хаптыыта, тыла-өһө, мала-сала, таҥаһа-саба чыҥха атын этэ. Эти, балыгы сиирэ эрээри, үксүн от-мас, силис бутукаһын хааһылаан сиэтэрэ. Мин кинини Күн Бас диэн ааттаабытым. Тараҕай, төп-төгүрүк кыһыл сирэйдээх, сэҥийэтин аллара өттүгэр эрэ убаҕас бытыктааҕа, быһах биитинэн быһыта сотуолаабыт курдук ыйаастыгас харахтааҕа. Өрүү ымайа сылдьара. Эйэлээҕин билэммин, тыыннаах хааларга эрэҥкэдийбитим. Илии-атах быһаарсыытынан сэрэйдэхпинэ, түүлээхсит быһыылааҕа. Бу киһи көрүүтүнэн-харайыытынан икки ыйы өлөрдүм быһыылааҕа. Бааһым хаҕылыйбытын кэннэ, табалаах сахалар түөлбэлээн олорор сирдэрин ыйан, суолбун хаарга тырыыппайдаан көрдөрбүтэ. Дьэ, сири-дойдуну билэрэ сөхтөрбүтэ. Суон тииккэ бадьаайынан икки кэрдииһи оҥорбута. Тарбаҕынан, атаҕынан көрдөрөн, бу сиргэ икки кыһынынан кэлиэм диэбитин сэрэйбитим… Аарааҥҥа диэри атааран, куонньалыктаах ох саа, аҕыйах охтоох кэһэх, батас биэрбитэ. Дьэ, итинник тыыннаах орпутум, – Мукучу Хоһуун тыын ылардыы, хараҕын быһа симэн, сыппахтыы түспүтэ. Онтон салгыы кэпсээн барбыта:
   – Табалаах сахаларга бэйэбин көрдөрөн, Мукучу Хоһуун аатыра сылдьар кэмим этэ. Биирдэ ырааҕынан тэлэһийэн бултуу сылдьан, Күн Баска үтүөтүн төлүү барбытым. Син булан тиийбитим. Киис, саһыл тириитэ илдьибитим. Күн Бас олус үөрбүтэ. Түүлээхпин ыйа-ыйа тимир ох төбөлөрүн биэрбитэ. Дьэ, итинтэн ыла мэнэйдэһэр буолбуппут. Ити хоруоҥкалар киниэннэрэ…
   Мантан ыраах сананнаххына, Тарҕаан сирдиэҕэ. Миигин арыаллаан, хаста даҕаны барса сылдьыспыта. Кини билэрэ элбэх… Табалаах сахалары, Дьааҥы хайаларыгар олохсуйбут биис уустарын, бэл, туматтары кытта суксуруспут кэмнэрдээҕэ. Ордук далла мэндэйиитинэн билинэллэр. Олору кытта мэнэйдэһэбит, ньымааттаһабыт. Бүк Бүлүүнү өрө бардахха, уустар түөлбэлээн олорор сирдэрэ баар. Олортон тимир куйах, сэп-сэбиргэл түүлээххэ, эккэ атастаһабыт.
   Күн Бас бу эҥээри иккиэ буолан булбуттар быһыылааҕа. Биирдэ тыа саҕатыгар илдьэн, кыра томтоҕор сири көрдөрбүтэ. Үрдүгэр эмэгэт дуу, үөдэн дуу баара. Онон сэрэйдэххэ, киһитин буорга кистээбит быһыылааҕа. Атын үгэстээх дьон… Һитигирдик… Чэ, бука, эн ыксыырыҥ буолуо… Сарсыарда эрдэлээтэххинэ, аны көрсүбэппит… – Мукучу Боотур-Хоһуун уолбут иэдэстэринэн сүүрбүт хараҕын уутун сотто, сапсыйбахтаабыта…
   Халлаан аппайа сырдыыта, Туоҕа Боотур бараары бэринэ сырыттаҕына, Тарҕаан Хоһуун тыаһа-ууһа суох киирэн кэлбитэ.
   – Мукучу Хоһуун бараахтаата… Урааҥхайын өрүү өрө тутара, сиэрдэ-туомна оҥорон, атаарсан бар… Түөлбэҕиттэн боотурдарыҥ кэлиэхтэрэ, хоһууннары ыыттым… – диэт, киирбитин курдук тыаһа-ууһа суох тахсан барбыта…
//-- * * * --//
   Эбэ барахсан мууһа, туох даҕаны күүһэ тохтотуо суоҕунуу көтөҕүллэн, курулаан-харылаан, хайыта быһытталанан, хамсаан барда. Сүдү күүскэ үтүрүйтэрэн, халҕаһа муустарынан иннин солонордуу тоҕута анньан, өрүтэ үөмэхтэтэн түллэҥнээтэ. Халҕалаһан уһуннаҕын аайы, халыҥ муустарынан иирэ талаҕы ньылбы анньа кытылларыгар хааллартыы, сүрүн үөһүнэн үөр сылгылыы өрө мөҕүһүннэрдэ. Ханна эрэ харгыстанан, тыаһын-ууһун намыратан, күүс мунньунардыы иһийбэхтээтэ. Эмискэ ньирилиир тыаһынан саба барыйан, сөҕүмэр муус өрө көтөҕүллэн барчаланна. Модун таһаатын ыраастанардыы садырыын уутун саккыратан күөгэҥнээмэхтээтэ. Тулатынааҕы муустарын өрө сүргэйэн, улааттар улаатан истэ. Былыт быыһыттан күн тыган ылбытыгар куйаҕа кылбачыйа килбэҥниир, тобуктаан олорор дуулаҕа боотурга илэ-бааччы маарыннаан кэллэ. Төҥкөйбүт төбөтүн өрө өндөтөн сүгүллэн туран истэҕин аайы, ытарчалыы ылбыт муус болгуо хайыта баран, тырыыҥкаланан тохтон саккырастылар. Иннин солонордуу, быһытталаммыт көһөҥө муустары туората анньа, устан доллоһутта. Сыыйа күүһүн ылан өрө барчаланан, муустары хам баттыы тимирдэ, сорохторун икки өттүнэн силэйбэхтээн кытылга үтэйэ, иннин хоту дьулуруйда.
   – Көрүүй, көрүүй! Ол улахан муус боотур курдук дии, – Муос уол хараҕа кэҥээн, батас оҥостон далбаатанан испит маһынан биитигэр Чорбоххо ыйан көрдөрдө.
   – Кырдьык даҕаны. Оо, Муус Боотур дойдутугар төннөн эрэр.
   – Ол дойдута ханна баарый?
   – Ырыык-ыраах сүдү Байҕалга…
   – Биһиги Туймаадабытыттан ыраах дуо?
   – Ырыык-ыраах… Эн дьоҥҥун, дойдугун төһө саныыгын?
   – Бастаан кэллэхпинэ өрүү саныырым, түһүүрүм. Ийэбин уонна миэхэ анаабыт туоһахталаах ньирэйи ахтабын. Дьэрэмэйи, Үүчэлээх уолларын, суохтуубун. Кини мин саамай чугас атаһым ээ, – Муос өрө тыынан ылаат, сиргэ олоро түспүтэ. Кулуук бэргэһэтин уһула, кэтэҕин тарбанна. – Биһиги хаһан эмэ төннүөхпүт дуу дойдубутугар?!
   – Ньирэй диэ, – Чорбох күлэн ылла. – Дьонноох, сирдээх-уоттаах буоллахпыт. Хаһан эрэ охсуллан ааһар инибит… Арба даҕаны, Куолакы Хоһуун алаҥаатын эйиэхэ тоҕо биэрбитэй?
   – Ээ, мин ол туматтар көспүт түөлбэлэрин көрө сылдьаммын, биир суон тиит аллара өттүттэн хаартан быга сытар ох саалаах куонньалыгы, тимир төбөлөөх охтордохтоох кэһэҕи уонна тимир куйаҕы, бэлэпчини булбутум. Куолакы Хоһуун: «Тумус Боотур мала», – диэбитэ. Миигинэн ыытаары гынан баран: «Аны миэхэ туһалаатын», – диэбитэ уонна бэйэтигэр ылбыта. Олус үөрбүтэ. Миэхэ, барсыбытым иһин, бэйэтин алаҥаатын биэрбитэ. Кирсэ олус кытаанах этэ, ону уһаппыта, – диэбитинэн Муос ойон туран, кэтэ сылдьар алаҥаатын устан, кирсин тардан көрдөрө, ыытан дарылатта.
   – Туоҕа Боотурга итини тоҕо кэпсээбэтэххиний?
   – Куолакы Хоһуун эргилиннэхпинэ бэйэм илдьиэҕим, мээнэ кэпсээйэҕин диэбитэ. Уонна эһигини көрөн үөрэн, умнан кэбиспиппин… Эйиэхэ эрэ эттим. Туоҕа Боотурга этээйэҕин дуу? Куолакы Хоһуун кэллэҕинэ биэриэ дии… – Муос олоро түспүтэ. Батас гыммыт маһынан сири тырыыппайдаата.
   – Чэ, сөп, барыах. Дьоммут күүтэн эрдэхтэрэ буолуо, – Чорбох саадаҕын көннөрүнэ, инитин аһыммыттыы көрбүтэ. Түөһүгэр кэтэ сылдьар кыыннаах быһыччатын устан, Муос моонньугар кэтэрдибитэ. – Аны бу быһычча эйиэнэ. Улааттыҥ дии, илиигин хааннаатыҥ, биилээҕи илдьэ сылдьар кэмиҥ буолла. Алаҥаалааххын, быһахтанныҥ, булчут бэрдэ буолуоҥ, – дии-дии санныга таптайбахтаата. Муос итэҕэйбэтэхтии, кыыннаах быһаҕы ыксары туппутунан, ойон турбута. Алаҥаатын ноторуускалыы кэтээт, кыыныттан быһаҕы сыыйа тардан ылан, эргитэ-урбата көрбөхтөөт, өрө ууммутунан өрүтэ ыстаҥалаабыта.
   – Бээ-бээ, сэрэн. Биилээҕинэн оонньооботтор. Хата, көҕөҥҥүн хайдах ыппыккын кэпсээ эрэ, манньыйыаҕы, – Чорбох бэрэмэдэйин көннөрө, харахтара дьээбэлээхтик кылахачыстылар.
   – Хаста даҕаны кэпсээтим дии. Көр эрэ, ити талахтар саҕаттан көтөн тахсыбыта, – дии-дии Муос үөрүүтүттэн өрүкүйэ, маамыкта уһунун саҕа тэйиччи турар талаҕы ыйан көрдөрдө.
   – Эс, маарыын чугас этэ дии, – Чорбох күлэрин кыатана, ыгыста дьигиҥнээтэ.
   – Оттон кынаттаах буоллаҕа, кэпсээтэҕим аайы ыраатан иһэр, – Муос ып-ырааһынан көрө, мукулайын ылан, хоонньугар симиннэ. «Батас» талаҕын ылан, ох саа курдук тутан, көстүбэт охтоох кирсин тардан чынайда. – Ытты-аам! Оноҕоһум «чуус» гынаат, куска «кир» гынна! Көр, көр, маннык сууллубута, – диэбитинэн төбөтүн умса туттан, илиилэрин кэннигэр өрө анньа, сиргэ умса баран түстэ. Чорбох күлэн ыгыста, инитин сыыһа харбаан, илиитинэн сапсыйа-сапсыйа, сиргэ сытар биитин өрө тарта.
   – Сэрэниэххин, баар-суох муоскун туура түһээри гынныҥ дии. Аны итинник түспэт буол, алаҥааҕын булгурутуоҥ… Һуу, күллэрдиҥ ахан. Чэ, барыах.
   – Муоһум кыччаабыт курдук ээ, сүттэҕинэ аатым уларыйар дуо? – Муос сүүһүн бөлтөркөйүн имэринэ туран кэллэ.
   – Уларыйымына. Муоһа суох буолан бараҥҥын, тоҕо Муос диэн ааттаныаххыный? – Чорбох атын ойоҕоһугар сыстан иһэн, ыҥыырыгар хап гына олоро түстэ. – Мэҥэһин. Сылбырҕа соҕустук айаннатыахпыт, – диэт, хаҥас илиитин уунна. Муос икки илиитинэн биитин харытын харбаан тардыһан мэҥэһиннэ.
   Былыт сотору дьайҕарбыта. Аламай күн үөрбүттүү чаҕылыччы тыкпыта. Тула туох барыта сырдаан, сылааһынан угуттанан ирэн, сэргэхсийэн, өрө түллүбүккэ дылы буолбута. Ньирилиир тыаһынан доҕуһуоллатан, кус-хаас саҥата, ойуур чыычаахтара чыыбыгыраһа чуопчаарбыттара. Үрүҥ чэчиктэринэн өрө аспыт кытылтан туйаарар чыычаах өрө көтө дьирибинии, кэрэ тойуга кутулла түспүтэ. Сааскы чэбдик тыал көй салгын кэрэ күйгүөрүн тарҕата сатыырдыы сипсийбэхтээбитэ.
   Чорбох инитэ Куолакы Хоһууннааҕы кытта барсан кэлиэҕиттэн, улааппыкка дылы буолбутун санаан, күн уота сиэн хараара килэриппит сирэйэ хараҕын таһынан мырчыста тыраадыйан мичээрдээн ылбыта.
   Муос уол ат хаамыытынан тэҥҥэ куоҕаҥнаһан, Чорбох сарыы курун быыһынан илиилэрин анньан, сирэйин иэдэһинэн биитин көхсүгэр сыстан, сааскы күөх унаарга устан, долгулдьуйан барбыта… Бээрэ, Кырбас уолу хаһан ким Муос диэн ааттаата этэй?.. Биирдэ Чорбох үөлээннээҕэ Туҥуй Боотур манабылга турдаҕына, тиийэн кэлбитэ. Тыалтан, хаартан хаххаланаары уонна өстөөхтөр кимэр күннэригэр хахха курдук туттаары, орто киһи үрдүгүн саҕа туруорута анньыллыбыт, тайах тириитинэн тиириллибит баҕаналар кэннилэригэр сөрүөстэ кэпсэппиттэрэ.
   – Хайа, тыаттан төһөҕө киирдиҥ, Барылах маанылаата дуо? – диэн чуҥкуйан турбут Туҥуй Боотур киһитин санныга таптайбахтыы ымаҥнаата.
   – Бүгүн чугастааҕы сохсолорбун кэрийдим. Дьэ, булт баар дойдута, барахсан… Биир кииһи кытта айаларбыттан икки куобаҕы сүгэн киирдим ээ, – Чорбох тохтуу түһээт, дьон истиэ диэбиттии, тулатын көрүнэ салгыы сибигинэйдэ. – Саһыл көрдүм. Ситтэриэх бэйэлээх буолуо дуо, ситтэрбэтэ.
   – Оо, үнүр мин биир аташкааны бултаары күммүн бараабытым. Саҥардыы тахсан иһэн түбэспитим. Аташкаан, миигин кыһытардыы, көстөр-көстүбэт хараарыҥнаан иһэн, сонос тииккэ өрө сүүрэн тахсыбыта. Ону бастакы ытыыбынан таппытым эрээри, сууллан иһэн, мутукка ыйанан хааллаҕа үһү. Иккитэ-хаста мутугун тосту ыта сатаабытым даҕаны таппатаҕым. Оноҕоспун харыстаан, салгыы ыта барбакка, тиритиэхпэр диэри тиити батыйанан кэртэҕим үһү, – Туҥуй хайдах ыппытын, батыйанан хайдах кэрпитин көрдөрө кэпсээн, киһитин күллэрдэ.
   – Бэрт эбит дии, хата, ылбыккын. Сүрдээх киһигин, – дии-дии Чорбох төбөтүн быһа илгистэ, чыпчырынан кэбистэ. – Иһит эрэ, эйигин анаан көрсө, сүбэлэһээри кэллим. Дыгый мундутун сыматыттан сөп буолбатыҥ дуо? Биир бэйэм хамсыы сылдьар балыкпын аҕынным аҕай… – субу сии турар киһилии силин быһа ыйыста дьүккүҥнээтэ.
   – Тотоойу, амтаннаах аһылык дии, олох сирбэппин, – Туҥуй киһитин дьиктиргээбиттии кыҥастаста. – Оччоҕо хайыыбыт, муус аннынан хайдах балыктыыбыт?
   – Биир санаа киирдэ. Муус халыҥыы илик дии. Дыгый оҕонньор уонна Аташкаан биэрбит биэстии эргиирдээх улахан ардьаларын туһанан көрүөххэ. Көр эрэ, били үрэх диэки куртахтаах бэс элгээнэ баара дии. Кус ыта сылдьан көрдөхпүнэ, балык оонньууруттан үрдэ дьиримнээн олороро. Ол куртахтанар сиринэн синньээн ылар куоһах курдуктаах этэ. Сүрүн үөһэ онон ааһар, икки өттүн кэһэ сылдьыбытым. Онно ардьа батар мууһун алларан, үрүт-үрдүлэригэр ардьалары уган, чороохторунан бада-рааныгар хараҕалыахха. Ардьалар өрө көппөйбөттөрүн туһугар, алларааларга таас даҕаны угаттыахха сөп. Ардьалар икки өттүлэринэн кытыыга диэри мууһун синньигэс гына алларан, талахтары быһыт курдук угаттыахха. Күөлүттэн мууһу лүҥсүйэн, сороҕор тэһэн, маһынан булкуйан, балыктары куртаҕар үүрүөххэ… Оччоҕо суолларын быстаран, биир эмэ балык ардьаҕа киириэ этэ. Хайдаҕый? – Чорбох киһитин сирэйин-хараҕын тонолуппакка одууласта. Туҥуй толкуйдуурдуу умса көрөн туран, үҥүүтүн төбөтүнэн хаардаах тоҥ сири анньыалыы, төбөтүн быһа илгиһиннэ.
   – Сүрдээх… Санаан көрдөххө, сатаныан сөп курдук ээ. Сарсын сарсыарда Туоҕа Боотурга кэпсиэххэ, сөбүлээтэҕинэ дьону мунньан, дьарыктанан көрүөхпүт…
   Чорбох ардьаларын хайдах угуохтааҕын төбөтүгэр оҥорон көрө, балаҕаҥҥа баран иһэн, аан бастаан ох саанан хайдах балыктаабыттарын санаан кэлбитэ. Оччолорго эдэрдэрэ даҕаны бэрт буоллаҕа. Биир саас төннүү куһун саҕана, сорсо кустуу сылдьыбыттара. Айылҕа барахсан силигилээн, тупсан турара. Өрүс мууһа ыраастанан, сир Ийэ ирэн, хара уута ааһан, ып-ырааһынан күөллүү мөлбөйө устара. Туҥуйдуун чугас баар күөллэри кэрийэн, өрүс хомотугар киирбиттэрэ. Халбыйа ытарга үөрэнээри, сыыр быарыгар туран, үөрүнэн сылыбыраһар хара кустары ытыалаабыттара. Чорбох ыппыт биир куһа табыллан, охтуохча охтубакка, тэйиччи соҕуһунан өрүскэ киирэр кыра үрэххэ түспүтэ. Чорбох омунугар өрүтэ ыстаҥалыы, сүүрэн барчалаан, үрэх кытылыгар биирдэ баар буолбута. Эмискэ үрэх уута барылыы түспүтэ, хара дьирбиилэр сундулуһа далайга тимирбиттэрэ. Кустар умустулар быһыылаах диэн, охтоох кирсин тардан, кэтээн турбута. Чуумпуран, куһун көрө сатыы иһийбитигэр, уу үрдэ барбах дьиримнии, бөдөҥ балыктар көхсүлэрэ хараарыҥнаспыттара. Биир чугаһы кыҥаабыта буолаат, кирсин ыытан кэбиспитэ. Кирис тыаһыттан дуу, ох куорсуна эриллэр тыаһыттан эбитэ дуу, балык хайбас гынаат, мэлис гыммыта. Чорбох Туҥуйу ыҥыран ылбыта. Кус этиттэн хал буолбут уолаттар балыктыырга туруммуттара. Иһийэ кэтэһэ, охторо бараныар диэри ытыалаан, биир собоҕо маарынныыр үрүҥ эттээх улахан балыгы бултаан, үөрбүттэрэ-көппүттэрэ. Тутатына кулуһун оттон, үөлэн сиэн, олус астыммыттара. Ити күнтэн ылата ох саанан балыктыырга туруммуттара. Балыктар тоҕо үргэллэрин, тоҕо сыыһа ыталларын билээри, үрэхтэн арахсыбат буолбуттара. Уу анныгар сылдьар балыгы ытарга куорсуннаах ох барсыбатын уонна уу балыгы атыннык көрдөрөрүн элбэхтик эрэйдэнэн билбиттэрэ. Биир сүрүнэ, охтоох кирискин эрдэттэн тардан туруу ирдэнэрэ. Балыктыырга анаан куорсуна суох, муос төбөтүгэр кыра хайыылаах уһун оноҕостору оҥостубуттара. Итинник охторунан, дьыл эргиирдэригэр, түөлбэлэрин дьонноругар балык амсаппыттара.
   Сарсыныгар Туоҕа Боотур Чорбохтоох торумнарын истэн, улаханнык сэргээбитэ. Биир күн тыаҕа бултуу тахсалларын тохтотон, томтор олохтоохторун Бэс күөлүн ыраас мууһугар тоҕуоруһалларыгар ыҥыртарбыта. Дьону тото-хана аһатар курдук эт буһаралларыгар дьаһайбыта.
   Ол күн халлаан аппайа сырдыыта ким аттаах, ким сатыы Бэс күөлүн кытыытыгар тоҕуоруспуттара. Туоҕа Боотур утуйарыгар эрэ уһулар куйаҕын, бэлэпчитин устан, биилээҕин, уһуктааҕын хаалларан, кылгас дудикалаах тиийэн кэлбитэ. Дьон мууска киириэхтэрин иннинэ, кутаа отуннаран, Аар Айылҕаттан, Барылахтан, Күөх Боллох оҕонньортон, Үрүҥ Аар Тойонтон көрдөһөн-ааттаһан, үрүҥ сиэли быраҕа алгыс эппитэ, уохтаах кымыһынан айах туппута. Сиэри-туому толорон, Чорбохтоох Туҥуй дьаһайыыларынан, балыктаан көрөргө ыҥырбыта. Ол кэнниттэн далла мэндэйиитэ, килэгир мууска атах тэпсиитэ буолуоҕун иһитиннэрбитэ.
   Мустубут дьон өрө көтөҕүллэн, Чорбохтоох тугу этэллэрин үөрүүнэн толорбуттара. Үҥүүнэн, батыйанан мууһу көйөн, улахан ойбону алларбыттара. Чорбох салайыытынан ардьалары угаттаабыттара, ол икки өттүнэн синньигэс хоруу курдугу тэһэннэр, талахтары кынаттыы анньыталаан, быһыт оҥорбуттара. Барыта бэлэм буолбутун кэннэ, күөл атаҕыттан өрө эккирии, мууһу тоҥсуйа, куртаҕын диэки хаамсыбыттара. Күлүү-салыы, дьээбэлэһии манна буолбута.
   – Чорбо-оох, ардьаларгар балык киирдэҕинэ, аатыҥ уларыйар. Чорбохтон улаатан, Чорохо-оо буолаҕы-ыын! – диэн Бэдэр Боотур хаһыыта ыраахха диэри дуораһыйбыта.
   – Саатар чоху киирэр ини? – ким эрэ хаһыытаабыта.
   – Оччоҕо Чоху Чорбох диэхпит, – Дуораан Уус көөҕүнээбитэ. Дьон күлсүүтэ эбии сатараабыта.
   – Дуора-аан У-уус, үөстэн кытыы диэки бары-ыый, эйигин муус уйбакка, чохулары бүрүнэн тахсаайаҕы-ыын, – диэн Чорбох хардаран хаһыытаабыта.
   Харааран дьиримниир ойбон чугаһаатаҕын аайы, саҥа-иҥэ, күлүү аччаан барбыта. Харахтарын ойбонтон араарбакка, лүҥсүүрдэрэ улааппыта. Чараас чаанынан бургучуйар, хара далайынан аа-дьуо бигэнэ сыппыт уу үрдэ эмискэ дьиримнээн, собо өрөҕөлөрө кылбаҥнаһа, арҕастара хараарыҥнаабыта. Сигэ быатын илиитигэр эриммит Лэбиэрийэ Бөҕө ахчаччы тэбинэн туран, илиилэрэ дьигиҥнээн барбытыгар, сыыйа тардарын саҕалаабыта. Чорбохтоох Туҥуй алларааҥҥы ардьалары тутуохтаах чорохо мастары туох баардарынан тута сатаан чохчоҥноспуттара. Ону көрөн, Бэдэр Боотурдаах хаһыа даҕаны буолан сүүрэн кэлбиттэрэ. Сорохтор Лэбиэрийэ чинэрийэ тардан дагдаппыт ардьаларын үҥүүлэрин маһынан төһүүлээн, муус үрдүгэр сэрэнэн, төкүнүтэн таһаарбыттара. Сөҕүөхтэрин иһин, ардьалар балыктар тилигирии мөхсүүлэриттэн эргийбэхтээн ыла халтарыҥнаабыттара. Уолаттар ардьалары килэгир мууска тэйиччи соһон илдьэн, тылбыытын чүөччэрин төлө тарпыттара, сөҕүмэр бөдөҥ соболор өрөҕөлөрө, лапчааннара кытарыҥнаспыттара, өрүтэ лаһыйан, чараас чаанынан бургучуйбуттара. Үөрүү-көтүү, соһуйар саҥалар күйгүөрэ түспүттэрэ. Үмүөрүспүт дьону Чорбох хаһыытаан, аллара түһэриллибит үс ардьаны таһааралларыгар көмөҕө ыҥырбыта.
   – Иэк дьамдьаман, иэк дьамдьаман! – диэмэхтии, Дыгый оҕонньор үөрэн, чохчойо-чохчойо, улахан бэйэлээх үтүлүктэринэн ньилбэгин таптаммыта. – Тоҕо бэрдэй! Сатанар эбит! Аны саас сүүнэ ардьаны баайыам… Ылыҥ эрэ, моҕохтоох собото туттаран көрүҥ эрэ…
   – Бу, бу баар, – Дуораан Уус икки ытыһынан бөдөҥ собону быччаччы тутан, Дыгыйга ууммута. – Көр, көр, бэйэм курдук истээх-үөстээх собо! Мин кинини сиэм суоҕа, – диэбитигэр дьон күлсэн ньиргиспитэ. Чорбох мындырын, сатабылын хайгыы, сөҕө, үөрэ-көтө соболору тарҕаталаабыттара. Дыгый оҕонньор, эдэр уолаттар үтэни уган аҕалбыт тымтайдарын сүөкээн аҕалбыттарыгар, орто соболору талан хаалыы, хаһыытаабыта:
   – Бээ, аны биир өттүттэн үүрүөххүтүгэр диэри, балык үөлүүм. Кырбас, Кырбас, кэ-ээл, миэхэ көмөлөһүөҥ, – диэн биир кэм иллэҥэ суох букунуйар уолу ыҥырбыта. Хороччу улаатан эрэр эрдьигэн саастаах Чорбох инитэ уол сүүрэн тэлэмээттэнэн кэлээт, сыгынньах илиитинэн балыктары сыыһа-халты ньылбырыҥната тымтайга хааласпыта.
   – Бу Кырбас уол улааппыт дии, ити сүүһүн туохха өлөрөн муостаммытай? – Туоҕа Боотур уолу кыҥастаһа, биититтэн Чорбохтон ыйытта.
   – Ээ, ити оҕо төрүөҕүттэн муостаах… Улааттаҕын аайы бииргэ улаатан иһэр быһыылаах, – Чорбох күлэн кэбиһэ, сапсыйан кэбистэ. – Анараа бииргэ улааппыт оҕолоро Муос диэн ааттыыллара. Кыбыстан, бэргэһэтин утуйарыгар эрэ устар оҕо баар дии… Дьиҥэ, Туймаадаҕа хаалыахтаах этэ, ону ийэм: «Тыгын Тойон хотоҥҥо анньан буомурдуо. Биһиги кырыйдыбыт, инигин илдьэ бар. Дьылҕата билиэ, көрө-истэ сырыт», – диэн күүһүнэн биэрэн ыыппыта.
   – Үчүгэй, үчүгэй. Уолаттары барыларын даҕаны аҕалтыах баара… Иниҥ саҥа сир, көҥүл киһитэ буолуо. Хата, Муос диэн аат Кырбастааҕар ордук курдук эбит, – Туоҕа Боотур мүчүҥнээн ылбыта. – Үөһэттэн бэлиэ дии санаабаккын дуо, Муос курдук өргөстөөх, кытаанах киһи буолуо.
   – Туйахтанан, Муостанан сүрдээх дьон буолууһукпут, бэйэм даҕаны аатым итилэртэн улахан уратыта суох ээ, – Чорбох Боотур инитин көрө, күлэн кэбиспитэ.
   Дьон үөрэ-көтө, ардьаларын тылбыыларын чүөччэрдэрин кэтэрдэн, аны куртах диэки айахтаан түһэртээбиттэрэ. Муус хайдыа диэн, быһыттарын уларыппакка бэйэтинэн хаалларан, куртах уҥуоруттан үүрэн барбыттара.
   Үөлүллүбүт сүүрүҥүйдүҥү собону сөҕө-махтайа амсайан, бэркэ астыммыттара. Муус халыҥыар диэри кыра күөллэргэ маннык балыктыырга быһаарыммыттара. Туоҕа Боотур оонньууну-көрү бэйэтэ көҕүлээбитэ. Баар дьону икки бөлөххө араартаан, килэгир мууска утарыта туруортаан, илиилэрин кэннилэригэр туттаран, атах тэпсэ хатыйсыбыттара. Охтубут киһи туораан иһэрэ. Араас имигэс хамсаныы, күлүү-салыы тоҕо тардыллыбыта. Манна даҕаны бииртэн биир албастары толкуйдуу охсубуттара. Үчүгэй дьаһайааччылар көстөн, күүстээх, сылбырҕа боотурдары, үстүү-түөртүү буолан, мөрөйдөөн охтортообуттара. Итинник төгүрүктээһиҥҥэ түбэһэн, Дуораан Уус муус тыаһыар диэри тас уорҕатынан түспүтэ, тумус боотурдары кытта Бэдэр охтубуттара. Сылбырҕа, аһарыгас саҥа ааттаммыт Муос уол тэйэ сүүрэ, ыраахтан бырдааттаан кэлэн, утарылаһааччыларын кэннилэриттэн хатыйтыы сылдьан, сыыһа тэбэн, олоро түһэн туораабыта. Бүтэһигэр Тоҕурай Боотур уонна Лэбиэрийэ Бөҕө хаалбыттара. Лэбиэрийэ Бөҕө аччаччы соҕус тирэҕин булунан, мууска сыстыбыттыы турбут атахтарын үгүс киһи тэбэн көрбүтэ эрээри хамсаппатахтара. Тулалаан турааччылар бэйэлэрин боотурдарыгар ыалдьан, киксэрэн, аҕыс айдааны тарпыттара. Сүнньэ баара-суоҕа биллибэт буола мөчөкөлөммүт Тоҕурай Боотур утарылаһааччытын харахтарын көрбөккө, атахтарын кыҥастаһа сис туттан, киһитин тула хаамыталаабыта. Бөдөҥ-садаҥ Лэбиэрийэ киһитин үөһэттэн таҥнары көрө, бүтүн бэйэтинэн киһитин батыһа эргийбэхтии аҕылаан мэҥийэрэ. Биир түгэҥҥэ Тоҕурай ыһыытаабытынан, атыыр оҕус курдук төбөтүн харсардыы тутан, Лэбиэрийэ иһигэр супту түспүтэ. Лэбиэрийэ соһуйан, «Һук» диэбитинэн, бөдөҥ бэйэтэ бэрт сылбырҕатык туора ыстанан иһэн, атаҕын тоһуйа туппута. Тоҕурай Боотур атахтан иҥнэн, туруйалаабытынан сүүрэн иһэн, мууска умса баран түһэн, халтарыйан сырылаабыта. Лэбиэрийэ дьоно киһилэрин уруйдуу, алыкылаан үөгүлэспиттэрэ.
   Далла мэндэйиитигэр, киэһэрээри ыксаан, бөлөхтөртөн биирдии киһи кыттар буолбута. Тоҕурайдаахтан Бэдэр Боотур чомпой бэргэһэтин устан, кулгаахтара чоройо тахсан кэлбитэ. Оттон Лэбиэрийэлээхтэн Чорбох тахсыбыта. Туоҕа Боотур күөллэрин кытылын батыһа үүммүт талахтары ыйбыта.
   – Ол талахтарга ыалыкылар түспүттэрэ. Иккилии эрэ оноҕостоох бараҕыт. Чугаһаабыккыт кэннэ, Кырбас, ээ арба, Муос кытылга сүүрэн тиийэн, үөгүлээн үргүтүө. Ким түргэнник уонна табатык халбыйбыт кыайыылаах тахсар. Көрөөччүлэр айдаарбакка чугаһаарыҥ, – диэбитинэн хаама турбута.
   Лэбиэрийэ Бөҕө дьоно эрдэттэн хотторбут курдук сананан, аа-дьуо салбыҥнаспыттара. Бэдэр Боотур дьоно киһилэригэр эрэнэн, күө-дьаа буола, сүүрэн бырдааттаммыттара.
   Бэдэр Боотур биир оноҕоһун ытардыы ууруна, биири тарбаҕар кыбыта аспыта. Чорбох биир оҕун ытардыы тутан, биирин уҥа кулгааҕар куорсуннаах өттүнэн кыбыппыта.
   Муос-Кырбас кытыыга тахсан, ыалыкылары көрө сатаан кыҥастаһа, икки илиитин холбоччу тутан, ыһыытаан бытарыппыта. Талахтар быыстарыттан соһуйбут ыалыкылар кылбаҥнаһан, өрө көтөн күлүмэхтэммиттэрэ. Бэдэр Боотур лыабата икки төгүл дардырҕаатын, көрөн турбут дьон алыкылыы түспүттэрэ. Бэдэр ытарын көрөөрү, Чорбох ытарын ким даҕаны аахайан көрбөккө хаалбыта. Бэдэр Боотур алыкылыы талахтарга сүүрбүтэ. Сотору буолаат, оноҕостордоох сылдьар ыалыкылары салыбырата, өрүтэ уунаҕалаабыта. Чорбох тэпсэҥнээмэхтээн баран, аа-дьуо талахтарга киирбитэ. Оноҕосторун көрдөөн, балачча буолан баран, икки ыалыкыны туппутунан тахсан кэлбитэ. Күлэ-сала, дьээбэлэнэ турбут дьон ах барбыта. Чорбох чугаһаан иһэн, биир оноҕоско тиһиллэ сылдьар икки ыалыкыны өрө ууммута.
   – Хайа, биир оноҕоһунан иккини хоһулаппыт дии! – Дуораан Уус саҥа аллайбыта.
   – Ок-сиэ… Оччоҕо хайалара кыайар? – ким эрэ ыйыппыта.
   – Биир оноҕоһо кураанах, онон Бэдэр хотор! – Тоҕурай Боотур охтубут кыһыыта ааспакка сылдьар буолан хаһыытаабыта. – Бэдэр, Бэдэр кыайда!
   – Бээ, киэһэрэн эрэр, улаханнык саҥарсымаҥ, Эбэни аймаамаҥ, – диэбитинэн, Туоҕа Боотур дьон быыһыттан тахсан кэлбитэ.
   – «Ким түргэнник уонна табатык ыппыт» диэн этэ. Ыалыкыны өлөрүүнэн буолбатах. Бэдэр Боотур икки оноҕоһун иккиэннэрин хааннаабыт. Чорбох биир оноҕоһо кураанахха көппүт. Онон кыайыылаах Бэдэр! – диэбитигэр баар дьон, саҥа таһаарбакка, илиилэрин өрүтэ аспыттара.
//-- * * * --//
   – Хайа, тугу көрдүгүт, биллигит? – диэбитинэн, Дыгый оҕонньор оргууй унаарар дыргый сытынан тунуйбут түптэни сөргүтэ, Чорбохтооҕу кыҥастаста.
   – Муус Боотуру көрдүбүт. Дойдутугар уста турда, – диэбитинэн, Муос биитин кэнниттэн сиргэ ыстанан түһэн, оҕонньорго сүүрэн тиийдэ.
   – Этэ, көр-көр. Биим миэхэ быһах биэрдэ. Сытыы да сытыы, – дии-дии быһыччатын хостоон ылан, Дыгыйга үҥүлүттэ.
   – Сэрэн, сэрэн, киһини таарыйаайыккыный. Дьэ, ол аата улааппыккын. Бииҥ билэн биэрдэҕэ. Муус Боотур диэ… Ол боотур мээнэ киһи хараҕар көстүбэт. Үчүгэйи эрэ түстүүр киһиэхэ көстөр… Күүс-уох мааныта буолуохтаах, – Дыгый сирэйэ чарчыста, быһыччаны ылан эргим-ургум тута, өлүөр хараҕар чугаһата кыҥастаста.
   – Хаар бүппүт, Эбэ барахсан уста турар. Кус-хаас саҥатыттан киһи дөйүөх курдук, – Чорбох атыттан түһэн, бэрэмэдэйин устан, күлүк сиргэ уурда. – Туоҕа Боотур сорудаҕын толордубут ээ. Үрэх Эбэҕэ түһэр сиригэр тиийэ сырыттыбыт. Соччо ырааҕа суох эбит. Ат икки күннээх турбутунан айана. Уутун кутуу бөҕө. Балыктыах дьон ыксаан кэллибит.
   – Манна Эбэбит ырбыыланан, балык амсайдыбыт ээ. Кус даҕаны биллэн эрэр. Харахтаах дьон күннээтилэр. Көр эрэ, Бэдэр Боотур балаҕан таһыттан кус халбыйан сөхтөрдө ээ. Айылҕа барахсан анаан биэрбит кыраҕы харахтаах, хапсаҕай туттуулаах киһитэ, – Дыгый төбөтүн быһа илгистэ, хантан ыппытын көрдөрөрдүү сапсыйбахтаата.
   – Ок-сиэ, дьэ, сүрдээх эбит. Биһиги улаханнык бултуу сатаабатыбыт, сорукпутун толорор мөккүөрүгэр сырыттыбыт. Икки хааһы кытта аҕыйах кус аҕаллыбыт, – Чорбох сүүнэ улахан хааһы бэрэмэдэйтэн хостоон таһааран, Дыгыйга куустарда. – Атынан үөмтэрэн киирэн, ытан ыллыбыт.
   – Оо, тоҕо улаханай, ыараханай?! Манна кытах кыылларын ыта иликтэр. Туоҕа Боотурдаах сир көрө, хас даҕаны хоно барбыттара. Бука, Арыылаахха хонон-өрөөн ааһаллара буолуо. Дьэ, ол дойдуга хаас табааччы.
   – Көр, көр! Онтон бу көҕөнү мин ытан түһэрбитим, – дии-дии Муос бэрэмэдэйи хаһан, куһу ороон таһаарда. – Олус ыраахтан ыппытым… Оҕум суола бу сылдьар…
   Итинник кэпсэтэ турдахтарына, Дуораан Уус Дыгый чыҥыллатын туппутунан сыыгыначчы тыынан тиийэн кэлбитэ.
   – Оо, туох улахан хааһай? Бу үчүгэйин. Хара сиргэ үктэммиччэ, баар дьон хааста сиэххэйиҥ. Туоҕа Боотурдаах антах амсайдахтара. Бээ, чугаһатыма, – дии-дии тэйэ хаампыта. – Муос, кыайаҕын дуо? Булкун Үрүйээнэҕэ илдьэн биэр, астаатыннар, – диэт, Чорбох диэки бэрт дьээбэлээхтик көрө мүчүҥнээбитэ. – Бустаҕына өлүүбүн балаҕаммар аҕалаар эрэ, Кыра Боотур, – диэн уолу киһиргэтэн ылбыта. Чорбох онто даҕаны суох хараара килэрийбит сирэйэ кытаран эбии хараарарга дылы гыммыта. Сылгылары көрөн чөрбөҥнөөбүт атын суларыттан ылан, мөҕүттүбүтэ буола, сэргэлэр диэки ааспыта.
   – Кыайабын, кыайабын. Аҕалыам, аҕалыам, – дии-дии Муос көҕөнүн хоонньугар симинэ, өссө биир хааһы бэрэмэдэйтэн хостоон, уһун, суон моонньуларынан санныларыгар биллэҕи быраҕынан, сиргэ санньылыта соһон, сүүрбүтэ буола бэдьэйэ турда.
   – Бээрэ, Дыгый, инибин Туйаҕы хайдах киһи буолсу дии саныыгын? Бииргэ алтыһаҥҥын син билбэхтэстэҕиҥ, – Дуораан Уус түптэҕэ чугаһыы ыйыппыта.
   – Ээ, сорох ардыгар оҕом курдук санаан ылабын… Ситтэҕинэ-хоттоҕуна туруу киһи буолсу. Истигэнэ, туран-олорон сөбүлэттэ ээ. Көр, Барылах даҕаны итинник киһини сөбүлүүр. Дэлэҕэ даҕаны саһылы утары уунуо дуо? Таатыктыын билигин даҕаны олордоллор, сириэ суоҕа этибит. Манна диэн эттэххэ, кырыйдыбыт. Анараа дойдуга букатыннаахтык барыахпыт иннинэ, ньилбэкпитигэр сиэммитин сытыаран, оройуттан сыллаан ылларбыт… Оо, дьоллонуо даҕаны этибит, – Дыгый түптэни буккуйа өрө тыынан ылбыта. – Дуораан Уус, кэпсэтии быһыытынан, оҕолор күһүн Арыылаахха олохсуйа, бултуу барыахтаахтар этэ дии. Хатыым биһикки барсыахпытын баҕарабыт… Хатыы Арыылааҕын ахтан иэдэйдэ, дойду оҥоһуннаҕа. Оҕолорбутугар, кыраны да буоллар, көмөлөһүө этибит. Ону эн туох диигин?
   – Оннук. Ол эрээри куттаммаккыт дуо? Хайа, кээнньэли дьон таарыйан ааһаайаллар…
   – Туох диэн эттэххиний, тоҥ биистэр төһө даҕаны ньүдьү-балай буоллаллар, бу сирдэр эһиги илиигитигэр киирбиттэрин билэн сырыттахтара. Урукку курдук аҥаардастыы айбардаан ааһар кэмнэрэ тохтоотоҕо.
   – Эһиги көһөн бараргытыгар, баҕар, атын сиргэ буолуом… Бу ыарыы хайдах буоларыттан тутулуктаах. Чугас соҕус буоллахпына, баран көрсөн кэлиэ этилэр… Этэрдээх, биэрэрдээх этим. Ону тиэрдээр, – Дуораан Уус оргууй сыыгынаан саҥара, тутан кэлбит чыҥыллатынан буруону тарҕата сатыырдыы далбаатанна.
   – Дуораан Уус, ити чыҥылланы тоҕо туттуҥ? Эн курдук киһи топпот иһитэ. Тугу эмэ буһарыннаххына, амтанын да билбэккэ хаалыаҥ, – Дыгый күлэн титирэстии, ыгыллан тахсыбыт өлүөр хараҕын уутун ытыһын таһынан сотунна.
   – Арба, ыйытаары тутан кэлбитим ээ, – Дуораан Уус чыҥылланы саҥа көрбүттүү эргичиҥнэттэ. – Хантан маннык иһиттэммиккиний?
   – Ээ, ити аҕам кэриэтэ буолбут ииппит аймаҕым Ньолох оҕонньор иһитэ этэ. Мин өйдүөхпүттэн илдьэ сылдьара. Оҕо сылдьаммыт дуулаҕаҕа маарыннатаммын, төбөбөр кэтэ оонньуурум, – Дыгый уруккутун санаан, өрө тыынан ылла. – Биирдэ дьиктиргээн ыйыппыппар: «Дүлүҥ балыктары хайыылаах үҥүүнэн бултуу сылдьаммын булбутум. Балык дөйүтэр таас көрдөөн, уу түгэҕиттэн таһаарбытым. Дуулаҕа дии санаабытым. Хата, балыгы охсорго, туос тыы уутун саамылыырга абыраммытым», – диэн кэпсээбитэ. Ол хомоттон уонна бэйэ-бэйэлэригэр сыстыспыт икки хаптаҕай мас баарын булан, дьиктиргээбит этэ…
   Биирдэ буор көһүйэтэ алдьанан эрэйдэнэ сылдьан, икки кытыытыгар кыра дьөлөҕөстөөҕүн көрөн, талахтан туорай оҥорон кыбытан астаммыт үһү. «Халыҥ курдук эрээри, оргутара түргэн уонна илдьэ сылдьарга чэпчэки, бөҕө», – диирэ. Хантан кэлбитин, туохха туттулларын билбэт этэ.
   – Дьэ, дьиктини кэпсээтиҥ. Бу киһи оҥоһуга, улахан уус киһи илиитэ сыстыбыт. Оҕонньоор, эн миэхэ бу малгын биэрбэккин ээ. Сымнаҕас, кыһыл эттээх эбит, – Дуораан Уус чыҥылланы эргим-ургум тутта. – Аматыйыах курдукпун эрээри, халлаантан улахан тутулуктаах эбит… Хайдах күн үүммүтүн сыҥаһабыттан турбакка сытан билэбин, – Дуораан Уус күлэн ыгыстыбыта. – Сылыйан кыараҕас балаҕаммыттан тахсаммын, айылҕа тиллэн эрэринии, туох эрэ кэрэни, үйэлээҕи оҥорор баҕа санаа өрө анньар… Айылҕаттан айдарыым тохтуох курдук да, кыратык уһаммыт киһи… Чэ, туох барыта бүтэр уһуктаах буоллаҕа. Өссө кыһын Туоҕа Боотурга кылыс охсубутум. Бу дьаҕа баһа сиргэ кэлэн, хайдах-туох буолуохпут, инники дьылҕабыт киниттэн тутулуктаах. Биһиэхэ түс-бас киһибит, олохпутун түстүүр тойоммут буоллаҕа. Туох эрэ ураты сэптээх-сэбиргэллээх буоллаҕына сатанар. Онно бэлиэ буоллун диэн, бу тимиртэн киллэһик киллэрээри гынабын. Ону туох диигин?
   – Айдарыы диэ… Ыйыы-кэрдии баарын итэҕэйэбин ээ. Эйиэхэ дьон туһа диэн, күөрдү туттардаҕа… – Дыгый сирэйэ мырчыстан, ыга саппыт харахтара уунан бычалыйда. – Ол эрээри, көр эрэ, ити миэхэ Таатыкпын анаабытын… Оҕобут суоҕа буоллар, эн иннигэр туруо суоҕа этим. Ол дьэкир киһи Эбэни таарыйбакка ааспыт, биитэр бэйэм хоргуспар, куттаспар барбатах буолуум… Дьэ, ити ээ, – Дыгый утары унаарбыт буруоттан тэйэ, хараҕын уутун уолбут иэдэһигэр аҕыы ньиккийэн кэбистэ. – Кылыс диэ, бэлиэ диэ… Тойон киһи уратыланнаҕына сатанар. Хайа, атын биис уустарын аҕа баһылыктарын, хоһууннарын көрсүө… Кэпсэтии тас көстүүттэн, сэптэн-сэбиргэлтэн эмиэ тутулуктаах ээ. Күүс-уох өттүнэн, күргүйүүнэн-көбүөнэн ырааппаккын… Оҥорбут бэлиэлээх кылыһыҥ, биһиги тумаҥҥа симэлийбиппит да кэннэ, сүппэккэ-оспокко үйэлэри уҥуордаатар… Ол кэмҥэ даҕаны түүллээхтэр-биттээхтэр баар буолаллар ини, бука. Ким кылыһа буоларын, ким оҥорбутун билиэхтэрэ, уустар сүппэт-оспот аналлаахтар дии саныыбын ээ. Ону хаһан туттараҕын?
   – Дьэ, ким билэр… Таах даҕаны, сөпкө этэҕин, суола-ииһэ суох хайдах сүтүөхпүтүй?.. Ыһыахха диэри бүтэрбит киһи. Этэҥҥэ буоллаҕына, баҕар, Сыа Бүлүү эҥээриттэн табалаах сахалар кэлиэхтэрэ. Чугас эргин баар дьоммут мустуохтара. Барыларыгар даҕаны буолбатар, биһиги түөлбэбитигэр бас-көс киһинэн билинэн туран, туттарыа этибит.
   – Оннук, дьаһайар, көрөр-истэр киһибитигэр ытыктабыл бэлиэтэ буолуо этэ. Бээ, ол табалаах сахалары көрсө сатаабыттарын туһунан иҥэн-тоҥон истибэтэҕим. Ыл, ыл, биһиги буор даҕаны көһүйэнэн сылдьыахпыт. Ыксаатахха туос тордуйа оҥостуллуо, – Дыгый сапсыйбахтаан кэбиспитэ.
//-- * * * --//
   Күн тииттэр быыстарынан сырдык сарадахтарынан ыһыахтаныыта, айылҕа тыҥаан, тыас иһиллээбит курдук, уу чуумпу сатыылаабыта. Туох эрэ кэрэни кэтэспиттии, кыл түгэнэ, көтөрдүүн-сүүрэрдиин иһийэн ылбыттара. Хара тураах, күнү бастакынан уруйдуу, тэлиэс-былаас дайбана, дааҕырҕаан ааһаатын, чуопчаарыы, чыбыгыраһыы, чардырҕаһыы хойдубута. Ааһан иһэн хоммут хайаахтыырдар уһуктан, өссө даҕаны тоҥ сытар күөл үрдүнэн аймана дайбаҥнаспыттара. Маартан туруйалар, саҥа күнү уруйдуу турууктаһа, өрө көтөн кылбаҥнаспыттара. Онтон соһуйбуттуу туйаарар өрө тырыбыныы дьырылаан ыла, төттөрү түһэн, сэтиэнэх окко кирийбитэ. Күн тэмтэйэн истэҕин аайы, таһымнаабыт Эбэ уута хаатыгар түһэринии, түүҥҥү болоорхой дьүһүн хастана, күөл мууһун ырааһынан маҥхата, кытылыгар саба тарпыта. Маннык сырдыктан үөрбүттүү, туйаарар өрө күөрэйэн, кэрэ тойуга дьырылыы кутуллубута.
   Туйах күн сыламыгар сааскы салгынтан килэрийэ хараарбыт сирэйин мылатан, харахтарын быһа симэн, айылҕа уһуктар дьикти тойугар куустарбыта. Күүстээх кынат тирилиир тыаһыттан кэннин хайыһан көрбүтэ, киниттэн биир маамыкта усталаах ырааһыйаҕа соҕотох атыыр куртуйах хороллон олороро. Моонньун уһатан, кыһыл хаастаах төбөтүн араастаан кыҥнаҥната, кутуран куллугураата. Ол быыһыгар иһиирэн эрэрдии саҥара, дьоһуннаахтык хаамыталаата. Өтөр буолбата, тыһы куртуйах тыаһа-ууһа суох тэлээрэн кэлэн, тэйиччи соҕус түстэ. Араастаан хамсанар атыыр куртуйахха чугаһаабакка, оонньоһон эрэрдии, туора-маары сүүрэкэлээтэ. Ол аайы атыыр куртуйах кылгас кынаттарын саратан, токур кутуругун тэрэтэн, кэннин маҥан түүтүн көппөтөн, кутуран куллугуруу, эккирэтэн дагдаҕаччыйда. Эмискэ хантан кэлбитэ биллибэккэ иккис атыыр куртуйах баар буола түстэ. Онуоха бастакы куртуйах, өстөөҕүн көрбүттүү, моонньун түүтүн сахсатан, төбөтүн аллара тутан, кынаттарын соспутунан, аҕыйахта атаралаан тиийдэ. Хойутаабыт куртуйах ону көрөн, эмиэ төбөтүн сиргэ анньан, кынаттарын сарата соһо, токур кутуруктаах кэннэ үллэ маҥхаҥнаата. Утарыта көрсөн, күрдьүөттэһэн бардылар. «Дьэ, хайаҕыт киэнэ буолабын» диэбиттии, тыһы куртуйах чугас турар хатыҥ аллараа мутугар көтөн тахсан, чөкө олордо. Төбөтүн көхсүгэр ньыкытан, барбах кыҥнаҥныы, ким кыайарын кэтиирдии тутунна. Атыырдар куллугураһа, иһиирсэ, туруктарын билсэрдии тула хаамса, субу түсүһүөхтүү өгдөҥөлөстүлэр. Хойут кэлбит куртуйах салынна быһыылаах, кутуругун, кынаттарын хомуна охсон, охсуһуу буолуохтаах хонуутуттан туора сүүрэн таҕыста. Хонойуоҕунан хонойо «тууй-сиэ», «тууй-сиэ» диирдии үһүүрэ, тэйэ сүүрэкэлээтэ. Итини истэн, онтон-мантан атыыр куртуйахтар тирилэһэн кэлэн түһүтэлээтилэр. Бастакы куртуйах ойууннаан эрэрдии өрө көтөн күлүмэхтэнэ, куллугуруур саҥата улаатан, саҥа кэлбит куртуйахтарга суоһурҕанан, түөрэҥкэлии сүүрэкэлээтэ. Утарылаһыах атыыр көстүбэтэ, бары куттаммыттыы кутуруктарын, кынаттарын кумунан, куотан биэрэн истилэр. Ханна эрэ чугас атын куртуйах үһүүрэ куллугураабытыгар, тыһы куртуйах тилир гынна. Итини көрөн, түспүт атыырдар биир-биир эккирэтэн, көтөн тирилэстилэр. Бастакынан ойууннаабыт куртуйах соҕотоҕун хаалан, моонньун уһата-уһата араастаан иһиирэ, куллугураан ыҥырбахтаата эрээри, биир даҕаны куртуйах төннүбэтэ. Атын куртуйах саҥарбыт сириттэн куллугураһыы, иһиирии хойдубутун истэн, ол диэки көтөн тирилээтэ. Туйах айылҕа дьиктитин көрөн, атыыр куртуйаҕы аһына санаан, сонньуйан ылбыта. Бэл, дьагдьайбыта ааһан, талах хаххатын кэнниттэн тахсан кэлбитэ. Күн сылааһынан угуттууруттан, айылҕа уһуктар кэрэ дорҕоонноруттан санаата көнньүөрбүтэ. Аҕыйах хонугунан кытат кыыллаан бүтэн, Таатыгын көрсөрүн санаан, мичээрдээн ылбыта. Улугурбут этин-сиинин имитээри, ох саатын талахха өйөннөрөн, илиилэринэн даллаахтана, биилинэн имиллэҥнии, чохчоохойдоон ылаттаабыта. Саҥардыы ырбыыланан иһэн, чараас мууһунан килэччи тоҥмут Арыылааҕын күөлүн кэриччи көрөн иһэн, чохчойо түспүтэ. Күөл уҥуоргу өттүгэр сир тыынар чараас чаанын быыһынан кытат кыыллара лоһугураһан олороллорун көрө биэрбитэ. «Хаастар! Хайдах истибэтэхпиний… Түүн хараҥаҕа кэлэн түстэхтэрэ, элбэхтэриин…» – дии саныы, ох саатын харбаан ылбыта. «Сыыр үөһэнэн тиийэн, аттар тустарынан түстэхпинэ, ытар сиргэ киирииһикпин ээ», – дии санаат, толору охтоох кэһэҕин быатын уһаты тардыалаабыта. Сүүрэргэ, үөмэргэ анаан, көхсүгэр сүгэһэрдии кэтэн, хамсаабатын курдук хонноҕун аннынан ыга тардыммыта. Хаххатын биир өттүнэн бөкчөйөн тахсан, үөһэттэн өтөн киирбит ыарҕаларынан күлүктэнэн, эниэни өрө сүүрэн тахсыбыта. Чаантан улаатан көстөр хаастары кыҥастаһа, тыа иһин диэки сэгэйэ сүүрбүтэ. Көһүйбүтэ, дьагдьайбыта ааһан, сөрүүн, чэбдик салгыны түөһүн муҥунан эҕирийэ, сүүрэр тэтимин эбэн биэрбитэ. Өтөр гымматаҕа, аһыы сылдьар аттарын туһаайыыларынан тиийэн, бөлөхтөөн үүммүт кытыан таһыгар тобуктуу түспүтэ. Сыыртан таҥнары хаастарын одуулаһа, эппэҥнии олорбута. Эмискэ тоҥ сиргэ мутук тостон тыһыргаабыта. Туйах чөрбөйө түспүтэ. Ойуур диэки олоотоон эрдэҕинэ, сиргэ тохтубут хаппыт бэс туорааҕа хампы үктэнэн хардырҕаабыта. «Кыыл дуу, тыатааҕы дуу…» – дии саныы, Туйах кытыанын кэннигэр ньыкыйбыта. Тыынын тута, оргууй төбөтүн өндөппүтэ. Киниттэн отучча быластаах сиртэн дабака куйахтаах, уһун үҥүүнү икки илиитинэн ыга туппут хоһуун суон бэс кэнниттэн тахсан кэлбитэ. Туйах соһуйан хаптайа, кытыан лабаатын быыһынан дьикти хоһууну кэтээбитэ. Хоһуун олус сэрэх быһыылааҕа. Чомпой бэргэһэлээх төбөтө эргичиҥнии, тыас иһиллээн иһийэн ылара. Үөмэр-чүөмэр үктэнэн, сыыры таҥнары өҥөйбүт арыҥах маска тиийэн, хаххалана сыстыбыта. Тиит икки өттүнэн сэрэнэн өҥөҥнөөбүтэ. Дьаархаммыта ааһан, тохтуу-тохтуу ыалыкылыы бэбээрбитэ. Ыраахха диэри тайаабыт араҕас бэрдьигэстэртэн ыалыкы хардарбыта. Ону даҕаспытынан бэрдьигэстэр үрдүлэринэн дьон хороҥноспута. Күөрэйэн эрэр күн сардаҥалара чомпой бэргэһэлэрин килэритэ, түүлээх сирэйдэрин кытарда, түөстэрин муос куйахтарын маҥхаҥната килбэҥнэппитэ. Үрдүк уҥуохтаах, дараҕар сарыннаах дьон, уһун уктаах үҥүүлэринэн бэрдьигэстэри оргууй силэйэ, уунан устан эрэрдии күөрэҥнээн тахсан кэлбиттэрэ. Тайах тыһа этэрбэстэрин төбөлөрүнэн тыаһа суох дыбдыйан, киһилэрин таһыгар бөлүөхсэ түспүттэрэ. Хахсаат тыал хаппыт сэбирдэҕи өрө-таҥнары ыспахтыы саамылыырыныы, суугунаһа сибигинэһэ, аллара сылдьар аттары кыҥастаспыттара.
   Туйах күүскэ тэбэр сүрэҕин тыаһын кыччата сатыырдыы, сиргэ хам сыстыбыта. Көхсө атыйа-атыйа, тымныйан-итийэн ылбыта. «Туох сүрдээх дьоной… Бу түбэстэхпин… Муос куйахтара халырҕаан даҕаны көрбөт, биир киллэм дуу… Ох хотуо дуо? Куоттахпына ситиэхтэрэ дуо? » – диэн быстах санаалар күлүмэхтэнэн ылбыттара. Ыһыытаабытынан ойон туран, ох ыытаат, ойуурга түһүөн санаталаан ылбыта эрээри, хам хараҕаламмыт курдук сытан хаалбыта. Бэркэ сэрэнэн, кэһэҕиттэн түөрт оҕу сыыйан ылбыта. Ойон турардыы оҥостон, атахтарын хомуна тардына тобуктаабыта. Дьикти дьон сипсиһэн бүтэн, туох эрэ дуу, ким эрэ дуу бэлиэ биэрэрин күүппүттүү, уһун уктаах үҥүүлэрин төбөтүн үөһэ тутан, иһийэ сөҥмүттэрэ. Ыалыкылыы бэбээрбит хоһуун үҥүүтүн кэннин сиргэ анньан, дьигиҥнэтэн ылбыта. Эмискэ дьирэйбит атахтарынан тэҥҥэ анньынан, үҥүүтүгэр чиэстэнэн, ыстанан кэбиспитэ. Кини кэнниттэн, үтүктүспүт курдук, үҥүүлэринэн чиэстэнэ өрө көппөҥнөспүт дьон аллара сүппүттэрэ. Түргэн атахтар тыастара сырдырҕаһан ылбыттара. Аттар хаһыҥыраһан ыла, үргэн бөтөрөҥнөһөр тыастара тоҥ сиргэ биир кэм битигирээбитэ. Кус-хаас өрө көтөн, Эбэ иһин аймаабыта. Туйах сыппыт сириттэн сулбу ойон турбута. Хайа диэки барыан билбэтэхтии эргичиҥнээт, ойуурга ыстаммыта. Сирэйин быһыта кымньыылыыр лабааларга кыһаллыбакка, дьоно баар сирдэрин диэки, буута быстарынан быыппастыбыта. Тумуһун туһаайыытынан быллаардары өрө-таҥнары сыыйан иһэн көрдөҕүнэ, аттар сиэллэрэ, кутуруктара өрө сыыйыллан, туйахтарыттан буор логлорута баран, өрө ыһыллан иһэрэ. Кэннилэриттэн куйаабыл курдук уһун атахтаах хоһуун атаралаан ыла, үҥүүтүгэр чиэстэнэн өрө көтө, улаханнык хаалбакка иһэрэ. Атыттара күөл тоҥ ырбыытын туораан, килэгир муус устун уҥуоргу кытылы көрдө-көрбүтүнэн дыгыйа сүүрэн эрэллэрэ. Урааҥхайдар далаһалара (аттара) күөлү эргийэ сүүрүөхтээхтэрин сэрэйэн, тоһуйардыы сананан иһэллэрэ.
   Туйах сүүрүүтүн балысханыгар сыыртан таҥнары анньынан, аттары сырсан иһэр хоһуун иннин күөйэ соҕус элээрэн түспүтэ. Түспүт уоҕар хоруйталаан ыла, туох баар күүһүнэн: «Тумат-таар, тумат-таар!» – диэн күөмэйин муҥунан хаһыытаат, охтоох кирсин тардан, өрө көтөр киһини батыһыннара эйэҥэлэппитэ. Хаһыыттан, киһи баар буола түспүтүттэн соһуйбут хоһуун туора ыстанаат, эргиллэ түспүтэ. Дапсы дарылаатын, эриэн хотоҕойдоох ох эриллэ көппүтэ. Хоһуун «Һук…» диэн саҥа таһаараат, кэннинэн тэмтээкэйдээбитэ. Өрүттэ охсон, Туйахха утары атаралаан иһэн, үҥүүтүнэн быраҕан кыыраппыта. Кыыл хаптаҕай уҥуоҕуттан оҥоһуллубут уһуктаах төбөлөөх үҥүү күн уотугар кылбас гынаат, Туйах таһыгар дириҥник батары түһэн, уһун уга эйэҥэлээбитэ. Хоһуун бэрт куһаҕаннык кыланаат, сарыы куругар кыбыта анньыллыбыт бадаайытын сулбу тардан ылан, илиитигэр эргичиҥнэтэ-кылабачыҥната, утары ыстаммыта. Туйах ох саатын илиитин таһынан илгээт, батары түспүт үҥүүнү хаба тардан ылбыта. Илиитигэр ыараҥната, сиртэн бигэтик тирэнэ, утары тоһуйа дьигиҥнээбитэ. Хоһуун муос куйахтаах түөһэ үөһэ-аллара күөрэҥнии, чугаһаан испитэ. Эмискэ тумус ойууртан хаһыы сатараат, охтор ыйылаһа көтөн, хоһууну сиирэ-халты түһүөлээбиттэрэ. Хоһуун тохтуу түспүтэ. Лиһигирэһэн иһэр боотурдары көрөн, эргиллэ түһээт, күөл диэки атаралаабыта. Оххо таптарымаары туора-маары ыстаҥалыы, эрийэ-буруйа сүүрэ, күөл кытыытыгар элэстэнэн тиийбитэ. Чараас мууһу курдурҕаччы үктүөлүү, атаралаабыт тэтимин ыһыктыбакка, кэҥэс ырбыыны үрдүнэн ойбута. Кэннин хайыһан даҕаны көрбөккө, килэгир мууһунан сүүрэн илгистэ турбута.
   Туйах үҥүүнү ыһыктан, тобуктуу түспүтэ. Күүрбүт этин-сиинин аһарына, ньилбэктэригэр тайанан, аҕылаан эппэҥнии олорбута.
   – Туйах, таарыйтардыҥ дуо? Хастарый? – диэбитинэн Бэдэр Боотур баар буола түспүтэ. Туйаҕы сыныйан көрө, таптарбатаҕын билэн, санныга таптайбыта. – Хата, хаһыыгын истэн, кыл мүччү баттастыбыт… Туох сүрдээх хоһууннарай? – дии-дии, уҥуоргу кытылга хараарыҥнаһар хоһууннары батыһыннара көрбүтэ. – Абалаах, аттарбыт бэлэм даҕаны буолбаттар… – диэн кыбдьырыммыта. Уҥуор туораабыт хоһууннар тохтуу түспүттэрэ, чуоҕуһан турбахтаат, эниэни өрө сүүрэн тахсан, мастар быыстарынан элэҥнэһэн иһэн, симэлийэ сүппүттэрэ. Туоҕа Боотур Лэбиэрийэ Бөҕөлүүн күөл баһынан тахсан кэлбиттэрэ. Уйуһуйбут аттарын уоскута ыҥыра, утары барбыттара. Иччилэрин билбит аттар иҥэрсийэ чөрбөҥнүү: «Ээ, эһиги эбиккит дуу?» – диэбиттии, төбөлөрүн тоҥхоҥното хаһыҥыраспыттара. Туоҕа Боотурдаах аттарын тутан, сыбыдахтыы миинэн, боотурдар аттарын иннилэригэр үүрэн, битигирэтэн кэлбиттэрэ. Боотурдар утары сырсыаккалаһан тиийэн, аттарын күөйэн тохтоппуттара. Уоскута имэрийэ, таптайбахтыы, аттарын ойоҕосторугар сытан иһэн, үрдүлэригэр баар буола түспүттэрэ. Дьиэгэнийбиттэрэ өссө даҕаны ааспакка, чупчуруна, тиҥилэхтии, хоһууннары эккирэтээри күөлү кыйа уунаҥнатан барбыттара.
   – Тохтооҥ, тохто-ооҥ! – диэн Туоҕа Боотур хаһыытаан тоҕо барбыта. – Кэлиҥ, кэли-ээҥ!
   – Эккирэппэппит дуо? – диэбитинэн Бэдэр Боотур төттөрү сиэллэрэн кэлэн, тула холоруктаппыта. – Сатыы дьону ситэр инибит…
   – Уҕарыйыҥ! Муус Кудулу Далай – Тыал дьоно… Бааллар эбит… Эдэр хоһууннарыгар сири-дойдуну билиһиннэрэ сырыттахтара. Бардыннар… Көрбүппүтүн эрэ өһөрө, өлөрө сылдьымыаҕыҥ. Кинилэргэ даҕаны күн сырдыга баҕалаах ини… Анаан эргиллэн кэлэн саба түстэхтэринэ, көмүскэниэхпит. Туйах, хайдаххыный? – Туоҕа Боотур атыттан түспэккэ олорон, Туйаҕы көрөн ыйыппыта.
   – Ээ, этэҥҥэбин, – Туйах туран ымаҥнаабыта буолла эрээри, долгуйбута ааспакка, куолаһа титирэстээн ылла. – Аттарбытыгар дураһыйдылар… Дьикти дьон. Эмиэ даҕаны көтөр курдуктар… Үҥүүлэрэ бу сытар, уһуна сүрдээх, – Туйах үҥүүнү сиртэн ылан, өрө уунан көрдөрдө. – Мантыктарыгар чиэстэнэн ыраах-ыраах ыстаҥалаан бараллар… Үкчү тооппоор аһыҥа курдуктар.
   – Хайа диэкиттэн кэлбиттэрэй, хастарый?
   – Сир тыынын таһыгар хаастар түһэн олороллоро. Олорго үөмээри сыыр үрдүгэр тахсыбытым… Хантан кэлбиттэрин билбэтим, бэрдьигэстэр быыстарыттан биирдэ күөрэс гына түспүттэрэ. Төбөлөрүгэр быһыыта-таһаата биллибэт хатан хаалбыт чомпой курдук бэргэһэлээхтэр, истэрин-үөстэрин, көхсүлэрин харыстыыр дабака куйахтаахтар. Онтулара быыһа суох тиһиллибит курдук. Оҕум төттөрү тэйбитэ. Түргэннэрэ, кыаналлара сүрдээх…
   – Сөп. Баран хомунуоҕуҥ. Кучан Эбэбитин таарыйбатылар ини… Төннөбүт. Чэ, кытаатыҥ, – диэбитинэн Туоҕа Боотур тумус тыа диэки сиэллэрэн тамаһыппыта.
//-- * * * --//
   – Туоҕа Боотурдаах иһэллэр, – диэбитинэн Муос балаҕан халҕанын тэлэйэ тардан, төбөтүн быктаран хаһыытаат, төттөрү түспүтэ. Халҕан тыастаахтык сабыллыан икки ардыгар атаҕын тыаһа тибигирии турбута. Балаҕан иһигэр баар дьон таһырдьа тоҕо сууллан тахсыбыта. Аттаахтар хайдах иһэллэрин көрө, сабаҕалыы турбуттара:
   – Ок, ындыылара тэскэйбит, булт үчүгэй быһыылаах.
   – Ама, бары даҕаны ыталлара сыттаҕа. Аҥаардас Бэдэр Боотур сөп оҥортоото ини?
   – Бээрэ, дьоммут олус ыксаабыт курдуктар дии…
   – Кураанах ат суохха дылы, дьиэни-уоту була охсоору тиэтэйдэхтэрэ.
   – Бээ, кэллэхтэринэ истиэхпит…
   Аттаах дьон дуулаҕалара, куйахтара кылбачыйа, хонуу уутун күн уотугар кылабачыта ыспахтыы, күллүргэччи кэстэрэн, сыыр үрдүгэр өрө сүүрдэн тахсыбыттара. Тоҕуоруспут дьону көрөн, аттарын баһын хантаччы тардан, сэлбийэ сиэллэрэн тиийэн кэлбиттэрэ.
   – Хайа, сырыы хайдаҕый? – диэбитинэн, Дыгый дьон быыһыттан тахсан, утары баадьайа сүгүрүйбүтэ. – Һуу, һуу, бу аттар уйуһуйан, киһини үрдүнэн бараары гыннылар, – дии-дии, суол биэрэн туоруу, икки илиитинэн сапсыммахтаата. – Бу кыылларга үөрэнэн, сыстан биэрбэппин ээ, – диэмэхтии, кэлбит дьону кыҥастаста.
   – Үчүгэй. Эһиги хайдах олордугут, ким даҕаны биллибэтэ дуо? – диэбитинэн, Туоҕа Боотур атыттан түспэккэ дьону кэриччи көрдө. Алаҥаатын туппут, охтоох кэһэҕин кэппит Муос уолга хараҕа хатанна. – Бу Муос уол хонноҕун аайы улаатан иһэр дуу? Ыл эрэ, кыра боотур, аппын тут. Ындыыны түһэрбиттэрин кэннэ илдьэн баайаар, сойо түстүн, – Туоҕа Боотур атыттан түспүтэ.
   – Эчикийэ суох. Баччаларга туох эрэйи көрбүт дьон кэриимнэннэхтэрэй? Чорбохтоох кэлбиттэрэ. Хата, хаас амсайан абыранныбыт. Туйах тоҕо көстүбэт? – Дыгый боотурдары кыҥастаһан иһэн, – ээ, уолум бу турар эбит дии. Дьэ, сирэй баар даҕаны, харах суох, – диэбитинэн, ындыытын уста турар Туйахха кэлэн, көмөлөһөн хачымахтанна. – Хайа, төһө бэркэ сырыттыҥ, Арыылаах эбэҥ маанылаата ини…
   – Ээ, бэрт. Балаҕан этэҥҥэ турар. Кыыл-сүөл тыыппатах. Бээ, сискин өлөрөөйүккүнүй, бэйэм түһэриим, – Туйах ындыытын өрө көтөҕөн мадьыктаан, сэрэнэн сиргэ түһэрдэ. – Эһиги хайдаххытый, этэҥҥэҕит дуо?
   – Дьон ортотугар, бэлэм аска олорор дьон туох буолуохпутуй, этэҥҥэбит. Хатыы сытыганнаан ылбыта, Таатык үчүгэй. Арай эйигин күүтэн аҥаара хаалла… – Дыгый үөрүүтүттэн бэдьэйэ, харахтара көстүбэт буола сирэйэ мыттыйбыта. Туйах сирэйэ итийэн, төһө даҕаны салгын сиэн килэриппитин үрдүнэн кытарбытын сэрэйэн, ыҥыырын көннөрбүтэ буола, атыгар эргийбитэ.
   – Дыгый, Дуораан Уус тоҕо көстүбэт? – Туоҕа Боотур ыйыппыта.
   – Дуораан Уус диэ… Ол киһи мээнэ тахсыбат буолла ээ. Балаҕанын тула кэрбэҥ аспыта. Дьону чугаһаппат. Үрүйээнэ көрөр-истэр, Чурика ас таһан аһатар… Хамсаннаҕына этэ көймөстөрүн абааһы көрөн, сытыганнаата. Үссэнэн баран, бэйэҥ тиийэ сылдьарыҥ дуу…
   – Бээ, баран кэлиим. Булду-аһы дьаһайан баран, аһыы олоруҥ, – диэн дьонун дьаһайа, Туоҕа Боотур саадаҕын, куйаҕын устан, Чорбоххо көтөхтөрөн кэбистэ. Чэпчээбиттии үөһэ тыына, түөлбэтин кэриччи көрө, киэҥ-киэҥник хардыылаан, Дуораан Уус балаҕанын диэки барда.
   Туоҕа Боотур Дуораан Уус балаҕанын халҕанын тэлэччи анньан, сырдыгы, чэбдик салгыны батыһыннарбытынан киирэн кэллэ.
   – Күйгүөргүтүн истэн, тураары сыппытым ээ, – диэбитинэн, Дуораан Уус сыҥаһата хачыгырыы оргууй олорбута. – Туоҕа Боотур, чугаһаама, илиигинэн тугу даҕаны таарыйыма… Көймөстөн, куттаныах курдукпун. Хайа, төһө бэрт сырыы буолла?
   Туоҕа Боотур Дуораан Ууһу көрө, тэпсэҥнээмэхтээн тура түһээт, халҕан модьоҕотугар олордо.
   – Үчүгэй. Салгыы бултуох дьон дьаарханан киирдибит. Тыал дьон ааспыттара… Хата, түөлбэни таарыйбатахтар эбит. Эн хайдаххыный?
   – Көрөрүҥ курдукпун… Ааспат дьаҥ буулаата бадахтаах. Үрүйээнэ көрөн-истэн уҕарытан, кэм нуктаан ылабын. Аспын Чурика таһан абырыыр. Эдэр дьону, оҕолору чугаһаппаппын… Туох этитиилээх дуу, сүлүһүннээх дуу абааһы оҕо буолла… Ол Муус Кудулу Далай оҕолоро хайа диэки аастылар? Чахчы кинилэр буоллахтарына, сүрдээх хоһууннар буолуо, кэпсииллэрин истэрим. Хайаан кыргыспакка бардахтарай?
   – Туйах көрөн, аттарын тыыттарымаары ыһыытаан-хаһыытаан абыраата… Тооппоор аһыҥа курдук ыстаҥалаан, уолу салытыннарбыттар. Сылайан иһэллэрэ дуу, биһиги элбэхпитин көрөн куттаммыттара дуу, чуоҕуһан ылбыттар этэ.
   – Туохха эрэ ыксаан истэхтэрэ… Чэ, хата, ааспыттар. Тыгын Тойон Тыал дьону кытта кыргыста этэ дуу…
   – Оннук. Мукучу Хоһуун онно сылдьыспыт этэ. Бэйэтэ кэпсээбитэ.
   – Мукучу Хоһуун биир уол оҕо, ат кулун сырыытын сылдьан, аатын-суолун хаалларан бараахтаатаҕа… Бу ахта-саныы олордохпут, – Дуораан Уус тыастаахтык өрө тыынан ылла.
   – Сөпкө этэҕин. Дуораан Уус, түүллээх-биттээх, алгыс тылым хомулуннаҕына ыйааһыннанар эрээри, эн үөһэттэн айдарыылаах кэрдиискэр тиийэр кыаҕым суох… Этитиилээх ох буоллаҕына эйигиттэн, миигиттэн үөһэ турар сүдү ойуун кыайыан сөп… Бүк Бүлүү былыр-былыргыттан айдарыылаах ойууннар уутуйан үөскүүр сирдэрэ дииллэрэ. Лүксүрээн кырдьаҕас даҕаны билинэрэ… Сир сараҕыйдаҕына тумус боотурдары тэрийэн, Бүк Бүлүү сүнньүн батыһыннара ыыталыам. Саас бара сатаабыт сирбит диэки турайман сир баара. Тарҕаан кэпсээбитинэн, онно олохтоох туматтарга хантан кэлбитэ биллибэт, улахан ойуун олохсуйбут үһү. Ону үтүөнэн ыҥыртаран көрүөхпүт… Аташкаан ол туматтар түөлбэлэрин билэр буолуохтаах. Кэлэрэ буоллар, ыйыталаһыа этибит. Буолунан, барсан кэлэрэ буоллар…
   – Айдарыылаах дьон хастыы эмэ сыл устата сири-дойдуну кэрийэллэрин истэрим. Ол түөлбэҕэ оннук киһи сыһыннаҕа дуу… Туоҕа Боотур, түөлбэттэн тэйдэхпинэ сатаныыһы… – Дуораан Уус халтаҥ сонун нөҥүө түөһүн аалына, модьу тарбахтарынан чараас сарыыны кымаахтаан, этиттэн арааран тардыалаамахтаата. – Дьаҥ тарҕанан, бары көймөстөн, ол алдьархайа буолуо. Балаҕаным тула биллиннэр диэн, кэрбэҥ анньыталаабытым. Түөлбэм дьоно, туох эмэ буоллахтарына, кырыы харахтарынан көрүөхтэрин, биитэр аһынан сибигинэһиэхтэрин баҕарбаппын… Дьылҕам маннык эбит, барардыы быһаарынан олоробун. Улахан түүлэ-битэ суох этим эрээри, өрүү Лүксүрээн кырдьаҕас көстөр… Тугу даҕаны саҥарбат, иилии эргийэ сылдьан, ханна эрэ сирдии сатыыр курдук… Эрдэ сэрэппит сирбэр, Күөх Хайа диэки олохсуйар санаалаахпын.
   – Туох диэхпиний… Соҕотоҕун кыанан олоруоҥ дуо?
   – Билэр инигин, тимиргэ сыстыахпар диэри булду өрө тутарым. Соҕотох айахпар ууну булкуйан, айалаан, сохсолоон олорор инибин… Эһиги кэлэ-бара, билсэ турдаххытына, туох буолуохпунуй? Баҕар, этэҥҥэ буоллахпына, төннүөм…
   – Оннук. Баҕар өссө үрдүккэ таһаараары, эккин-сииҥҥин ыраастыыллара, эрэйдииллэрэ буолаарай… Күн сарсын ол сири баран көрөн кэлиэхпит. Ураһа туруоруохпут, боотурдар хаалан, мас бэлэмниэхтэрэ. Мас ыаммытын кэннэ, күһүөрү балаҕан тутуохпут.
   – Ыһыахха диэри тулуктаһар санаалааҕым… Хааллаҕа. Маннык турукпунан сир көрө барсар кыаҕым суох. Ураһаны, балаҕаны хайаҕа хаххалатан, ууттан чугас туруордаргыт. Мин манна илдьэ барар малбын чөкөтүөм, кыра ситэрэрдээх этим… Эһиги эргиллиэххитигэр диэри бүтэрэр инибин. Туох эмэ буолар түгэммэр, балаҕаммыныын бииргэ уоттаарыҥ… Аал уотум иччитэ, көрдөспүт-ааттаспыт, үөрпүт-көтүппүт күөрдүм уота барытын ыраастыа…
   Кучан алааһа түптэ буруотунан унааран, киэһээҥҥи нууралга бигэммитэ. Күн арҕаалаабыта, саҕахха санньыйбыта. Кыһыл сарыал сыһыыны тула кэккэлээбит тииттэр, харыйалар төбөлөрүн соһо сотуу курдук кыһыл өҥүнэн дуйдаан, атыттартан уһулуччу тутан имэрийбэхтээбитэ. Тула туох барыта налыйбыта, нусхайбыта. Бэл диэтэр, күнү быһа чуопчаарбыт тыа чыычаахтара, чардырҕаһар чаччыгыныардар саҥалара мэлийбитэ. Арай соҕотох туйаарар чыычаах сарыал кыырпаҕыныы кытарымтыйа дьирибинии, тохтоло суох дьырылыыра. Туоҕа Боотур аал уотун иччитигэр айах тутаары, алгыстаары оттубут араана ураһа иһин итиинэн үрэн кэбиспитэ. Тиритэн этигэр сыстыбыт чараас үрүҥ сарыы сонун хастыы тардынан, тэлэччи арыйбыт дьиэлин таһыгар атахтарын хомунан, олорунан кэбиспитэ. Сөрүүн салгыҥҥа бигэнэ, нуурал кэрэҕэ абылата, дьикти турукка киирбитэ. Кини саныыр санаата, туйаарар чыычаах дьырылыырын батыһан, үөһэ көппүтэ. Кучан алаа-һыттан арахсан, тэйдэр тэйэн күн сарыалын батыһа устубута. Туоҕа Боотур Тыгын Тойонтон быстан, «күрүөйэх» аатыран, туһунан барыаҕыттан батыһыннаран кэлбит дьонун туһунан санаабатах күнүн өйдөөбөт. Дойдулаах тоҥ биистэри, омук дьонун кытта туруулаһан, өрүү тыыннарын мананан олоруу үчүгэйгэ аҕалбатын этинэн-сиининэн таайара. Биир сыыһа хамсаныы, биир ох ыйылыы көтүүтэ хааннаах өскө кубулуйуон, имири эстиэххэ диэри кыргыһыыга тиэрдиэҕин билэрэ. Түөлбэтин дьонун туһугар өлөллөрүн утуйарга холообут Лүксүрээн кырдьаҕаһы, Нүһэрги Боотуру, түөлбэни сутуйбат туһуттан туспа барарга быһаарыммыт Дуораан Ууһу сөҕө-махтайа санаабыта. Кинилэр тустарыгар тыыннарын толук уурбут олохторун күүһэ-кыаҕа баарын тухары салгыыр бигэ санаата ордук күүһүрэн кэлбитэ. Эмискэ санаатын ситимин быһан, ураһа кэннигэр атах тыаһа сырдырҕаабыта.
   – Кимий? – диэбитинэн, Туоҕа Боотур ойон турбута. Ураһа дьылҕан маһыгар сыгынньахтыы кыбыта анньыллыбыт батаһын сулбу тардан ылбыта.
   – Туоҕа Боотур, мин, мин Чурикабын… Баалаама, көрдөһүүлээх кэллим, – диэн симик саҥа иһиллибитэ. Туоҕа Боотур дьахтар саҥатын билэн, батаһын төттөрү анньан, халтаҥ сонун кэтэн, таһырдьа тахсыбыта. Чурика чараас сонун уолугун хам туттан, икки гына өрүммүт суһуоҕа эйэҥэлии нөрүйэн турара.
   – Хайа, Чурика, туох кэпсээн? – Туоҕа Боотур дьиктиргээбиттии көрө, сонун сөрүү тардына быар куустубута.
   – Кэпсэл суох… Дуораан Ууһу көрөр-истэр дьахтарынан дьаһай эрэ. Кинини кытта барсыам этэ, – Чурика туматтардыы быһыта баттаан саҥара, халбарыйбат санаалаах кэлбитин биллэрэн, көнө түспүтэ.
   – Һы! Хайдах, тоҕо? – Туоҕа Боотур соһуйан, чинэрийбитэ.
   – Куолакы Хоһуун хаан өһү ситиһэ барарыгар, оҕобут кырамтатын харайарбытыгар, Муос уолу көҥүллээбитигэр, ийэ быһыытынан, муҥура суох иэстээхпин… Көрөн-истэн, ыарыылыам. Түөлбэҕитигэр ууһу төннөрүөм…
   – Бээ, Чурика, иһит эрэ. Дуораан Ууһу кытта кэпсэппитиҥ дуо уонна Куолакы Хоһуун эргиллэн кэллэҕинэ тугу этэҕин?
   – Дуораан Уус билбэт. Дьахтартан ыйыппаттар, дьахтары соруйаллар… Куолакы Хоһуун аны төннүбэт. Хааннаах өһү ситиһэн баран, уолун батыһан, өбүгэлэригэр аттаныа. Туматтар үгэспит оннук…
   – Чэ, баҕар, Дуораан Уус сөбүлэһэн, барсар түгэҥҥэр ыарыһах киһини көрөн-истэн, тулуйан олоруоҥ дуо? Куһаҕанын талан эттэххэ, арай ыарыы сыһыннын…
   – Тумат дьахтара туохтан даҕаны куттаммат. Түөлбэҕэ туһам кыра уонна урааҥхайдар кыылларыгар, сыттарыгар-сымардарыгар, астарыгар-үөллэригэр үөрэнэн биэрбэтим… Өлөр өлүү өҥөйөр күнэ тосхойдоҕуна, үөрүөм эрэ…
   – Куһаҕаны ыаттарыма… Түһүүлэнэр сирин көрөн кэллэхпитинэ, Дуораан Ууһу кытта кэпсэтиэм, – Туоҕа Боотур кэпсэтии бүппүтүн биллэрэн, нөрүйэн ылбыта.
//-- * * * --//
   Хатырык суллуур саҕана, Күөх Хайа тэллэҕэр Дуораан Ууска балаҕан тута барбыт Чорбох Боотур Туҥуй Боотурдуун нэктэл буолбут түүлээх таҥастаах хоһууну ат кэннигэр сэтиилэнэн кэлбиттэрэ. Хоһуун аттары кытта төһө даҕаны тэҥҥэ хаамтар, сырыстар, сылайбыт көрүҥэ суоҕа. Күн уота килэриччи сиэбит сирэйигэр саба түспүт уһун көҕүлэ сүүмэхтэммитин быыһынан ыйаастыгас харахтара өс-саас уотунан сириэдийэрэ. Хаайтарбыт бөрөлүү, бааллан кэлбит сигэтин күүскэ тардыалыы, тула мустубут дьону кыраҕытык кэтии, суоһурҕанан, тииһин килэҥнэтэн ылара.
   – Чугаһаамаҥ! Бөрө оҕото, тииһинэн түһүө, – диэбитинэн, Чорбох сэтии сигэтин тииккэ эрийэ тардан, кылгатан баайбыта.
   – Хайа, бу кими аҕаллыгыт? Туттаххыт-хаптаххыт тоҕо кытаанаҕай? – диэбитинэн Туоҕа Боотур дьон быыһыттан тахсан кэлбитэ.
   – Туоҕа Боотур, үрүҥ тыыммытын өллөйдөөн туттубут… Кэтээн сытан, ураһаттан таһаарбакка, алаҥаанан ытыалаан өлөртүү сыста. Соҕотоҕун билэммит, ураһабыт биир өттүн көҥү көтөн тахсан, бэрт нэһиилэ туттубут. Бөрө бөрөтүнэн, түһэ турар. Өлөрүөхпүтүн кэрэйэн, эн дьүүлгэр аҕаллыбыт…
   – Ылыҥ, ураһабар киллэриҥ. Туйах, саастыыҥ быһыылаах, көр-иһит, утахта биэр, аһат. Таҥаһын көҕүрэтиҥ. Абытай даҕаны… – Туоҕа Боотур уолу аһыммыттыы көрөн ылбыта. Мустубут дьон быыһыгар сургуччу көрөн турар Муос уолу таба көрбүтэ.
   – Муос, өстөөххүн көрдүҥ дуу, көрбүтүҥ тоҕо кытаанаҕай? Туйахха илии-атах буолуоҥ, чугас сырыт. Чэ, үмүөрүһүмэҥ. Сөрүүкээтин, тыынна ыллын, – Туоҕа Боотур хоһууну чинчилиирдии көрө, Чорбохтооҕу балаҕаныгар ыҥырбыта.
   Туйах сигэни уҥа-хаҥас тардыалаһан, хоһууну соһон кэриэтэ ураһаҕа киллэрбитэ. Уһуктаах, биилээх баара буолаарай диэбиттии, ураһа иһин эргиччи көрөн ылбыта. Этэрбэһин оһуттан быһаҕын сулбу тардан таһааран, хоһуун кэлгиэтин быһыта соппута. Хоһуун бэгэччэктэрин имэринэ, сүүмэхтэммит баттаҕын быыһынан ураһаны кэриччи көрөн иһэн, дьылҕан маска быарыгыттан ыйаммыт дүҥүргэ хараҕа хатаммыта. Куттаммыттыы кэннинэн чинэрийэ, ыйаастыгас харахтара кэҥээн, куотар сир көрдүүрдүү дуу, хахха булаары гыммыттыы дуу, тэпсэҥэлээбитэ. Эмискэ алаҥаа кирсинии чиккэйэ тыҥыы, Туйаҕы харытын таһынан хаһыйа, араан диэки ыстаммыта. Туйах соһуйан, быһаҕын туппутунан, эргиллэ түспүтэ. Хоһуун араан буор модьоҕотугар турар толору уулаах көһүйэҕэ ойон тиийбитэ. Икки атаҕар тобуктуу түһэн, тыастаахтык киллиргэтэн, уулаан барбыта. Тыын ыла-ыла хаста даҕаны төхтүрүйэн ыймахтаабыта. Утаҕын ханнаран, айаҕынан салгын таһаара олоро түспүтэ.
   – Билбэтиҥ дуу… – диэн кэһиэхтэммит куолаһынан саҥара, сирэйигэр саба түспүт, инчэйбит көҕүлүн икки аҥыы силэйбитэ. Күн уота сиэн хараарпыт сирэйин хаҥас иэдэһигэр дириҥ, хайа тардыы чэр маҥхайа килэрийбитэ. Туйах чинэйэ түспүтэ, хараҕар балах хаан сирэйдээх уол көстөн ааспыта…
   – Хайа, эн эбиккин дуу… Хантан, хайдах?
   – Ээ, тыыммын тэскилэтэн, атах-балай сылдьабын… Ыстыыр баар дуо? Аһаабатаҕым хас даҕаны хонно… – уол силин быһа ыйыста дьүккүйэ, оргууй саҥарбыта.
   – Сип-сибилигин. Ас баар, баар. Соҥҥун уһул, сөрүүкээ… – диэбитинэн Туйах дьиэли хаһыйа, Муос уолу үөгүлээбитэ. Түргэн атах тыаһа тибигирээн кэлбитигэр, ас аҕаларыгар уонна халтаҥ сон, сыалдьа буларыгар соруйбута.
   Хоһуун олорбохтуу түһээт, нэк буолбут сонун устубута. Тиритэн хараара инчэйбит, тырыта-хайыта барбыт ис сарыы таҥаһын бэрт эрэйинэн хастыы тардыммыта. Уунан ньалҕаарыйбыт этин-сиинин ытыстарынан ньиккэрийэ сотто, туран кэлбитэ. Туйах уолу көрөн саҥа аллайбыта. Уол этэ тыатааҕы сиргэ төкүнүтэ сылдьан, сытыы тыҥыраҕынан тырыта-хайыта тарпытыгар маарынныыра. Чэрдийбит үрүҥ, хара дьураалар көхсүн, түөһүн, ойоҕосторун бүттэтэ суох иилии эргийбиттэр этэ.
   – Эйигин туппакка ыыппыт бэлиэлэрим… – уол Туйаҕы көрөн ылбыта. – Эн аатыҥ Туйах диэн эбит дии… Мин Бойум диэн этим. Ааппын умнан даҕаны бардым…
   – Хайдах?! Тыый, тоҕо сүрэй! – диэбитинэн Туйах олоро түспүтэ. – Бачча алдьархай кэнниттэн хайдах тыыннаах орпуккунуй?
   Ити кэмҥэ дьиэл тэлэллэ түһээтин, Муос уол эттээх көһүйэни, сарыы таҥастары кыбыммытынан ойон киирбитэ:
   – Билигин хаас миинэ аҕалыам, – диэт, дэпси үрдүгэр тэлгэтиллибит тайах тириитигэр көһүйэтин ууран, хоһууҥҥа таҥаһы ууммутунан эргиллээт, көрбөтөҕүн көрөн, айаҕын аллаччы ата таалбыта.
   – Муос, чэ, бар, аҕала оҕус, – диэн Туйах саҥарбытыгар биирдэ өйдөнөн, таҥаһын сиргэ уураат, таһырдьаны былдьаспыта.
   Бойум олус аччыктаабыт этэ. Бөрө оҕотунуу аска саба түспүтэ. Ситэ ыстаабакка ыйыстан дьүккүҥнүү, үрүт-үрдүгэр симиммитэ. Харахтара уунан бычалыйа, хара сыһа, чохоонноох ууну дьабадьытынан саккырата ыймахтаабыта. Ас көҕүрээбэтин көрөн, сыыйа уоскуйбута. Симинэрин тохтотон, тыастаахтык өрө тыынан ылбыта. Тарбахтарын эр биир эмэ, саҥаран барбыта:
   – Кыланыыбын истибиттэр этэ. Эн барбытыҥ кэннэ өтөр буолбатахтара, тиийэн кэлбиттэрэ. Суолу-ииһи чинчийэн, туох буолбутун көрөн турбут курдук быһаарбыттара. Бөрөттөн өлө сыспыппын баардылаабакка, эйигин куоттарбыппар буруйдаан, тутан-хабан, дүгдүөлээн барбыттара. Чыллыырка Бэрди ыыппытым курдук дьаабыламмыттара… Эккирэтээри суолгун батан иһэн, хардыыҥ икки арда киэҥиттэн саллан тохтообуттара дуу, бөрө табалары ыһыа диэн дьаархаммыттара эбитэ дуу, билбэтим. Алаҥаабын, үҥүүбүн былдьаан, ойууҥҥа илдьибиттэрэ. Оо, ол түүн сүллүүр оҥорон, эппин-сииммин сэймэктээбиттэрэ. Икки тиит икки ардыгар лабааларбыттан өрө ыйаан туран, үҥүүнэн түһүөлээбиттэрэ, алаҥаанан ытыалаабыттара. Өлбөт быабар түү сонум абыраабыта. Киэҥ буолан, ол иһигэр эриллэҥнээммин, сиирэ-халты астардаҕым, ыттардаҕым… – уол тириитэ соролонон кытара оспут бэгэччэгин имэриммитэ. – Ойуун Чыллыырканы булбатаҕына, миигин кини оннугар сиэргэ-туомҥа туттаары өлөттөрбөтөҕө… – Бойум эмискэ хам барбыта. Ыйанан турар дүҥүрү көрө, оргууй ыйыппыта:
   – Эһиги ойууннааххыт дуо?
   – Улахан ойууммутун кээнньэли дьон өлөрбүттэрэ. Алгысчыттаахпыт… Ол эмиэ ойуун курдук, барыны-бары билэр, көрөр. Ол эрээри дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүөнү эрэ баҕарар. Ити кини иһитэ. Куттал суоһаатаҕына эрэ тыаһатар…
   – Биһиги ойууммутуттан бары куттаналлар. Олус хомуһуннаах, сиэмэх… Арай Чыллыырканы кыайан сиэбэккэ, кыһыытын-абатын биһигинэн таһаарар…
   – Бу үлүгэртэн хайдах тыыннаах орпуккунуй?
   – Хааммар сууйуллан, түлэй-балай барбытым. Дьон саҥатыттан өйдөнөн кэлбитим. Икки холум, сүнньүм субу быстыах, көхсүм хайдыах курдуга… Сарсыардааҥҥы борук-сорук буолбут этэ. Хоһууннар тыаһа-ууһа суох тэринэн, ойууннарын арыаллаан, ойуур быыһынан табаларын муоһа адаарыҥнаһа турбуттара. Маннык өлөр буоллаҕым диэн айманаммын, ыһыытаан көрбүтүм эрээри, хаһыым тахсыбатаҕа. Өлөр-тиллэр мөккүөрэ ааһан, ээл-дээл буолан хаалбытым. Түүл-бит курдук иһиттэхпинэ, таба эҥээнэ тыһыргыыра. Ону даҕаспытынан чэпчэки атах тыаһа сырдырҕаан кэлэн, ыйанан турар быаларбын быһыта сотуолаабыта. Сүр ыарыылаахтык сууллан, эмиэ өйбүн сүтэрбитим…
   – Хата, өлөрбөтөхтөр, – Туйах үөһэ тыынан ылбыта. – Аһаа, аһаа, – дии-дии, уол диэки хоторуллубут кыыл этин чугаһата аспыта. Бойум уҥуохтаах эти ылан, тииһинэн тиниктэһэ, салгыы кэпсээбитэ.
   – Суор куллугуруур саҥатыттан өйдөнөн кэлбитим. Аттыбар улахан бэйэлээх суор, бэлэһэ кытаран, сахсайан олороро. Ойуун манабыла быһыылаах диэн, куттана санаабытым. Хамсаары гыммытым, абытай ыарыы… Түөһүм, ойоҕосторум, көхсүм хайыта баран, быһытталанарга дылы гынара. Быабын ким быспытын билбэтэҕим. Бөрө иэдэспин хайа тарпытыттан сирэйим дарбаччы иһэн, харахтарым сабыллан, бэрт эрэйинэн борутар буолбут этим. Өлөн хаалан, сиэр-туом туолбакка, түөлбэбитигэр барбакка эрэйи көрүөхпүт диэтэхтэрэ буолуо, бука… Арааҥҥа арыычча үнүөхтээн тиийэммин, көһүйэттэн уу испитим. Сытан сынньанан, сэниэ киирбит курдуга. Эргиллэн кэллэхтэринэ өлөрүөхтэрин санааммын, күрүүргэ быһаарыммытым. Илиилэрбин, атахтарбын хамсатан, син киһитийбитим эрээри, хайыта-сиритэ астарбыт баастарым, хамсаннаҕым аайы, уотунан салыыллара. Алаҥаабын, нимчикаабын, үҥүүбүн ураһа таһыгар бырахпыттарын булбутум. Уучахпын илдьэ барбыттар этэ. Кыра өлүктэ ылан, үҥүүбүн тайахтанан, атах балай барбытым…
   – Эккирэппэтэхтэрэ дуо, суолдьуттарынан сүрдээхтэр диэбитиҥ дии.
   – Оювун этэни көрсүбүт буолуохтааххын. Эн ол диэкиттэн кэлбиккин суолгуттан билбитим…
   – Ээ, Эһэ Кулгааҕы этэҕин. Билэн, билэн. Хоһууннартан күрээн иһэммин хонон, суол токкоолоспутум.
   – Оювунтан Дьабдьы дьоно олус саллаллар, куттаналлар. Ону билэр буоламмын, ол диэки чугаһаан, эһэ хаспаҕар хас да күнү өлөрөн, бааспын-үүппүн аһардына, хорҕойбутум.
   – Буркучааннаах этэ, ол булбатаҕа дуо?
   – Суох… Таас дьон биллибэтэхтэрэ. Бука, куттаннахтара. Баҕар, Чыллыырканы булан, өлөрөн, санаалара туолбута дуу, биитэр кыргыллан куоппуттара дуу… Сүппүттэр, сылдьыбыт даҕаны бэлиэлэрин көрө иликпин.
   – Ээ, ол Чыллыырка Бэрт тыыннаах үһү. Дагдаҕар Боотур диэн биһиги түөлбэ киһитин кытта булсан, хаан суолланан, иэдээн бөҕөтүн тарпыттар этэ. Онтон икки аҥыы барбыттар. Чыллыырка өрүс уҥуоруттан киирэн, бу эргин олохсуйбут быһыылаах, – Туйах тугу эрэ саныы, оргууй саҥарбыта. Уол итини истэн чөрөйө түспүтэ. Кыл түгэнэ ыйаастыгас харахтарын түгэҕэр сытыы уоттар кылахачыһан ылбыттара.
   – Чыллыырканы буларбар көмөлөс эрэ… Үһүс хаарын бүтэрдэ, аны кинини Таас дьон эккирэтиспэттэр. Түөлбэтигэр төннүөн сөбө…
   – Бээ, ыксаама. Бастаан Туоҕа Боотурга кэпсиэхпит… Кини туох дииринэн… Уһун кыһын устата ханна хорҕойон, тыыннаах ортуҥ?
   – Оювун оҕонньортон бэйэм даҕаны саллар буоламмын, киирэ сатаабатаҕым. Эбэ мууһа туруор диэри атах балай, сиргэ кулуһуннаан хоно сылдьан, уҥуор туораабытым. Дойдубун быһар санаалааҕым… Тымныылар түһүүлэрэ булчут холомотун таба үктэммитим. Ол саха булчута көрөн-харайан, баастарбын эһэ сыатынан сотон абыраабыта. Арыый буоламмын, бултаһан көмөлөспүтүм. Арба даҕаны… Биирдэ ырааҕынан бултуу сылдьаммын, тэйиччи соҕус холомо баарын көрбүтүм. Киирэ сорумматаҕым. Киэһэ киһибэр кэпсээбиппэр, өрө көрө түспүтэ. Ити сир диэки бултуурбун боппута. Дьиктиргээбитим эрээри, ыаһыйаласпатаҕым. Барарым саҕана бэйэтэ кэпсээбитэ. Ити холомоҕо саха урааҥхайа Дагдаҕар Боотур олорор үһү. Туох даҕаны аһара күүстээх, ох саанан ытара даҕаны сүрдээх диэн эппитэ. Онон ырааҕынан сылдьарбар сүбэлээбитэ…
   Туйах итини истэн, ойон турбута:
   – Ким диэтиҥ? Дагдаҕар Боотур…
   Дьиэл тэлэччи силэллээтин, Туоҕа Боотур Бэдэр Боотурдуун киирэн кэлбиттэрэ. Бойум субу ойуохтуу дьигиҥнээбитигэр Туйах санныттан баттаан тохтоппута.
   – Туйах, дьуортугун көрүстүҥ дуо, Дагдаҕар Боотуру тоҕо аҕынныҥ? – Туоҕа Боотур уолаттары эр-биир көрө ыйыппыта.
   – Ээ, суох… Дагдаҕар Боотур туһунан истибит эбит… – Туйах мух-мах буолбута. – Кыстаабыт холомотун көрбүт…
   – Һы, бу бөрө оҕото сыһыйан, өһүк буолбут дуу… – диэбитинэн, Бэдэр Боотур уолу кыҥастаһа чугаһаан кэлбитэ. – Оо, бу уол этэ бүттэтэ суох буолбут дии, тоҕо сүрэй…
   – Бэдэр, бээ, тохтоо эрэ. Урааҥхайдыы саҥарар эбит. Уол бэйэтэ кэпсиэ, – диэбитинэн, Туоҕа Боотур араан таһыгар атахтарын хомуна тардынан олорбута.
   – Саҥарар… Мин кинини көрсөн турабын, – Туйах уолу быһа түһэн, хайдах көрсүбүтүн быһыта-орута кэпсээбитэ. – Ити миигин ыыппытын иһин сэймэктээбиттэр…
   Бойум иннигэр түспүт уһун көҕүлүн быыһынан Туоҕа Боотурдааҕы көрө, туран кэлбитэ. Төбөтүн хантаччы соҕус быраҕан, түөһүн мөтөтөн:
   – Дьабдьы хоһууна Бойум диэммин. Көҥүл Хоһууммун… – илиилэрин ньилбэктэригэр ууран, тоҥхойон ылбыта. – Чыллыырка Бэрди буор сирэйдии кэлсибитим даҕаны, бэйэбин өлөрө сыспыттара… Дьуһаал сылдьабын… Ити боотурдары тэһитэ ытыалыыр түгэн баара эрээри, кэпсэтиигэ ыҥыралларын күүппүтүм… Куота соруммутум буоллар, ситиэ суохтара этэ, – Бойум харахтара кылахачыһан ылбыттара.
   – Көр эрэ, – Бэдэр Боотур уолу сөхпүттүү көрө, Туоҕа Боотур таһыгар быар куустан турунан кэбиспитэ. Туоҕа Боотур уол туттарын-хаптарын хайгыы көрө, Туйахха эргиллэн:
   – Чорбох Боотуру кытта Дуораан Ууска бара сылдьыҥ. Чорбох кэпсиирэ, ыйыталаһара элбэх буолуо. Таарыччы хаһан барыан баҕарарын билиҥ… Биһиги онуоха диэри уол кэпсээнин истиэхпит. Муоска этэн аас, кымыста киллэрдин, – Туоҕа Боотур Туйаҕы соруйбута.
//-- * * * --//
   Туоҕа Боотур утуйар-утуйбат ыккардынан нухарыйан иһэн, соһуйан уһуктубута. Түһээтэҕим буолуо диэҕин илэ-чахчы курдуга… Туйаҕы сүүнэ улахан эһэ эккирэтэн хааһахтаммыта. Уол сүүрэн күлүмэхтэнэриттэн атахтара сиргэ сыстыбакка, дайан иһэр көтөргө маарынныыра. Тэйэн истэхтэрин аайы, эһэ түү мөчөкөҕө кубулуйан хараарыҥнаан иһэн, өрө сирилээн, холорук буолан ытыллан турбута. Сирилиир тыаһын кытта сабардама улаатан, Туйаҕы ситэ баттаан ылан, ытылҕан будулҕаныгар киллэрэн холоруктаппыта. Эмискэ кыырай халлаантан, ытылҕан тыаһын баһыйан, куугунас тыас сатыылаат, Тойон Кыыл дэгиэ тыҥырахтарын сараппыт модьу атахтарын иннигэр анньан, олоро түспүтэ. Кынаттарын сараадытан, томороон төбөтүн төҥкөҥнөтөн ылбыта. Туоҕа Боотур итини көрөн, уҥа илиитин сүрэҕэр тутта, нөрүйбүтэ. «Тыҥаама, Аар Айылҕаттан бэриллибит атах иччитэ охтуо суоҕа», – диэн бэркэ билэр куолаһыттан соһуйан, Туоҕа Боотур көнө түспүтэ. Иннигэр үүн тиэрбэһин курдугунан эриличчи көрбүт, тилэҕэр тиийэр үрүҥ сонун кэппит Лүксүрээн ойуун илэ бэйэтинэн турара. «Иккиэ аата иккиэ… Туйаҕы ити уолга сыһыар. Көр, көр…» Туоҕа Боотур холорук диэки эргиллэ түспүтэ, арҕаһын түүтэ адаарыйбыт сур бөрө ытылҕаны батыһан сундулуйан эрэрэ…
   Түүлүн тойоннуу сатыы, устунан Бойум уол Дагдаҕар Боотур холомотун көрбүтүн саныы, туран кэлбитэ. Чараас сонун санныгар саба быраҕынан, таһырдьа тахсыбыта. Чэбдик, сөрүүн салгыны түөһүн муҥунан тыына, нуурал түүн чуумпутун иһиллии, биир түгэни субу баардыы өйдөөн кэлбитэ.
   Туоҕа Боотурдаах далла мэндэтиһэн кэлбиттэрин үһүс хонугун киэһэтигэр Тарҕаан Хоһуун арыалдьыт хоһууннардаах тиийэн кэлбитэ. Дьиктиргээбит боотурдары кэриччи көрө, Туоҕа Боотур балаҕанын халҕанын сүр эрчимнээхтик тэлэйэн киирбитэ.
   – Мукучу Хоһуун ыытта. Этэҥҥэҕит дуо? – диэбитинэн, сүгүрүйэн ылаат, төбөтүн өһүөҕэ анньымаары сыҥаһа ороҥҥо олоро түспүтэ. – Туматтары кытта ытыаласпыккытын истэн, көмөлөһө кэлэргэ бэлэм хааллылар…
   – Ок-сиэ! Сурах-садьык ити хайдах тарҕанарый? Хантан иһиттигит? – Туоҕа Боотур соһуйан өрө көрө түспүтэ.
   – Ээ, биһиги хоһууннарбыт били Дагдаҕар Боотурга хабыр хапсыһыыга хотторбут Хоһуна Хоһууҥҥа баран иһэн, туматтарга түбэһэн ытыаласпыттар. Иккиэ бэйэлэрэ сиэтэлии сыспыттар. Охторо бүтэн куоппуттарын эккирэтэн, табата ньаҕаччалаабыт хоһууну туппуттар. Биирдэрэ куоппут.
   – Бээрэ, Хоһуна билигин даҕаны киирэ илик дуо?
   – Суох. «Дагдаҕар Боотуру күөн көрсөн, аат былдьаһан кыайдахпына түөлбэбин булуом», – диэн тыллаах үһү. Мукучу Хоһуунтан биир үөр сылгыны ылан айаҕын, таҥаһын туһугар көрөр-истэр, быыһыгар бултанар. Хоһууннар киниэхэ баралларын ыарырҕатар буоллулар… Тиийдэхтэринэ хабыр хапсыһан, дүгдүөлээн сордорун сордуур эбит. Антах сылгылары кытта өрө туста сырыттаҕа.
   – Хаарыан боотур… Биһиэхэ кэллин, тумус боотурдарга сыһыарыахпыт. Ол тутуллубут тумат тугу кэпсиир?
   – Хата диэ… Иннинэн буолан, кэлиэ биллибэт. Илдьиккин тиэрдиэҕим. Тумат кэпсээнэ элбэх. Эһигини кытта далла мэндэспиттэрин киниттэн истибиппит. Хараҕын тэһэ ыттарбыт улахан биилэрэ аара быстыбыт үһү. «Маҥан Мэкчэкэлээх сүрдээх бэргэн киһилээхтэр эбит. Лөкөй хараҕын саҕа чуолҕан үүтүнэн түһэрэн сиэтэ… Иним буур кыылларын улаханнаппыта, өллөҕө буолуо. Илбистээх оҕунан ыппыта», – диэбитэ ол тумат. Мукучу Хоһуун эйигин өлөрдөхтөрө диэн, тугун-ханныгын биллэрэ ыытта. Хата, тыыннаах эбиккин.
   – Дуораан Ууһу таппыттара. Куйаҕа абыраата, халымыр соҕус. Бээрэ, ол туматтар тоҕо биһиэхэ тааллара кырыыланан, далла мэндэйиитигэр ыҥырбыттарый, тугу кэпсиир? Дагдаҕар Боотур туох сыһыаннаах эбитэ буолла…
   – Дагдаҕар Боотур мантан барбытын билбэттэр эбит. Дүгдүөлээбит табаһыт уолгутуттан ыйыппатахтар. Кыыллара турбут хоһууннар саҥардар даҕаны бокуойу биэрбэтэхтэрэ буолуо… Ити туматтар түөлбэлэрин Дагдаҕар Боотур кыргыбыт үһү. Ону таныардыы сылдьалларын курдук өйдөөбүтүм. Сураҕа, аҕа туттубут улахан биилэрин кэрчиктээбит. Эбиитин кыргыһыыга ыҥыран, хааннаах илкээни хаалларбыт. Үс ини-биилэр хааннара алдьанан, түөлбэлэригэр манабылынан хаалбыт Чусканай Хоһууну өлөрөөрү тииспиттэрин арыычча тохтоппуттар. Хайдыһыы тахсыбыт. Ини-биилэр улахан биилэрин араҥастаан уматан, ол суоһугар хаан өс ситиһээри хааннаах андаҕар бэрсибиттэр…
   – Ол иһин даҕаны… Далла мэндэһэр сирдэрин эрдэттэн оҥостубуттар эбит дии… Ол хоһууну хайаатыгыт?
   – Мукучу Хоһуун: «Хааннаах өс симэлийдин», – диэн өлөттөрбүтэ…
   – Мукучу Хоһуун биһиэхэ үчүгэйи санаабыта буолуо эрээри… Өлүү-сүтүү тугунан диэлийэн тахсар… Дагдаҕар Боотур туһунан өссө тугу эмэ быктарбыта дуо? – Туоҕа Боотур Тарҕаан Хоһууну өтөрү-батары көрө ыйыппыта.
   – Ити кэннэ суох… Мин Чусканай Хоһууну билэр этим. Сырыыны-айаны сылдьыбыт, элбэх кыргыһыыны ааспыт хоһуун бэрдэ этэ. Дагдаҕар Боотур ону истэн, күүс, аат-суол былдьаһа тиийдэҕэ, – Тарҕаан өрө тыынан ылбыта. – Дагдаҕар Боотур сарсыарда, хоһууннар ханна эрэ барбыттарын кэтии сытан, атынан саба сүүрдэн киирбит үһү. Куйаҕын устубут Чусканай Хоһууну ойоҕун хоонньуттан туруоран, көҕүлүттэн таһырдьа соһон таһааран дүгдүөлээбит. Уолаттар улахан биилэрэ киирсэ сатаабыт. Үҥүүнэн түһүөлүү сылдьан, Дагдаҕар Боотур харытын хайа аспыт. Дагдаҕар Боотур онтон илбиһирэн, ол хоһууну охторон, лабааларын быһыта охсуолаабыт… Быһата, сэймэктээн өлөрбүт… Барарыгар хааннаах илкэн хаалларбыт.
   Чусканай Хоһуун улаханнык эмсэҕэлээн, суорҕан-тэллэх киһитэ буола сытан: «Кыыл кыыла өттө… Сэрэппэккэ сиэтэ, кини даҕаны сиикэй эттээх, тохтор хааннаах ини, ситэн иэстэһиэм!» – диэн сааммыт. Өлө сыһан баран өрүттүбүт. Түөлбэтин дьоно кини ураһатын тумнан ааһар буолбуттар. Ини-биилэр кинини өлөрөөрү, түгэн күүтэ сылдьыбыттар. Чусканай Хоһуун ону билбитэ дуу, чахчы иэстэһэргэ санаммыта дуу… Биир күн сүтэн хаалбыт.
   Ити аймалҕан салгыытын Хоһуна Хоһуун үчүгэйдик билэр эбит. Кини Өрүс уҥуор кыыллыы тахса сылдьан, биир саха булчутун көрсүбүт. Ол кырдьаҕас булчуттан истибитин Мукучу Хоһууҥҥа кэпсээбит этэ.
   Дагдаҕар Боотур соҕотох сылдьар булчуттары тыыппат үһү. Син тугу эмэ санаан эрдэҕэ. Чыллыырка Бэрт киниттэн арахсан барыаҕыттан үрэх баһыгар быраҕыллыбыт холомону сөргүтэн олорбут. Оҕонньор холомотугар дэҥ-дуҥ таарыйан, кырган, түүрэйдээн ылбыт малыттан-салыттан бэрсэн ааһар эбит.
   Биирдэ Дагдаҕар Боотур ата быатын соспутунан, оҕонньорго тиийэн кэлбит. Ыҥыырдаммытынан сылдьара үһү. Оҕонньор ат суолун батыһан, холомотугар тиийэн, сурдургуур эрэ тыыннаах киһини булбут. Дагдаҕар Боотуру бэйэтин холомотугар сыһан-соһон аҕалбыт. Көрөн-истэн, атаҕар туруорбут. Дагдаҕар Боотур туохха түбэспитин быһыта-орута кэпсээбит. Кини үөл-дьүөл буолуута холомотугар кэлбит. Суол-иис кыҥастаһан, сэрэхэчийэр сибикини билбэтэх үһү. Холомотугар киирэн, хараҥаҕа харбыалаһан, араанын таһыгар уот хатыы сатыы олордоҕуна, уҥа хонноҕун үрдүнэн уһуктааҕынан супту түспүттэр. Дагдаҕар Боотур олорбут сиригэр сууллубут. Булчут булуор диэри хас хонук сыппыта биллибэт…
   Дагдаҕар Боотур ама буолан баран, оҕонньортон оччотооҕу суолу-ииһи торумнаспыт. Кинини өлөрө сыспыт хоһуун хантан кэлбитин сэрэйбит. Биир күн куйаҕын кэтэн, сэбин-сэбиргэлин иилинэн, иэстэһэ айаннаабыт.
   Чусканай Хоһуун Дагдаҕар Боотуру түҥнэрэн, түөлбэ хоһууна аатырбыт. Арай биир сарсыарда олорор сыһыыларын уҥуоргу өттүттэн аттаах киһи батаһын төбөтүн үрдүнэн күөрэҥнэтэ, килбэҥнэтэ, туос бөтөрөҥүнэн иһэрэ көстүбүт. Сытыы харахтаах туматтар Дагдаҕар Боотуру эндэппэккэ билбиттэр. Иэстэһэ иһэрин сэрэйэн, куотар айдааныгар түспүттэр. Чусканай Хоһуун куотан эрэр дьонун тохтото сатыы турдаҕына, үс хоһуун табанан тамаһытан куотан иһэн, ох сааларын лыабата дардырҕаабыт. Чусканай Хоһуун өлөн түспүт. Дагдаҕар Боотур атынан саба сүүрдэн кэлэн, куотан эрэр туматтары эккирэтэ сылдьан, быһыта сынньыталаабыт. Табалаах үс хоһууну ох саанан ытыалаан куоттартаабыт. Ол куоппут хоһууннар хааннаах таныарга туруннахтара…
   Туоҕа Боотур санаатын ситимин быһан, аттар сүүрэн тигинэспиттэрэ. Уһун көҕүллээх атыыр төбөтүн аллара хоруурдуу иннигэр тутан, үөрүн үүрэн, төттөрү-таары хаачыктана, кистээн дьырылаппыта.
   Илин саҕах сырдаан, тииттэр быыстарынан күн сандааран, сыыйа өрө көтөҕүллэн тахсыбыта. Сыһыы сырдыгынан сыдьаайан, сэргэхсийэн барбыта. Туруйалар хаһыылара, кубалар лоҥкунаһыылара, туйаарар чыычаахтар, куоталаһан эрэрдии, дьырылаһыылара, күөлүгэр кус-хаас тохтоло суох айманара тулалыыр эйгэни толорбута. Бу барыта сааскы чэбдик тыаллыын холбоһон, биир күдьүс дьүрүскэн тыаһынан куугунуура. Туоҕа Боотур саҥа күнү уруйдуу икки илиитин өрө уунан, алгыс тылларын уоһун иһигэр ботугуруу турбахтаата. Эмискэ ураһа дьылҕан маһыгар чыычаах тырыбынаан кэлэн олоро түһээт, дьиэрэччи тардан, киһи саҥарарыныы: «Дагдаҕары көрдүөх, Дагдаҕары көрдүөх», – диэн чуопчаара эйээртэ. Туоҕа Боотур соһуйан, өрө хантайа: «Ити туох-туох диирий», – диэн ботугуруу, чыычааҕы көрөөрү, кэннинэн чинэрийбэхтээтэ.
   – Хайа, Туоҕа Боотур, тыллаах чыычаахтыын кэпсэтэҕин дуо? – диэн саҥа иһиллибититтэн Туоҕа Боотур эргиллэ түстэ. Сыыр эниэтиттэн Дуораан Уус күлэн ыгыстарыттан үөскүлэҥ этэ дьигиҥнии, тахсан кэлбитэ.
   – Киһини соһуттуҥ! Бачча эрдэ ханналаатыҥ? – Туоҕа Боотур Дуораан Ууска утары хардыылаата.
   – Бээ, алыс чугаһаама, – Дуораан Уус ыгыстыбытыттан бычалыйан тахсыбыт харахтарын уутун ытыһын таһынан соттубута. – Ээ, сарсыардааҥҥы сөрүүҥҥэ, дьон суоҕар, эппин-сииммин тэнитэн хаамабын. Итиини, күнүскү аламай күн сыламын тулуйбат буоллум… Ити тыллаах чыычаах туох диирий, мин иһиттэхпинэ: «Дуораан Ууһу сиэх», – диир курдук ээ…
   – Ааттыын тыллаах чыычаах буоллаҕа, ким тугу саныырынан истэр быһыылаах. Били манна айаннаан истэхпитинэ, Дагдаҕар Боотур: «Ити чыычаах миигин сиэри түүйэр», – диэн кыыһыран, оноҕоһунан ытыалаан куоттарбыта дии.
   – Өйдөөн бөҕө. Лүксүрээн кырдьаҕас: «Үгүс көтөр саҥата, кыыл ыһыыта, ытыыра киһиэхэ майгынныыллар. Айбыт Аар Айылҕабыт биир буоллаҕа. Баҕар, ити көтөрдөр, кыыллар урут дьон эбиттэрэ буолуо…» – диирин өйдөөн хаалбыппын.
   – Чэ, хааллын… Хата, бэйэҕинэн тиийэн кэллиҥ. Санаа-оноо, түүл-бит баһаамнаата ээ, – Туоҕа Боотур бытыгыраан тахсыбыт ньаассын окко олордо. – Дуораан Уус, эйигин кытта Куолакы Хоһуун ойоҕо Чурика барсыа… – Дуораан Уус соһуйан, олорор сири көрдүүрдүү, тэпсэҥэлээн ылла. Сыыгынаан тыына, сэрэнэн икки атаҕар тобуктаата.
   – Бэйэҥ быһаарыыҥ буоллаҕына сатамньыта суох… Буолаары буолан, куһаҕан…
   – Бээ, ситэри иһит. Чурика бэйэтинэн кэлэн көрдөспүтэ… Түөлбэҕэ кута-сүрэ тохтооботох уонна сүөһүлэрбит, сылгыларбыт сытын иҥэриммэтэх үһү. Айылҕа оҕото буоллаҕа. Эйигин ытыгылыыр күүһэ ыарыыны даҕаны баһыйбыт… Көрөн-истэн, айылҕа көмөтүнэн үтүөрдэр хорсун санаалаах эбит.
   – Дьоммун сутуйбатарбын ханнык диэн санааттан соҕотоҕун барарга быһаарыммытым. Ыараханын билэр бөҕө буоллаҕым… Хайа, Куолакы Хоһуун эргиллэн кэллэҕинэ, бу дьахтар хайдах буолар? Ону санаабат бэйэккэтэ буоллаҕа дуу…
   – Куолакы Хоһуун эргиллибэттии барбыт. Хаан өһү ситиспэтэҕинэ даҕаны, уолун көрдүү, өбүгэлэригэр айанныыр үһү. Туматтар сиэрдэрин тутуһан…
   – Һы, дьэ, дьиктини иһитиннэрдиҥ. Сүлүһүннээх дуу, этитиилээх дуу ыарыыттан куттаммат буоллаҕына… син этэ. Кэпсэтэр-ипсэтэр, көрөр-истэр киһилээх туох куһаҕаннаах буолуой? Сирбэппин…
   – Чэ, бэрт. Хайдах этиэхпин билбэккэ, ыарахан сүгэһэрдээх сылдьыбытым, – Туоҕа Боотур үөрбүттүү, өрө тыынан ылбыта. – Иккис баттыкпар сүбэлээ, өйдө ук эрэ. Ити тутан аҕалбыт уоллара Дьабдьы сириттэн сылдьар эбит. Чыллыырка Бэрди буор сирэйдии кэлсэн баран, дьоно бэйэтин өлөрө сыспыттар. Эдэр киһи диэн аһыммат биистэр эбит. Манна тохтообот санаалаах. Чыллыырканы булан, дойдутун быһыан баҕарар. Туйах уолу аарааҥҥа диэри арыалдьытынан көрдүүр.
   – Чыллыырка Бэрди хантан булаллар ол? Тоҕо Туйах? Тумус боотурдар барсыа этилэр буоллаҕа…
   – Бастаан эн курдук санаабытым. Туйах ити уолу аһынан уонна иэстээх курдук сананар эбит. Чыллыырка Бэрт Дагдаҕар Боотур туһунан үгүһү билэр буолуохтаах. Уолаттар түөлбэтин түбэһэ үктэннэллэр… Инибиттэн санаам арахсыбат. Сураҕа-садьыга биллибэтэҕэ ыраатта. Былаҕайга былдьатта дуу… Саатар кырамтатын булар киһи, – Туоҕа Боотур дьэбин уоһуйан саҥата суох олоро түспүтэ. – Тумус боотурдары ыыттахпына, кыргыһан туруохтара. Чыллыырка Бэрт олорон биэрбэтэ чахчы… Уонна Тумус боотурдары ойуун көрдөтө ыытар санаалаахпын… Дуораан Уус, эйиэхэ алгыһым тиийбэтэҕиттэн хомойобун. Үрүҥ Аар Тойоҥҥо тиийэр тыл-өс хомуллуута туспа быһыылаах… Хаан аймахтарбар эмиэ көмөлөһөр, билэр-көрөр кыаҕым татым эбит. Ычабыт кырата сыттаҕа… Улахан баардым суох ээ, быһыыта, – Туоҕа Боотур күлэн ылбыта. – Дагдаҕар Боотур саатар тыыннааҕын билбит киһи… Улахан бии аатыран, көрүөм-истиэм, ыал оҥоруом диэн ийэбэр тылбын биэрбитим. Онон санаа-оноо баттыктаахпын…
   – Көр эрэ, өбүгэлэрбит күүстээх от баар дииллэрэ. Ону санааммын, оҕус курдук оту быһа тардан ыстыыр идэлэнним ээ, – Дуораан Уус саҥа быкпыт от умнаһын быһа тардан, ыстаан онньоҥнотон, күлэн ыгыстыбыта. – Баҕар, оннук от түбэһэн, ама буолан тураайамый? Туох даҕаны диэбит иһин, Туйах уолу көрө-истэ сылдьыах баара. Биһиги олохпутун салгыах туруу ыччат курдук көрөбүн… Ол эрээри билигин сырыыны сылдьыбатаҕына, сири-дойдуну тилэҕинэн тэлбэтэҕинэ, ычата кыарыа. Бохтон, ханнан хаалыан сөп. Дьон эрэйин-муҥун бэйэтигэр ылынар буоллаҕына үчүгэй. Ыыт, ыыт, бустун-хаттын… Дьону кытта билсэ, кэпсэтэ үөрэннин. Баҕар, Дагдаҕар Боотур суолун хайыа…
//-- * * * --//
   Туйах Бойуму арыаллаан барарын истэн, утуйар уута көппүтэ. Эмиэ даҕаны эрэнэн ыыппыттарыттан үөрэрэ, эмиэ даҕаны Таатыгын көрсөр түгэн көстүбэтэҕиттэн хомойоро. Татыйык кинилэр баралларын истибитин-истибэтэҕин таайа сатыыра. «Барар күммэр көрсө кэлиэ», – диэн эрэҥкэдийэ, Дуораан Ууска оҥорторбут быһыччатын хайдах туттарыан толкуйдуу сылдьыбыта. Түгэн, күүппэтэх өттүттэн, бэйэтинэн тосхойбута. Көрбөт хараҕын чараас сарыынан бааммыт Дыгый хантаарыҥнаан тиийэн кэлбитэ.
   – Тукаам, Таатыгы кытта быһыты көрсөн кэлбэккин ээ. Мин хараҕым бэргээн иэдэйдим, кыайан барсыа суохпун… Баччаларга балык тахсааччы. Күөх Боллох оҕонньор күндүлээтэ ини… Ити кыыс Эбэ бэрсибитин кыайан сүгэн кэлиэ суоҕа. «Кырдьар диэн – кырыыс» диэн маны этэн эрдэхтэрэ… Харах, кулгаах мөлтөөн, айанныыргытын истибэккэ хаалбыппын. Балык хатаран, үөлэн өйүөлүөм хааллаҕа… – хомуна сылдьар киһини аралдьыттым быһыылаах диэбиттии, Дыгый оргууй саҥарбыта.
   Туйах үөрүүтүттэн сүрэҕэ биллигирээбитэ, итийбит сирэйин кистиирдии, умса туттубута:
   – Ээ, барсан, барсан… Чахчы кыайыа суоҕа… Мин сип-сибилигин… Төһөҕө?
   – Таатык бэлэм олорор. Киэһээҥҥи ыамҥа кэллэҕинэ сатанар. Чэ, үчүгэй… – Дыгый салгыы тугу эрэ этиэхтии тэпсэҥэлээбитэ. Ол эрээри, уол ыксаабытын көрөн, тыастаахтык өрө тыынан ылбыта. Туйах ох саатын, кэһэҕин харбаан ылаат, улахан балаҕан диэки сүүрбүтэ.
   Татыйык балаҕан таһыгар кэтэһэ сылдьан, уол иһэрин көрөн чэпчэки-чэпчэкитик дугунан, эниэни кыйа үүммүт мастар быыстарынан хаама турбута. Туйах ону көрөн сүүрэр тэтимин эбэн, кыыһы ситэн кэлбитэ. Сэргэстэһэн хаамсыан баҕарбыта эрээри, онто даҕаны суох кыараҕас ыллык тулата иһиригинэн үүммүтэ мэһэйдиирэ.
   Уоллаах кыыс биир тылы кэпсэппэккэ тиэтэйбиттии хаамсан, сис тыаны мүччү түһэн, ырааһыйаҕа тахсан кэлбиттэрэ. Киһи хараҕа туолар кэрэтиттэн, дыргыл сытыттан таалан утарыта көрсөн, мичээрдэһэн ылбыттара. Собо тылын саҕа чээлэй күөх сэбирдэхтэммит кылбаа маҥан сотолордоох хатыҥ мастар, тэйсэ-тэйсэ сиэттиспиттии, ырааһыйа кытыытынан сэлэлии үүммүттэр. Көнө иэнэ хонуу дьэрэкээн симэхтэринэн өрө анньан, сиккиэр тыалтан долгуннураллара. Туйаарар тохтоло суох дьырылыыра, ойуур чыычаахтара чуопчаараллара. Татыйык икки үөстүү өрүммүт суһуоҕун кэннигэр түһэринэн, кыаһаан сирэйин күҥҥэ тоһуйа эргичийбэхтээбитэ. Кэрэ чэчиктэри кыҥастаһа, синньигэс далаһа устун хааман эрэрдии, атахтарын олбу-солбу уура, этэрбэһинэн чэпчэки-чэпчэкитик дугуна турбута.
   – Уу, тоҕо баҕас үчүгэйэй, кэрэтэй… «Тукаам, чэчиктэри тэпсээйэҕин, мин үктэммит сирбинэн кэл», – диэн аҕатын үтүктэн саҥара, күлэн мичилийбитэ, Туйаҕы ыҥыран сапсыйбыта. Үрэх эниэтин кытыытыгар үүнэн турар лагласпыт хатыҥнары ыйбыта. – Көрүүй ити хатыҥнары, куустуһан турар курдуктар дии… Итиннэ тиийэн сынньана түһүөх, – диэбитинэн дугуйан хааман барбыта. Туйах таптыы көрбүт хараҕар чэчиктэр быыстарынан үрүмэччилии дайбыта.
   – Кырдьык даҕаны, олус үчүгэй хатыҥнар дии. Хайдах эрэ биһиэхэ ханыылыы көрдүм… – Туйах кэлэн, төбөтүн хантатан сэбирдэхтэри көрө, көхсүнэн сыстыбыта. – Бу мин, ити эн, – диэбитинэн кыыска эргиллибитэ. – Чээн, хатыҥҥар татыйык кэлэн олордо. Эйигин биллэ быһыылаах…
   Кинилэр үрдүлэригэр хатыҥҥа чыычаах кэлэн түспүтэ. Чыыбыгырыы тугу эрэ кэпсиир курдуга.
   – Истиий, тугу эрэ кэпсиир быһыылаах. Оттон эн чыычааҕыҥ тоҕо көстүбэт?
   – Миэнэ иллэҥэ суоҕа буолуо. Бултуу сылдьара дуу, уйа тута хаалбыта дуу… – Туйах оргууй саҥара кыыһы санныттан кууһан, бэйэтигэр эргиппитэ. – Татыйык, мин сарсын Бойумҥа доҕор буолан ыраах барабын…
   Кыыстаах уол утарыта көрсөн, иһийэн ылбыттара. Ити кэмҥэ, ыксаабыттыы чыыбыгырыы, иккис чыычаах тарыкынайан кэлэн, бастакы чыычаах аттыгар чуочалла түспүтэ.
   – Кэллэ ээ, ол иһин хайдах соҕотохтуу хаалларыай, – Татыйык чыычаахтары көрөн үөрэ түспүтэ. – Аҕам эппитэ… – Татыйык тоҥмуттуу кумуччу туттан, уол түөһүгэр иэдэһинэн сыстыбыта. – Тоҕо эн? – тыастаахтык өрө тыына, сибигинэйбитэ.
   – Бойум миигин өлөр өлүүттэн быыһаабыта… Уонна Туоҕа Боотур сорудаҕынан барабын, – Туйах Татыйык төбөтүн имэрийэ, сыллаан ылбыта. – Ээ, арба даҕаны, умна сыстым дии, – Туйах этэрбэһин оһуттан кыыннаах быһыччаны ылан, кыыска ууммута. – Бу… Эйиэхэ ымыы буоллун. Өрүү арчылыы сырыттын…
   – Тыый, – Татыйык кыра оҕолуу ытыстарын бэйэ-бэйэлэригэр тэһиргэтэн ылбыта. Быһыччаны сэрэнэн, кыыныттан таһааран, эргим-ургум туппута. – Ийэм Арыылааҕар сайылыы тахсыан баҕарар. Ыарытыйан, сытыганныыра элбээтэ. Тунах көтүүтэ барарбыт буолуо… Арыылааҕын ахтан, аҥаара хаалла. Баҕар, тиийдэҕинэ аматыйыа дии… Эн хаһан төннөҕүн? Тута Арыылаахха тиийээр… Туйах, биһиэхэ анаан балаҕан туталлар үһү. Бэйэбит дьаһанан олорорбутун санаатахпына, олус үөрэбин… – Таатык ууламмыт, дьолломмут хараҕынан Туйаҕы көрө, иннигэр түспүт көҕүлүн икки аҥыы силэйбитэ. – Бу биһиги хатыҥнарбыт буоллуннар… Эн тардылыннаххына, мин манна кэлэн күүтэр буолуом…
   – Син уһуурбут буолуо… Ыһыах иннинэ аттаах боотурдары ыытан, анал сиргэ тоһуйтарыахтаахтар. Мантан Элиэ Хоһуун сирдиир, кини табаларынан барабыт. Кэллим даҕаны, эһиги барбыт буоллаххытына, үргүлдьү Арыылаахха ааһыам. Хайаан даҕаны эргиллиэм! – Туйах кыыһы күөмчүлүү кууспута.
   – Мин эмиэ эйиэхэ кэһиилээхпин ээ. Бэйэм оҥорбутум, – Татыйык кыбыстыбыттыы кэннинэн эргиллэн, сонун уолугун үөһээ быатын сүөрбүтэ. Моонньугар кэтэ сылдьар сарыы быалаах, ортотугар төгүрүк хайаҕастаах, ньолбуһах быһыылаах тааһы устубута. Туйахха эргиллэн, этэрбэстэрин төбөтүгэр тура, кэтэрдибитэ. – Дойдугар эргиллэн кэллэххинэ, бу үүтүнэн көрөөр уонна: «Бу тааһы көрдөөммүн өр буоллум», – диэр. Оччоҕо дойдуҥ үчүгэй хараҕынан көрүө… Өрүү кэтэ сырыт, миигин санаттын, сөп дуо? – Татыйык уол түөһүн имэрийэн ылбыта. – Ээ, арба даҕаны, миэхэ тыһы уонна оҕус ньирэйдэри анаабыттар. Киһи эрэ таптыах курдуктар. Оҕусчаан кып-кыра муос дуомнаах уонна баран, тугу барытын кэйэ сатыыр.
   – Боотур эбит дии. Хата, улааттаҕына, Мукучу Хоһуун түөлбэтигэр харсыһыннара илдьиэхпит. Баҕар, манньа тэбэн биэриэ, – Туйах күлэн ылбыта.
   – Ыы, оҕусчааммын! – Татыйык хайыы сах оҕуһун харсыһыннаран эрэллэринии, аһынан өрө тыыммыта. Үрэх кытылыгар былдьырыыттар быычыгыраһа, чөкчөҥөлөр кулдьугураһа, уһун атахтарынан дыраҥнаһа сүүрэкэлэспиттэрэ. Биир чөкчөҥө синньигэс моонньун уһата, төбөтүн үөһэ-аллара күөрэҥнэтэ «Татыйы-ыык, Татыйы-ыык…» диэн ыҥыран эрэрдии саҥара, биир кэм кутуруга эйэҥэлээбитэ. Үрэх үрдүнэн атыыр тыйаах «ха-ха, ха-хаа, хата, кэлли-ииҥ» диирдии хардырҕыы, тыһытын күөйэ көппүтэ.
   – Доҕоор, чөкчөҥөлүүн, кустуун ыҥыран эрэллэр, тууларбытын көрүөх, – Татыйык күлэн харахтара чаҕылыһа, илиитин ууммута. Туйах кыыс илиитин сэрэнэн тутан, кытылтан үрэххэ таҥнары сүүрэн, түһүнэн кэбиспиттэрэ.
   Элиэ Хоһуун түөлбэтигэр барар буолбутуттан долгуйбута, үөрбүтэ өтө көстөрө. Кини Чыллыырка Бэрт бу эҥээргэ кэлбитин, Дагдаҕар Боотур сүппүтүн истибитэ. Онон түөлбэтигэр биир эмэ тордох дьон төннүбүттэригэр эрэнэрэ. Туоҕа Боотурдааҕы көрсүбүт сирдэригэр диэри Туйахтаах Бойому сирдээн илдьиэхтээх. Онтон бэйэтэ эрэ билэр ыллыгынан түөлбэтигэр түһэр бүччүм санаалааҕа. Хайа күн Кучан Эбэттэн тахсан барыахтарыттан Элиэ Хоһуун ыксыыра уолаттарга бэриллибитэ. Саҥата-иҥэтэ суох киһилэрин батыһан, табаларын сиэллэрэн сиксиппиттэрэ. Туйах табанан айанныахтаахтарын истэн, салла санаабыта. Бастаан утаа дух-дах туттуох курдуга. Сыыйа нэмин билэн уонна күрүүрүгэр табалана сылдьыбыта таайан, тэҥҥэ айаннаһан хороҕолдьуппута. Киниэхэ холоотоххо, Элиэ Хоһуун уонна Бойум таба үөһэ төрөөбүт курдуктара. Миинэн иһэн аһыахтарын, алаҥаанан ытыахтарын, табаларыттан түспэккэ сиртэн бултарын ылыахтарын сөбө сөхтөрөрө. Табалар барахсаттар окко-маска сыбаабакка, куһаҕан сирдэри тумнан айанныыллара. Туйах кэнники иһэр буолан, көнөтүк тэппит, тирэҕэ суох атахтара көһүйдэҕинэ, утуйаары дыыгынастахтарына, табатыттан ыстанан түһэн, уучаҕын кытта тэҥҥэ сүүрсэрэ. Итинник кэмнэргэ этэ-сиинэ тэнийэн, атахтара кычыгыланан, сүүрэ туруон баҕарталыыра. Сорох ардыгар айан сылаата таайан, нуктаан иһэн, Тыал дьону көрбүтүн санаан, уута көтөн хаалара. Тулатын кыраҕытык кэтии, дьонуттан хаалымаары, уучаҕын тиэтэтэрэ.
   «Силээн эниэтин анныгар тохтоон ааһар сирдээхтэр эбит этэ. Биһиги тоҥот кэмигэр сылдьыбыппыт, билигин сир ирэн, уһуннук айанныаххыт. Ол сиртэн сатыы барыаххыт. Элиэ Хоһуун хайысхаҕытын туһаайан биэриэ. Сэрэнэн-сэрбэнэн сылдьаарыҥ», – диэн Туоҕа Боотур эппит сирэ кэлэн биэрбэтэҕэ. Күнүһүн итиитэ, бырдаҕа, уулаах сымнаҕас алардар, аллара өттө муустаах маардар, турайман сирдэрдээх биир күдьүс айан бүтэр уһуга суохха дылыта. Үһүс күннэрэ арҕаалаабыта эрээри, Элиэ Хоһуун тохтуур санаата суох курдуга. «Хонорго табыгастаах сири көрдүүр дуу?» – диэн Туйах саныы истэҕинэ, Элиэ Хоһуун уучаҕын эргитэн, аҥаар атаҕа табатын муоһун таарыйыахча күөрэйээт, сиргэ тура түспүтэ.
   – Тыынна ыла түһүөҕүҥ. Сыыспат буоллахпына, ити ойуур иһигэр толору уулаах көрдүгэн баар буолуохтаах. Киирэн куста ытан тахсыҥ. Мин кутаа оттуом, үссэнэн баран, түүннэри айанныахпыт. Чугаһаатыбыт, – дии-дии, табатын быатын тииккэ эрийэ тарпыта. Уолаттар үөрэ түспүттэрэ. Табаларын баайталыы охсоот, алаҥааларын туппутунан, Элиэ Хоһуун ыйбыт сирин диэки түһүммүттэрэ. Халыҥ ойуур сэндэҥэрэн барбытыгар, оноҕос уурунан, тыаһа-ууһа суох мастар быыстарынан күлүкүчүһэн, иһирдьэ киирбиттэрэ. Кустар куутурҕаһар, мээтиргэһэр биир кэм чалыгырас тыастарын истэн, уолаттар истэринэн сынан, кытылга чугаһаабыттара. Иннилэригэр хас даҕаны кус устан тахсыбытыгар, омуннарыгар алаҥааларын туппутунан өгдөҥнөһөн иһэн, уу уҥуор өттүгэр кута курдук хараарыҥнаһан, баһаам кус уста сылдьарын көрөн, сиргэ төттөрү хаптайбыттара.
   – Мин тэйиччинэн баран, кустары үргүтүүм. Эн манна тоһуй, – диэн Бойум сибигинэйээт, кэннинэн төттөрү сыыллан иһэн, мастар быыстарыгар киирэн, сүтэн хаалбыта. Туйах уол кини барарын истэ сатаабыта эрээри, биир мутук тостубатаҕа. «Ааспыкка кэлбитин билбэтэҕим, бу сырыыга хайдах барарын истибэтим. Хайдах итинник хаамарый, дьоҕойон, түүлээх уллуҥахтаах дуу», – дии саныы, икки атаҕар тобуктаан, ытардыы бэлэмнэммитэ. Эмискэ чуумпуга улаатан, кирис тыаһа муос дапсыга охсуллан дарылаабыта. Уу үрдэ, үөр сылгы киирбитинии, барылыы түспүтэ. Уҥуоргу кытылтан хараан бырдаҕыныы хара ба-һаам кус көтөн лаһыгыраһан турбуттара. Кыараҕас көрдүгэн соҕотохто куугунас тыаһынан туолбута. Сорохтор уу кырсынан дайан күлүмэхтэнэн, Туйах иннигэр ууну күндээритэ түспүттэрэ. Туйах ойон туран, ньалыар ууга сүүрэн бырдааттанан киирбитэ. Кус элбэҕиттэн алааран, оноҕостоох кирсин тарпытынан, бииртэн биир куһу кыҥыы, уҥа-хаҥас хайбаҥнаппыта. Кустар киниэхэ кыһаллыбакка, иннигэр кэлэн түһэ тураллара. Бөдөҥнөрө буолаарай диэн, олох чугас түспүт, моонньун күөкэтиэҕинэн күөкэтэн олорор куһу туһаайаат, оноҕоһун ыытан кэбиспитэ. Кус моонньун булгу ыттаран, барбах тэбиэлэнэн эрэ ылбыта. Тарбаҕар кыбыппыт иккис оноҕоһун ууруна охсон, түһээри сапсына турар куһу түҥнэри ыппыта.
   – Туйах, сөп буолуо, төннүөх, – диэн саҥаттан соһуйан эргиллибитэ, Бойум кэлэн турара. Үс бөдөҥ куһу өрө тутан көрдөрбүтэ. – Тотор инибит, сөп буолуо…
   – Кэлэриҥ-барарыҥ тоҕо түргэнэй? – Туйах сөҕөн, баһын быһа илгистэ, ууну баллырҕаччы кэһэн киирэн, кустарын ылаттаабыта. – Били, эн миигин тутаргар кэлбит тыаскын, сээкэйгин устан уураргын букатын истибэтэҕим. Бүгүн барбыккар биир мутук тыаһаабата. Ити эн хайдах хаамаҕын?
   – Түргэнник уонна сэрэнэн. Бэдэр курдук… – Бойум күлэн ылбыта. – Үгүс кус мустубут. Бастакы ытыыбар иккини хоһулаппыт этим. Онтон маны күөрэтэн түһэрдим, көр эрэ, түөһүн уҥуоҕа үлтүрүйбүт, – дии-дии улахан бэйэлээх куһу көрдөрбүтэ.
   Бултаан өрүкүйбүт уолаттар тахсыыларыгар көһүйэлээх уу оргуйан, кытыыга тардыллан турара. Элиэ Хоһуун чоҕун тардан, үтэһэ бэлэмнээн олороро. Уолаттар бултарын үргээн бурҕаҥнаппыттара. Истэрин хостоон, быардарын уос үллэстэн сиэн ньалыбырата, үтэһэлэргэ анньыталаабыттара.
   Аһаан бүтүүлэригэр күн киирэн, сөрүүн түһэн, үрүҥ түүн сатыылаабыта. Ону эрэ кэтэспиттии бырдах түспүтэ.
   – Күн тахсыыта тиийиэхпит. Онно утуйуоххут. Мин көрдүүр хайысхаҕытын ыйан баран, үргүлдьү ааһыам. Табаларбын сэтиилэнэн барабын. Туоҕа Боотур эттэ ини…
   Бойум итини истэн, өрө көрө түспүтэ.
   – Хайдах? Онтон сатыылыыбыт дуо? Табаларгын тоҕо хаалларбаккын?
   – Тыый, туох диэн ыйыттаххыный? Туоҕа Боотур сэрэппэтэҕэ дуо?
   – Миэхэ эппитэ, – Туйах оргууй саҥара, ох саатын куонньалыгар симэн, ыҥыырын ойоҕоһугар баайбыта.
   – Табаларбын хаалларбаппын… Ити инилэрим Көчүкэн уонна Хэҥэр уучахтара. Кинилэрэ суох хайдах түөлбэбэр тиийиэхпиний? Баҕар, аҕа ууспутуттан биир эмэ ураһа дьон көһөн кэлбитэ буолуо… Туох диэхтэрэй? Инилэрим таҥна сылдьыбыт таҥастарын, тутта сылдьыбыт малларын ындан иһэбин. Түөлбэбэр тиийэн, табаларын өлөрөн, сиэр-туом оҥоруом. Хогар-Баппаҕай аҕа ууһун үгэһэ оннук… – Элиэ Хоһуун тугу эрэ ботугуруу, уучаҕын мииммитэ. – Эһиги сэрэнэн сылдьаарыҥ, бу дойду эһэтэ, бөрөтө элбэх. Ыы муннугутунан анньылла түстэххитинэ, бачча тэриллээх дьон көмүскэнэр инигит… Котокооҥҥутун, быһаххытын дэбигис ылар сиргэ тутаарыҥ, – Элиэ Хоһуун инникилээн тамаһыта турбута.
   Туох барыта түүҥҥэ баттатан иһийбитэ, чуумпурбута. Бэл, биир кэм дыыгынаһар бырдах сөрүүн салгыҥҥа оҕустаран, аҕыйаабыт курдуга. Күөллэртэн, кыра уулартан сииктээх туман көтөҕүллэн, үрүҥ былыттыы оргууй ыйана устубута. Туйах табатын эҥээнин лаһыгырыыр тыаһын иһиллии, Туоҕа Боотур эппитин санаан кэлбитэ. «Туйах, биһиги көс дьоно буолбатахпыт. Бу сиргэ букатын кэлбиппит. Аҥаардас бэйэбит кыахпытынан олох олоруох диэтэххэ, ыараханын көрө-билэ сылдьаҕын. Сылы кыайбат кэмҥэ элбэх киһибитин сүтэрдибит. Биһигиттэн сылтаан кыргыһыы, таныар уота өрө күөдьүйүөх курдук. Дагдаҕар Боотуру иһиттиҥ ини? Бу турукпутунан бүгүн баарбыт, сарсын суохпут… Сирдээх, олохтоох дьону кытта эйэ дэмнээхтик олордохпутуна эрэ салгыы аал уоппутун оттунар туруктаахпыт. Чэ, үгүһү эппэппин. Эн ити уолу кытта барыс. Ол Чыллыырка Бэрт: «Харыйалаахпар төннүөм», – диэн тыллааҕа үһү. Күрэппит дьахтарын илдьэ кэллэҕэ. Бойум, айылҕа оҕото, суолдьута, сытымсаҕа сыттаҕа, олохсуйбут сирин булуоххут. Түөлбэтин таба хаамтаххытына, сэрэппэккэ өлөртөөбөтөҕүнэ, Бойум кэпсэтиэ… Биир түөлбэ, биир аҕа ууһун дьоно тыл булсуохтара. Чыллыырка даҕаны түөлбэтин, билэр дьонун туһунан истиэн баҕарыа… Эн биһиги туспутунан кэпсээр. Дагдаҕар Боотуру тыыннааҕын дуу, өлбүтүн дуу көрдүүрбүтүн тиэрдээр, ыйыталаһаар. Баҕар, тугу эмэ сүбэлиэҕэ. Ыһыахха кэлэн, оонньоон көрдөрөрө буоллар… Олус сымса, барытыгар дэгиттэр хоһуун дииллэр. Этэн көрөөр. Аат-суол, бэрт былдьаһа тиийбэтэххин биллэрэн, улахан сэбэ-сэбиргэлэ, куйаҕа суох барыаҥ. Айаҥҥар сылбырҕа даҕаны буолуо…» Эмискэ уучаҕын атаҕын анныттан үгүрүө «чаат» диэбитинэн көтөн тахсан соһутан, санаатын далыттан тахсан хаалбыта. «Эһэтээҕэр буолуоҕу соһутуох көтөр», – диэн ботугуруу, хараҕар эһэ тиэрэ таралыйарын ойуулаан көрө, иһигэр ымманыйан ылбыта.
   Күн илин саҕахтан көтөҕүллүүтэ, силээн эниэтин анныгар тиийэн тохтообуттара.
   – Кэллибит, – диэбитинэн, Элиэ Хоһуун уучаҕыттан ыстанан түспүтэ. – Уолаттар, дойдубар эргиллибит үөрүүбэр уонна инилэрбин санаан… Баакынньа того оттуом. Эһиги сынньанаргытыгар даҕаны туһалыа, кыыл-сүөл чугаһыа суоҕа, – диэбитинэн, мас хомуйан барбыта. Туйахтаах табаларын баайан, уолга мас тасыһан көмөлөспүттэрэ. Сотору кэминэн сүүнэ кутаа умайан куугунаабыта. Элиэ Хоһуун кутаа иннигэр икки атаҕар тобуктуу түһэн, бэйэтин тылынан саҥара, ытыстарын уокка сырайа, түөһүгэр тутта иэҕэҥнээбитэ. Хоонньуттан хатыҥ туоһугар сууламмыты хостоон таһааран тэнитэн, анаан аҕалбыт аһыттан уура, сүгүрүйэн ылбыта.
   – Туоҕа Боотурдааҕы кытта манна көрсөн, биир дарпыттан үссэммиппит. Кини эмиэ Баакынньа того кутаатын отуннаран алҕаабыта…
   – Биһиги бултуйдахпытына, биитэр сөҕүмэр үөрүүгэ эрэ манныгы оттооччубут… «Ый уотун кутаата» диэн ааттыыбыт, – Бойум уоту одуулуу оргууй саҥарбыта.
   – Көрдөһөр-ааттаһар, алгыыр тылларбыт араастаахтара буолуо эрээри, оттор кутаабыт биир буоллаҕа. Үрүҥ Аар Тойон оннук айдаҕа… – Элиэ Хоһуун өрө дэгдэс гынаат, икки атаҕар тура түспүтэ. – Көрүҥ эрэ, бу сыһыы саҕатынан баран иһэҥҥит, оол-ол намтыыр сиринэн ойуурга киирээриҥ. Күн намтыыр сирин диэки, иннигит хоту түһэ тураарыҥ. Биһиги күрээн иһэн, сатыы киһи суолун онно көрбүппүт, – дии-дии уолаттар барыахтаах туһаайыыларын ыйбыта. – Мин санаабар, Чыллыырка Бэрт олоҕо оннук ырааҕа суох буолуо. Сатыы киһи үстэ күнү өлөрөн, тура хаамар сирэ эбитэ дуу… Баҕар, таба үктэниэххит. Харыйа мас тулалаах күөллэри анаараарыҥ. Суолу-ииһи сыныйан көрө, буруо сытын сытырҕалыы сылдьаарыҥ. Чэ, мин барыым. Сөрүүн эрдэҕинэ сирдэ ыла түһүүм, – Элиэ Хоһуун уолаттар миинэн кэлбит уучахтарын сэтиилэнэн, сэлээн аллара өттүнэн табатын сиэппитинэн хаама турбута.
   Туйахтаах уулаах көһүйэҕэ укпут өлүктэлэрэ оргуйуор диэри кэлтэгэй отууну туттубуттара. Күнүстэри-түүннэри сахсыллан айаннаабыттара таайан, онно эбии күн уота сылааһынан угуттаан, утуктаабыттара. Сымнаабыт өлүктэлэрин сиэн, сылаас, амтаннаах ууну киллиргэччи иһэн үссэммиттэрэ. Тото аһаан, отууларыгар киирэн, утуйан хаалбыттара.
   – Туйах, киһи хаһыытыыр, – диэн саҥаттан Туйах уһукта биэрбитэ. Бойум тэдэнэ кураанаҕын көрөн, ойоҕоһугар сыгынньахтыы уктубут котокоонун харбаабытынан ойон тахсыбыта. Бойум алаҥаатын туппутунан эниэни таҥнары сүүрэн эрэрин көрөн, кэнниттэн ыстаммыта.
   – Көр, көр, ол иһэр! – диэбитинэн, Бойум тохтоон, алаҥаатыгар ох уурунан, ытардыы бэлэмнэммитэ.
   – Ытыма, ытыма! Илиитинэн далбаатыыр дии… Байааттаҥныыр, – Туйах Бойум харытын харбаан ылбыта. – Хайа, Элиэ Хоһуун дии… Барыах… – диэбитинэн, сүүрэн быыппастыбыта. Уолаттар сүүрэн иһэллэрин көрөн, Элиэ Хоһуун олорунан кэбиспитэ. Туйах битигирэйэн тиийэн:
   – Хайаатыҥ? Кээнньэли дьон дуо? – дии-дии, тугу гыныан билбэккэ, Элиэ Хоһууну тула көппүтэ.
   – Суох, суох… Эһэ, эһэ саба түстэ… – Элиэ Хоһуун хаҥас илиитин окумалын туттан, ынчыктаабыта. – Табаларым, табаларым, – диэмэхтии, өрүтэ уһуутаталаабыта.
   – Һуу, туох буолбутуй? – диэбитинэн, аҕылаан мэҥийэ, тула мэлээриҥнии, Бойум сүүрэн кэлэн, тобуктуу түспүтэ.
   – Эһэҕэ түбэспит… Аны тиийэн кэлиэ… Кулуһуннаах сиргэ, отуубутугар, бара охсуоҕуҥ. Көмөлөс, – Туйах Элиэ Хоһууну хонноҕун анныттан сэрэнэн өрө тарпыта. Иккиэн көмөлөөн туруоран, отууга соһон кэриэтэ илдьибиттэрэ.
   – Элиэ Хоһуун, тулуйа түс… Окумалгын көрүөхпүт, – диэбитинэн, Туйах сэрэнэн, уҥа илиититтэн саҕалаан, сонун устан барбыта. Элиэ Хоһуун өйүн сүтэрбит быһыылааҕа. Төбөтө босхо баран, ыарыытын билбэт курдук, сонун уһултарбыта. Окумала бааһа-үүтэ суоҕа эрээри, көҕөрөн, кытаран, сүүлэ иһэн тахсыбыт этэ.
   – Халымыр быһыылаах, тостуута суох курдук… Миэхэ Үрүйээнэ от биэрбитэ… Ону тутан, баайан көрүөххэ, – Туйах хааһаҕын хасыһан, сарыыга сууламмыт оту хостоон таһаарбыта. Тоҕо эрэ муннугар даҕайа сыттаан ылбыта, өлүктэлэрин сымнаппыт көһүйэлээх ууга уган, аллара баттыалаабыта.
   – Бойум, уоту сөргүтээр. От сымнаатаҕына тоҕон баран, уута оргутаар. Киһибит утаттаҕа, саатар, ыксаан аһаабакка барбыта дии… Утуйда дуу, өйүн сүтэрдэ дуу быһыылаах, – дии-дии этэрбэһин оһуттан быһаҕын таһааран, Элиэ Хоһуун сонун аллараа өттүттэн чараас сарыыны тэлэкэлээн ылбыта. Көһүйэттэн отун хостоон, Элиэ окумалыгар сыбыы, быһан ылбыт сарыытынан отун үрдүнэн эрийэн баайбыта. Киһилэрин көтөҕөн киллэрэн, отууларыгар сытыарбыттара. Сирэйдэрэ-харахтара тыйыһыран, саҥата-иҥэтэ суох, кыргыһардыы тэриммиттэрэ. Бэйэ-бэйэлэрин көрсөөт, эниэни таҥнары сүүрбүттэрэ. Өтөр гыммакка, Элиэ Хоһуун ойууртан тахсыбыт сиригэр тиийэн, тохтуу түспүттэрэ. Ох сааларын ытардыы бэлэм тутан, сонос тииттэргэ сөрүөстэн иһийбиттэрэ.
   – Хайыыбыт? Элиэ Хоһуун суолун батан, утары киирэн көрөбүт дуо? – Бойум хараҕа уоттанан, Туйаҕы тургутардыы көрбүтэ.
   – Бээ, ыксаама. Баҕар, Элиэни суоллаан, тиийэн кэлиэ… Сэргэх тур. Элиэ Хоһуун улаханнык доргуйбут быһыылаах… Утуйдаҕына аматыйыа этэ. Ойуур иһиттэн булан көрүөхпүт суоҕа. Саһа сытан, бэйэбитин баттыа… Манна тоһуйа түһэн баран, төннүөхпүт. Киһибитин ыарыылаан, манаһан хонуох. Туох буолбутун истэн баран, быһаарыныахпыт, – Туйах боччумуран, ойууру кыҥастаһа оргууй саҥарда.
   – Ы-ыы, бачча сыкка-сымарга, буруоҕа кэлбэт ини… Аал уот иччититтэн улаханнык куттанар үһү. Элиэ Хоһуун биир эмэ уучаҕын тарпыт буоллаҕына, онно сыттаҕа. Эн, тыатааҕыны бултаспытыҥ дуо?
   – Суох… Бултуулларын ыраахтан эрэ көрбүтүм, көрсө иликпин…
   – Мин хаста даҕаны сылдьыспытым эрээри, үксүн утуйа сытары уһугуннаран бултааһыҥҥа, – Бойум өрө тыынан ылбыта. – Эн сүрдээх быһый эбиккин дии. Мин түөлбэбэр бэйэм саастыылаахтарбын ырааҕынан быраҕаттыырым. Салытыннардыҥ… Атах иччитэ эбиккин.
   – Ээ, таах. Хаамарбынааҕар сүүрэрбин ордоробун. Ыһыахха Мукучу түөлбэ хоһуунугар кыайтарбытым быһыылааҕа… Күлүмэхтэнэн сүрдээхтик сүүрэрэ. Хоппут курдугум эрээри, ойуун: «…Сордоннум», – диэбитэ. Онон бэйэм кыахпынан кыайбатах курдукпун… Ким даҕаны көмөтө, аба-хомуһуна суох аны биирдэ сырсыбыт киһи…
   – Оо, тоҕо итиннигий? Барытыгар ойууннар кыттыһаллар… Чыллыырка Бэрт ойуунтан сылтаан атах-балай сылдьар. Миигин ойуун өлөттөрө сыспыта… Эйигин кыайар дьон баар буоллахтарына, сүрдээх эбит. Чэ, төннүөх. Кыылбыт атын сиринэн эргийэн, аны отуубутугар тиийиэ, – Бойум алаҥаатын ноторуускалыы кэтэн, инникилээн, сүүрэн сэгэйбитэ.
   Уолаттар отууларыгар кэлэн сөрүүкүү олордохторуна, хабырынан хачыгырата, Элиэ Хоһуун туран кэлбитэ.
   – Уу, уута, – диэбитинэн хаҥас илиитин санньытан, отууттан тахсан, кутаа таһыгар байааттаҥнаан кэлбитэ.
   – Уу баар, баар… – диэбитинэн Туйах ойон туран, муос чохоонунан уу сомсон биэрбитэ. Элиэ Хоһуун утаппыта бэрдиттэн биир тыынынан иһэн киллиргэппитэ. Тыын ылан эппэҥнии, сэрэнэн тобуктаабыта.
   – Һуу, хараҕым сырдаатаҕын. Иэдээҥҥэ түбэстим… – Элиэ Хоһуун тугу эрэ умнан кэбиһиэм диэбиттии, долгуйбута бэрдиттэн төрүт тылын кыбыта саҥаран барбыта. – Эһэ шуолун ойуурга киириэм иннинэ көрбүтүм. Баппаҕайа улаханыттан, тыҥырахтара шарайбытыттан шалла шанааммын, инилэрим уучахтарын шэтии элгурэннэрин төлөрүтэ тардыы гына баайталаабытым. Шэрэнэн ойуур устун айаннатан испитим. Аашыһар шанаата шуоҕун биллэхпинэ, бултаһар шанаалааҕым. Эһэ итинник шаһарын көрө илигим. Дьэ, итиччэ бөдөҥ, үшкэл бэйэтэ кирийэр даҕаны эбит… Шаатар табаларым билбэтэхтэрэ… Үс былас курдуктаах ширтэн үллэс гына түшпүтэ. Уучаҕым шоһуйан, туора ойуутугар тас иэмминэн барбытым. Тутан ишпит элгурэни төлө тарпытым. Ширгэ мүччү туппут үҥүүбүн өрө көтөҕөн эрдэхпинэ, баппаҕайынан хаһыйан эрэрэ… Хараҥа, шырдык икки ардыгар киирэн шүппүтүм… Биирдэ өйдөммүтүм, көмнөҕүнэн бүрүллэн шытарым. Өлөрдүм диэн шытытан шиэри көмнөҕө… Бэйэтэ шуоҕа, бука, табалары эккирэтэн бардаҕа… Бэрт эрэйинэн туран, төттөрү түшпүтүм…
   – Бэл, куобах уоһаҕар саһар дииллэрэ. Иһин-үөһүн ньалбатан, сири кытта сир буолар үһү. Элиэ Хоһуун, туох торумнааххын? – Бойум ыйыппыта.
   – Уолаттар, мин маннык турукпунан төннөр кыаҕым шуох. Бачча чугаһаан баран, түөлбэм диэки шыҕарыҥныам… Биир эмэ уучах куотта ини? Шаатар ин эмгунни түһүөн шөбө. Көмөлөһүҥ… Биир эмэ ындыыны булар киһи, – Элиэ Хоһуун умса туттан, санна дьигиҥнээбитэ. – Туох буруйбар, туох буруйбар… Шаатар инун көһүннэр, – дии-дии, өлүөр илиитинэн сири кырбыы, умса түспүтэ.
   – Элиэ Хоһуун, уоскуй… Биир өлүүгэ сылдьабыт дии… Түүннэри көрдөөбөт инибит? Бүгүн манна хонуохха, сарсын барыахпыт. Биһиги онтон үргүлдьү айанныахпыт, – Туйах кутааҕа мас эбэн биэрбитэ.
   Туйахтаах Бойум, уларытыһа сылдьан, түүнүн мананан хоммуттара. Элиэ Хоһуун ыарыытыттан өрө мөхсө түлэкэчийэ, утуйбута буолбута.
   Уолаттар күнү кытта тэҥҥэ туран, саҥата-иҥэтэ суох хабыалыы охсоот, тэринэн барбыттара. Бары даҕаны тутталлара-хапталлара сыыдамсыйан, кыргыһыы иннинээҕи турукка киирбиттэрэ. Элиэ Хоһуун санньыйа сылдьар илиитин түөһүгэр сыһыаран, чараас сарыынан хам таттарбыта. Бастаан утаа, хаамтаҕын аайы окумала нүөлүйэн, уолаттар кэннилэриттэн салбыҥнаабыта. Кэлин этэ-сиинэ тэнийэн, ыарыыта мүлүрүйбүккэ дылы буолан, уолаттары ситэн кэлбитэ. Санааларыгар баттатан, саҥата-иҥэтэ суох субуруһан, киириэхтээх сирдэригэр тиийэн кэлбиттэрэ.
   – Сүгэһэрдэрбитин хаалларбат инибит, ол кэриэтин көрдөхпүтүнэ устуохпут, – диэбитинэн, Туйах сүгэһэрин быатын чиҥэтэн биэрбитэ. – Барылах тосхойдоҕуна үргүлдьү барыахпыт. Хайдах киирэбит?
   – Дьэ, киирсэн көрөр буоллахпыт, – Бойум дьонун көрө, нимчикаанын быатын кыччатан, көхсүгэр кэппитэ. – Мин суолдьуттаан көрүүм. Элиэ Хоһуун суолун батыам. Эһиги икки өттүбүнэн тэйиччи соҕуһунан бараарыҥ. Тугу эмэ сибикилээтэххитинэ биитэр көрдөххүтүнэ, суордуу кыланаарыҥ. Ыксаатаххытына хаһыытаарыҥ.
   – Барылах биэрбэтэҕинэ, үргүлдьү бара тураарыҥ. Миигин билэ, көрдүү сатаайыккытый… – Элиэ Хоһуун модьу уктаах үҥүүтүн өлүөр илиитинэн ыараҥнатан көрбүтэ. – Туйах, котокооҥҥун миэхэ биэриэҥ буолаарай, эн бу үҥүүнү ыл. Кыайан туттуо суохпун…
   – Сөп, – диэбитинэн, Туйах котокоонун уктаах өттүнэн Элиэҕэ ууммута. Үҥүүнү ылан, тутан-хабан көрбүтэ. – Көрүстэхпитинэ төннөрөөр…
   – Аны көрсөбүт эрэ, суох эрэ… Олох сүтэн хааллахпына, төннөн иһэн, көрдөөн көрөөр… Тимири ыйыстыбат ини, – Элиэ Хоһуун котокоонунан далбаатана, ырдьайбыта буолбута.
   – Саҥарба… Үһүө буолан биир эһэни бултаабатахпытына, дьон күлүүтүгэр барыахпыт, – Бойум үҥүүтүн туппутунан, тыаһа-ууһа суох мастар быыстарынан хаама турбута.
   Бөдөҥ тиит мастаах ойуур иһэ, тугу эрэ кэтэспиттии, дьиктитик чуумпурбута. Бэл, уйа туттубут чыычаахтар, чаччыгыныардар аҕыйахта чыыбыгыраһан, чардырҕаһан иһэн, куттаммыттыы хам барбыттара. Туйах тула өттүн кыҥастаһа, эһэ ойон таҕыстаҕына, хайдах туттуохтааҕын оҥорон көрө, сылбырҕа соҕустук хааман испитэ. Эмискэ Элиэ Хоһуун хаһыыта ойууру аймаан сатараабыта. Туйах тохтуу түспүтэ, алҕас иһиттим дуу диэн саныы, ноторуускалыы кэппит ох саатын, кэһэҕин, сүгэһэрин устубута. Кини алҕаһаабатах этэ, хаһыы иккистээн дуораһыйан иһэн, быһа ыстанан симэлийбитэ. Туйах киэҥ-киэҥник атаралаан, тииттэр быыстарынан хаһыы диэки элэстэммитэ. Сүүрэрин тохтоппокко, мас барчаланар, ыар курдьугунааһын иһиллэр сиригэр чугаһаан иһэн, титириктэр быыстарынан хара үллэҥниирин көрөн, тохтуу түспүтэ. Тугун-ханныгын быһаара сатыы иэрэҥ-саараҥ турдаҕына, сүүнэ эһэ икки кэлин атаҕар өрө сүгүллэн турбута. Саллайбыт баһын хантатан, кыһыл айаҕын аллаччы атан, ис-иһиттэн часкыйбыта. Туйах ити алдьархайдаах часкыыртан атахтара сиргэ сыстан ыларга дылы гыммыттара. Эһэ түөрт атах буола түһээт, кэннин туора-маары быраҕаттыы бүгүллэммэхтии, иннин диэки хоруйбахтаабыта. «Сиэ, сиэ…» – диэн Бойум ыһыытыттан Туйах тыҥаабыт этэ-сиинэ босхо барбыта. Үҥүүтүн уҥа илиитигэр быраҕардыы өрө тутан, буурдаан ойуолаан, чыпчылыйыах икки ардыгар Бойуму убахтыы сылдьар эһэ ойоҕоһугар баар буола түспүтэ. Өрө көтөхпүт үҥүүтүн хаҥас илиитинэн харбаат, эһэ холун ойоҕоһунан туох баар күүһүнэн батары аспыта. Эһэ «һө» диэт, баппаҕайынан үҥүү угун тосту дайбыы, ойоҕоһун хабыаламмыта. Тииһин тыаһа суостаахтык лаһыргыы, түллэ түспүтэ. Үҥүү тостубутуттан тирэҕин сүтэрэн, умса хоруйан, түөрт атах буолбут Туйаҕы таба көрөн, хаан былаастаах күүгэнинэн тоҕо тибиирээт, баппаҕайынан туора садьыйбыта. Дэгиэ тыҥырах Туйах көҕүһүн, сүнньүн хайа суруйан, кэтэҕин сүгэтигэр хатанан, куйахатын хайа сото, ыраах элиппитэ. Туйах охсуу күүһүттэн күнэ кытар гыммыта уонна түлэй бараан саба халыйбыта… Эһэ уҥа ойоҕоһунан күөлэһийэ туран иһэн, кыаммакка умса баран түспүтэ. Ис-иһиттэн эҥсэн, ыардык хардьыгыныы, тыына тахсан харбыйбыта. Кэлин атахтарынан сири тарбыы, хамсаабат буолбута.
   Охсуһуу буолбут сирэ ото-маһа үнтү тэпсиллэн, хаан булкаастаах хара буорунан көрбүтэ. Элиэ Хоһуун кэтэҕиттэн аллара өттө хаанынан халыйан, умса түһэн сытара. Бойум уол сиргэ бүк түһэн олорон, балай хаан буолбут сирэйиттэн хастыы тардыллыбыт куйахата саба түспүтүн төттөрү сыбыы сатыы иэҕэҥниирэ…
//-- * * * --//
   Кучан Эбэҕэ кэҕэ сайын кэлбитин биллэрэн, биир кэм тохтообокко чоргуйара. Араас чыычаах тойуга, көтөр бииһин эгэлгэ саҥата итиннэ холбоһон, дьикти дьүрүскэн тохтообокко эймэнэрэ. Түптэ дыргыла, мутукча мүөттээх сыта таныыны кычыгылатара. Сиккиэр тыал күөххэ сууламмыт кэриини оргууй суугуната, сыһыытын дьэрэкээн чэчиктэрин имэрийэ куоҕаҥнатара. Ол быыһыгар күөлүн, үрэҕин мэндээр уутун долгулдьутан, балык хатырыгыныы күлүмүрдэтэ оонньоторо. Биир итинник үтүө күн дьэҥкир күөх халлааҥҥа хара былыт өрө сүүрэн тахсан, дохсуннук ардаан курулаппыта. Лагласпыт аарыма хатыҥнар сэбирдэхтэрин устун, ытаан эрэрдии, бөдөҥ таммахтар таммалаан иһэн, суккуллан барбыттара. Сайыҥҥы күйгүөр ньим баран, туох барыта иһийэ түспүтэ. Арай Дыгый оҕонньор санаатыгар баттатан, ардаҕы билиммэккэ хааман иһэрэ. Халлаантан дуу, көстүбэт күүстэн дуу тугу эрэ көрдөһөрдүү, килэрийэр дириҥ чэрдээх чарчыстыбыт сирэйин курулас ардахха тоһуйа, уоһун иһигэр ботугуруу, тохтоон ылаттыыра. Кини кыыһа Таатыгын аһынан, ардаҕы ардах диэбэккэ, Туоҕа Боотуртан Туйах туһунан тугу эмэ истээри тиэтэйэрэ.
   – Нөрүөн-нөргүй! Туоҕа Боотур, – диэбитинэн, сиигирэн ыараабыт дьиэли силэйэн, Дыгый ураһаҕа киирэн кэлбитэ. Инчэйэн хараарбыт сонун сахсынан, көрбөт хараҕын саба туттан, ураһа иһин кыҥастаспыта. Туоҕа Боотуру таба көрөн, кулуук бэргэһэтин устан, нөрүйбүтэ. Инчэйэн сүүмэхтэнэн, онон-манан куйахата килэрийэр күрэҥсийбит баттаҕыттан таммахтар саккыраһа тохтубуттара.
   – Хайа, Дыгый… Туох буолла? – диэбитинэн, араанын инниттэн Туоҕа Боотур ойон турбута. – У-уу, ардах курдары ааспыт дии… Манна кэлэн олор, сараҕыйа түс, – Туоҕа Боотур Дыгыйы сиэтэн аҕалан, араан иннигэр талах олоппоско олордубута.
   – Төһө даҕаны курулаччы куппутун иһин, сайыҥҥы ардах сылаас, сылаас… – диэбитэ Дыгый уонна бакырыспыт тарбахтардаах ытыһын нэлэтэн, уокка сырайбыта. Өрө күлүбүрүүр уоту одуулуу: «Ээ, дьэ…» – диэн тыастаахтык тыына, Туоҕа Боотурга эргиллибитэ.
   – Кыыһым Таатыгым эрэйдэнэриттэн ыксаан… Оҕонньору баалаама… – Дыгый бэргэһэтинэн сирэйин ньухханан ылбыта. – Туйахтаах тустарынан тугу эмэ билиэм дуу диэн кэллим. Төннөр кэмнэрэ ааста… Таатыгым аһаабат-сиэбэт, кистээн ытыырын-соҥуурун сэрэйэн, сүрэхпэр ыттардым… Онно эбии Хатыым мэнэрийэн иэдэттэ.
   – Туох диэхпин билбэккэ турабын, – Туоҕа Боотур оргууй саҥара, уотугар мас эбэн биэрбитэ. – Бэйэҥ даҕаны истэн эрдэҕиҥ… Тумус Боотурдар көмөлөһүөн сөптөөх ойууну көрдүү барбыттара. Дуораан Ууһу истэ сырыттаҕыҥ… Көймөстөн иэдэйдэ. Ойуун эрэ көмөлөһөр кыахтанна бадахтаах… Саатар, Туйахтаах сүттүлэр… Болдьоспут сиргэ Туйаҕы тоһуйа Бэдэр Боотур уонна Лэбиэрийэ Бөҕө барбыттара. Бэйэм даҕаны ууга-уокка түһүөх курдукпун… Кэлбиттэрэ быданнаабыт буолуохтаах этэ даҕаны, мэлийдилэр… Сарсын баар боотурдары түмэн, суоллуу бараары олоробун. Дьэ, итинник, – Туоҕа Боотур тугу эрэ толкуйдуурдуу, илиитин тарбахтарын мускуна, төттөрү-таары хаамыталаабыта. – Дыгый, кыыскын, ойох-хун уоскут. Бөҕөх санааланыҥ… Түүл-бит биллэ илик… Бээрэ, Хатыы мэнэрийэригэр тугу этиттэрэллэр ол?
   – Үчүгэйи этиттэриэхтэрэ диэтэҕиҥ дуу… Манна кэлэн тииһигирэрэ тохтуу сылдьыбыта. Ыарыытын тулуйбакка мэнэрийэрэ дуу, билбэтим… Урут саҥатын ис хоһоонун истэрим. Билигин өрө сахсыллар эрээри, иһигэр бүллүгүнэйэр. «Эһэ… Элиэ Хоһуун көттө… хоһуун, хоһуун», – эҥин дэтэлиир. Сиэмэх ойуун саҥартарар курдук… Ураһаҕа көһөммүт, дьону уйгуурдубатыттан үөрэбин, – Дыгый ынчыктаан эрэрдии, тыастаахтык тыынан ылбыта. – Биһиги Арыылаахпытыгар сайылыы тахсыа этибит. Ону туох диигин?
   – Барыта этэҥҥэ буоллаҕына, алгыс оҥорон, күнү көрсүө этибит. Ол кэнниттэн… – Туоҕа Боотур эмискэ тохтуу түспүтэ. – Иһиттиҥ дуо?
   – Һуох, туох тыаһыыр? – Дыгый сиһин көннөрө, чөрбөйө, Туоҕа Боотуртан хардары ыйыппыта.
   – Ат тыбыырарга дылы… Ардах тыаһа дуу… – диэбитинэн, киэҥ-киэҥник атыллаталаан, дьиэли тэлэйэ, таһырдьаны өҥөлдьүйбүтэ. – Аттаах дьон… Дьоммут дуу, – диэбитинэн, таһырдьа ойбута. Дыгый туран кэлбитэ. Тугу гыныан билбэтэхтии тэпсэҥэлээбитэ. Кулуук бэргэһэтин кэтэ-кэтэ төттөрү сулбу тардан ыла, иһиллээмэхтии хантаарыҥнаабыта. «Чэ, кэлбит буоллахтарына, киирэллэр ини», – диэн ботугуруу үөттүрэҕи ылан, уоту күөдьүтэ булкуйбута.
   Ураһа таһыгар аттар батыччахтаһан кэлбиттэрэ. Ардах күүһүрэн, сирилиир тыаһын быыһынан аттар тыбыырсар, дьон бөтүгүрэһэн кэпсэтэр саҥалара иһиллибитэ. Өтөр буолбатаҕа, дьиэл силэллэн, уу чаккырас буола сытыйбыт Бэдэр Боотур, Лэбиэрийэ Бөҕө кэннилэриттэн Туоҕа Боотур киирэн кэлбитэ. Киирбит дьон Дыгыйы көрөн, үөһэ тыынан ыла, саҥата-иҥэтэ суох саадахтарын, батыйаларын устан, сатанахтарга ыйаабыттара. Соннорун устан, дьиэл таһыгар быраҕаттаат, араан аттыгар кэлэн, илиилэрин үтэ, уоту одуулуу турунан кэбиспиттэрэ. Дыгый саҥата суох туран кэлбитэ. Көрбөт хараҕыттан тохтоло суох сүүрэр ууну ытыһын иһинэн ньиккирэччи сотто, нүксүйбүтүнэн уоттан тэйэн биэрбитэ.
   – Дыгый, – диэбитэ Туоҕа Боотур. – Туга-ханныга ситэ биллибэт эрээри, алдьархай тахсыбыт быһыылаах. Кытаат, тулуй… Бу Орто дойдуга киһи төрүүр даҕаны, өлөр даҕаны… Хайыахпытый… Хаалбыт дьон кинилэри үтүөнэн саныы, кинилэр олохторун салҕаан эрдэхпит…
   Дыгый итини истэн, атахтара бокуһан эрдэҕинэ, Бэдэр Боотур өйөөн, олбоххо олордубута.
   – Кытаат, тулуй… Эн иэдэйдэххинэ Хатыыҥ, кыыһыҥ Таатык ыал аатыттан ааһар кутталлаахтар… Баҕар, тыыннааҕа буолуо, уолу эрдэ өлөрүмүөҕүҥ…
   – Туохха түбэспиттэр?.. Кини буоларын хантан биллигит? – диэбитинэн, Бэдэр өйөөн турар харытыттан тардыһан, Дыгый туран кэлбитэ. – Кэпсээҥ эрэ…
   – Били, – диэн Лэбиэрийэ Бөҕө сөҥөдүйэ, оргууй кэпсээн барбыта. – Элиэ Хоһууннааҕы кытта кутааламмыт сирбитигэр тиийэн, күүтэн биир хоммуппут. Онтон утары көрсөөрү, суоллаабыппыт. Табаларын куоттарбыттара дуу, эһэ, бөрө ыспыта дуу, үһүөн сатыылаабыттар этэ. Тоҕо эрэ ойуурга киирбиттэр. Онно эһэҕэ түбэспиттэр… Охсуспуттар… Туох быһыы-майгы буолбутун билбэтибит. Эһэ харынньыта, киһи кырамталара ыһыллыбыттар. Кэлин оҕолоох эһэ буулаабыт… Биир киһи чөмчөкөтүн уҥуоҕа баар… Дэлби кириллэн, көмүллэнэн хаалбыт… Тостубут үҥүү тобоҕун, кирсэ быстыбыт, үнтү тэпсиллибит алаҥааны уонна Туйах котокоонун булбуппут… Уонна бу, – диэбитинэн, илиитин харытыгар эринэ бааммыт синньигэс сарыы быалаах, ортотугар көҥдөйдөөх өрүс тааһын сүөрэн ылан, Дыгыйга ууммута. – Маны Туйах кэтэ сылдьарын көрбүтүм…
   Дыгый салыбырас илиитинэн быалаах тааһы ылан, өлүөр хараҕар чугаһата кыҥастаспыта: «Оҕом киэнэ…» – диэн ботугуруу, ытыһыгар ыксары тутан, олоро түспүтэ.
   – Ити сири ырааҕынан кэрийэммит, – Лэбиэрийэ Бөҕө Дыгыйы аһыммыттыы көрө, салгыы кэпсээбитэ. – Туйах ох саатын, кэһэҕин уонна сүгэһэрин булбуппут… Охсуһуу буолбут сиригэр сэп-сэбиргэл хаалбытынан сылыктаатахха, үһүөн былдьаммыттар быһыылаах… Саатар, ардах кэнниттэн ото-маһа көппүт. Суол-иис көстүбэт…
   Бары саҥата суох санааларыгар баттатан, уоту одуулуу чуумпурбуттара. Дыгый аа-дьуо туран, кулуук бэргэһэтин кэтэн, салбырдаан тахсан барбыта.
   – Баҕар, көмпүттэрэ буолаарай? Сарсын барабыт. Кырамталарын хомуйан, дьаһайан, сиэр-туом оҥорон кэлиэхпит, – Туоҕа Боотур оргууй саҥарбыта.
   – Тугу булбуппутун мунньан, биир сиргэ чөмөхтөөбүппүт, – Бэдэр Боотур Дыгый олорбут олбоҕор олорбута. – Чөмчөкө Туйах киэнэ буолуон сөп… Тыыннааҕар котокоонун хаалларбат. Аны ити моонньугар кэтэ сылдьыбыт тааһа… Ама, Бойумнаах Элиэ Хоһуун уолу быраҕан, атах балай куотуохтара дуо? Саарбаҕым…
   – Чэ, тахсан аһааҥ, сынньаныҥ, – диэбитинэн, Туоҕа Боотур сатанахтан үрүҥ сонун ылан кэппитэ. Дьылҕан маска быарыгыттан ыйанан турар иһитин устан, сирэйин имэрийэн ылбыта…
   Ардах эбии сэтэрээбит курдуга. Дыгый ураһатын дьиэлин силэйэн киирбитигэр, күөс булкуйа турбут Таатык, аҕатын санаатын таайа сатыырдыы, саҥата суох одууласпыта.
   – Ээ, дьэ! Бу ардах сүрдэннэ… – Дыгый сөтөллөн хахсыйа, бэргэһэтин устан, дьиэлгэ сабырҕатан тэбии, дьылҕан маска кыбыта аспыта. – Таатык, тоойуом, соммун устарбар көмөлөс эрэ… – диэмэхтии, хараҕын уутун көрдөрүмээри, көхсүнэн эргийбитэ.
   – Аҕаа, хайа, тугу эмэ биллиҥ дуо? – Таатык аҕатын сонун уста, тулуйбакка ыйыппыта.
   – Тукаам, бөҕөргөө… Туга-ханныга ситэ биллибэт… Бадаҕа, эһэҕэ түбэспиттэр… – Дыгый эргиллэн, кыыһын кууһан, бэйэтигэр сыһыары тардан, – тулуй, тулуй… – диэмэхтии, кыыһын көхсүн имэрийбитэ.
   – Туох диигин, Туйах хайаабытый? – утуйа сыппыт Хатыы уһуктан, бэрт эрэйинэн тэдэнигэр олорбута. Бураллыбыт баттаҕын имэринэ, дьоно куустуһан туралларын көрөн, саҥатыттан маппыта.
   – Ээ, уолаттар сүппүттэр… Таатык, бу эйиэнэ дии, бадаҕа… – Дыгый кэһиэхтэммит куолаһынан саҥара, ытыһын арыйбыта. – Онтон булбуттар…
   Таатык быалаах тааһы көрөн, эт-этэ титирэстээн:
   – Суох, суох… Туйах тыыннаах, тыыннаах… – диэн сибигинэйэ, инчэҕэй сону түөһүгэр ыга кууһан, бөтө бэрдэрэн, кэннинэн чинэрийбитэ. Кэҥээбит харахтарыттан уу бычалыйан, иэдэһинэн субуруйбута. Эмискэ Хатыы баттаҕа бураллан, суорҕанын охсуолуу мэнэрийэн ыһыллан барбыта: «Мин диэтэх, эһиги атах иччигитин ситэн ыламмын, анныбар баттаан…» – диэн харахтарын өҥүргэһинэн көрөн, төбөтө босхо баран хоҥкуллан эрдэҕинэ, Таатык сүүрэн тиийэн, инчэҕэй сонунан саба бырахпыта.
   – Ийээ, ийээ, уурай, уҕарый… Туйах оннооҕор буолуохтан мүччү туттарбыта… Кэлиэ, хайаан даҕаны эргиллиэ… – дии-дии, саннылара титирэстии, сон бүтэй ийэтин кууспаҕалаабыта. Хатыы инчэҕэй сонтон соһуйан киэр илгэ, өрө уһуутаталаабыта. Мээнэнэн сүүрэкэлээбит харахтара оннуларын булан барбыттара. Кыыһын билэн кууһан ылан, сүүһүттэн, оройуттан сыллаамахтаабыта.
   – Тоойуом, тоойуом куттаныма… Ийэҥ кээнньэли саҥатын баардылаама… Туйах, Туйах кэлиэҕэ, – дии-дии, кыыһын баттаҕын көннөрө имэрийэ, саҥата суох ытаан барбыта.
   Курулас ардах тыаһын быыһынан этиҥ этэринии, дүҥүр тыаһа лүһүгүрээбитэ. Кучан Эбэ олохтоохторо онто даҕаны суох туоххаһыйбыт бэйэлэрэ, туох эрэ алдьархай тахсыбытын сэрэйэн, сүрэхтэрэ ытырбахтаабыта.
//-- * * * --//
   Көҥүл Боотурдар ааттана сылдьыбыттартан соҕотох Тоҕурай Боотур хаалан, тумус боотурдары кини дьаһайара. Дьаһайан да диэн, бэйэтиниин бэһиэ эрэ этилэр. Кинилэри уруккуларын курдук сири кэрийтэрэ, ону-маны сибикилэтэ ыыппат буолбуттара. Солбуһа сылдьан түөлбэни маныыллара, чугас эргин чуҥнаан кэлэллэрэ. Айаннаабакка, кыра даҕаны кыргыһыыга кыттыбакка, тыыннара-быардара хаайтарара. Айаҕалыы сатаан, ойуурга тахсан, бэйэ-бэйэлэрин муҥур оҕунан дэгэпчилэһэн, мас батыйанан, үҥүүнэн быһыта сынньыһан, сиритэ-хайыта анньыһан киирэллэрэ. Саҥата-иҥэтэ суох бөрөлөрүн тириитин бүрүнэн, сүтэн хаалыахтарын санаталыыллара эрээри, түөлбэ олохтоохторо кинилэрэ суох сатамматтарын уонна Туоҕа Боотуру ытыгылаан, тохтууллара.
   Туоҕа Боотур ойууну буларга сорудахтаабытыгар үөрсүбүттэрэ. Тоҕурай Боотурдаах үһүө буолан, Туоҕа Боотурдаах бара сатаабыт сирдэринэн түөлбэлээн олорор туматтары булардыы, оттон икки боотур Кырамайы аҕала, тус-туспа айаннаабыттара.
   – Тумус боотурдар, сэрэнэн-сэрбэнэн, кыргыһыыны өрө туппакка сылдьа сатааҥ. Бэйэбит даҕаны аҕыйаатыбыт. Эһиги туохха эмэ түбэстэххитинэ, ыарахан туруктанарбытын билэҕит… Төһө кыалларынан түргэнник сылдьа сатааҥ, – диэн Туоҕа Боотур атаарарыгар эппитэ.
   Тоҕурай Боотурдаах айаннаабыттарын төрдүс күннэрин утута, турайман сири ааһан баран тохтообуттара.
   – Бүгүн манна хонуоҕуҥ. Көрдүүр сирбитин чугаһаттыбыт ини, сарсын күн киириитэ, түөлбэлэрин булларбыт бэрт этэ. Чуҥнаан, кэтээн, сынньана түһэн баран киирэргэ даҕаны ордук буолуо, – Тоҕурай Боотур боотурдарын көрөн ылбыта. – Кулуһун оттубаппыт. Отуу, хахха оҥостубаппыт. Илээҥкитэ, имсэтэ сиэххэ, иһэр уу аттыбытыгар уонна систэ көннөрүөҕүҥ, – диэт, атыттан ыстанан түспүтэ.
   Түүнүн солбуһан, манаһан хоммуттара. Сарсыарда сып-сап үссэнэн, хомунан, айаннарын салҕаабыттара. Күн арҕаалыырын саҕана, тула өттө лаппаҕар төбөлөрдөөх мырааннарынан төгүрүтүллүбүт, ортотугар улахан күөллээх нэлэһийбит налыылаах сири үөһэттэн көрөн тохтообуттара.
   – Көрүҥ эрэ, оол-ол күөлгэ түһэр үрэх тоҕойун кэнниттэн буруо тыргылларга дылы, – диэн саастарынан эдэрдэрэ, түргэн-тарҕан туттуулаах, хатыҥыр көрүҥнээх Чохоон Боотур иҥэһэтигэр туран ыйан көрдөрбүтэ.
   – Буруону көрбөппүн эрээри, күөл уҥуоргу өттүгэр үөр кыыл киирбит дуу, хараҕым иирэр дуу… – күүстээх көрүҥнээх, сүүһүн аннынан сургуччу көрбүт Күүкүр Боотур ыҥыырыгар хаптаҥнаан ыла одууласпыта.
   – Тарҕаан Хоһуун Туоҕа Боотурга ойуулаабыт дойдутугар кэлбиппит. Киһи эрэ олохсуйуох үтүө сир эбит. Миигин манна күүтүҥ, үссэниҥ, сынньана түһүҥ… Суол-иис хайыам, туматтар көспөтөх буоллахтарына, ханан киирэрбитин торумнуом, – Тоҕурай Боотур атын тиҥилэхтээн, бэстэр быыстарынан сиэллэрэ турбута.
   – Күүкүр, Дуораан Уус ойууна суох өрүттүбэт буолбут дуо? Түөлбэни кырган туран, ол ойууну тутабыт дуу, хайдах дуу…
   – Куттанан эрэҕин дуу, – Күүкүр Боотур күлэн күһүгүрэтэ, атыттан ыстанан түспүтэ.
   – Куттамматарбын даҕаны… Өлөр өлүүнү көрбүтүнэн киирбэтэх киһи… Бэйэбэр өһүм суох, – Чохоон Боотур буугунаан ыла, атын күөнүнэн Күүкүрү астарыахтыы ыган кэлбитэ.
   – Сэрэн, сэрэн. Киһини түҥнэри көтөөрү гынныҥ. Тумус боотурдар буоллахпыт, тугу эмэ тобулар инибит. Ойуун да буоллар, киирэр-тахсар ини… Тыаһа-ууһа суох туттарбыт. Хата, үссэниэх, – диэн иһэн, ыйар тарбаҕын өрө туппутунан тохтуу түспүтэ. Тыас иһиллээн мэлээриҥнээбитэ. – Иһиттиҥ дуо? Сүүрэр тыас тибигирииргэ дылы гынна…
   – Суох… Истибэтим. Кыыл ааста ини, – Чохоон Боотур ол-бу диэки олоотоон ылбыта. – Чэ, үссэниэх. Тоҕурай Боотур кэллэҕинэ ыксатан туруо, – диэбитинэн, атыттан түспүтэ.
   Күүкүр Боотур сыыһа истибэтэх этэ. Куодай уол сүппүт уучаҕын көрдүү сылдьан, үс аттаах киһи мыраан үрдүгэр бурҕачытан тахсыбыттарын көрбүтэ. Куотар сирэ суох буолан, араҕас бэрдьигэстэринэн хаххаланан, охтубут бэс сыгынаҕын кэннигэр кирийбитэ. Аттаахтар битигирэтэн кэлэн, киниттэн чугас, саҥалара иһиллэр сиргэ тохтообуттара. Куодай кутталыттан тыынын тута, кулгаах иччитэ буолан олорбута. Өтөр буолбатаҕа, биир киһилэрэ мыраан арҕаһынан сиэллэрэ турбута. Хаалбыт дьон кэпсэтэн баллыгыраһаллара субу иһиллэрэ. Хаһыҥырыыр кыыллара кини баарын сибикилээн, кулгаахтарын чөрөтө иҥэрсийэн ылаллара. Куодай куттанан барбыта. Хаста даҕаны сулбу ойон туран, мырааны таҥнары анньыныан санаталаабыта эрээри, суору хараҕалаабыт охтору санаан туттуммута. Саатар, мастар быыстарынан кытара кыыспыт күн саҕахха киириэхчэ киирбэккэ, ыйанан хаалбыт курдуга. Сөтөллөөрү күөмэйэ кычыкыланан эрэйдээбитэ. Ыксаан, бэрдьигэстэр быыстарынан иһинэн сыыллыбыта. Дьон саҥата тэйэн барбытыгар, ойон туран мыраан биир өттүгэр түспүтэ. Мырааны таҥнары анньынан түһэн иһэн, кыыл ыллыгынан кыйа сүүрэн элэстэммитэ. Чохоон Боотур көрбүт күөлгэ түһэр от үрэх тоҕойун көрдө-көрбүтүнэн аллара анньынан кэбиспитэ. Өтөр гымматаҕа, тоҕойу мүччү түһэн, хоойго тахсаатын, мырааны кыйа буор холомолор көстө түспүттэрэ. Бэттэх, холомолортон ойуччу, үрэх кытылыгар соҕотох тордох харааран турара. Куодай тохтуу түспүтэ. Боотурдары көрбүтүн кимиэхэ урут этиэҕин билбэтэхтии тэпсэҥэлээт, чугас турар тордоххо сүүрэн тиийбитэ. Дьиэл икки өттүнэн сылгы, эһэ харанньытын чөмчөкөлөрө анньыллан, харахтарын, муннуларын оҥхойдоро дьулааннык оҥоһоллорун куттаммыттыы көрө:
   – Хаан Илбис, Хаан Илбис… – диэн сибигинэйэ ыҥырбыта. Дьиэл сыыйа арыллан, тордох иһиттэн сороломмут эриэн холто сонун ситии быанан быакаччы эриммитэ үөһээ өттүн үлүннэрэн багдаппыт Хаан Илбис тахсан кэлбитэ. Куодайы көрөн, суоһурҕаммыттыы кыыкынаабыта:
   – Туохха бэһирэн, быччаччы көрдүҥ?!
   – Хаан Илбис, иэдээн… Эйигин ыла боотурдар иһэллэр, – Куодай айаҕын атан, тылын былас түһэрэ добдугураабыта. – Үһүөлэр…
   – Тылгын быһыам! Ханна баалларый? – Хаан Илбис тута сылдьар былаайаҕын, күнтэн хаххаланардыы сүүһүгэр даҕайан, күөлү иилии эргийбит мыраан арҕастарын кэриччи көрө одууласпыта. Тыастаахтык тыынан ыла, кураанаҕынан силлээмэхтээбитэ.
   – Миигин тута иһэллэрин хантан биллиҥ? Биитэр Хучана курдук ойуун буолан эрэҕин дуу?
   – Суох, суох, кэпсэтиилэрин иһиттим… Дуораан Уус диэн киһиэхэ кыырдараары гыналлар быһыылаах. Бадаҕа, ыалдьыбыт…
   – Уонна туох дииллэр?.. – Хаан Илбис үллүбүт бэйэтэ хапсыйбыкка дылы буолбута.
   – Түүн киирэллэр быһыылаах…
   – Кимиэхэ эмэ тыллаатыҥ дуо? – Хаан Илбис уолу тонолуппакка одуулаабыта.
   – Суох… Эн тордоҕуҥ чугаһын иһин, тохтоотум, – Куодай куттаммыттыы, кэннинэн сыҕарыҥнаабыта.
   – Иһит, кимиэхэ даҕаны этимэ! Ол үс боотуру баҕас бэйэм дьаһайталыам… Кимиэхэ эмэ эппиккин биллэхпинэ, баһа суох хаалларыам. Өйдөөтүҥ дуо? – Хаан Илбис суоһурҕанан, былаайаҕынан далбаатанан ылбыта. – Бар, бар… Дьэ, сэрэн! – дии-дии, тугу эрэ тобула сатыырдыы килиэр-малаар көрө:
   – Нойоон! Ханна дьөлө түстүҥ, кэлэ оҕус! – диэн кыыкыныы кырыс үрдүгэр олоро түспүтэ. Дьиэл түллэх гынаатын, түөрт атахтанан Хучана ойон тахсан, бөрө оҕотунуу иннигэр хорус гына олоро түспүтэ.
   – Ити хайалара барда? – дии-дии албыннаспыттыы ымаҥныы кыҥнаҥнаабыта.
   – Ким даҕаны буоллун! Сүүрэрим-көтөрүм элбэх… Баҕайы! Иһитим ханнаный? – Хаан Илбис муҥунан көрө, кэлэйбиттии чыпчырынан ылбыта. Хучана ньахчас гына түһээт, тордоххо төттөрү ыстаммыта. Тордох иһигэр дүҥүр лүһүгүрээн ылбыта. Хучана дүҥүрү быарыгыттан тутан илибирэтэн таһааран, ойууҥҥа куду аспыта.
   – Баһа суох! Киһи такайарын ылыммаккын… Уһугуннараргар тарбаҕыҥ төбөтүнэн табыгыратаар диибин дии… Охсуолааҥҥын үөрүн-сүүрүгүн ыһаҕын. Киэр тур! – Хаан Илбис баргыытаан тоҕо барбыта. Дүҥүрүн тобугар уурунан, сирэйин имэрийбэхтии ботугуруу, кулгааҕар даҕайа иэҕэҥнээбитэ. Эмискэ сүр эрчимнээхтик ойон туран, былаайаҕынан дүҥүрүн сирэйин имэрийбэхтии, кыра-кыралаан охсуолаан дардырҕаппыта. Сыыйа улаатыннаран, уҥа-хаҥас куоҕаҥныы тобуктарын накыҥната, сахсыллан барбыта. Хучана тэйиччи туран, Хаан Илбис хамсаныытын үүт-маас үтүктэн, тэбис-тэҥҥэ бэдьэҥэлии сахсыллыбыта. Дүҥүр тыаһа ньим барбыта. Хаан Илбис аҕылаан мэҥийэ тобуктуу түспүтэ.
   – Нокоо… Мин үрүҥ бытырыыстаах соммун кэт… Өлбүт ойуун иһитин таһаар, – Хаан Илбис кыыкыныы, өрүтэ уһуутаталаабыта. – Дьэ, ылан барыаххыт… Ойууҥҥа бэһирбиккитин биллэриэм… Дуораан Уус кырамаҥҥа көттөҕүнэ, сирэйгит тэҥнэһэр ини… Хуук-хаах, бэйэҕитинэн өлөр өлүүнү ыҥырдаххыт буолуо… – диэн ботугуруу, ынчыктаан-хончуктаан туран кэлбитэ. Хучана тилэҕэр тиийэ үрүҥ сарыы бытырыыстаах сону кэтэн, дүҥүр тутуурдаах тахсан кэлбитэ, төбөтүн оройугар хороччу бааммыт синньигэс сарыытын төлө тардан, саннын байаатыгар тиийэ түһэр көҕүлүн ыһан илгистибитэ. Турукка киирэ сатыырдыы турулус-ирилис көрө, дүҥүр иитин иһиттэн үрүҥ үйэн баппаҕайдарынан үүйүллүбүт былаайаҕы хостоон таһаарбыта. Дүҥүрүн быарыгыттан ылан, оргууй табыгыраппыта.
   – Дьэ, нойоон! Ойуун буолар түүнүҥ үүннэ! Илдьит этэн аастылар… Түүҥҥү сырыылааҕы бэйэҥ көрдүҥ… Миигин үчүгэйдик иһит. Кутуруксут быһыытынан сылдьаҥҥын, элбэххэ үөрэнниҥ. Ол эрээри эттэнэ, өлө-тиллэ иликкин! Ол соро дуу, дьоло дуу тосхойор кэмэ кэллэ! – Хаан Илбис суостаахтык саҕалаан иһэн, ньуолбардаан саҥара, уолу чинчилиирдии тула хааман бадьааланна. – Бу түүн сирэйгин хоруонан бистэн, ойуунуҥ таҥаһын устубакка, мин тэдэммэр утуйаар. Иччилээх түүлү түһүөҥ… Сарсыарданан бөрө тириитин бүрүммүт Улахан ойуун сорук-боллур боотурдара кэлиэхтэрэ. Эйигин билгэлээн, хараххын баайан, бэйэҕин чороччу кэлгийэн илдьэ барыахтара. Өрөлөһөр, ыһыытыыр-хаһыытыыр буолаайаҕын… Саҥа таһаардаххына, хаалларан кэбиһиэхтэрэ. Оччоҕо ойуун буолбаккын. Өйдөөтүҥ дуо?
   – Өйдөөн, өйдөөн… Ойуун буолан эрэбин дуо, оччоҕо? – Хучана үөрэн тэпсэҥэлээн ылбыта.
   – Оннук… Бу күнтэн ылата эн – Үрүҥ Үйэн ойуун ааттанаҕын. Туох буоларын барытын түүл курдук ылынаар… Ойуун гынаары куттаары, урааҥхайдарга илдьиэхтэрэ. Илэ-чахчы курдугун иһин, түүл-түүл, иччилээх түүл… Тугу даҕаны ыйыттыннар, кигинэйэргин эрэ билээр… Бүтэһигэр, сиэмэх ойуун оҥороору, өлөөрү сытар киһиэхэ кыырдарыахтара. Ол албастара, эйигин тургутар ньымалара. Дьэ, өйдөөн иһит… Эн ол киһини өлөрөн, хаан таһаардаххына эрэ ойуун буолаҕын. Били сүлүһүннээх оххун тосту тутаҥҥын, иһитиҥ иһигэр уктаар… Үтүктэриҥ эрэ бэрт дии… Сахсыллан көрөөр… Ыарыытын чупчуруйбута буола сылдьан, оҕуҥ төбөтүнэн тэһэ анньан, хаанна таһаараар… Көрбөттөрүн курдук дьаһанаар. Киһиҥ өллөҕүнэ, эттэтииҥ саҕаланыа. Дуксуйуохтара, быһыта сынньыахтара. Эттэннэххинэ, этиҥ кырбастаннаҕына эрэ ойуун буолаҕын… Өлөргүттэн куттанаайыккыный! Кырбастаммыт лабааларгын, эккин-сииҥҥин, баскын холбоотохторуна, киһи киһинэн буола түһүөҥ. Өлбөт үөстээх сиэмэх ойуун аатырыаҥ… Ойуун буолан төнүннэххинэ, мин барыам… Түөлбэ ойуунунан эн хаалыаҥ! – Хаан Илбис сирэйэ чарчыстан, кыараабыт харахтара дьиктитик чаҕылыһан ылбыттара. – Чэ, мин ойуун буоларгар мэһэйдээбэппин, эн эргиллиэххэр диэри тыаҕа бүгүөм. Үөһээлэр оннук дьаһайаллар… Күнү утута иһиккин тыаһат, үөрэн… – дии-дии, дүҥүрүн туппутунан, ойуур диэки салбыҥныы турбута.
   …Күн күүһүн сүтэриитэ, Тоҕурай Боотур тиийэн кэлбитэ.
   – Боотурдар, бөрөҕүт тириитин нэлбэгэйдэниҥ, сэпкитин-сэбиргэлгитин бэлэмнэниҥ, – диэбитинэн, атыттан ыстанан түспүтэ.
   – Хайыыбыт? Тоҕо сүүрдэн киирэн, аҥаар кырыытыттан кыргабыт дуо? – Чохоон Боотур батаһын кыыныттан сыыйа тардан таһааран, эргитэ-урбата кылаанын кыҥастаспыта.
   – Элбэхтэрэ бэрт, хоһууннар түргэннэрэ-тарҕаннара сүрдээх. Тыаһы-ууһу иһиттэхтэринэ, алаҥааларын дардырҕатыахтара… Ох аһылыга буолууһукпут… Туох иһин тумус боотурдар аатырбыппытый?! Сыбдыйан киирэн, ойууннарын уоран көрүөхпүт… Эккирэттэхтэринэ куота сылдьан кыргыһыахпыт. Хайа даҕаны түгэҥҥэ ойууну тыыннаахтыы уонна түргэнник тиэрдэ сатыахтаахпыт, – Тоҕурай Боотур ындыытыттан бөрөтүн тириитин ылан, санныгар саба быраҕынан, баанан кэбиспитэ. – Чэ, айанныаҕыҥ. Аттарбытын тэйиччи хаалларан сатыылыахпыт.
   Тоҕурай Боотурдаах үрэх күөлгэ түһэр сиринэн талахтарынан хаххаланан, мыраантан сатыы түспүттэрэ. Үрэҕи бата барар кыыл ыллыгынан тыаһа-ууһа суох күлүкүччүһэн, тоҕойго тиийэн кирийбиттэрэ. Күн тиһэх сардаҥалара мыраан үрдүнээҕи мастар төбөлөрүн имэрийэ киирбитэ. Түөлбэ иһэ арааннар унаарбыт буруоларынан бүрүллүбүтэ. Күнүскү күйгүөр уостан, дэҥ хайаахтыырдар айманыылара, үгүрүө үнтү түһээри куттууруттан ураты тыас-уус намыраабыта. Арай буор холомолортон ойуччу турар соҕотох тордохтон, күнү куоттарымаары гыммыттыы, биир кэм дүҥүр дарбыйара. Түөлбэ манабыл хоһууннара, тордохтон куттаммыттыы ырааҕынан эргийэн, табанан хорохолдьутан кэлэн, күөл нэлэйбит урсунун одуулаһан турбахтыы түһээт, төттөрү өгдөҥөлөппүттэрэ. Төһө даҕаны үрүҥ түүн сатыылаатар, мыраанынан хаххаламмыт налыы сир, күөл чараас чаанынан, буруонан бүрүллэн, борук-сорукка сууламмыта. Дүҥүр тыаһа тохтоотун, иһиллээбит курдук уу чуумпу сатыылаабыта.
   – Өссө иһирдьэ киириэҕиҥ. Манабыллар мыраан арҕастарыгар бааллара. Үөһэттэн көстүбэт инибит? Буруо, туман биһиэхэ көмөлөһөллөр… Батаскытын килбэҥнэтимэҥ, ох сааларгытын бэлэмнэниҥ, – Тоҕурай Боотур сибигинэйэн саҥара, батаһын кыыныгар анньаат, чараас куонньалыгыттан ох саатын хостоон таһаарбыта. – Күүкүр, манабыллар кэллэхтэринэ, саҥа таһаарбатын курдук ытаар…
   Үс бөрө тыаһа-ууһа суох сундулуһан, тордоххо чугаһаан кирийбиттэрэ. Буор холомолор тастарыгар түөлбэ манабылларын табалара сөтөллөн эрэрдии күрдүргэһэллэриттэн ураты атын тыас суоҕа. Тордохтон боруҥуйга ордук маҥхайан көстөр ойуун сонноох киһи тэлэкэчийэн тахсан чэпчэтинээт, төттөрү киирбитэ.
   – Хайа, эдэр ойуун эбит дии, Туоҕа Боотур кырдьаҕас курдук эппэтэҕэ дуо? – Күүкүр Боотур сибигинэйэн ыйыппыта.
   – Кырдьаҕас ойуун, эдэр ойуун биһиэхэ синэ биир… Бу эргин соҕотох ойууннаахтар диэбиттэрэ… Дүҥүр ити тордохтон эрэ тыаһыыра дии. Кини ини… Туттахпытына ыйытыахпыт, – Тоҕурай Боотур кыыһырбыттыы силбиэтэнэн ылбыта. – Кыратык күүтэ түһүөҕүҥ, утуйа түстүн…
   – Сүдү ойуун буоллаҕына, биһиги кэлэрбитин эрдэттэн билэн, тоһуур оҥорбута буолаарай? – Чохоон Боотур тордоҕу кыҥастаһа, хараҕын кырыытынан дьонун көрөн ылбыта.
   – Баар буоллахтарына дьаһайталыахпыт, быһаххытын чугас тутуҥ, – Тоҕурай Боотур ахсарбатахтыы сапсыйан кэбиспитэ. – Билэрэ буоллар, соҕотоҕун тахсыа суоҕа этэ… Чохоон, тордох аттыгар хаалыаҥ, дьиэли арыйан сыр-дыкта киллэрээр, манаар. Биһиги иһирдьэ киириэхпит…
   Бу кэмҥэ Хучана, ойуун буолан эрэриттэн дьиэгэнийэн өрүтэ уһуутуу, кыараҕас тордох иһигэр төттөрү-таары хааман сырдыргыы сылдьыбыта. Өй булан, араанын уотун сөргүтэн имсэ уурбута. Хайдах алҕыан билбэккэ биир кэм: «Аны ойуун мин, аны ойуун мин…» – диэн ботугураабыта. Дүҥүрүн иһигэр тосту туппут сүлүһүннээх оҕун сарыыга суулаан быарыгыгар баайбыта. Хайдах иҥиннэрбитин билээри, тиэрэ, умса тутан көрбөхтөөбүтэ. Өрө тыына, дүҥүрүн икки илиитинэн күөмчүлүү кууһан, Хаан Илбис тэдэнигэр тиэрэ түһэн сыппыта. Ойуун буолар илдьитин эппит киһи саҥатын кимиэхэ эрэ майгынната сатыы, нухарыйан барбыта. Таһырдьа сырдыргыыр тыас иһиллибитигэр уһуктан, өгдөҥнөөн иһэн, «түүл… түүлүм» диэн саныы, дүҥүрүн кууспутунан иһийбитэ. Дьиэл сырдыгы киллэрэрдии киэҥник силэллээт, хараҥара түспүтэ. Итини даҕаспытынан, ким эрэ айаҕын саба тутан, ыйааһынынан баттаабыта. Хучана тыына хаайтаран, өрө түллэҥнээн эрдэҕинэ, сүүһэ сүр ыарыылаахтык доргуйан эрэрэ уонна хараҥаҕа сүппүтэ…
   – Аһары туттубатыҥ ини… – Тоҕурай Боотур дүҥүрү туора хаһыйа, ойууну умса эргитэн, илиилэрин кэдэрги баайа ыйыппыта.
   – Ээ, сутуруктан туох буоллаҕай, кыратык, кыратык оҕустум, – Күүкүр Боотур биир кэм ынчыктыы, Хучана атахтарын холбуу кэлгийбитэ. Ойууннарын илиилэрин, атахтарын кэлгийэн, тиэрэ тарпыттара.
   – Алыстаабыккын дуу, тугуй? Киһибит муннуттан хаана барбыт. Айаҕар бүө угуо суохпут, хааныгар чачайан өлүүһү… Хаһыытаары гыннаҕына, көхсүгэ дуксуйа иһиллииһи, – Тоҕурай Боотур туора хаһыйыллыбыт дүҥүрү ылбыта. – Чэ, бара охсуох, киһигин сүк, – диэбитинэн таһырдьа ойбута.
   Тоҕурай Боотур инникилээбитэ, Күүкүр Боотур ойууну модьу сүнньүгэр биллэҕи быраҕынан, таһаҕас оҥостуммакка, сүүрэр-хаамар былаастаах ортокулаабыта. Кэннилэриттэн Чохоон Боотур ох саатын ытардыы бэлэм тутан, кэннинэн сирэйдэнэн, тыаһы-ууһу иһиллии күлүкүчүйбүтэ. Мыраан үрдүгэр аҕылаан-мэҕилээн тахсан кэлбиттэрэ.
   – Аттарбытыгар чугаһаатахпытына, билэн иҥэрсийиэхтэрэ. Бу чуумпуга ыраахтан иһиллиэ… Чохоон Боотур, оол көстөр арҕас үрдүгэр манабыл хаамыталыыра. Тыаһа-ууһа суох тиийэн, истибэт оҥор! Өлөрөөйөҕүн… Кэлгийэн, айаҕар бүөтэ анньаар. Кытаат, биһиги манна күүтүөхпүт, – Тоҕурай Боотур дьаһайбыта. Чохоон Боотур куйаҕын, дуулаҕатын устан, алаҥаатын хаалларан, аҥаардас быһахтаах эрэ бэстэр быыстарынан элэҥнии турбута. Өр-өтөр буолбатаҕа, сүүрэн мэҥийэн кэлбитэ.
   – Барыаҕыҥ. Сордоох… Утуйа сытар эбит. Уһугуннарбатым… Бэскэ кэлгийдим, айаҕын бүөлээтим. Салгыы утуйар ини, – дии-дии куйаҕын кэтэн хачымахтаспыта.
   – Сэрэнэ соҕус тутуннуҥ ини? – Тоҕурай Боотур Чохоон илиитин кыҥастаспыта.
   – Күүкүр Боотурга тиийбэт буоллаҕым. Арай, күүс эбинээрибин, быһаҕым өнчөҕүнэн сырбаппытым, – Чохоон Боотур күлэн ылбыта. – Чэ, халлаан сырдаан эрэр, бара охсуоҕуҥ. Мин хаалыым, эккирэттэхтэринэ суордуу кылана, атын сиргэ тэйитиэм. Кыламматахпына күүтээриҥ. Хата, охто эбиҥ, – дии-дии дьонугар суол биэрэн, туора тахсыбыта.
   – Сөп. Мыраан үрдүгэр, тохтообут сирбитигэр күүтүөхпүт. Кыланыыны иһиттэхпитинэ тохтообокко, курдурҕаччы ааһа туруохпут. Булан тиийэр инигин? – Тоҕурай Боотур хоруй күүппэккэ, кэһэҕиттэн охтору сыыйталаан Чохооҥҥо биэрэ, инникилээн баадаҕаччыйа турбута. Кэнниттэн Күүкэй Боотур ойууну сүкпүтүнэн киэҥ-киэҥник хардыылаан атаралаабыта.
   Сарсыарда күн балачча өндөйбүтүн кэннэ, Хаан Илбис үрэх хойуу иһирик талаҕыттан салбыҥнаан тахсан, түөлбэҕэ киирбитэ. Туох эмэ буолбутун билэ сатыырдыы, түөлбэни эргиччи көрө, мыраан үрдүгэр баар манабыллары кыҥастаспыта. Тордоҕор барбакка, буор сыбахтаах холомоҕо тиийэн: «Элик, Элик…» – диэн ыҥыран хаахынаан эрдэҕинэ, дьиэл өрө эһиллээтин, үҥүүнү туппут кыра киһи ойон тахсыбыта.
   – Ээ, абага! Эн эбиккин дуу… – диэмэхтии сирэйигэр түспүт уһун көҕүлүн үрбэхтээбитэ. – Туох буолла? – дии-дии, кыараҕас хараҕын симириктэтэ, Хаан Илбиһи кыҥастаспыта.
   – Кыылбын-сүөлбүн кытта сипсиһэн кэллим… Кэпсиирдээхпин… Илдьит тиэрдиэм этэ… – Хаан Илбис тэпсэҥэлээн ыла, сылайбыта бэрдиттэн күөх окко олоро түспүтэ. Атахтарын хомуна тардынан, дүҥүрүн тобуктарыгар уурбута.
   – Туох илдьитэй? Тугу, тугу кэпшиигин? – хоһуун дьиктиргээбиттии көрө, үҥүүтүн сиргэ батары анньан, биил баттана, түөһүн мөтөппүтэ.
   – Түөлбэттэн көһүҥ дииллэр… Урааҥхайдар уоттаах харахтара хатаммыт… Кыргыстаххытына кыргыллар үһүгүт… Этиттэрэллэр… Илдьити тиэртим… Халлаан көрөр, сир истэр… – Хаан Илбис дүҥүрүн охсон ылбыта.
   Хоһуун чинэйэ түспүтэ. Эмискэ үҥүүтүн хаба тардан ылан, бөкчөйөн олорор Хаан Илбис сүнньүгэр тирээбитэ.
   – Шымыйалаама! Эн түөлбэни булуоххуттан бары кутташ буоллулар… Иччилэриҥ, урааҥхайдарыҥ дьон шүрүн баттаан, шараҥнаһа шылдьаллар… Кыырбыт дьоҥҥуттан биир даҕаны киһи өрүттүбэтэ… Шымыйа ойууҥҥун дуо? – Хоһуун үҥүүтүн төбөтө батары киириэхтии, сүнньүн тириитин ыга баттаабыта.
   – Айыкка, айыкка-аа… Кыыл, уоскуй… Сорум эбит, муҥум эбит! Итэҕэйбэт буоллаххына, хоһууннары ыытан, хаһыҥырыырдар суолларын көрдөр… Хучаны ылан барбыттар… Айыкка-аа, – Хаан Илбис тыын быһаҕаһынан тыына, сурдурҕаата. Хоһуун үҥүүтүн тэйитэн, көнө түспүтэ.
   – Дьэ, шэрэн! Шымыйалаабыт буоллаххына, тыыҥҥын иһиллиэм, – Хоһуун харахтара кылахачыһан ыла, эргиллэн эрдэҕинэ, уучахтаах киһи бурҕачытан кэлбитэ.
   – Туйахтаах кыыллар… Оол онон сатыы дьон киирэ сылдьыбыттар… – дии-дии, уучаҕыттан түспэккэ, кылгас үҥүүтүнэн ыйан көрдөрө кулахачыппыта. – Үһүөлэр… Хаһыҥырыыр кыылларын ойуур иһигэр туруорбуттар…
   – Манабыл ааттаахтар… Түүн утуйан оҥторбук-кут буолуо… Тириигитин хаштыам, – Элик кыыһырбыт уоҕар, кыра бэйэтэ үллэргэ дылы буолаат, баргыытаан тоҕо барбыта. Үҥүүтүнэн далбаатана, табалаах хоһууҥҥа ынан тиийбитэ.
   – Суох, суох… Биһиги ол өттүн манаабыппыт. Итиннэ Сиэгэн турбута. Бэйэтэ көстүбэт… – табалаах хоһуун туора ойута, саҥаран добдугураабыта. – Мин баран көрүүм… – диэт, тамаһыта турбута. Элик өссө даҕаны бабыгырыы, кэлиэх-барыах сирин билбэтэхтии, төттөрү-таары хаамыталаабыта. Сыыйа уоскуйан, өрүтэ уһуутуу, Хаан Илбис утары тобуктуу түспүтэ. Куттаммыттыы дуу, саллыбыттыы дуу көрөөт, харахтарын куоттаран, мыраан үрдүн одуулаһа, оргууй ыйыппыта:
   – Хаш күннээхпитий?
   – Аҕыйах… – Хаан Илбис уоһун иһигэр мэнэрийэн, төбөтүн хойуоллаҥната, – киһи сордонон билбитин ситэ истибэккин… Ити урааҥхайдары эккирэтиннэримэ. Хучана түөлбэ туһугар толук буолуо…
   Хоһуун уота-күөһэ умуллан барбытын көрөн, куттаары гыммыттыы өҥүргэһинэн көрө, дүҥүрүн дүрбүйэн иһэн, ах барбыта:
   – Ыччыы-ычча! – диэн эт-этэ дьигиһийэ, ис-иһиттэн бабыгыраабыта. – Илбистээх ииримтийэр тылым аһылыннаҕын!.. Түөлбэбитигэр хаалар кыах баар… Көрүүм… көрүүм көрүлээн эрэр… Оо, тоҕо сүрэй! Уот кыһыл тыл эриллэр… Урааҥхайдар куоталлар. Үөрдэхпин-көттөхпүн даа! – өрүтэ уһуутуу ойон турбута. Дүҥүрүн охсо бэдьэйэн иһэн, Хоһуун иннигэр олоро түспүтэ. – Миигин өрө туттаххына, тылбын ылыннаххына, Улахан Эбэттэн бэтэрээ өттүн эн баһылыаҥ! Ону бэйэҥ бил, – Хаан Илбис сиһин көннөрөн, сэтэрээбиттии ымаҥнаабыта.
   – Эт… Тугу соруйаргын толоруохпут, – Элик ойуун билбититтэн, дүҥүр тыаһыттан дөйө сыһан, үллүбүт бэйэтэ харбыйан, салбыҥнаан туран кэлбитэ.
   – Дьэ, иһит… – Хаан Илбис аа-дьуо туран, Элиги сэнээбиттии көрө, тула хааман баадьаҥнаабыта. – Урааҥхайдар күн муҥутаан уһуур кэмигэр уйгу-быйаҥ, баай-дуол көрдөһөн, ыһыах ыһар күннээхтэр… Ол күн манабыла суох, алгыс күүһүгэр бас бэринэн, тулалыыры умнуохтара, атын турукка киириэхтэрэ… Эн миэхэ уонча хоһууну биэрээр. Онтон атыныгар кыһаллыма, бэйэм дьаһайыам… Түөлбэлэригэр кыһыл тылы ыытыам… Атахтарынан куоттартыам, миинэр миҥэлэрин кыйдатыам… – Хаан Илбис дьиэгэнийэн дүҥүрүн табыгырата, бэдьэйэн барбыта. – Мин диэтэх киһи күлэ-күлэ күлгүтүн булкуйуом, көмөргүтүн ытырыам, уоккутун умуруоруом! Аа-аа… Ордубуттар тэскилииргэ күһэллиэхтэрэ. Миҥэтэ суох дьону, табанан сүүрдэ сылдьан, тэһитэ ытыалыахпыт, үҥүүнэн үөлүөхпүт…
   – Тоҕо баҕас ынырыгай… Ый-күн буол, хара тыабытын уокка сиэтэн баран, хайдах буолабыт… Алдьархайбыт дьэ кэлээрэй? – Элик сибигинэйэн саҥарбыта.
   – Акаары… Урааҥхайдар олохсуйбут сирдэрин билбэккиттэн итинник саҥараҕын. Уот түөлбэлэрин имири салаан, күөлтэн иҥниэ. Толоон устун бардаҕына, үрэххэ тиийэн тохтуо… Манна баран эттэххэ, баҕар, бардын, салаатын… Сүрүнэ Урааҥхайдар! Кинилэри үүрэр туһуттан маһы-оту кэрэйэр диэн баар үһү дуо? Наһаалаатаҕына ардаҕынан хам баттатыам… – Хаан Илбис өрө хантаарыҥныы, кураанаҕынан силлээмэхтээбитэ…
//-- * * * --//
   Туоҕа Боотурдаах хаһыа даҕаны буолан, аймалҕан тахсыбыт сирин тулатын ырааҕынан тайаан, суолу-ииһи хайбыттара. Уолаттар тыыннаахтарын туоһулуур кыра даҕаны ыйдаҥа көстүбэтэҕэ. Бэдэр Боотурдаах чөмөхтөөбүт кырамталарын биири даҕаны ордорбокко хомуйан, туоска суулаабыттара. Талах сигэтинэн курдуу баайан, икки бөдөҥ тииккэ тирээбиллээн, дьылҕан мастары тэлгэтэн, үрдүгэр уурбуттара. Ойоҕоһугар Туйах котокоонун, быара хайа баран кирсэ быстыбыт алаҥааны, тостубут охтору ууран, харыйа хойуу лабааларынан бүрүйэн кэбиспиттэрэ. Аттыгар кураанах тииттэн баҕана туруоран, эһэ харамньытын аспыттара. Кыра кулуһун оттон, буруо таһааран, сиэри-туому ситэрбиттэрэ.
   Түөлбэлэригэр эргиллэн кэлбиттэригэр, баар дьон бары тахсан, нөрүйэн көрсүбүттэрэ. Боотурдар сирэйдэрин-харахтарын олоруутуттан алдьархай буолбутун сэрэйэн, саҥата-иҥэтэ суох тарҕаспыттара. Туоҕа Боотур сайыҥҥы ураһатын таһыгар Дыгый кыыһыныын эрэ хаалбыттара. Туоҕа Боотур санаатыгар баттатан, атын сыбыдахтаан ыытан эрэ баран, Дыгыйдааҕы көрбүтэ. Соҥуоран турар аҕалаах кыыһы аһыммыттыы көрө, аттыларыгар кэлэн:
   – Дыгый, Татыйык, этэрим суох… – диэт, умса көрөн аттыларынан ааһан эрдэҕинэ, Дыгый харытыттан тутан тохтоппута.
   – Туоҕа Боотур, буолуох буолбутун кэннэ хайыахпытый… Оҥоһуута оннук эбит буоллаҕа… Хаалбыт дьон, аһыыбытын кытта, салгыы олорон эрдэхпит… – Дыгый көрбөт хараҕыттан тохтоло суох сүүрэр хараҕын уутун ытыһын таһынан соттубута. – Иһит эрэ… Биһиги Арыылаахпытыгар барыа этибит, биир аттаах боотуру арыаллаттаргын… Хатыы атах тардыстыа этэ, кыайан сатыылыа суох…
   – Сөп. Бэдэр Боотурга эт, илдьиэ, – Туоҕа Боотур ураһатын дьиэлин арыйан иһэн, эргиллэ түспүтэ. – Татыйык, кытаат, тулуй… Дьоҥҥун көр-иһит… Олоххо араас буолар, эрэлгин сүтэримэ… Бүгүн түүн кырдьаҕаспыт араҥаһыгар тахса сылдьыам… Тоҕо эрэ санаам бөҕөх… – Туоҕа Боотур иһирдьэ киирбитэ. Дьиэл эйэҥэлээн иһэн, киһи киирбитин мэлдьэспиттии, көнө чиккэйбитэ.
   Сарсыҥҥы күн үчүгэй буолуоҕун билгэлиирдии, күн кыырпах былыта суох халлааны кыыһар сарыалынан сырдата саҕахха тимирбитэ. Туоҕа Боотур ураһатыттан тахсан, дьон көрүө диэбиттии, балаҕанын кэннинэн сыыры түһэн, аартык диэки хаама турбута. Санаатыгар баттатан иһэн, Лүксүрээн Ойуун араҥаһыгар тиийбитин билбэккэ хаалбыта. Чээлэй күөх титириктэринэн төгүрүтүллүбүт ырааһыйа ортотугар икки суон тииккэ оҥоһуллубут араҥас тыытыллыбакка, субу ууруллубуттуу маһа кытарымтыйан көстөрө. Туоҕа Боотур араҥаһы чинчилиирдии көрө, уҥа илиитинэн сүрэҕин тутта, төбөтүн хоҥкутан тура түспүтэ. Араҥаска тиийэн, күн тахсыытын утары эргийэ, ытыһынан таптайа: «Лүксүрээн кырдьаҕас, утуйар уубун уйгуурта диэн, кыыһырыма дуу… Күн хараҕата туллара, күһэҥэ быата быстара буолла… Өллөрбүн даҕаны истэ-билэ сытыам, ыксаатаххына кэлэн көрдөһөр буолаар диириҥ… Оннук күн тирээтэ… Суох даҕаны буолларгын баар буол, ыраах даҕаны буоллаххына – чугас кэл. Илэ буолбатаҕына, түүлбэр көһүн… Этэр тылым илбистэннин, саҥарар саҥам саталаннын…» – Туоҕа Боотур ис-иһиттэн имэҥнээхтик саҥара туран тохтуу түспүтэ. Туох эмэ биллээрэй диэбиттии, чочумча иһийэн турбахтаабыта. Араҥас тула ыһыллыбыт мутуктары хомуйан чөмөхтөөн, арҕаа диэки хайыһан, хататын чокуурга охсуолаан, кыракый кыымнары кыаҕа түһэртээбитэ. Кыа буруолаан иһэн умайан, амынньыары хабан, өрө салаамахтаммыта. Туоҕа Боотур уот таһыгар олоҕун булунан, түөһүгэр тардыммыт тобуктарыгар сыҥааҕын ууран, уотун көрө, түүҥҥү чуумпуну иһиллии, саныыр санаата ырааҕынан көппүтэ. Өтөр буолбатаҕа, күннээҕи сылаата таайан, нухарыйан барбыта.
   – Оо, уолум ыксаан кэллэҕиҥ. Бээ, бээ… – диэбитинэн, Лүксүрээн кырдьаҕас илэ-бааччы араҥаһыттан туран, кулуһун таһыгар кэлбитэ. Убаабыт, уһаабыт ыыс араҕастыйбыт баттаҕын сирэйин икки өттүнэн силэйэ:
   – Дьыл баччатыгар сир араҥата ирээри, тымныы салгын аҥылыйар… Ычча, – диэбитинэн тарбахтарын саратан, уокка сырайа, атахтарын үрдүгэр чөм түспүтэ.
   – Хайдах? Эн тыыннааххын дуо? – Туоҕа Боотур соһуйан, сиһин көннөрө, тиэрэ кэдэрийбитэ.
   – Хайаан… Ол дойдуттан төннүбүт суох… Ол эрээри биһиги үйэлэр тухары Орто дойду олохтоохторугар көмөлөһөр аналлаахпыт. Салгынтан хомуллан, буруоттан, тумантан сааһыланан, субу курдук биирдэ эмэ көстөн ылыахпытын сөп. Эн куттаныма… – Лүксүрээн тиэрбэс курдугунан эриличчи көрбүт харахтарынан Туоҕа Боотуру тургутардыы көрбүтэ. – Хара кырыыстаах күннэр ааһыахтара… Туйах уол тыыннаах, тулуйан күүтүҥ… Дуораан Уус үөһэттэн айдарыылаах, кини дьылҕата Үрүҥ Аар Тойон илиитигэр… Атын алдьархай ааҥныах курдук… От-мас ытыырын истэҕин дуо? Көр эрэ, тулам көтөр уйатынан туолбутун… Ити миигиттэн көмүскэл көрдөөн олохсуйбуттар. Икки атахха алдьархай ааҥнаатаҕына, иэдээн эҥээрдэстэҕинэ, быртах өйдөөх-санаалаах албын ойууннар, көрбүөччүлэр, отоһуттар үөн курдук элбииллэр… Киһи кимин, тугун араарбат алдьархайа ааҥныыр. Иннинэн сирэйдээх, икки атахтаах баарын тухары сүтүө суох курдук көрөбүн… Биһиги кинилэри бохсор, симэлитэр кыахпыт суох… Киһи айыллыыта оннук. Үрүҥ Аар Тойон эрэ муоһалыыра дуу… Эһиги иэдээҥҥит түөлбэҕититтэн тахсыбыта. Итини этэн эрдэхтэрэ «атах анныттан алдьархай» диэн. Сэрэннэххинэ сатанар… Күпсүүр, табык тыастара сатыылыыһы… – Лүксүрээн ойуун туран кэлэн, илин диэки хайыһан, чарапчылана одууласпыта. – Сир тымырыныы тыраадыспыт суол-иис баһаамныыһы. Алаас, толоон ахсын киһи-сүөһү бөҕө тоҕуоруспут. Күн уотуттан кылабачыйа оонньуур түннүктэрдээх, хоройор төбөлөрдөөх уораҕайдар көстөллөр… – диэн ботугуруу, Туоҕа Боотур санныгар тайаммыта. – Чэ, саҥа күн күөрэйэн эрэр. Аны маннык илэ көстүбэтим буолуо, бука… Айдарыылаахтар эн инники олоххун көрдөрбөттөр… Арай үөлэс унаарар буруота ыраахха диэри тыргылла сайҕанар… Хойуу туман быыһынан аттаахтар күлүкүчүһэллэр… Өрө көтөҕүлүннэҕинэ, көстөллөр ини…
   Туоҕа Боотур харытыгар чох ыстаммытыттан соһуйан, уһуктан кэлбитэ. Илин саҕах сырдаан эрэрэ, аттыгар ким даҕаны суоҕа…
//-- * * * --//
   Түүн үөһэ Туйах өйдөнөн кэлбитэ. Тураары өгдөҥөлөөн иһэн, өҕүргээн умса эргийэн, сирэйинэн тымныы сииктээх муохха умса түспүтэ. Арыый дьэгдьийбитэ эрээри, сүрэҕэ эриллэн, кураанаҕынан өҕүйбэхтээбитэ. Хамсаммытыгар сүнньүн, көхсүн хайа тартарбыта чарчыста быһытталанан, хараҕа хараҥаран ылбыта. Кэтэҕин туттан көрбүтэ, бааһа дьаллайан, хаана билигин даҕаны инчэҕэйэ. Күүһүн мунньунан, түөрт атах буолан, эрэйинэн олорбута. Сарыы сонун таһынан түөһүн туппахтанаат, сыппыт сирин көрө, үлүбээй муоҕу, отон угун харбыалыы: «Тааһым, тааһым… Таатык…» – диэн ботугуруу, тула көрө сатаабыта. Төҥкөйдөҕүн ахсын төбөтө хайа барыахтыы ыалдьара. Харахтарын быһа симэн, титириккэ көхсүнэн өйөнөн, тыын ылбыта.
   Төһө даҕаны сайыҥҥы түүн сырдыгын иһин, ойуур иһэ борук-сорук хараҥата. Туйах туох буолбутун өйдөөн кэлэн, сүрэҕэ нүөлүйэн ыалдьан ылбыта. Тула өттүн барыгылдьытан иһэн, тииттэр хараарар төрдүлэрин боруҥуй соҕус өттүгэр Бойум тииккэ өйөнөн олорорун булан көрбүтэ. Ыҥыра сатаабыта эрээри, иһиттэн саҥата тахсыбакка, ыҥырҕаабыта эрэ. Ытыһынан инчэҕэй муоҕу хастыы тардан, сирэйин ньухханан кэҥииргэ дылы буолбута. Этэрбэһин оһуттан быһаҕын хостоон, чараас сонун тэллэҕин хайыта сотуолаан, балачча уһун сарыыны быһан ылбыта. Кэтэҕин бааһыгар кыра сарыыны саба тутан, үрдүгэр инчэҕэй муоҕу уурунан бааммыта. Күүс мунньунан олорбохтоот, байааттаҥнаабытынан туран кэлбитэ. Мэйиитэ эргийэн, оттон-мастан тутуһан турбахтыы, Бойум диэки сыҕарыҥнаабыта.
   – Бойум, Бойум, хайдаххыный? – диэн хаахыныы тобуктуу түһэн, санныттан илгиэлээбитэ. Бойум ынчыктаан ылбыта, төбөтүн бэрт эрэйинэн өндөтөн, көрө сатыырдыы хантаарыҥнаабыта. Туйах Бойум балах хаан буолбут, дарбаччы испит сирэйин көрөн, бөтө бэрдэрбитэ.
   – Уу, уута… Баһым, баһым ыалдьар… Куйахам… Көрбөппүн… – Бойум ботугуруу төбөтүн түөһүгэр түһэрэн, санна дьигиҥнээбитэ.
   – Уоскуй, уоскуй… Тыыннаахпыт… Көрүөм… Тулуйа түс, – Туйах салыбырас илиитинэн сииктээх муоҕу хастыы тардыбыта. Бойум төбөтүн өндөтөн, муоҕу ыга тутан, айаҕар уу таммалаппыта. Уоһун, сирэйин сэрэнэн сото, сиргэ сытыарбыта. – Билигин, билигин… Сиигирэ, сымныы түстүн, – дии-дии Бойум көҕүлүн үрдүнэн сииктээх муоҕу ууран, сэрэнэн баттыалаабыта. Бойум ынчыктыыра кыччаан, титирээн барбыта.
   – Ычча, дэлби тоҥнум… – тиистэрэ лыбыгыраһа, халтаһаларын арыычча аспыта.
   – Көрөр, көрөр эбиппин… Түүн дуо? – бэрт эрэйинэн ыган саҥарбыта.
   – Түүн, түүн… Хаһыс түүммүт эбитэ буолла… Мин эмиэ саҥа өйдөннүм, – Туйах тулатын көрө, оргууй саҥарбыта. – Куйахаҕын имэрийиэм, тулуйа сатаа… – Туйах Бойому өндөтөн, бэйэтигэр ыксары тардан, сыҥааҕын харытыгар өйүү кууһан олорон, сүүһүттэн саҕалаан кэтэҕин диэки ньиккирийэ имэрийбэхтээтэ.
   – Айа, айа… Быһах төбөтүнэн тэһитэ анньыалыыр курдуккун… – Бойум эт-этэ дьигиҥнии, хабырынан хачыгыратан иһэн, төбөтө босхо баран, Туйах харытыгар ыйаммыта. Туйах ыксаан, уолу төттөрү сытыарбыта. Тугу гыныан билбэккэ олордоҕуна, Бойум дьигиҥнээт, таныылара харбыҥнаан, тыынан барбыта. Туйах үөрэ түспүтэ. Тырыттыбыт сонуттан хайа тардан ылан, уол төбөтүн сииктээх муоҕунан бүрүйэн кэлгийбитэ. Бойум тиистэрэ лыбыгырыы, ынчыктаан тиҥиргэтэ, бэрт эрэйинэн саҥарбыта:
   – Сыттахпына ыалдьар… – диэн ботугуруу олорон, көхсүнэн тииккэ сыстыбыта. Атахтарын түөһүгэр тардына, тобугар сүүһүн өйөөбүтэ. Туйах сэниэтэ эстэн, сылайан, Бойум таһыгар тииккэ өйөнөн олорон, нуктаан барбыта. Ыйылыыр дуу, ытыыр дуу, эмиэ даҕаны бэбээрэр саҥаттан уһуктан кэлбитэ. Быһаҕын угун ыксары туппутунан, тиитин умнаһыттан тайанан туран кэлбитэ. Эмискэ иһирик иһиттэн хара түү бөкүнүйэн тахсыбыта. Туйах тыаһаабытын истэн, хара бөкүнүк хоройо түспүтэ. Олоотоон иһэн Туйаҕы көрөн: «Бээх», – диэн саҥа таһаараат, тиэрэ таралыйбыта. Түргэн үлүгэрдик кулахачыйан, титириктэр быыстарыгар түспүтэ. «Эһэ оҕото… Бу алдьархайы! Ийэтэ баара буолуо…» – Туйах ботугуруу тулатын кэриччи көрөн иһэн, тэйиччи соҕус сүүнэ эһэ үллэ сытарыгар хараҕа хатаммыта. «Мин үҥүүбүттэн өллөҕө дуу… Бу сиртэн куота охсуохха», – дии санаат, Бойуму уһугуннараары эргийэн иһэн, үҥүү сиргэ хорохолонон турарын көрө биэрбитэ. Иһирик ойууртан хараҕын араарбакка, ойоҕоһунан сыҕарыҥнаан тиийэн, үҥүүнү сулбу тардан ылбыта. Өрө уһуутуу, көмүскэллээх курдук сананан, үҥүүнү ыксары туппахтаабыта.
   – Бойум, Бойум, уһугун… Бара охсуох, – Туйах улаханнык саҥара, Бойуму икки хонноҕун анныттан өрө тардан, турарыгар көмөлөспүтэ. – Хайдаххыный? Хаамар кыахтааххын дуо? – диэбитинэн, Бойуму хонноҕун анныттан ылан, хаамтараары тардыаласпыта.
   – Бэйэм, бэйэм, – диэбитинэн Бойум тиити кууһан турбахтаабыта. – Дэлби убахтаабыт… Өйөөтөххүнэ хаамар инибин… Атаҕым уйуох курдук.
   – Таспытыгар оҕолоох эһэ баар. Бу сиртэн бара охсуох… – Туйах Бойум илиитин сүнньүгэр быраҕынан, аҥаар илиитинэн үҥүүнэн тайахтанан, аа-дьуо сыҕарыҥнаан, хааман барбыттара. Бойум бэрт эрэйинэн хааман иһэн, сыыйа тиритэн, атахтара тирэхтэрин булан барбыттара. Иннин көрө сатаан, төбөтүн хантаччы тутан, ыараабыт халтаһаларын атытан көрө, талахтан, мутуктан тардыһан, Туйахха көмөлөһө сатыыра.
   Уолаттар барбыттарын кэннэ, алдьархай тахсыбыт сиригэр оҕотун батыһыннарбыт ийэ эһэ тахсан кэлбитэ. Саллайбыт баһын өрө чолотон иһэн, икки кэлин атаҕар сүгүллэн турбута. Сыт ылан хантаарыҥнаат, хааман бадьаалаан иһэн, түөрт атах буолан үллэрэҥнээбитэ. Кэнниттэн оҕото ийэтин үтүктэн, икки кэлин атаҕар туран, тугу эрэ көрдөһөрдүү дуу, үүрэрдии дуу, илин атахтарынан эр-биир далбаатана маадьаҥалаабыта. Ийэ эһэ өлбүт эһэҕэ чугаһаан, моонньун уһата-уһата сытырҕалаан турбахтаабыта. Ыга кэлэн муннунан кэйиэлии, баппаҕайынан тарбыы тула хаамыталаан иһэн, көп сиринэн олоро түспүтэ. Ис-иһиттэн эҥсэн, ыардык часкыйан тоҕо барбыта. Кэнниттэн испит оҕото бу алдьархайдаах хаһыыттан умса түһэн, баппаҕайдарыгар муннун кистии сатыырдыы саба туттан, кэлин өттө көппөйөн тахсан титирэстээбитэ. Ийэ эһэ киҥнээхтик кигинэйэ, илин баппаҕайдарынан сири охсуолаан силлиргэппитэ. Өлбүт эһэ ойоҕоһунан сири хаһан тибилийэн барбыта.
   Ити эҥсиллэ сатараабыт хаһыыны уолаттар истэн, тиэтэйэ сатаан, умса-төннө түһэ сыҕарыҥнаабыттара. Өтөр буола-буола сэниэлэрэ эстэн, тохтоон сынньанан ылаллара. Күн үөһэ көтүүтэ, бөдөҥ тииттэрдээх сэндэҥэ ойуурунан содьороҥноһон иһэн, Бойум сылайан, ыарыыта бэргээн, умса баран түспүтэ. Өйүн сүтэрэн, илиитэ-атаҕа босхо баран, тыыллыбыта. Туйах ыараабыт Бойуму тиит күлүгэр сытыарбыта.
   – Уута, уута, – диэбитинэн, Бойум өйдөнөн кыыкыныы, халтаһаларын эрэйинэн арыйан, Туйаҕы көрбүтэ. – Ы-ыы, өлөн эрэбин быһыылаах… Миигин манна хааллар… – диэн ботугураабыта.
   – Саҥарыма, күүскүн харыстаа… Сынньана түс, мин уу көрөн кэлиим, – Туйах салбыҥнаан туран, сэндэҥэрэн көстөр сир диэки бэдьэйбитэ. Бойуму сосуһарыттан ыгыллыбыта ааһан, чэпчээбиккэ дылы буолбута. Бэл, төбөтүн ыарыыта намыраан, тыына кэҥээн, хаамар былаастаах бэдьэйэн барбыта. Булкаас мастаах ойууру мүччү түһээтин, иннигэр кэҥэс ырааһыйалаах, мыраан аппаларынан түһэр сыккыс көстө түспүтэ. Туйах үөрүүтүттэн, аҕыйахта атаралаан тиийэн, соннуун баҕастыын ууга умса түспүтэ. Тохтуу-тохтуу баҕата ханыар диэри уулаабыта, баайыылаах төбөтүн ууга уган ылбыта. Хараҕа сырдаан, сыыллан кэриэтэ тахсан, окко сытан ылбыта. «Бойумҥа хайдах уу илдьэбин, тордуйа оҥорорум дуу» дии саныы, тулатын көрүөлээбитэ. Иинэҕэс хахыйахтан ураты хатыҥ суоҕа. «Этэрбэһим сииги тутара ээ» диэн саныы түһээт, этэрбэстэрин оһуттан быһаҕын, саппыйалаах хататын таһаараат, устан ырычаахтаспыта. Ууга киирэн икки этэрбэстэригэр иккиэннэригэр уу сомсубута эрээри, сиигинэн уу саккырыырын көрөн, сүөкээт, биир этэрбэһигэр биирин симэн уу баспыта. Өрө ыйаан төһө тэстэрин көрбөхтүү түһээт, оһуттан ыксары тутан, туох баарынан сүүрэн муҥнаммыта. Өтөр гымматаҕа, Бойум аттыгар тобуктуу түһэн, төбөтүн өндөтөн, айаҕар уу куппута. Бойум хаппыт уоһун салана, өрө өндөйө, тохтор ууга айаҕын тоһуйа, харса суох ыймахтаабыта.
   – Һуу… Абыраннахпын… – Бойум оргууй саҥара, олорбута. – Уу төһө ырааҕый? Сыҕарыйан көрөбүт дуо? – диэбитинэн, тиит умнаһыттан тардыһан, туран кэлбитэ.
   – Чугас, чугас. Сүгэн даҕаны тиэрдиэм, – Туйах Бойум арыый буолбутуттан үөрэн, уол илиитин санныгар нэлбэгэйдээн, оргууй хаамтаран барбыта.
   Күн ортото ааһыыта, тиритэн-хорутан, сыккыс таһыгар тиийбиттэрэ. Бойум ууну көрөн, тэмтээкэйдээн тиийэн умса түһэн, уулаан барбыта. Сыыйа сыыллан ууга киирэн, тиэрэ эргийэн сыппахтаабыта.
   – Бойум, тыын ыла түһүүм… Туох эмэ ыстыыры көрдүөм… Эн сытаар, өр буолуом суоҕа, – Туйах тиэрэ түһэн, хараҕын быһа симпитэ. – Кыратык сынньанан ылыым. Онтон көрүөм…
   Туйах сыппахтыы түһээт, туран, сонун устан, эһэ хайа тарпыт сирин көрөн, баһын быһа илгистэн ылбыта. Тымныы уунан сирэйин, сүнньүн илитиммитэ. Төбөтүн кэлгиммит сарыытыгар ытыһынан уу баһан куттубута. Быыстала суох саба түһэр бырдахтан сапсына, сонун элээмэтин кэтэн, талах күлүгэр сытар Бойуму сэбирдэхтээх лабааларынан бүрүйбүтэ. Үҥүүтүн ылан, сыккыһы батыһа хаампыта. Аччыктаан, сэниэтэ эстэн, мэйиитэ эргийтэлээн, хараҕа ирим-дьирим буолбахтаатаҕына, олорон сынньана түһэрэ. Хайаахтыырдары, былдьырыыттары көрөн, ох саата суоҕуттан кыһыйа истэҕинэ, атаҕын анныттан быычыгыраабытынан атыыр бөчүгүрэс көҕүлэ хараарбытынан тилигирээн турбута. Туйах уруккута эбитэ буоллар, үҥүүтүнэн охсуон сөбө, билигин күүһэ-күдэҕэ баранан, туран хаалбыта. Бөчүгүрэс кылгас кынаттарынан сапсыммахтыы тэлээрэн, сыккыс таһыгар түспүтэ. Туйах үҥүүтүн охсордуу ураҕастыы тутан, үөмэн сыбдыйбыта. Бөчүгүрэс от быыһынан сүүрэн хорохочуйбута. «Ситтэриэ суох… Барда… Абалаах…» – диэн ботугуруу батыһа көрөн турдаҕына, бөчүгүрэһэ көтөн тирилээбитэ. Кэриини туһаайбытынан тэлээрэн иһэн, эргийэ охсон, Туйаҕы көрдө-көрбүтүнэн элээрэн иһэрэ. Туйах хамсаабакка бэлэм туран, аллара санньыппыт үҥүүтүнэн охсон саайбыта. Үөрүөн быатыгар, бөчүгүрэс табыллан, ыраах эһиллибитэ. Туйах куотуо диэбиттии, аҕыйахта атаралаан тиийэн, барбах тилигириир көтөрүн үрдүгэр саба түспүтэ. Бөчүгүрэһин моонньуттан өрө ыйаан таһааран, эргитэ-урбата көрөөт, үргээн бурҕаҥнаппыта. Тохтообут сирдэригэр тиийэн, кураанах амынньыары хомуйан, уот сахпыта. Туйах бөчүгүрэһин тырыта тыытан, сүрэҕин, быарын хостоон ылан, үөлэн кэбиспитэ.
   – Бойум, уһугун. Барылахпыт маанылаата, үссэниэх, – дии-дии бүрүйбүт талаҕын хомуйан ылбыта. Уол үнүөхтээбитигэр, көмөлөһөн олордубута.
   – Оо, кулуһун… Туох үчүгэй сытай? – Бойум Туйахтан тардыһан туран, сыккыска тиийэн, умса түһэ сытан уулаабыта. – Һуу, абыраннахпын, – дии-дии сирэйин, хараҕын сэрэнэн ньуххана, туран кэлбитэ.
   – Мэ, айаххын хамсат, – диэбитинэн Туйах көтөр быарын, сүрэҕин биэрбитин бэрт минньигэстик сэлибирэтэн кэбиспитэ.
   – Тугуй? Бөчүгүрэс дуу… Тоҕо минньигэһэй? – диэбитинэн кутаа таһыгар иэҕэҥнээн кэлбитэ. Туйах үтэһэлэрин тэйитэ, күөх оту үргээн аҕалан, уокка саба ууран буруолаппыта.
   – Буруо-тараа бөҕө буоллубут, тумус боотурдар буолуо суохпут… Абааһы бырдахтара тыыннаахтыы уулаары гыннылар, – дии-дии буруону сапсыйбахтаабыта. – Чэ, үссэниэх, сөп буолла ини, – диэбитинэн үтэһэлээх эти Бойумҥа туттаран кэбиспитэ.
   – Бөрө тириитин бүрүммүт боотурдары этэҕин дуо? Көрөн-истэн сүрдээх дьон быһыылаах. Биһиги түөлбэбитигэр Кулгаах диэн ааттаах хоһуун баар. Ол киһи соҕотоҕун барар-кэлэр. Ким хайа иннинэ көрбүт-билбит, истибит буолар, – Бойум үтэһэлээх эти ылан сыттаан көрө, быһыта тыытан кыралаан айаҕар уган ыстаан онньоҥното дьүккүҥнээбитэ. – Хайыыбыт? Бачча уулаах сиргэ отуу туттан, хонобут дуо? Айа… Сыҥаахпын тоһута сыспыт быһыылаах, кыайан ыстаппат… Ыйыстарбар кытта ыалдьар, – диэн бобуллаҥнаабыта. Туйах этин уҥуохтары ыстаан хардырҕатан иһэн, тохтуу түспүтэ. Бойуму көрө хардары ыйыппыта:
   – Элиэ Хоһуун хайдах өлбүтүн көрбүтүҥ дуо? Умса түһэн, хамсаабакка сытара…
   – Элиэ хаһыытын истэн тиийиибэр, эһэ хайыы үйэ сытар киһини убахтыы сылдьара… Хаһыытаабыппар утары ойуолаан кэлэн, икки кэлин атаҕар сүгүллэн турбута. Үҥүүм төбөтүн кэннибэр кистии тутан, саба түһэрин күүппүтүм… Ити кэпсээтэххэ уһун курдук эрээри, кыл түгэнэ этэ, – Бойум аа-дьуо туран, сыккыстан ытыһынан уу сомсон испитэ. Тыастаахтык өрө тыына, Туйах таһыгар кэлэн олорбута. – Кыылым саба түспэтэҕэ, өкчөйөөт, салахайынан тибиирбитэ. Умса тутта сатаабытым эрээри, итии салахай сирэйбин саба биэрбитэ… Үҥүүбүн утары тутан, үлүбээй анньыалыы төҥкөйбүппэр, күөнүнэн түҥнэри көппүтэ, – Бойум төбөтүн туттан, сэрэнэн тиэрэ сыппыта. Тыын ыла сыппахтаат, салгыы кэпсээн барбыта. – Иккистээн кэлиитигэр тобуктаан көрсүбүтүм. Утары ыстаммытын түөһүн тылыгар үҥүүбүн батары анньаат, туора охтубутум. Тобуктаан турар буоламмын, хотуппатах быһыылааҕым. Хараҕым кырыытынан элэс көрүүбэр, эһэ тиэрэ таралыйан эрэрэ даҕаны, үрдүбэр саба түспүтэ. Хаҥас илиибинэн сыҥааҕын аллара өттүттэн харбаан, өрө анньа сылдьыбытым. Сирэйбин хабыалыы сатыы, баппаҕайдарынан сыыһа-халты охсуолаабыта. Биир кэмҥэ, илиим мүччү барбытыгар, сонум уолугуттан тииһинэн хабан ылбыта. Илгиэлээн эрдэҕинэ, быһахпын хостоон үлүбүөй саайталаабытым. Быһаҕым кирдиргээн, угар тиийэн иҥнэргэ дылыта… Туохха түбэһиннэрбиппин билбэтим. Эһэ күрдүргээт, туора ыстаммыта. Тураарыбын өндөйөн истэхпинэ, кэтэҕим аһый гынаат, хараҕым хараҥарбыта… Онтон эн кэлбитиҥ быһыылааҕа… – Бойум төбөтүн оройун сэрэнэн имэрийэ, олорбута. – Элиэ Хоһуун өлбүт быһыылааҕа, убахтыырыгар, тыҥыраҕынан тарбыырыгар олох хамсаабат этэ. Эн өйдөнөн баран, сытарын көрбөтөҕүҥ дуо?
   – Төбөм ыалдьан, мэйиим эргийэн, ону-маны көрөр кыах суоҕа. Онно эбии хараҥата бэрдэ… Эйигин даҕаны бэрт эрэйинэн көрбүтүм… Арба, эһэ оҕото төкүнүйэн тахсыбытыгар ийэтэ кэлиэ диэн, тулабын көрө сатаабытым. Киһи сытарын көрбөтөҕүм… Эһэ ырааппатах этэ… Мин хонноҕун аннынан үҥүүнэн батары түспүтүм. Үҥүүбүн тосту дайбаан, түөрт атахтаан сиэтэ… – Туйах өрө тыынан ылбыта.
   – Өйө суох сыттахпытына, кэлэ сылдьыбыт буоллахтара дуу… Элиэ Хоһууну көмтөхтөрө дуу, биитэр соһон илдьэн сиэтэхтэрэ… – Бойум үтэһэлээх этин Туйахха ууммута. – Сыҥааҕым ыстаппат, көрөр-харайар киһи сэниэтэ киллэр… Мин көмөм бу…
   – Оо, быһыта тыытан ыстаабакка ыйыстан көрүүй… Аһаатаххына эрэ сэниэ киириэ, – Туйах үтэһэлээх эти ылан, Бойум иннигэр батары аспыта. – Сиэбэтэххинэ ууруохпут. Алаҥаата суох булт эрэйинэн көстүүһү… Халлаан сырдыар диэри сынньаныах. Онтон сөрүүҥҥэ хаамсан көрүөхпүт. Биир эмэ күөлү таба үктүүр киһи… Саатар балыктаан көрүө этибит… Эн быһаҕыҥ баар дуо? – Туйах Бойуму көрө ыйыппыта.
   – Суох… Куйахабын саба таттараммын, өй-мэй буола сылдьан, ыһыктыбыппын быһыылаах…
   Туйах аһаан сэниэлэнэн, ыарыытын даҕаны умна быһыытыйбыта. Эркин курдук үүммүт талахтарга ураҕас мастары сыбаан, үрдүнэн мутукчанан, талаҕынан бүрүйэн, икки киһи холкутук сытар хаххатын оҥорбута, сэкир тэлгээбитэ. Бойуму өйөөн киллэрэн сытыаран, талах лабаатынан бүрүйбүтэ. Кыыл кэллэҕинэ уотунан куттаары, кураанах маһы хото таһа сылдьан, оҕо сааһын кэмнэрин өйдөөн, эпчиргэлиир мас булуммута. Кулуһунун сөргүтэн олорбохтоот, үҥүүтүн, эпчиргэлиир маһын ылан, чугас эргин чуҥнуу, тугу эмэ бултаары, аа-дьуо хаама турбута.
   Уолаттар куйаастан тамахтара хатан, инчэҕэй сиргэ түбэстэхтэринэ умса сытан, тылларынан сииги салаан, тымныы сииктээх салгынынан тыынан ылаллара. Хара тыаҕа кыыл, көтөр элбэх курдуга даҕаны, кинилэр тустарыгар айылҕа кураанахсыйбыт курдуга. Дьөрү, тураах даҕаны уйатыгар түбэспэтэхтэрэ. Хоргуйа сыһан от төрдүн болчуоҕун, кур отону хомуйан айахтарын хамсаталлара. Биирдэ эмэтэ Туйах бэрт эрэйинэн быһыта эпчиргэлээбит дьирикитин, дэҥ чаччыгыныары кулуһуҥҥа үтэн, сиикэйдии кэриэтэ сиэн, өллөнөн ылаллара. Хахха, отуу туттубакка, түүнүн тииккэ өйөнөн нуктаан ыла, иннилэрин диэки дьүккүйэллэрэ. Бойум сирэйэ дыгдайан, мөлтөөн иһэр курдуга. Киһи өйөөһүнэ суох өр хаампакка олорон, сытан ылара. Сорох ардыгар өйүн сүтэрэн, сүгүллэн айанныыра. Туос аччык уолаттар сэниэлэрэ эстибитэ. Кыра-кыратык бара-бара тохтууллара. Туйах сылайан, аччыктаан, өйө-санаата муҥутахсыйан, ээл-дээл буолан ылаттыыра. Итинник түгэннэргэ, ис-иһиттэн кыйаҕыйан, тиистэрин хам ытыра өсөһөн туран, уолу сүкпүтүнэн, иннин диэки үнүөхтүүрэ.
   Аччыктаан, утатан, сордонон-муҥнанан сыҕарыҥнаан, үһүс күннэрин киэһэтигэр уһун ньолбуһах, тулата лиҥкинэччи үүммүт харыйа мастаах улахан күөлгэ тахсан кэлбиттэрэ. Хара тыаны кэтэн, ыарыыттан, аччыктааһынтан, былыт курдук бырдахтан уратыны көрбөтөх уолаттар, айылҕа кэрэтиттэн, күөлтэн мах бэрдэрэн, бэйэ-бэйэлэрин көрсөн ылбыттара. Толору уулаах Эбэ сиккиэр тыалтан балык хатырыгыныы кылабачыйара. Ортотугар кус-хаас мунньустан, арыы курдук хараарыҥнаһа усталлара. Хайаахтыырдар, тыыраахылар дьон киирбитин билэ охсон, биир кэм аймана, үрүҥ түүнү ыһан кэбиспиттии, тэйбэҥнэһэллэрэ. Ол быыһыгар сымыыттарыттан көҥөнөн, төбөлөрүн таарыйыахтыы сурулаһа, убаҕаһынан ыытан ылаттыыллара. Уолаттар кытылга киирэн, баҕалара ханыар диэри уулаан, сөрүүкээн абыраммыттара. Күөл салгыннаах буолан, айаннарын тухары сабыта түһэн, муҥ хааннарын көрдөрбүт бырдах бииһэ манна суоҕун кэриэтэ этэ. Утахтарын ханнаран, сэниэлэммиккэ дылы буолан, күөх окко сытан, сынньанан ылбыттара.
   – Уу иһэммин хараҕым сырдаабыкка, сэниэ киирбиккэ дылы буоллум. Кус курдук уунан аһылыктанан төһө өр барыахпытый? Бачча сай саҕана хоргуйан өлбөтөх киһи… Тугу эмэ үссэммит киһи… – Бойум оргууй саҥарбыта. – Эбэ балыктаах буолуо… Киирэн көрбөккүн ээ, мин кулуһун оттон көрүүм, – диэбитинэн, оргууй олорбута.
   – Мин амынньыар хомуйан аҕалыым, – Туйах Бойум арыый сэниэлэммититтэн эгди буолан, туран кэлбитэ. – Сип-сибилигин… – диэбитинэн харыйа ойуур диэки тэмтээкэйдээбитэ. Амынньыар уонна хастаммыт туостары тутан аҕалбыта.
   – Хата, баай хатыҥнардаах Эбэ эбит. Уу иһэргэ тордуйа оҥоруом. Уулуур эрэйэ бэрт, – Туйах аҕалбыт туоһун эргим-ургум көрө, туора уурбута. – Сэниэлээх эрдэхпинэ, көрөн тахсыым. Баҕар… – диэбитинэн, үҥүүтүн тайахтанан, күөлгэ өтөн киирбит оттоох тумуһахха киирбитэ. Оттоох ууну одуулаһа, этэрбэстэрин бэрт эрэйинэн уһулан, иһирдьэ хардыылаан эрдэҕинэ, иннигэр уу барылыы түспүтэ. Туйах соһуйан, ууну кыҥастаһа, тохтуу түспүтэ. Чычаас оттоох ууга сүүнэ соболор систэрэ хараарыҥнаһа, иэннэринэн ууну лаһыйа, өрөҕөлөрө кылбаҥнаспыттара. Туйах ыксаабыт омунугар, ууну күллүргэччи кэһэн, үҥүүтүнэн сабырҕаппыта. Хас даҕаны собо өрөҕөлөрө кытарымтыйа саһаран, дагдайан тахсыбыттара. Үҥүүтүн батары анньаат, илиитинэн мүччү-хаччы харбыы, кытылга быраҕаттаабыта. Ол быыһыгар лаһыйа тилигирэһэр соболору тутан ылан, кытылга элээрдибитэ. Үөрүүтүттэн алыкылыы, үҥүүтүн сулбу тардан ылан, өрүтэ уунаҕалаабыта. Алыкылыыр хаһыыны истэн, Бойум мутук тайахтанан тиийэн кэлбитэ. Окко өрө мөхсөн лаһыгыраһар соболору көрөн, тайах маһын ыһыктан, тарбахтарын сараппытынан төҥкөйөн иһэн, умса баран түспүтэ. Туйах ону көрөн, сүүрэн бырдааттанан тахсыбыта. Умса сытар уолу эргитэ тардан, илгиэлээн ылбыта. Бойум төбөтө босхо баран куоҕаҥныы, ынчыктаан кэдэҥэлээбитэ.
   – Бойум, Бойум… – диэмэхтии, Туйах уолу бүүрэ харбаан, көтөҕөн мадьыктаан, кутаа таһыгар аҕалан сытыарбыта. Өйдөммүтүн көрөн, аҕылаан эппэҥнии, тобуктаан олорбута. Бойум туманнырбыт хараҕынан Туйаҕы соһуйбуттуу көрбүтэ:
   – Ха-хайдах буоллум? – диэбитинэн тулатын көрө, тураары үнүөхтээбитэ.
   – Сыт, сыт… Турума… – Туйах уолу түөһүттэн баттаан, төттөрү сытыарбыта. – Эбэбит балык бэристэ дии… Балык үөлүөм, бустаҕына тураар, – дии-дии Туйах ойон туран, сонун элээмэтин устан, балыктарын хомуйа сүүрбүтэ. Өрө мөхсөр соболору сонугар суулаан аҕалан, күөх окко сүөкээбитэ. Тута хатырыктаан, үөстээн элэҥнэппитинэн барбыта. Хаппыт мутуктан хаптаҕай гына үтэһэ мастарын оҥортообута. Балыктарын үөлэн, умайа сылдьар мастары сыҕарыта, тэйиччи соҕус анньыталаан кэбиспитэ.
   – Айаххын ат эрэ, – Туйах соболортон анаан орообут оһоҕосторун, быарын аҕалан, Бойум айаҕар укпута. – Аччыктаан өйгүн сүтэрдиҥ быһыылаах… Үссэннэххинэ аматыйыаҥ, тордуйа оҥорон миинниэм, – диэт, түрбэлэнэ эриллибит биир туоһу ылан, кырыытын бүк тутуталаан, үөл талаҕынан үтэһэ оҥорон хараҕалаан, кылдьыылаан, тордуйа оҥорбута. Күөлгэ сүүрэн киирэн уу баһан таһааран, тордуйатын уокка ыйаабыта. Туос харааран, кырыылара уот суоһуттан түүрэ тардыах курдук имиллэҥнээбитэ. Туйах бэлэмнээбит икки соботун тордуйатыгар угаттаабыта. Уотун кэтии, убаҕас иһэргэ анаан кыра тордуйалары оҥортообута. Сотору балыктаах уулара тунааран тахсыбыта. Өтөр буолбатаҕа, уулара оргуйа, булдьугураан, таһынан тохтон, уоту сөҕүрүтэ сыыгынаппыта. Харахтара маҥхайбыт соболор үөстэммит сирдэринэн искэхтэрэ саһара бырдьыгынаһан, араҕас хоргунунан бигэнэ, чараас үрүмэнэн бүрүллэ, наллаан бургучуйбута. «Ырбат балыктаах күөл эбит, дьыл баччатыгар», – Туйах үөрэн ботугуруу, тордуйатын биир өттүнэн эргитэн биэрбитэ. Үөлүллүбүт соболор төбөлөрө, кутуруктара чарчыһан, сүмэһинэ тохтон сыыгыныы, таныыны кычыкылатар сытынан тунуйбута.
   Уолаттар төһө даҕаны аччык буоллаллар, тохтуу-тохтуу, саҥата суох өр аһаабыттара. Сотору буолаат, моҥкурдаан, сытан, олорон ылбыттара.
   – Һуу, олорбутум тухары маннык минньигэс собону сии илигим. Биһиги диэки күөл балыгын ньамах амтаннаах диэн, улаханнык сэҥээрбэттэр, – дии-дии Бойум тиэрэ түһэн сыппыта. – Аччыкпар барытын даҕаны сиэх курдук этим. Эмис даҕаны соболор эбит. Моҥкурдаан хааллым.
   – Уҥуохпутугар охсон, быркыта суох утуйарбыт буолуо. Үөнэ-бырдаҕа суох дии, хахха туттубакка утуйар инибит?
   – Оннук. Мин уоттан, ууттан тэйиччи, ити талахтар тастарыгар сытыам, – Бойум бөлкөй талаҕы ыйа олорбута. – Аны өйбүн сүтэрэн уокка, ууга түһэн, ол алдьархайа буолуо. Куттаныах даҕаны курдукпун…
   – Сөп, мин уоппун маныы, манна сытыам. Мэ, бу быһаҕы укта сыт, мин үҥүүлээхпин. Көмүскэнэрбит эрэ кутаабыт эрээри, араас буолуон сөп, – Туйах быһаҕын ылан, угунан Бойумҥа ууммута.
   – Киһини өйдүөхпүттэн уһуктааҕы, биилээҕи кытта хоонньоһон, харысхаллаах курдук сананан, утуйан кэллэҕим, – Бойум быһаҕы ылан, эргим-ургум туппута. – Дьэ, үчүгэй… Бу түүн холкутук утуйууһукпун.
   – Бойум, Чыллыырка Бэрт: «Харыйалаахпар барыам…» – диэн тыллаах үһү. Бу эбэ тулата барыта харыйа дии. Киэҥэ-куоҥа, куһа-хааһа, балыга – киһи эрэ олохсуйуох дойдута дии санаабаккын дуо? Манна баара буолаарай?
   – Чахчыта үтүө дойду быһыылаах. Баһыгар үрэхтээҕэ дуу… Олохсуйуон сөп бөҕө буоллаҕа. Сарсын уҥуоргу баһыгар тиийэр киһи… – Бойум быһаҕын туппахтыы аа-дьуо туран, талахтар тастарыгар тиийэн сыппыта.
   – Туйах, сытаргар харыйа лабаатынан бүрүйээр эрэ, түүн салгыннаныа, – диэн саҥара, мунна сурдурҕаан барбыта. Туйах киирэн эрэр күн сарыалын одуулуу, Таатыгын санаан, үөһэ тыынан ылбыта. «Тыыннаахпын… Илиилэрим-атахтарым бүтүннэр. Тиийиэм, хайаан даҕаны эргиллиэм», – диэн ботугураабытынан ойон туран, өкөйбүт харыйаттан хойуу лабаалары тосторута тардыалаан аҕалан, Бойуму үллүйбүтэ. Кутаатыгар уккунньах үтэн, үҥүүтүн хаҥас өттүгэр уурунан, уотун көрө, кус-хаас айманарын иһиллии сытан, утуйан хаалбыта. Эмискэ этиҥ дуу, дүҥүр дуу охсуллан лүһүгүрүүрүн курдук тыаһы истэн, олоро түспүтэ. Үҥүүтүн сыыйа тардан ылан, тобугар ууруна, тула өттүн олоотуу, тыас иһиллээн иһийбитэ. Сайыҥҥы халлаан илин саҕаҕа сырдаан, күн тахсыахча буолбут этэ. Күөл үрдүнэн көтөҕүллэ илик туман быыһынан кытылга чугаһаабыт кустар хараарыҥнаһа усталлара. Туйах олорбохтуу түһээт, үҥүүтүн туппутунан тыаһа суох туран кэлбитэ. Этэрбэстэрин төбөтүнэн сыбдыйан тиийэн, Бойуму өҥөйөн көрө, ойуур диэки хааман, тыас иһиллээн, балачча турбахтаабыта. Дьиксиниэх тыаһы-ууһу истибэккэ төннөн кэлэн, сыыгыныыр, барбах буруолуур укунньаҕын хамсата, икки атаҕар тобуктуу түһэн, үрэн бурулаппыта. Уккунньах уот кыһыл харахтара сириэдийэн ылыахтыы кытара кыыһа, сөҕүрүйэн иһэллэрэ. Туйах амынньыар ылаары илиитин уунан иһэн, көхсүн ким эрэ тонолуппакка одуулуурун сэрэйэн, ньыкыйа түспүтэ. Ууммут илиитин бытааннык түһэрэн, аттыгар сытар үҥүүтүн угун харбаабыта.
   – Хамсаама! Көҕүскэр туктуйа хатыам… – сэлибириир түргэн саҥа түүҥҥү чуумпуга улаатан дуораһыйбыта. Туйах соһуйан, үҥүүтүн ыһыктан, салгыы туох буоларын кэтэһэн, эт-этэ тыҥаабыта. Ойуур диэкиттэн түргэн атах тыаһа сырдырҕаан кэлэн, кэннигэр тохтообута.
   – Кимтэн өлөн эрэргин көр… Турбаккаҕын эргилин! – кэлбит киһи сыыгынаабыта. Туйах тобугунан сыҕарыҥнаан эргиллэн истэҕинэ, харыйа лабаалара үрэллэ түһээт, Бойум кыламмытынан ойон турбута. Туйах таһыгар турбут киһи соһуйан, «һө» диэн саҥа таһаараат, сөҕүмэр уһун илиитинэн туктуйатын өрө көтөхпүтүнэн туора ыстаммыта. Бойум илиитэ күөрэс гынаатын, быһах кылбачыйа көппүтэ. Киһи хаптайа түспүтэ, быһах сахсас гыммыт баттаҕы таарыйан, талах умнаһыгар батары түһэн эйэҥэлээбитэ. Бойум умса баран түспүтэ.
   – Көр эрэ! – диэбитинэн киһи чиккэйэ түһээт, Бойумҥа атаралаан эрдэҕинэ, Туйах үҥүүтүн харбаабытынан сиргэ күөлэһийээт, ойон турбута. Киһи Бойуму миинэ түһээт, сыҥааҕын аллара өттүттэн туктуйатын аһыытынан хабарҕатын өрө тардан, харахтара быччаһа:
   – Хабарҕатын хайа тардыам, үҥүүгүн ыһыгын! – дии-дии Туйах хас хамсаныытын кэтии дьиэгэнийбитэ.
   – Өлөрүмэ! Өһүгүҥ буолуо… Таас хайа хоһууна! – Туйах үлүбээй хаһыытыы, үҥүүтүн утары туппутунан, икки өттүнэн иэҕэҥнии, чугаһаабыта. Киһи дулҕа курдук баттаҕа үрэл гынаат, ойон турбута. Туйахха кыһаллыбакка, умса сытар Бойуму тиэрэ эргитэн, кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы кыҥастаспыта.
   – Хайа дьуортунуй? Бээ, бээ… – диэбитинэн тобуктуу түһэн, ытыһынан Бойум иэдэһин таһыйа, төбөтүн өндөппүтэ. Бойум кэдэйэ, хараҕын аһан, мээнэнэн көрөн иһэн, өҥөйөн турар сирэйи барыгылдьытан, уостара ыртайа:
   – Чыллыырка… Билбэккэбин… Аа-алҕас… – диэн ботугураат, төбөтө босхо баран, түөһүгэр түспүтэ.
   Чыллыырка Бэрт уол сирэйин кыҥастаһа, төбөтүн өйөөн сытыарбыта. Тугу эрэ өйдүү сатыырдыы, уолу тобулу көрөн олорбохтоот:
   – Бу оҕо хантан кэлбитэй? Хайдах буолбутуй? – диэн ыйыта, Туйаҕы саҥа көрбүттүү кыҥастаспыта. – Үҥүүгүн бырах… Куттаныма… Дьуортум туһунан истэ иликпинэ, өлөрүөм суоҕа, – Чыллыырка Бэрт кутаа таһыгар кэлэн, сонос мутукка туктуйатын батары охсубута. Атахтарын хомуна, олорунан кэбиспитэ.
   – Эн, Чыллыырка Бэрт буоллаххына, эйигин көрдүү сылдьабыт… – Туйах үҥүүтүн сиргэ батары анньа, дьиэгэнийбитэ ааспакка дьигиҥнээн ыла, турбут сиригэр олорбута. – Бойум көрдүүр… Мин арыаллыыбын… Эһэҕэ түбэһэммит… Бойум куйахатын хастыы тартаран, суккуруур эрэ тыыннаах… Мин Дыгын Тойон инитэ Туоҕа Боотур аҕа ууһун киһитэбин. Туйах диэммин…
   Бойум өйдөнөн, ынчыктаабытынан, тугу эрэ умнубуттуу тулатын харбана, байааттаҥнаабытынан туран кэлбитэ. Тэмтээкэйдээн кэлэн, Чыллыырка таһыгар олорбута.
   – Булар, көрөр, көрсөр күннээх эбиппин… Миигин биллиҥ дуо? Тыакаан абага уолун оҕотобун… – Бойум харахтарын ньуххана, ис-иһиттэн тыастаахтык өрө тыынан ылбыта.
   – Тыакаан диэ… Оҕо түргэнник даҕаны улаатар эбит… Бээ, санаабын сааһылыы түһүүм… Чэ, барыаҕыҥ. Холомоҕо тиийэн кэпсэтиэхпит, – диэбитинэн, Чыллыырка Бэрт даллах гынан иһэн, икки атаҕар тура түспүтэ. – Оол көстөр тоҕой кэннигэр туос тыы баар, ону мэҥэстиҥ. Күөл баһыгар тиийээриҥ. Мин ойуурунан барыам.
   – Ээ, ол иһин ураты тыас этэ. Эрдиигин мүччү туппуккун истибит эбиппин дии… Эһэ кэллэҕэ диэн куттана санаабытым, – Туйах Чыллыырка Бэрт көрүҥэр холооно суохтук чэпчэкитик турбутун көрөн, сөҕө саҥарбыта.
   – Буруоҕутун көрөн, алыкылыыр хаһыыгытын истэн, дьаарханан ылбытым. Туохтан даҕаны сэрэммэт, куттаммат хоһууннар кэллэхтэрэ диэн… Тутатына кэлээри гыммыппын, өйдөөх ойоҕум тохтоппута. Туман түһэрин күүттэрбитэ, – Чыллыырка туктуйатын эһэ охсон ылан, быакаччы эриммит ситии быатыгар кыбыта аспыта. – Элбэххит буоллар, саҥата суох сүүрэн киирэммин, кэрдитэлээн кэбиһиэхтээҕим… Соҕотоххун көрөммүн, тыыннаахтыы тутаары өлө сыстаҕым. Кырдьаары гыннаҕым дуу… Бу уол сытарын көрбөтөҕүм. Быһаххын ылаар, – диэт, санаарҕаабыттыы төбөтүн умса туттан, ойуур диэки хаама турбута.
   Туйахтаах кулуһуннарын умуруоран, кыра тордуйаларын мутукка ыйаталаабыттара. Үөлүллүбүт балыктарын күөх окко суулаан, улахан тордуйаҕа симэн, Чыллыырка тыытын хаалларбыт сиригэр барбыттара.
//-- * * * --//
   Сайыҥҥы күн төһө даҕаны уһаабытын иһин, баранан иһэрэ. Уолаттар сүппүт аһыылара ааһан биэрбэккэ, Кучан олохтоохторо уку-суку сылдьаллара. Киэһэтин кыстык тыаһа чыҥкынаабата, эдэр дьон мустан, күлэн-салан, атах оонньоон күөртэһэр саҥалара иһиллибэтэ. Биирдэ эмэ Муос уол үлүһүйэн, сүүрэн-көтөн бардаҕына, өрө тыына буойсан тохтотоллоро. Дыгыйдаах Бэдэр Боотур арыалдьыттанан, Арыылаахтарыгар көспүттэрэ. Дуораан Уус бааһа бэргээн, ыһыаҕы күүппэккэ Күөх Хайа тэллэҕэр көһөргө күһэллибитэ. Кинини кытта Чурика барсыбыта. Олохтоохтор: «Иккиэ аата иккиэ ини… Кэм баллыгыраһан, бииргэ аһаан-сиэн, күнү-дьылы барыахтара. Хайа, баҕар, айылҕа оҕото Чурика отунан-маһынан угуттаан, үтүөрдэн кэбиһээрэй…» – диэн кичэмил санаалаах атаарбыттара. Кырамай Боотур Сыстаҥ уоллуун сүөһү үүрэн аҕалаары, Дуораан Уустаах көспүттэрин куоттаран кэлбиттэрэ. Дьон-сэргэ эбии сүөһүлэммиттэриттэн олус үөрсүбүттэрэ. Тутатына сүөһүлэригэр холбоон, мэччитэ үүртэлээбиттэрэ. Кырамай Боотур дьон үөрбүтүттэн санаата көтөҕүллэн, атын бэдьэҥэлэтэ, олохтоохторго туһаайан:
   – Бу Сыстаҥ уол былырыын биир мөҥүрүөн сүөһүнү үүрэн аҕалбыта. Дьылга ыктаран эһиэхэ аҕалбатахпыт, онтукпутун үүрэн кэллибит. Үчүгэй быйаҥнаах сиргэ түбэһэммит абыранныбыт. Төрүөх даҕаны үчүгэй, – Кырамай Боотур атыттан ыстанан түһэн, Туоҕа Боотур харытын харбаан ылбыта. – Түүл-бит курдук даҕаны буоллар, истэ-билэ сылдьабын. Көмөлөһөр кыаҕа суохпуттан абаккарабын… Ычам кыра… Дуораан Уус ыарыытын, саатар, уҕарытан көрүөм. Кыайтарара дуу, суоҕа дуу… – Кырамай Боотур биитэ кэпсээри ыарырҕаппытын көрөн, быһа түспүтэ. – Мантан киэһэ налыччы сэлэһиэхпит. Эйигин, биир дойдулаахтарбын көрсөн, ахтылҕаммын таһаара түһүүм. Дуораан Уус балаҕанын ыраастыам…
   Ити киэһэ ини-биилэр бэрт элбэҕи кэпсэппиттэрэ. Туоҕа Боотур инитин түс-бас тылын-өһүн, олоҕу анаарыытын истэн астыммыта. «Ситтэҕинэ-хоттоҕуна, санаата сааһыланнаҕына, улахан ойуун буолсу дуу…» диэн иһигэр үөрэ санаабыта.
   Түүн ортото утуйаары сытан, Кырамай Боотур олоро түспүтэ:
   – Арба даҕаны, умна сыстым дии… Лэбиэрийэ Бөҕөлөөх илдьиккин тиэрдибиттэрин кэннэ, Сыстаҥ уоллуун табалаах сахалары булбуппут ээ. Дьон курдук дьон эбиттэр. Эйэ дэмнээхтик көрсүбүттэрэ. Көрсүһэ кэлбэтэххититтэн, Мукучу Хоһуун охтубутуттан хомойбуттара. Ыһыахха ыҥырыккын улаханнык сэҥээрбиттэрэ. Түөлбэ Хоһууна ойуунунуун манабыл хоһууннардаах, чаҕар дьонноох тиийэ сатыахпыт диэбиттэрэ.
   – Тыый… Дьэ, үөртүҥ! – Туоҕа Боотур тэдэнигэр олоро түспүтэ. – Кэллэллэр бэрт буолуо этэ. Ил-эйэ олохтоон, атыы-тутуу суолун аһыа этибит. Хайа, баҕар, кэлин уруурҕаһан туруохпут. Биир сиргэ бүгэн олорон, хантан эбиллиэхпитий? Дьон кэлэн-баран, олохторун оҥостуо этилэр буоллаҕа …
   – Тыгын Тойон Хоноһоой диэн сээркээн сэһэнньитэ, олоҥхоһута биир сүрдээх киэптээх-бодолоох боотур арыалдьыттаах кэлэ сылдьыбыт үһү. Түннүбэ диэн ойууну ыйыталаһаллар диэбиттэрэ. Хоноһоой Тыгын Тойон туһунан кэпсээн, улаханнык сэргэхсиппит. Хааллара сатаабыттарын, сорудахтаахпыт диэн, ааһа турбуттар. Эбэни бата, өрө барбыттар үһү.
   – Хайалара буоллаҕай, олоҥхолуур даҕаны киһи аҕыйах курдуга, билбэт эбиппин. Тыгын Тойон туһунан истибиттэрэ үчүгэй, биир тылы түргэнник булуохпут. Тыгын Тойон сүдүтэ бэрт буоллаҕа…
   Кинилэр өр ону-маны кэпсэтэ сыппыттара уонна устунан утуйан хаалбыттара.
   Сарсыарда үөл-дьүөл буолуута, Кырамайдаах хомунан, Дуораан Уустааҕы суоллаан, Күөх Хайаҕа айаннаабыттара.

   Биир киэһэ Муос уол, биитэ аһыыр кэмигэр, табыктаах томтор тумсугар манабылынан хаалбыта. Үгэһинэн бэйэтин кытта кэпсэтэ, көстүбэт өстөөхтөрүн кытта хабыр хапсыһан, сиргэ төкүнүйэ, салгыны дуксуйан туманнатара. Быыһыгар боотур буолан, биитэ хаалларбыт модьу уктаах үҥүүтүн тайахтанан, аҥаар илиитинэн биил баттанан, киирэр-тахсар аартыгы кэтиирэ. Ити сылдьан, үс аттаах киһи аартыгынан ойутан киирбиттэрин көрбүтэ. Тугу гыныан билбэтэхтии тэпсэҥнээт, улахан балаҕан диэки тэбинэн иһэн, тохтуу биэрбитэ. Төттөрү сүүрэн кэлэн, табык аттыгар турар анал маһы ылан, охсуолаан тиҥиргэппитэ.
   Улахан балаҕаҥҥа аһыы олорбут дьон өтөрүнэн тыаһаабатах табык дарбыйбытыгар соһуйан, бэйэ-бэйэлэрин көрсөн, чуумпура түспүттэрэ. Муос уол манабылынан хаалбытын билэр буоланнар, мэнигэр балыйан, тохтуурун кэтэспиттэрэ. Табык лүҥсүүрэ тохтооботоҕо.
   – Бэйикэй оттон! – диэбитинэн Чорбох Боотур ойон туран, саадаҕын ылаат, таһырдьа түспүтэ. Халҕан аана тэлэллибитигэр, табык тыаһа улаатан иһиллибитэ. Туоҕа Боотур өндөйөн эрдэҕинэ, баар дьон сулбурута ойон тураттаат, кыргыс сэптэрин-сэбиргэллэрин туппутунан таһырдьа тоҕо сууллан тахсан, табык диэки сырсыбыттара. Туоҕа Боотур Бэдэр Боотурдуун балаҕан таһыгар бэлэм турар аттарын төлүтэ тардан, хаамтаран иһэн, ыҥыырдарыгар «хап» гына олоро түһэттээн, тиҥилэхтээн кэбиспиттэрэ. Үҥүүлэрин, охторун бэлэм туппут боотурдар лиһигирэһэн иһэллэрин көрөн, Муос уол хаһыытаан бытарыппыта:
   – Аттаахтар, аттаахтар… – хаһыы биир кэм чаҥкынаабыта. Боотурдар тумуска кэлиилэригэр, аартыктан тахсыбыт аттаах дьон, куотан эрэрдии дуу, куоталаһан дуу, уулаах сири эргийэ, туос бөтөрөҥүнэн уунаҕалаппыттара. Сирдэрин ортолотон иһэн, томтор үрдүгэр кэчигирэспит боотурдары көрөн, аттарын хантаччы тарда сиэллэрэн сиксиппиттэрэ.
   – Оо, Тоҕурай Боотурдаах, – диэн сытыы харах Муос уол хаһыытыы түспүтэ.
   – Кырдьык, кинилэр эбит… Кэнникилэрэ хайаларай? Билбэтим ээ, – Бэдэр Боотур иҥэһэтигэр тура одууласпыта.
   – Чахчы… Ата Чохоон Боотур киэнэ… Киһитэ атын курдук, төбөтө сабыылаах…
   – Кими эрэ тутан иһэллэр дуу…
   Өтөр гымматахтара, аттаах дьон өрө мэҥитэн, томтор үрдүгэр батыгыратан тахсыбыттара.
   – Хайа, биһигини сэриилээри кэчигирэстигит дуо? – диэбитинэн, Тоҕурай Боотур тиритэн кытарбыт сирэйин көлөһүнүн сотто ымайбыта. Атын тохтото сатаан илгиэлии, кырыытынан бэдьэҥэлэппитэ. – Но-но! Бу сылгы уйуһуйан, быаны истибэт буолла ээ, бэйикэй оттон… – диэмэхтии, Туоҕа Боотур аттыгар кэлэн, тула холоруктаппыта. – Аҕаллыбыт… Ханна олохтуубут? – дии-дии Күүкүр Боотур сэтиилэммит аттаах киһитин диэки кыҥнах гыммыта.
   – Чохоон Боотургут? – Туоҕа Боотур Тоҕурай иилиммит дүҥүрүн көрө, тирии хааһаҕынан төбөтө бүрүллүбүт киһини тас өттүттэн билгэлиирдии көрө, хардары ыйыппыта.
   – Дуораан Ууһу быыһыы охсоору, табалаһан кэлэн иһэн, аара хаалла. Кэлэр ини… Тыас-уус суох. Барыта этэҥҥэ курдук…
   – Чэ, үчүгэй! Лүксүрээн ураһатыгар илдьиҥ. Айдарыылаах киһиэхэ ытыктабыллаахтык сыһыаннаһыҥ… Быатын-туһаҕын сүөрүҥ, аһатыҥ. Сынньана түстүн. Лэбиэрийэ Бөҕө, манабыллары күүһүрт. Хайа, баар-суох киһилэрин көрдөөн, айманан эрдэхтэрэ… Барыаҕыҥ, балаҕаҥҥа кэпсэтиэхпит, – Туоҕа Боотур атын сиэтэн хааман иһэн, Муос уол аттыгар тохтообута, – Муос, үчүгэй манабыл буолбутуҥ манньатын аппын миинэн хаамтара түс, сыбыдахтаан ыытаар, – Туоҕа Боотур үөрэн тэпсэҥэлии турар уолу төбөтүн имэрийээт, хонноҕун анныттан өрө көтөҕөн, ыҥыырга олордубута. – Бөтөрөҥнөтө оонньоойуккунуй, наллаан сэлбийээр, – диэт, атын моонньуга таптайбахтаабыта.
   Туоҕа Боотур Лэбиэрийэ Бөҕөлүүн Лүксүрээн ураһатыгар киириилэригэр, ойуун сонноох, уһун көҕүлэ сирэйигэр саба түспүт киһи, дүҥүрүн туппутунан, араан таһыгар көхсүнэн олороро. Дьон киирдэ диэн, дьөрү дьигиҥнээн даҕаны көрбөтөҕө.
   – Кырдьаҕаас, барытын билэн олордоҕуҥ… Баалаама, ыксаан маннык дьаһанныбыт. Ыарыһахпытын көрдөргүн… Эрэйгин, тугу баҕараргынан, төлөһүөхпүт, – Туоҕа Боотур арааҥҥа чугаһыы, атаҕын үрдүгэр олорбута. Лэбиэрийэ Бөҕө дьиэли бүөлүүрдүү, батаһыгар тайахтанан, атахтарын киэҥник уурталаан турунан кэбиспитэ.
   – Билэн, билэн… Киһигит ханна баарый? Эрэйдэнэн көрүөҕү… Куух-хаах, кулук-кулук, – диэбитинэн, ойуун чаҥкынаан саҥара, дүҥүрүн охсо сахсылла, ойон турбута. Куттаары гыммыттыы, синньигэс моонньун уһата сатыырдыы дьүккүҥнүү, өҥүргэһинэн көрө, утары эргиллибитэ. Туоҕа Боотур эдэр киһини көрөн, чинэйэ түспүтэ. Субу ойон туруохтуу өгдөҥөлөөбүтэ.
   – Һа! Оҕо ойуун эбит дуу… – Лэбиэрийэ Бөҕө соһуйбуттуу саҥара, дуулаҕатын өрө анньыммыта. Ойуун бөдөҥ-садаҥ, илиитигэр батас тутуурдаах боотуру көрөн, ньахчайа түспүтэ. Харахтара мээнэнэн сүүрэкэлии, кэннинэн хааман иһэн, тэдэнтэн иҥнэн тиэрэ таралыйбыта. Туоҕа Боотур ойууну көрөн олорбохтоот:
   – Кимҥиний? Ханна кэлбиккин билэҕин дуо?
   – Эттээҥ… Сэймэктээҥ… Сэрэппиттэрэ… Түүл, түүлүм… – Хучана сарылыы сиргэ үҥкүрүйбүтэ. – Тулуйуом, тулуйуом… Үрүҥ Үйэн ойууммун…
   Лэбиэрийэ Бөҕө Туоҕа Боотуру көрөн ылаат, баадаһыйан тиийэн, Хучананы сонун саҕатыттан сабардаан, өрө ыйаан таһаарбыта. Хучана дүҥүрүн ыһыктан илиилэрэ, атахтара тыраадыҥнаһа, тыына хаайтаран кыыкынаабыта:
   – Ойуун буолбаппын… Ыытыҥ миигин… Хаан Илбис, Хаан Илбис өйбүн баайбыт, албыннаабыт… Илэ эбит…
   – Лэбиэрийэ, түһэр эрэ. Хаан Илбис диир дуу… Истиэх, – Туоҕа Боотур харахтара кэҥээн ылбыта. Лэбиэрийэ Бөҕө ыһыктан кэбиспитэ, Хучана аттыы түспүтэ. Куттаммыта бэрдиттэн түөрт атах буолан, ураһа сарыытыгар көхсүнэн сыстан, тобуктарын түөһүгэр тардынан, бөтүөхтүү ыйылаабыта.
   – Хаан Илбиһи хантан билэҕин? Омолуй! – Туоҕа Боотур ойон туран, ойуун таһыгар кэлбитэ. Хучана куттанан, сирэйин тобуктарын икки ардыгар кистии анньа, саҥаран бобуллаҥнаабыта:
   – Хаан Илбис, кини, кини… Биһиэхэ сыстыбыта ыраатта… Сүрдээх аптаах-хомуһуннаах ойуун… Мин киниэхэ кутуруксуппун… Ойуун буолуохпун баҕарабын… Ыарыһаххытын хааннаатахпына, ойуун буолуоҥ диэбитэ… Тугу гыныахтаахпын сүбэлээбитэ, сонун уонна иһит биэрбитэ.
   – Һы, манна ыарыһах баарын хантан билбитэй? Ким эппитэй? Биитэр түһээн билбитэ дуо? Ыл төбөҕүн өрө көтөх, – Туоҕа Боотур кыыһырыахча буола, саҥата улаатан кэлбитэ.
   – Билбэтим… Ээ… Ким эрэ кэлэ сылдьыбыта… Мин тордохтон тахсарбар, күлүкүчүйэн эрэрэ. Кимин ыйыппыппар Хаан Илбис кыыһырбыта, сүүрэрим-көтөрүм элбэх диэбитэ.
   – Тугу кэпсэппиттэрэй, истибитиҥ дуо?
   – Быһыта-орута истибитим: «Бөрө тириилээх боотурдар… Дуораан Уус… Түүн киириэхтэрэ… Тута кэлбиттэр…» – эҥин диирэ. Билэр куолаһым курдуга даҕаны, ойуун буолар үөрүүбүттэн аахайбатаҕым…
   – Лэбиэрийэ, манабыллары ыытан, Тоҕурай Боотуру аҕалтар, – Туоҕа Боотур араан таһыгар тиийэн, талах олоппоско аргынньахтыы олорунан кэбиспитэ.
   Ыксаабыт атахтар тыастара битигирэһээт, дьиэл тэлэллэ түһээтин, Тоҕурай Боотур ойон киирбитэ.
   – Туоҕа Боотур, туох буолла? – диэбитинэн, быар куустан мөчөкөлөммүтэ.
   – Тоҕурай Боотур, ойууну буолбакка, өлөр өлүүнү аҕалбыккыт… Кимий бу? – Туоҕа Боотур токуллан олорор ойууну ыйа, эрчимнээхтик ойон турбута. – Ойуун ханна олорорун хантан билэн киирбиккитий?
   Тоҕурай Боотур даллах гынан иһэн, кыырт курдук, токуллан олорор уолга ойон тиийэн, илин көҕүлүттэн өрө тардан, сирэйин өҥөйбүтэ:
   – Кини, кини ойуун! Соҕотох ойуун баар диэн бэйэҥ эппитиҥ… – Тоҕурай силэ бырдааттана, уол көҕүлүн ыһыктан, эргиллэ түспүтэ. – Итэҕэйбэккин дуо? Киэһэни быһа чуҥнаабыппыт. Дүҥүр тыаһа кини эрэ тордоҕуттан дарбыйара… Атын ким даҕаны киирбэтэҕэ, тахсыбатаҕа… Мээнэ киһи дүҥүрүнэн дарбыйа оонньообото ини, – Тоҕурай Боотур онто даҕаны суох кылгас моонньун санныгар киллэрэн, субу хабыр хапсыһыахтыы, модьу тарбахтарын мускуна, Туоҕа Боотуру одууласпыта. Ону көрөн Лэбиэрийэ Бөҕө, туох эмэ буоллаҕына тутан ылаары, тыаһа суох сыҕарыҥнаан Тоҕурай кэннигэр кэлбитэ.
   – Бээ, уоскуй! Киһилии кэпсэтиэх. Ойууну ким эрэ сэрэппит, – Туоҕа Боотур ыгыллыбыта ааһан, өрө тыынан ыла, төттөрү-таары хаамыталаабыта. – Ойуун кэлэргитин билэн, кутуруксутун уган биэрбит… Ону хайдах быһаараҕын? Сылдьыспыт тумус боотурдаргар эрэнэҕин дуо? Тугу эрэ көтүппүккүт буолаарай?
   – Эс, хараҕым далыгар улааппыт боотурдар… Эрэллээх дьон. Баҕар, улахан хомуһуннаах ойуун эбитэ дуу… Бу кутуруксут туох диирий? Ээҕин этитиим эрэ, – Тоҕурай Боотур титирэстии олорор уол диэки эһэлии эргийбитэ.
   – Тохтоо! Ити кутуруксут этэрэ суох буолуо… Аҕала сатаабыт ойууҥҥут – Хаан Илбис!
   – Хаан Илбис! – Тоҕурай соһуйан, өрө татакалыы түспүтэ. – Тууй-сиэ! Оо, туппуппут буоллар ньии… Атахтарын иҥиирдэрин быһыта сотуолаан, тобуктатан аҕалыахпыт хааллаҕа. Абаты-ыын! – Тоҕурай Боотур өрө чиччигинии, өрүтэ уһуутаталаабыта.
   – Барытын билбиттэр, бэл, Дуораан Уус ыалдьыбытын… Кулгааххыт бүөлэммит, хараххыт сабыллыбыт. Боотурдаргын кытта быһаарыс… Миигин биир дьиктиргэтэр. Итиччэ билэн бараннар, тоҕо эһигини тоһуйбатылар? Тоҕо бу кутуруксуту уган биэрдилэр? Ама, Дуораан Ууһу өлөрөөрү эрэ дуо? Тоҕо эккирэппэтилэр? Манна туох эрэ баар… Лэбиэрийэ Бөҕө, Дуораан Уустаахха боотурдарда ыыт! Бүппүт буоллахтарына арыаллаан кэллиннэр. Хаан Илбис туһунан иһитиннэрдиннэр.
   Тоҕурай Боотур, кэлбит сиргитин чуҥнааҥ. Кутуруксут иһитин ылыҥ, күрээбэтин курдук дьаһай. Ыһыах кэнниттэн көҕүлүн быһан ыытыахпыт… Ойуун буола оонньооботун…
//-- * * * --//
   Дыгыйдаах Арыылаахтарыгар тиийэн, туос тыыларын сэлбинээри уонна Бэдэр Боотур көмөтүнэн өссө биир тыыны оҥороору, балаҕаннарыгар хас даҕаны хоммуттара. Хатыы сирэйдиин-харахтыын сырдаан, кыаҕа баарынан дьонугар көмөлөһөн, ас астаан букунайара. Таатык арыый сэргэхсийбитэ. Ийэтигэр көмөлөһөрүн быыһыгар туулуура, кус ытара. Биир күн арыыга киирэн, холомотун сөхсүйэн, онно хаалбыт тууларын, ардьаларын бэрийбитэ. Күн күүһүн сүтэриитэ, ардьа уга таарыйа, Туйаҕы илдьибит от үрэҕин кытылыгар тиксибитэ. Туос тыы ойоҕоһугар долгун охсуллан биллиргиир тыаһын иһиллии, ааспыт кэми хараҕар оҥорон көрө, ис-иһиттэн эймэһийэн, уйа-хайа суох ытаабыта. «Таатык, күүтээр! Хайаан даҕаны эргиллиэм!..» – диэбит Туйах саҥата иһиллэргэ дылы гыммыта. Кыыс соһуйбуттуу тохтуу түспүтэ, тулатын көрүнэ иэдэстэринэн сүүрбүт харахтарын уутун сотто, өрө тыына сыҥырҕаабыта. Устунан, айаннаары хомуна сырыттахтарына, Туоҕа Боотур кэлэ сылдьыбытын санаабыта. Туоҕа Боотур сарыыга сууламмыты кыбыммытынан, киирэн кэлбитэ. Аҕатыныын-ийэтиниин кинини көрөн ыла, тугу эрэ ботугураһан өр кэпсэппиттэрэ. Туоҕа Боотур төттөрү тахсыахтыы дьиэл диэки хааман иһэн, сарыыга сууламмыты киниэхэ куустаран кэбиспитэ. «Таатык, төһө даҕаны арыыга олордоргут, көмүскэллээх буоллаххытына сатанар. Аҕаҥ кыайан ытыа суоҕа… Бу ох саа аҕаллым. Ыта үөрүйэх диэбиттэрэ… Тардыалаан көр эрэ», – диэбитэ. Таатык суулаах сарыыны тэдэнигэр ууран, тобуктаан олорон арыйбыта. Көрөөт, ытыстарынан итийбит иэдэстэрин тутта, чочумча таалан олорбута. Сарыыга ат үрдүттэн ытарга аналлаах эриллэҕэс кынаттардаах, быара чараас сарыынан эриллибит кылгас ох саа уонна охтордоох кэһэх сытара. Аҕата кэннигэр сырдырҕаан кэлэн өҥөлдьүйэ, саҥа аллайбыта. Көрбөт хараҕын саба туттан, бөкчөҥнүү кыҥастаһа: «Оо, эдэр эрдэхпинэ маннык ох саалааҕым буоллар, төһө эрэ булду сууһарар этим… Мукучу Хоһуун кыыһын ох саатыгар ымсыырдым да этэ… Хата, оҕом үчүгэй ох сааламмыт», – дии-дии бычалыйан тахсыбыт хараҕын уутун көрдөрүмээри, тэйэ сырдырҕаабыта.
   Таатык ох сааны имэрийбэхтээт, быарыгыттан ылан, эргитэ-урбата, ыараҥнатан көрбүтэ. Ойон туран, таарыйдах аайы дыыгыныырга дылы чиккэйбит кирси тойон эрбэҕинэн уонна ыйар сөмүйэтинэн ыга тутан, сыыйа тардыбыта. Ох саа кирсэ муос кыбытыктан тардыстан, кынаттара иэҕиллэн барбыттара. Кирси туппут тарбахтара маҥхайа, илиитэ ибигирии, кулгааҕын эминньэҕэр тиэрдибитэ. Ыытан кэбиспэккэ, өсөһүннэрэн төттөрү түһэрбитэ. «Көр эрэ! Тардыыһыккын… Үөрэнэн бардаххына, илииҥ хамсыа суоҕа, – диэбитинэн, Туоҕа Боотур чугаһаан кэлэн сибигинэйбитэ. – Төһө даҕаны түүл-бит буоллар, төлкөтө үчүгэй… Күүтүҥ диир…» Ким тугу күүттэрэрин эппэккэ, Дыгыйдаахха нөрүйээт, киэҥ-киэҥник хардыылаан, тахсан барбыта. «Күүтүҥ!» Ити судургу тыл эрэл кыымын сахпыта. Таатык ох саатын туппутунан, кэһэҕиттэн биир оҕу сыыйа тардаат, Туоҕа Боотур кэнниттэн таһырдьа ойбута. Туоҕа Боотур эргиллибитигэр, махталын биллэрэн охтоох илиитин түөһүгэр тутан нөрүйээт, көнө түспүтэ: «Күүтүөм, күүтүөм… Көр эрэ…» – диэбитинэн, ох саатын кирсигэр оҕун ууруна охсон, тугу ытабын диэбиттии, тула эргичиҥнээбитэ. Маамыкта уһунун саҕа тэйиччи турар төҥүргэскэ хараҕа хатаммыта. Охтоох кирсин, үөрүүтүттэн буоллаҕа, ыарырҕаппакка тардан иһэн, ыытан кэбиспитэ. Кирис дарылаатын, ох эриллэ көтөн, төҥүргэскэ дириҥник батары түһэн бурҕаппыта.
   «Үчүгэй, охторгун сүтэримэ. Дьоҥҥун көр-иһит. Туох эмэ буоллаҕына, кэлэн тыллаар. Суолгун билэр инигин? Туйах кэллэҕинэ, боотурдары ыытан иһитиннэриэҕим», – диэт, Туоҕа Боотур бара турбута.
   Ытаан уонна Туйах тыыннааҕар эрэнэн, кэҥээбиккэ дылы буолбута. Тулатын дьэ өйдөөн көрөн, эрдиитин ууран, айылҕа абылаҥар куустарбыта. Туос тыы барахсан, долгуҥҥа бигэнэ, наллаан устубута. Үрэҕи кыйа үүммүт кылбаа маҥан сотолордоох хатыҥнар күөх сэбирдэхтэригэр сууланан, сибигинэһэн эрэрдии суугунаһаллара. Чыычаахтар чыыбыгыраһаллара, оттоох кытылтан кустар эймэнэн, киирэн эрэр күн уотугар ууну ыһан кылабачыта, дайан лаһыгырайаллара. Хайаахтыырдар сүрэҕэлдьээбиттии тэлбиҥнэһэ, арыт мунду былдьаһан айдаарсан, аймалҕан тардан сурдурҕаһан ааһаллар. Бэл, быыс биэрбэт бырдахтар дыыгынаһыылара бу кэрэни суурайбата.
   Үрэхтэн тахсыыга тиийэн, ардьатыттан лаһыгыраспыт бөдөҥ соболору тыытын тумсугар сүөкээн, санаата эбии көнньүөрбүтэ. Сарсыныгар дьонун көһөрсөн баран, курдаттыы тартарар куустуспут хатыҥнарыгар тиийэ сылдьарга санаммыта. Туолбут ыйдыы дьэлтэйбит киирэн эрэр күн уот кыһыл сарыалын көрдө-көрбүтүнэн, эрдиитэ биир кэм күөрэҥнээбитэ.
//-- * * * --//
   Үгүс сыллар тухары үгэс буолбут, дьылы этэҥҥэ туораабыттарын уонна кэлэр дьыл үчүгэй буоларын туһугар алгыс этэр, уйгуну-быйаҥы түстүүр ыһыах кэмэ чугаһаабыта. Кучан олохтоохторо ыҥырыылаах ыалдьыттарга анаан Моҕол ураһа туруорбуттара. Арыылаахха, Күөх Хайаҕа, Дьиикимдэҕэ ыһыах туһунан илдьит тиэрдэ, аттаах боотурдар ойуппуттара.
   Ыһыах күн сарсыарда эрдэттэн Кучаҥҥа аттаахтар, сатыылар тоҕуоруспуттара. Дьиикимдэттэн Тарҕаан Хоһуун үгүс хоһуун, чаҕар дьонноох, Арыылаахтан Дыгыйдаах, Күөх Хайаттан Дуораан Уус Чурикалыын, Тоҕус Боотур уонна Өтүнэй ойохторунуун, Кырамай Боотур чаҕар дьоно тиийэн кэлбиттэрэ. Көрсүһүү үөрүүтэ-көтүүтэ, сэһэн-тэппэн тоҕо тардыллыбыта. Чорбох оҥорбут танылҕаныгар кымыс кутуллан, сөрүүн балаҕаҥҥа ууруллубута. Улахан олгуйдарга кус-хаас этэ ыргыччы буспута. Үөлүллүбүт үтэһэлээх мундулар, соболор, сыалаах эт оллоон тула анньыллан кэчигирээбиттэрэ. Түөлбэни тула түптэлэр буруолара унаара дыргыйбыттара. Ыһыах ыһарга барыта бэлэмэ эрээри, тугу эрэ дуу, кими эрэ дуу кэтэһэрдии, Туоҕа Боотур ураһатыттан тахсыбакка тардыллыбыта. Күн өрө көтөҕүллүүтэ, табык тыаһа ньирилээбитэ. Түөлбэ дьоно тиэтэйэ-саарайа, табык турар тумсугар мустубуттара. Туоҕа Боотур үрүҥ сарыы сонун кэтэн, инники киирбитэ. Кини ойоҕоһугар чараас сарыы сонноох Лэбиэрийэ Бөҕө түөһүллэн тахсан, икки илиитинэн биил баттанан, турунан кэбиспитэ. Аартыктан уонтан тахса табалаах дьон субуруһан, сиэллэрэн тамаһытан тахсыбыттара. Күн уотугар дуулаҕалара, муос, тимир таҥалай куйахтара килбэчиһэ лаһыгыраспыттара. Табалаахтар тохтообокко, чопчу соруктаахтык томтор диэки хороҕолдьуспуттара. Итини көрөн турбут дьон иһийэ түспүттэрэ. Инникилээн сиэллэрэн тамаһытан иһэр киһи, эйэлээхтик иһэллэрин биллэрэн, илиитин уунан далбаатаабыта. Томтор олохтоохторо суугунаһа түспүттэрэ.
   – Ээ, табалаах сахалар…
   – Ыҥырыыны ылынан истэхтэрэ. – Оо, тамаһытан сүрдээх дьон эбит!
   Өтөр гымматахтара, табалаахтар кыра эниэни өрө күөрэлдьитэн тахсыбыттара. Олохтоохтор ырааһыйа таһааран, силэллэн биэрбиттэрэ. Инникилээн тахсыбыт күрэҥсийбит уһун баттахтаах, сэксэгэр бытыктаах оҕонньор уучаҕын тохтотоот, турар дьону кэриччи көрүтэлээбитэ. Ойуун таҥастаах Туоҕа Боотуру көрөн, уучаҕын салайан чугаһаат, куйаҕа халыгыраат, атаҕа күөрэйэн иһэн, бэрт чэпчэкитик ыстанан түспүтэ. Туоҕа Боотурдаах диэки сэгэлдьийэн иһэн, икки илиитинэн быар куустан сүгүрүйбүтэ. Кэлбит дьон табаларыттан түһэн, тоҥхоҥноһон ылбыттара.
   – Хайалара Тыгын Тойон аймаҕа Туоҕа Боотур буолаҕыт? – дии-дии оҕонньор Туоҕа Боотуру, Лэбиэрийэ Бөҕөнү эр-биир көрөттөөбүтэ.
   – Нөрүөн-нөргүй! Туоҕа Боотур мин буолабын, – диэбитинэн, Туоҕа Боотур иннин диэки хардыылыы, уҥа илиитинэн сүрэҕин тутта нөрүйэн ылбыта. – Эн ким диэн ааттаах-суоллаах кырдьаҕас буолаҕын?
   – Кыйаар дойдутуттан таба көлөлөөх урааҥхайдар биистэрин аҕа баһылыктара Кэлтэгэ диэммин. Дьэ, билистэхпит. Ханна тохтуубут? Бу куйахтары устуо, сэби-сэбиргэли ууруо этибит, – Кэлтэгэ куйахтарын тиһилигин төлүтэ тардыалаабыта. – Абытай, буһаары гынным.
   – Ол Моҕол ураһаҕа тиийэн сыбыдахтаныҥ, сөрүүн кымыста ыймахтааҥ, – Туоҕа Боотур утары хааман тиийэн, Кэлтэгэ харытын харбаан ылан илигирэппитэ. – Ыҥырыыбытын ылынан кэлбиккититтэн үөрдүбүт. Дьэ, налыччы билсиэхпит. Муос, ыалдьыттары сирдээ, кымыста иһэрт.
   Туоҕа Боотур ураһатыгар бас-көс дьон мустан, араан уотун алҕааһынтан саҕалаан, ыһыах саҕаламмыта. Түөлбэ ортотугар Баакынньа того уматан, үрүҥ кылынан, кыынньар кымыһынан айах тутан, Үрүҥ Аар Тойонтон, Хомпоруун Хотойтон көрдөһөн-ааттаһан, алгыс этиллибитэ. Ыһыах сиэрин-туомун Туоҕа Боотур, Лэбиэрийэ Бөҕө арыалдьыттанан, Кырамай Боотур ыыппыта. Табалаах сахалартан Нуоһур ойуун Баакынньа тогону тула хаама, кымыс кута алҕаабыта. Түмүгэр тоҕус муостаах иһитин ылан, тарбахтарын төбөлөрүнэн табыгырата, чэпчэки-чэпчэкитик дугунан, үҥкүүлээн эрэрдии бэрт имигэстик хамсанан иһэн, тохтуу түспүтэ:
   – Аламай күммүт муҥутуур уһуур, икки атах күүс-күдэх ылынар, өйө-санаата өрөгөйдүүр кэмнэригэр иһиттэр дарбайбатыннар! Тойук доллоһуйдун, эһиэкэй эйээрдин! Мин эттим… Сир истэр, халлаан көрөр… – диэбитинэн олорбута.
   Эдэр уолаттар ураһаттан кутуллубут кымыстаах иһиттэри таһаартаан, тула мустан олорор дьоҥҥо туттартаабыттара. Кымыс иһиитэ бүтүүтэ, хас биирдии киһиэхэ үтэһэлээх эт, мунду, собо аҕалан биэртэлээбиттэрэ. Балаҕантан кымыстаах танылҕан тахсыбыта. Туостар үрдүлэригэр кус, хаас этэ хоторуллубута. Мустубут дьон үөрэ-көтө аһаан барбыттара. Табалаах сахалар куйахтарын устубуттара, таҥастара-саптара ыһыахтыы кэлбит дьон сиэринэн уратылааҕа. Эдэр дьон ынтака бэргэһэлээхтэрэ, систэрин сабар-саппат уокка ыһаарыллан ыыс-араҕас дьүһүннэммит сонноохторо, сыалдьалаахтара. Олооччуларын оһугар анньыллыбыт кыыннаах быһахтаахтара.
   Туоҕа Боотур аттыгар, атахтарын хомунан, Кэлтэгэ олорбута. Чараас сонун биилинэн кэтит сарыынан эриммитигэр, кыыннаах быһаҕын, кымньыытын анньыммыта уратытык көстөрө. Күрэҥсийбит баттаҕын кэтэҕэр хомуна баайан, сиһин көннөрөн, илиилэрин ньилбэктэригэр тайанан, мустубут дьону кыҥастаспыта.
   – Туоҕа Боотур, эт эрэ миэхэ… Эһиги тоҕо Тыгын Тойон курдук сүдү киһиттэн, халыҥ аймахтан арахсан, үрэх баһын буллугут? Антах, кэм, дьонноох-сэргэлээх дьон буолуоххут… Туох эрэ соруктаах кэллэххит, бука, – Кэлтэгэ кымыс арыыта биһиллибит бытыгын имэринэ, Туоҕа Боотурга хайыспыта.
   – Сөпкө этэҕин. Бачча ыраах, дьону эрэйдээн, айанныахха эрэ диэн, кэлбэт буоллахпыт. Тыгын Тойон сорудаҕынан кииһи эккирэтэн уонна үчүгэй дойдуга түбэстэхпитинэ, сирин кэҥэтээри, олохсуйаары кэлбиппит. Тыгын Тойон аҕата Мунньан Дархан урааҥхай сахалары түмэ сатаабытын, бука, иһиттэҕиҥ?
   – Ээ, диэ… Урут даҕаны Тыгын Тойон туһунан үһү-тамах курдук истэрбит. Дьэ, сэрииһит киһи быһыылааҕа… Сааһыары Хоноһоой диэн олоҥхоһут киһи боотур арыалдьыттаах кэлэн ааспыта. Устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах барахсан… Хааллара сатаабыппытын хаалбатахтара. Ол киһи олоҥхотугар хоһуйан, үгүһү иһитиннэрбитэ. Тыгын Тойон улаҕалаах өйдөөх-санаалаах киһи эбит. Бэркэ торумнаабыт…
   Олох-дьаһах, булт-алт туһунан сэһэргэһэ, өр аһаабыттара. Бары даҕаны астынан, онно эбии кымыс иһэн, күлүү-салыы элбээбитэ. Эдэр дьон туран-олорон барбыттара. Олохтоохтор көрдөһүүлэринэн, табалаах сахалар оонньоон көрдөрөр буолбуттара. Табалары иккилии, үстүү гына кэккэлэһиннэри туруоран, үрдүлэринэн ойон иһэн алаҥааларынан таба ыталлара, үҥүүнэн быраҕаллара сөхтөрбүтэ. Маамыктаны эриэн үөннүү эрилиҥнэтэ, үрдүнэн, аннынан ойуолаабыттара. Түмүгэр үҥүүлэрин туппутунан сарын-сарыннарыттан куустуһан төгүрүччү туран, кыргыс үҥкүүтүн көрдөрбүттэрэ.
   – Төһө даҕаны кыргыһы өрө туппатарбыт, үгэһи салҕаан диэххэ дуу… Уолаттары кыра саастарыттан таламмыт, хоһуун үөрэҕэр уһуйабыт. Көмүскэллээх буоллахпытына сатанар, – Кэлтэгэ хоһууннарын астына көрө, хамсаныыларыгар сөп түбэһэн, дьигиҥнии олорбута.
   – Оннук. Тыгын Тойон боотурдара эмиэ кыра эрдэхтэриттэн боотур тургутуутун толору ааһаллар. Бэртэн бэртэрэ боотур аатын сүгэллэр, кыргыс илбиһин иҥэринэллэр. Хайа даҕаны түгэҥҥэ сэриигэ, көмүскэнэргэ бэлэмнээх буоллахпытына сатанар. Мунньан Дархан инньэ Улуу Байҕалтан силистээх-мутуктаах. Элбэҕи билбит-көрбүт кырдьаҕас дьаарханан, урааҥхайдары түмэ сатаатаҕа… Онто Тыгын Тойоҥҥо бэриллибит… Улуу ойууннарбыт даҕаны сэрэтэн эрдэхтэрэ… Атын сирдэртэн сэриинэн үлүһүйбүт, сиргэ-уокка, баайга-дуолга харахтара уоттанар омук дьоно ааҥныах курдуктар дииллэрэ. Ол өртөн буолбатах быһыылаах… – Туоҕа Боотур өрө тыынан ылбыта. – Арба даҕаны, Мукучу Хоһууну билэр үһүгүн дии… Кырдьаҕаспыт тиһэх суолугар аттанаары сытан, үгүһү кэпсээбитэ, сэрэппитэ. Туох этэрдээххин?
   – Мукучу Хоһууну үчүгэйдик билэрим. Ону-маны атастаһар, ылсар-бэрсэр этибит. Барахсан эрдэ бараахтаатаҕа… – Кэлтэгэ бытыгын имэринэ, иэҕэҥнээн ылбыта. – Табалаах сахаларга сыстыаҕыттан бэйэтин көрдөрөн барбыта. Киниттэн Тыгын Тойон туһунан бастаан иһиттэхпит. Кэпсээбитэ ини… Этиҥ тыастаах сууһарар тэриллээх, уот суоллаах адьынаттары сэриилээри түмсүбүппүтүн. Ол сырыыга сылдьыбыттартан соҕотоҕун хааллым, бадаҕа… Бүк Эбэбит туһугар, аҕыйах кэмҥэ, кыргыспыт ахан биис уустары кытта бииргэ түмсэн турардаахпыт. Ойууннар көмөлөрүнэн сомоҕолоһуу хайдаҕын онно көрбүтүм, – Кэлтэгэ тыастаахтык өрө тыынан ылбыта. – Туматтар, атын биис уустар хоһууннара үгүстэрэ эрээри, өлөн-сүтэн бүттэхтэрэ. Мукучу Хоһуун эмиэ… Биһиги ол сиртэн тэскилээн, бэттэх кэлбиппит. Ити Хоноһоойдоох көрдүүр Түннүбэлэрэ биһиги ойууммут этэ. Бырамаҥҥа көппүтэ ыраатта… Хоноһоойдооххо ону эппэтэхпит, бу эҥээр сылдьан, урааҥхай сахаларыгар Тыгын Тойон туһунан кэпсии түстүннэр диэн… Сахалар итинник сүдү киһилээхпитин биллиннэр! Ханна эмэ тиийэн, Түннүбэ дьабыҥҥа көппүтүн, бука, истиэхтэрэ…
   – Кэлтэгэ, биир Үрүҥ Аар Тойоҥҥо сүгүрүйэр, биир тыллаах-өстөөх, чугасаһар сиэрдээх-туомнаах урааҥхайдар буоллахпыт. Бука, төрүттэрбит аймахтыы буолуохтара… – Туоҕа Боотур сиһин көннөрөн чонойбута. – Этэр тылбын ылыныа диэн, биир сүбэни тобуларбытыгар бүк эрэнэн олоробун… Халлаан көрөр, сир истэр… Сүбэбитин, күүспүтүн холбуох! Кыргыһы, сэриини тохтотуох… Кыйаар дойдутуттан саҕалаан, иллээх-эйэлээх олоҕу саҕалыах. Биир ньыгыл буолан, атын аҕа уустарын эйэнэн бэйэбитигэр холбуох… Туох диигин итини?
   Кэлтэгэ бытыгын имэринэ, аһыы-сии олорор дьону кыҥастаһан, чочумча саҥата суох олорбута.
   – Бээрэ, хоруй биэриэм иннинэ ыйытыым эрэ. Ити бөдөҥ-садаҥ киһи уонна ойоҕо дуу, тоҕо туспа олорон аһыылларый? – Кэлтэгэ тарбаҕынан ыйбакка, төбөтүн Дуораан Уустаах диэки хамсатан ылбыта.
   – Айылҕаттан айдарыылаах уус киһибит – Дуораан Уус. Кини аттыгар көрөр-истэр дьахтара Чурика. Сүлүһүннээх оххо таптаран, түөлбэтин дьонун уонна эһигини харыстаан тэйиччи олороллор…
   – Ээ, ол иһин даҕаны… Этэрин эттиҥ эрээри… Кыйаар дойдутун тоҥ биистэрин, туматтарын, омук биистэрин түмэр кыаллыа дуо? Өй-санаа уларыйдаҕына хайаһаллар? Биһиги, табалаах сахалар, былыр-былыргыттан кыргыһы өрө туппакка ууһаан-тэнийэн, син элбээтибит. Тыгын Тойон курдук халыҥ аймахтары кытта бииргэлэстэхпитинэ, эбии күүһүрүө этибит. Манна диэн эттэххэ, көмүскэллээх даҕаны буолуо этибит, – диэбитинэн туран кэлбитэ. Туоҕа Боотур итини көрөн, ойон турбута.
   – Ыллыктаах тылы омолуйдуҥ ээ, эдэр киһи… Ылынабын! Ыарахан күннэр-түүннэр ыктахтарына, ыксалаһарга бэлэммит! – диэбитинэн, Туоҕа Боотур харытын икки илиитинэн үүйэ туппута. – Халлаан көрөр, сир истэр. Бииргэлэһэбит!
   – Дьэ, бэрт! – диэбитинэн, Туоҕа Боотур Кэлтэгэ харытын туппутунан, төбүрүөннээн олорор дьон диэки хайыһан:
   – Уруй! – диэбитигэр, олорор дьон бары ойон туран, – уруй, уруй, уруй! – диэн хаһыытаспыттара. Тутатына үөрэн-көтөн суугунаһан, хонууга тахсан, хоннох-хоннохторуттан ылсан, оһуохайдаан барбыттара. Үҥкүү тылын Бэдэр Боотур таһаарбыта. Туоҕа Боотурдаах оһуохай тылларын кэрэхсии, үҥкүүһүттэри көрө кымыс иһэ олордохторуна, үөһэ өттө сыгынньах Муос саастыыта уол сүүрэн моторуйан кэлбитэ. Туоҕа Боотурга чугаһыахча буолан иһэн, оһуохайдыы сылдьар дьоҥҥо сыҕарыҥнаабыта. Кэтэҕин тарбана турбахтаат, Үрүйээнэни таба көрөн, сүүрэн мотоһуйан тиийэн, сонуттан тардыалаан, үҥкүүттэн таһаарбыта.
   – Хайа, Туутай, туох буолла? – Үрүйээнэ уол көҕүлүн имэрийэ ыйыппыта.
   – Ээ, Муос атаҕа хааннырбыт, кыайан хаампат. Олорор дии… – уол мух-мах барбыта.
   – Ханна?
   – Онно, уу баһар сиргэ, – уол сыыҥын өрө сыҥан ыла, даллах гыммыта.
   – Биитин Чорбоҕу ыҥыр, мин бара туруум, – диэбитинэн тиэтэйбиттии тэйэн эрдэҕинэ, Татыйык ситэн кэлбитэ.
   – Үрүйээнэ, ханна бардыҥ? Мин барсыым эрэ.
   – Барыах. Муос уол атаҕын өлөрбүт үһү, – Үрүйээнэ барсар киһи көстүбүтүттэн үөрбүтэ. Кыра эниэни таҥнары сүүрэн, үрэх кытылыгар түспүттэрэ. Муос уол ытаан ыҥыргыы, хаан буолбут атаҕын бөтөҕөтүн туттан олороро.
   – Муос, ханна өлөрдүҥ, көрдөр эрэ? – Үрүйээнэ тобуктуу түһэн, уол хам тутан олорор илиилэрин сэрэнэн арыйбыта.
   – Итиннэ, уу анныгар мас баар… – Муос ууламмыт харахтарын быһыта симпэхтээн ылбыта. – Айыка-айыкка, ыалдьар ахан…
   – Боотур тулуурдаах буолар, ытаама. Халымыр эбит. Сип-сибилигин хаанын бохсуохпут, – диэбитинэн, Үрүйээнэ туран, талах кытыытынан хааман иһэн, сэбирдэхтээх оту быһа тардан ылбыта. Татыйык ытыһынан уу сомсон аҕалан, уол хааннаах атаҕын сууйбута. Үрүйээнэ бааһы үрбэхтии, сэбирдэҕи саба баттаабыта. Ити турдахтарына Чорбох сүүрэн кэлбитэ:
   – Муос, хайдах буоллуҥ? – Чорбох инитин төбөтүн имэрийэ, тобуктаабыта. Уол биитин көрөн мөҕүллүмээ-ри дуу, аһыннараары дуу, сирэйэ марбастан, саҥата суох ытаан бөтүөхтүү:
   – А-атахпын ө-өлөрдүүм… К-кыайан ха-хаампаппы-ын, то-тостубут быһыылаах…
   – Бу уол омунун, – Үрүйээнэ күлэн ылбыта. – Ыл, туруох эрэ, хаана тохтоото, – дии-дии уолу хонноҕун анныттан ылан, өрө тардан туруорбута. —Чэ, хаамп. Бааһырбыт Боотур буоллуҥ.
   Муос боотур диэн тылы истэн, өрө сыҥсыйа, харахтарын ньухханан ылбыта. Ыалдьар атаҕар сэрэнэн үктэнэн ыла, содьороҥнообута. Татыйык ону көрөн, уол үҥүү гынан оонньуур маһын туттарбыта.
   – Мэ, үҥүүгэр тайахтанан хаамп. Дьэ, дьиҥнээх, Бааһырбыт Боотур буоллуҥ дии.
   Муос үҥүүтүнэн тайахтанан, сыыры дабайбытынан барбыта.
   – Мин бааһырбыт «боотуру» арыаллыым, – Татыйык Үрүйээнэлээх Чорбоҕу көрөн ылбыта. – Эһиги ыксаабакка бараарыҥ. Иһэргитин көрдөҕүнэ ыарыыта бэргиэ, – диэбитинэн, ис-иһиттэн мичилийэ, Муос уолу эккирэтэн, дайа турбута. Үрүйээнэ Чорбох килбигийбититтэн күлэн ылбыта.
   – Үрүйээнэ, алларанан үрэҕи кыйа барыах эрэ… Оччоҕо көрүө суоҕа… – Чорбох долгуйан, тириппит сүүһүн сотто, туран кэлбитэ. – Мин, мин… Этэрдээх этим… – Чорбох сибигинэйэн саҥара, симиттэн, атаҕын тумсунан сири хаһыйа турбута.
   – Барыах… – Үрүйээнэ уоһуттан мичээрэ сүппэккэ, оргууй үөһэ тыына инникилээн, үрэх кытылынан хаампыта. Чорбох чинэйэ түспүтэ. Тэпсэҥэлээн ылаат, киэҥ-киэҥник хардыылаан Үрүйээнэни ситэн кэлэн, сэргэстэһэ хаамсыбыта. Тула өттүлэрэ туох эрэ дьиктини кэтэһэрдии, иһийэргэ дылы гыммыта. Арай томтор үрдүгэр, чуумпурбут сыһыыны, күөх суугун ойууру уйгуурдан, оһуохай тыллара дьиэрэйэрэ.
   – Чорбох, тугу этиэх буолбуккунуй? – Үрүйээнэ мичээрдээбитинэн, хатыҥы кууспутунан эргиллэн, наҕыл куолаһынан ыйыппыта.
   – Ээ, оттон… Мин, мин… Эн, эйигинниин… Бииргэ олордохпутуна… – Чорбох арыычча ыган саҥара, инитин курдук кэтэҕин тарбана тэпсэҥэлээбитэ. Үрүйээнэ кытарбыт сирэйин кистиирдии, иэдэһинэн хатыҥҥа сыстыбыта. Чорбох хоруй күүтэн турбахтаат, өрө тыыммыта: «Алҕас эттим… Мин барыым…» – диэн ботугураат, төттөрү эргиллэн хааман эрдэҕинэ, Үрүйээнэ:
   – Мин сөбүлэһэбин ээ… – диэн сибигинэйбитэ. Чорбох эргиллэ түспүтэ:
   – Кырдьык дуо? Кырдьык дуо? – диэбитинэн, Чорбох сүр тиэтэллик хааман кэлэн, хатыҥнары баҕастары Үрүйээнэни кууспута. Үрүйээнэ күлэн быычыгырыы, хатыҥ кэнниттэн тахсан, Чорбох сонун уолугун имэрийэ, сирэйин түөһүгэр аспыта:
   – Бу күнү күүппүтүм даҕаны… – диэн ыган саҥара, тыастаахтык өрө тыыммыта.
   – Мин эйигин, хайа күн түөлбэҕэ кэлиэххиттэн, сөбүлүү көрбүтүм… Эйигин бары сөбүлүүллэрин иһин толломмун… – Чорбох Үрүйээнэни күөмчүлүү кууһан, сэрэнэн, бэйэтигэр эпсэри тардыбыта.
   Быстах мэник тыал эриллэн, хатыҥ сэбирдэхтэрэ үөрбүттүү суугунаһа, тэлибирии сипсиспиттэрэ. Оһуохай дьиэрэйэ эйээрэр тыллара айылҕа сиккиэригэр бииргэлэһэн, биир күдьүс дьүрүскэн буолан, эйээрэ көппүтэ.
   – Чорбох, көр эрэ. Ол уҥуоргу тыаттан буруо унааран таҕыста, – диэбитинэн Үрүйээнэ тэйэ түспүтэ. – Ол, оол аартык анараа өттүттэн эмиэ…
   – Кырдьык даҕаны, тоҕо дьиктитэй… Иэдээн! Уот турда быһыылаах… Баран тыллыы охсуох, – Чорбох Үрүйээнэ ытыһын харбаан ылбыта.
   – Чорбох, кытаат, сүүр! Миигин сосуһума, сүүр, сүүр, – дии-дии Үрүйээнэ илиитин арааран, сапсыйбыта.
   – Сөп. Мин ыстанным, – диэбитинэн Чорбох мастар быыстарынан сүүрэн элэгэлдьийбитэ.
   Тэппит атаҕын кубулуппакка, түөлбэҕэ сүүрэн тиийбитэ. Дьон барыта төгүрүччү туран, тоҥолох тоҥолохторуттан ылсан оһуохайдыы сылдьаллара. Түөлбэни тула унаарар түптэ буруотугар балыйтаран, үрүҥ буруо үллэн тахсыбытын ким даҕаны аахайбатах быһыылааҕа.
   – Уот! Уот турбут… – Чорбох хаһыытаан тоҕо барбыта. Үҥкүү тыла быһа ыстаммыта, кыл түгэнэ чуумпу сатыылаабыта.
   – Тыый! Чугас быһыылаах…
   – Бу алдьархайы, манна тиийэн кэлэрэ буолуо…
   – Күммүт тахсарын көрсүбэт дьон буолбуппут.
   – Иэдээн! Лүксүрээн ойуун араҥаһын туһунан дуу…
   Дьон саҥата аймана түспүтэ.
   – Уоскуйуҥ! Лэбиэрийэ Бөҕө, тумус боотурдары уонна табалаах сахалары кытта хаҥас диэки барыҥ. Сыһыы кытыытыгар, сэтиэнэххэ киллэрбэт гына, утары мастары охторуҥ. Көтөн кэлбит уоту сабыта охсон умуруоран иһээриҥ. Онтон атыттар уҥа барыаҕыҥ, уу кутарга чабычахтарда, ыаҕайаларда ылыҥ. Мас охторуохпут, туктуйалары, батастары тутан киириҥ. Кытаатыҥ! – Туоҕа Боотур дьонун дьаһайа турдаҕына, Тарҕаан Хоһуун атаралаан кэлбитэ:
   – Туоҕа Боотур, баалаама… Биһиги төннөр буоллубут… Уот биһиги түөлбэбит туһунан. Иэдээн… Кырдьаҕастар, оҕо-дьахтар, манабыл хоһууннар эрэ хаалбыттара.
   – Оо, сөп, кытаатыҥ! Уот хантан турбута, ырааҕа, чугаһа биллибэт. Уокка төгүрүйтэрбэт курдук айаннааҥ. Биһиги түөлбэбитин быыһаатахпытына, көмөҕө тиийиэхпит, – Туоҕа Боотур Тарҕаан Хоһуун харытын харбаан ылбыта. – Түргэтээҥ! Көрсүөхпүт, – диэбитинэн, сыыры таҥнары сүүрэ турбута.
   Тахсан эрэр күн буруо быыһынан кытарбыта. Сыһыыга буруо киирэн, үллүйэ тарҕанан барбыта. Киһи хараҕын аһытар, тыыны хаайыах аһыы сытынан тунуйбута. Дьон ойуур саҕатыгар тиийиилэригэр, мас охторо, сирдьигиниир тыас иһиллэрэ, итии салгын илгийэргэ дылыта. Буруо хойдон барбыта. Дьон чохчойон, чэбдик салгынынан тыынан ылаллара. Уоту утары мас охтортуу, иннилэрин диэки дьүккүспүттэрэ. Аартык икки өттүнэн аймалҕан, хаһыы-ыҥырсыы быыһынан, туктуйалар тыастара бачырҕаспыттара. Мастар мутуктары тоҕо солоон, бүтэҥитик охтон ньиргиһэллэрэ.
   – Бэдэр, Бэдэ-ээр, иһирдьэ киирэн, уот төһө ырааҕын билэр үһүгү-үүн… Утары уот ыытаары… – Бэлэс хаһыта быһытталанан иһиллибитэ.
   Бэдэр Боотур бэргэһэтинэн муннун саба туттан, аартык ыллыгынан иһирдьэ киирбитэ. Тулатын көрө балачча киирэн иһэн, куугунуур тыас быыһынан дьон саҥатын истибитэ. «Хантан кэлбит дьонуй, уокка былдьатыыһыктар», – дии санаат, ыһыытаары утары бэдьэйэн иһэн, ойуур быыһынан кыргыс сэптээх-сэбиргэллээх, муос куйахтаах табалаахтар чуоҕуһан туралларын көрбүтэ. Туматтарын билэн, бөдөҥ тиит кэннигэр сөрүөстэ түспүтэ.
   – Ыкшаамаҥ! Иһирдьэ киирэ түштүннэр… Аартыгынан шүүрдэн тахшан, кэннилэриттэн шыыйталыахпыт, – диэн кыыкынас саҥа иһиллибитэ. Бэдэр Боотур итини истэн, тииттэн тииккэ сөрүөстэ, төттөрү сүүрбүтэ.
   Аартыктан тахсыытыгар буруо өссө хойдубута. Сыһыыга сылдьар аттар хаһыҥыраһа, томтор диэки сүүрэн тигинэспиттэрэ. Бэдэр Лэбиэрийэ Бөҕөлөөх барбыт сирдэригэр сүүрэн иһэн, ууга сиигирпит хойуу сэбирдэхтээх талаҕы туппут Муос уолга кэтиллэ сыспыта.
   – Муос, Туоҕа Боотуру бул! Туматтар аартыгынан сэриилии киирэн эрэллэр… Кытаат! Сэрэт! – диэт, туктуйалар, батастар лабырҕаһар тыастарын диэки түһүнэн кэбиспитэ. Муос талаҕын быраҕаат, ыһыытыы-ыһыытыы, биир өттүгэр содьороҥнуу, буруоҕа сүппүтэ.
   Бэдэр Боотур кэрдиллибит мастарынан сирдэтэн иһирдьэ киирэн, боотурдары ыҥыран хаһыытаабыта. Лэбиэрийэ Бөҕө хаһыыны истэн, дьонун ыҥыртаан, Бэдэр Боотурга тиийэн кэлбиттэрэ. Туох быһыы-майгы буолан эрэрин истэн, түөлбэлэригэр сүүрбүттэрэ. Сыһыыга уот ыстанарын маныы Кэлтэгэ хаалбыта. Муос уол тыллаан, анараа өттүттэн боотурдар саҥата-иҥэтэ суох түөлбэҕэ сырсыбыттара. Дуораан Уус хаалбыт дьону дьаһайан, сыһыыга таһаартаабыта.
   Боотурдар куйахтарын кэтэн, кыргыс сэптэрин-сэбиргэллэрин ылбыттара. Төттөрү лиһигирэһэн эрдэхтэринэ, хаһыы иһиллибитэ.
   – Аартыгынан киирээри, икки өттүн уоттаатахтара… Кытаатыҥ, аартык таһыгар тиийэн тоһуйуҥ! Лэбиэрийэ Бөҕө дьаһалын истиҥ! – Туоҕа Боотур хаһыытыы, дүҥүрүн туппутунан ураһаттан тахсан кэлбитэ. – Кырамай Боотур, эн ыһыаҕы алҕаабыт киһи, тохтоон эр. Дуораан Уус таһыгар сырыт… Нуоһур ойуун, эн биһикки алгыс тылынан уоту кытта киирсиэх… Баакынньа тогону сөргүт… Миэхэ кутуруксуттаа… Үрүҥ Аар Тойонтон көрдөһөн-ааттаһан, ардах ыҥыран көрүөхпүт… – диэбитинэн, турукка киирээри дүҥүрүн табыгырата, баһын булкуйа бэдьэйэн барбыта. Боотурдар куйахтара кылырҕаһа, халыгыраһа буруоҕа киирэн симэлийбиттэрэ. Дүҥүр тыаһа буруоҕа баттаппыттыы бүтэҥитик дуораһыйбахтыы, улам-улам улаатан барбыта. Кини тыаһын батыһан, иккис дүҥүр тыаһа дарбыйбыта.
   Боотурдар аартыкка тиийэн, иһирдьэ киирэн, мастарга сөрүөстэ кирийбиттэрэ.
   – Бэдэр Боотур, харамньы хоһууну саҥа таһаарбатын курдук сууһараар… – Лэбиэрийэ Бөҕө боотурдар кирийбиттэрин көрө дьаһайбыта. – Эн охтордоххуна саҕалыахпыт…
   Өтөр буолбатаҕа, куугунуур уот тыаһын быыһынан табалар эҥиэлэрэ лаһырҕаспыта, сөтөллөн эрэрдии хахсыйа, буруо быыһынан сирэйдэрин сарыынан саба бааммыт уучахтаах дьон күлүкүчүспүттэрэ. Бэдэр Боотур бэлэм туран, харамньылаан иһэр хоһууну уолугун үүтүн кыҥаан, охтоох кирсин ыытан кэбиспитэ. Кирис дапсыга охсуллан дарылаатын, сиэллэрэн тамаһытан испит хоһуун атахтара күөрэйэ түспүтэ. Кини кэнниттэн хорохолдьутан испит хоһуун, туох буолбутун өйдөөбөккө, тохтуу түспүтэ. Киһитин көрөөрү өрө чинэйэн иһэн, умса барбыта. Итини даҕаспытынан киристэр дардырҕаспыттара, охтор ыйылыы көппүттэрэ. Көрүөх бэтэрээ өттүнэн чуумпу сатыылаабыта.
   – Тумус боотурдар, туттумахтааҥ! Хоһууннары туора соһоттооҥ, табалары аҕалтааҥ. Ити билгэһиттэр буолуо, эбии кэлиэхтэрэ… – диэн Лэбиэрийэ дьаһайбыта. Тииттэртэн буруоҕа сууламмыт күлүктэр арахсан, күлүкүчүспүттэрэ. Охто сытар хоһууннартан холустук охторун турута тардыалаан ыла, талах быыһыгар соһоттообуттара. Уучахтары сиэтэн аҕалан, сыһыы диэки таһааран баайталаабыттара.
   Эмискэ мастар төбөлөрө суугунаһан, куоҕаҥнаһан барбыттара. Боотурдары утары итии салгынынан илгийэн, тыал үрэн сирилэппитэ. Буруо хойдубута. Түөлбэлэрин диэкиттэн, тыалы утары, ыас хара былыт өрө сүүрэн тахсыбыта. Эбэ уута тоҕо анньан кэлэринии өрүтэ мөхсө, тэнийэн, дохсуннук ардаан курулаппыта.
   Сыһыыга манабылынан турбут дьон, үөрэн алыкылыы, түөлбэлэригэр сырсыбыттара. Бүтэһигинэн Дуораан Уус, Кырамай Боотур, Чурика сыһыыга туран хаалбыттара.
   – Кырдьаҕаспыт араҥаһын көрөн кэлиим эрэ. Уот тыыппата ини… – диэбитинэн, Кырамай Боотур аартык диэки тиэтэйэ-саарайа бэдьэйбитэ. Дуораан Уустаах турбахтыы түһээт, түөлбэлэрин диэки хаамсан эрдэхтэринэ, Кэлтэгэ ситэн кэлэн аргыстаспыта.
   – Биһиги дьолбутугар, саҥа тэнийэн эрдэҕинэ көрөн уонна айдарыылаах дьоммут көмөлөрүнэн иэдээн тахсыбата… Тэнийбитэ буоллар, кыайтарара саарбах этэ, – Кэлтэгэ онон-манан хараарбыт сирэйин ардахха тоһуйа, Үрүҥ Аар Тойоҥҥо махтанан, уоһун иһигэр ботугураабыта. – Маны этэн эрдэхтэрэ: «Алгыс баһа аалы көтөҕөр», – диэн.
   – Сөпкө этэҕин, улахан алдьархай буола сыста. Хата, өлүү болдьохтоох диэбиккэ дылы, эһиги кэлэҥҥит күүс-көмө буоллугут, – Дуораан Уус сытыйбыт сонун тэллэҕин ыган саккыраппыта.
   Ити кэмҥэ умуллан, чох харанан көрөн, барбах буруолаан сыыгыныыр кутаа таһыгар Хаан Илбис, ардахтаабыт тураах курдук сохсойон, икки атаҕар тобуктаан олороро. Истибэтэллэр ханнык диэбиттии, дүҥүрүн сэрэнэн охсон дардырҕата: «Улуу Суорун кырдьаҕаас… Халлаан урсун хайыта көтөн, былыты хайыт даа… Аҕыйах кэмҥэ ардаҕы тохтот, ыыппыт уот тылбын бохсума-аа… А-аа… Ы-ыы, улуутуйа сатыыр урааҥхайдар үрдүлэригэр үҥкүүлүөхпүн, күлэ-күлэ күллэрин таптайыахпын хаайыма даа…» – диэн ботугуруу, өрө хантаарыҥнаабыта.
   – Хайыыбыт? Барбыт дьоммут төннүбэтилэр… Бука, шимэлийдэхтэрэ… Уокка былдьаттахтара… Ардах уоту шаба түштэ, буруо да хаалбата… – диэбитинэн, Элик Хоһуун ардахтан сытыйан, ыгдаччы туттан, баар буола түспүтэ.
   – Тугу дьүккүччү көрөн тураҕын… Баҕайы… Бары барбыккыт буоллар, тоҕо анньан иһирдьэ киириэ этигит… Тугу билэҥҥин туһанаары, аҕыйах хоһууну ыыттыҥ! Акаары… Кыайтардыбыт!!! Эккирэтэн кэлэн кырга иликтэринэ, атахха биллэриэххэ… Толук хоһууннарда хааллар… Саатар, суолу бутуйуохтара, тыын биэриэхтэрэ, – Хаан Илбис өс саҕа буола, бордурҕаабытынан туран кэлбитэ. Тоҥмут дуу, куттаммыт дуу киһилии токуччу туттан, сахсыллан илгистибитэ. Уһун көҕүлүттэн саккырыы тохтор таммахтары тула ыспахтаабыта. – Миигин күүтүмэҥ… Айылҕалыын сипсистэхпинэ сатаныыһы… – Хаан Илбис сиигирэн сирэйэ хараарбыт дүҥүрүн туппутунан, мастар быыстарынан дьөгдьөрүйбүтэ. «Туоҕа Боотур да буоллар, иэнэ кэдэҥнээтэ ини… Кимнээх уот ыыппыттарын, сэриилии сатаабыттарын биллэҕэ… Туматтар түөлбэлэрин кэйгэллии түһэллэр ини… Дьэ, сиһиктэһэн көрүҥ… Миигин көрдөөн, кураанаҕы кууһар инигит… Бу баар эһиэхэ, – диэн ботугуруу, кураанаҕынан силлээмэхтээбитэ. Сутуруктуу туппут илиитин өрө күөрэҥнэтэ: «Ы-ыы… Абааһылар… Эһиги даҕаны буолуҥ! Хаһан эрэ күлгүтүн булкуйуом, көмөргүтүн ытырыам, уоккутун умуруоруом», – диэн иһиллэр гына саҥара, мас-от быыһынан симэлийэ сүппүтэ.

   – Аттарбытын тутан, эккирэтэн көрөбүт дуо? – диэбитинэн, Бэдэр Боотур Лэбиэрийэ Бөҕө таһыгар сүүрэн кэлбитэ.
   – Хаһан аккытын тутуоххутугар диэри ыраатыахтара. Бэлэм табалар бааллар дии… Табаҕа үөрүйэх дьон, биһиги, эккирэтиэхпит, – диэбитинэн Лэбиэрийэ Бөҕө таһыгар турбут табалаах саха хоһууна тиит кэнниттэн тахсан кэлбитэ. – Төһө элбэх буолан сэриилии кэлбиттэрин билиэхпит, – диэбитинэн, хоһууннарын ыҥыртыы, бааллан турар табалар диэки ойуолуу турбута.
   – Чэ, үөрүйэх хоһууннар бардыннар… Бэдэр, дьоҥҥун ыҥыртаа. Бу ардах уҥуохпар тиийэ курдары сүүрдэ, тахсыаҕыҥ. Өлбүт хоһууннар сэптэрин-сэбиргэллэрин хомуйаарыҥ, – Лэбиэрийэ Бөҕө дуулаҕатын устан, иннигэр сүүмэхтэнэ түспүт уһун көҕүлүн өрө анньына, түөлбэтин диэки хааман лиһирдээбитэ.
   Күн ортото ааһыыта, былыт дьайҕарбыта. Ардах намыраан, бөдөҥ таммахтар онон-манан таммалыы, устунан тохтообута. Күн былыт быыһыттан чэмэлийэн тахсыбыта. Тула туох барыта сырдаабыта, ырааһырбыта. Айылҕа барахсан махтаммыттыы суугунуу, дьоҥҥо тардыһардыы, күөх лабаалара сараадыйа наскылдьыйбыта. Нуоҕаспыт сир симэхтэрэ көнөн, күнү батыһа тэрэспиттэрэ. Уот, ардах кэмигэр ханна эрэ бүкпүт чыычаахтар кэрэ тойуктарын тардыбыттара, кэҕэ тохтообокко чоргуйбута. Күөл үрдүнэн сорсо кустар көтөн күлүмэхтэнэ, ууну хайа тыыран түһэн барылыыллара. Хайаахтыырдар, тыыраахылар ас былдьаһан айманаллара. Уоттан куотан тыаҕа түспүт сылгылар тыбыырсан ыла, сыһыыга киирбиттэрэ. Томтор үрдүгэр түптэлэр буруолара унаара устубуттара. Уот турбатаҕын, кыргыс буолбатаҕын курдук, сөрүүҥҥэ утуйан, дьон сынньанан турбута. Саҥа күнү уруйдуу, кымыстаах чороону көтөхпүттэрэ. Ыһыах оонньуута-көрө, күрэс былдьаһыыта, оһуохай салҕаммыта.
//-- * * * --//
   Туйахтаах Бойум күөл ортотунан устан, Чыллыырка Бэрт ыйбыт сирин туһунан тиийбиттэрэ. Уу отун сыыгыначчы тыыран, тыы тахсар холлороонугар чугаһаан испиттэрэ. Эмискэ хойуу от быыһыттан сарыы сонун үргүлдьү бэргэһэтин сүүһүгэр түһэриммит киһи алаҥаатын аҥаабыллаабытынан туран кэлбитэ.
   – Тиксэ сорунумаҥ! Тэһитэ ытыалыам… Чыллыырка Бэрт ханнаный? Сиэтигит дуо? – диэн тииһин быыһынан сыыйан саҥара, охтоох кирсин тарпыт илиитэ титирэстээбитэ. Уолаттар соһуйан, таалан хаалбыттара.
   – Суох, суох… Тыанан барбыта, сотору кэлиэ… – Туйах өйдөнөн хаһыытаабыта. – Тыытын бэйэтэ биэрбитэ. Бу Чыллыырка өһүгэ…
   Ити кэмҥэ тыа саҕатыттан хаһыы сатараабыта. Алаҥаалаах киһи охтоох кирсин өсөһүннэрэн ыыта, умса туппута. Тугу даҕаны саҥарбакка эргиллэ түһээт, алтахтаан хааман, харыйа ойуур диэки бара турбута.
   – Һуу… Саҥата суох ытыалаан кэбиһиэн сөбө… – Туйах тириппит сүүһүн сотто, Бойуму көрөн ылбыта.
   – Оҕун ыыппыта буоллар, бука, сыыһа туттуо суоҕа этэ. Чыллыырка Бэрт ойоҕо итинтэн атын буолуон сатаммат, – Бойум хараҕын быһа симпитэ. – Тэҥнээхтэр бииргэлэстэхтэрэ…
   Кытылга тиксэн, тыыны окко соһон кэбиспиттэрэ. Балыктаах тордуйаларын туппутунан, тэпсиллибит ыллыгы батыһан, харыйаларынан ыгыллыбыт бүөрүмньү ырааһыйаҕа тахсан кэлбиттэрэ. Киһи ылбычча көрбөт буор холомо таһыгар Чыллыырка өттүк баттанан турара.
   – Хайа, хара быаргытын тобулу ыттара сыстыгыт дуо? Мин суохпуна тиийэн кэлбиккит буоллар, балык аһылыга буолуо этигит, – Чыллыырка ымаҥныы, саҥаран сэлибирээбитэ. Холомоттон уһун сарыы сонноох, ыас хара баттаҕын үс үөстүү өрүммүт, биллэ улааппыт иһин түгэҕин бигии туппутунан, эдэрчи дьахтар тахсан кэлбитэ. Уолаттары көрөн, сүгүрүйэн ылбыта.
   – Ойоҕум Наадьы. Аата этэрин курдук түргэн-тарҕан, харса суох, айылҕа кэрэ оҕото. Чэ, эһиги сэһэҥҥитин үссэнэ олорон истиэхпит, – диэбитинэн, сатала суох уһун илиитинэн ойоҕун санныттан кууспута.
   Чыллыырка Бэрт тохтоло суох кэпсээн сэлибирии, тордох дьылҕан мастарын төбөлөрүнэн баайталаан туруору аспыта. Наадьы төһө даҕаны устан эрэрдии наҕыллык хамсаннар, хонууга дарпы тардан, эт хоторон өрөһөлөөбүтэ. Тутум тастаах эһэ сыатын бысталаабыта, үөлүллүбүт үтэһэлээх соболору уурталыы, аһылыкка ыҥыртаабыта.
   – Аһаан бүтүөхпүтүгэр диэри Наадьы бүрүйүө, итиннэ утуйуоххут, – Чыллыырка дарпы таһыгар олоро түспүтэ. – Өһүгүм, кэл манна олор, саҥаҥ кырата бэрт… – диэбитинэн, бэйэтин таһыгар, сэргэстэһэ ыҥырбыта.
   – Манна соболоохпут, – диэбитинэн, Туйах тордуйалаах соботун аҕалан, дарпыга уурбута. – Бэҕэһээ, моҥкурдаан, кыайан сиэбэтэхпит…
   Туйахтаах Бойум аччыктаабыттара, утаппыттара бэрдиттэн харса суох аһаан мамыктаан барбыттара. Сыаны кытта кыыл этин харахтара ууланыар диэри симинэ, дьиктэмини киллиргэппиттэрэ.
   – Сиэхпит, сиэхпит. Аһы хаалларбат баҕайы. Ыксаабакка аһааҥ, онтон кэпсээриҥ. Бу эһэ сыатын сиэҥ, сэниэлэниэххит. Арҕаҕыттан саҥардыы тахсыбыт эһэ бастаан утаа эмис буолар. Дьиҥэр, бултаһар санаам төрүт суоҕа. Ону баара, арахсыбакка сордообуттара. Иккиэ этилэр. Суохпуна холомоҕо кэлэн, Наадьыны куттаабыттар. Холомоттон таһаарбакка манаабыттар үһү. Инньэ гынаммын, киэптэтэммин бултаабытым. Биирдэрин туктуйанан баһын хайа охсубутум. Иккиһин дүгдүөлээн, үүрэ сатаабытым. Өйө суох баҕайы… Барбакка сылдьыбыта. Арахсыа суох диэммин, куҥ сирин туктуйанан хайа быраҕан куоттарбытым. Абааһы баара… Сырыттын, аны кэлбэт ини… – Чыллыырка эһэни буолбакка, туох эрэ атын, кыра булду бултаабыт курдук, кэпсии-ипсии, сыаны харса суох мэтийбитэ. – Наадьым оҕо күүтэр буолан, эһэ этиттэн, сыатыттан сиэбэт… Кыыл, балык аһылыктаах, – дии-дии тордоҕу бүрүйэ сылдьар ойоҕун көрө манньыйбыта.
   – Биһиги үһүө этибит. Хучана диэн бу эҥээр олоро сылдьыбыт киһи аарааҥҥа диэри табаларынан аҕалбыта. Арахсан баран иһэн, эһэҕэ түбэһэн, төннөн кэлбитэ. Табалара үргэн куоппуттарын көрдөһө, суоллаабыппыт… Ол сылдьан эһэҕэ түбэспиппит. Хучананы бастакынан баттаабыт этэ… – Туйах саҥардыы кэпсээн эрдэҕинэ, Наадьы хаһыыра түспүтэ:
   – Ким диигин? Хучана диэтиҥ дуо?
   – Ээ, Хучана… Хогар-Баппаҕай аҕа ууһун хоһууна.
   – Оо, онтон инилэрэ Көчүкэн уонна Хэҥэр?
   – Эрдэ бараахтаабыттара, туматтар буор сирэйдээбиттэр… Хучана сиэр-туом оҥороору, кинилэр уучахтарын аҕалан испитэ…
   Наадьы ынчыктаан эрэрдии, өрө тыынан ылбыта. Саҥата суох баран, тордоҕор киирбитэ. Чыллыырка Бэрт ойоҕун көрөн, туруохтуу өгдөҥөлүү:
   – Биир түөлбэлэр быһыылаах, – диэт, сапсыйан кэбиспитэ. – Муҥурун булларбат сир-дойду кыарыыр да буоллаҕа… Ити дии, Наадьы билэр дьонун иһиттэ. Дьабдьы сириттэн өһүгүм тиийэн кэллэҕэ үһү… – Чыллыырка кимиэхэ туһаайара биллибэккэ саҥара, тыастаахтык өрө тыынан ылбыта.
   – Чыллыырка, эн сүтүөххүттэн үс төгүрүк сыл ааста. Аны көрдөөбөттөр… Төннүөх… Түөлбэбитин көмүскүүр даҕаны хоһуун хаалбата… – Бойум оргууй саҥарбыта.
   – Һы! Ол хоһууннар ханна барбыттарай? Миигин күн сириттэн сүтэрээри, сүтэн-оһон бүттүлэр дуо?
   – Ити барыта ойуун! Булт кыайтарбатаҕына, таба сүттэҕинэ, киһи өллөҕүнэ барытын эйиэхэ сыбыыра… Эн өллөххүнэ эрэ олохпут көнүөн курдук кэпсиирэ эрээри, бииҥ уонна бэйэҥ табаларгын бас билээри, өлөттөрө сатыыр быһыылааҕа. Бииҥ ойоҕун уонна оҕотун бэйэтин ураһатыгар көһөртөөбүтэ. Ким даҕаны кинини утары саҥарбатахтара. Итэҕэйэллэрэ оччо быһыылааҕа… Эйигин көрдөөһүҥҥэ сылдьан, элбэх хоһуун буору уоптаҕа…
   – Ойуун диэ… Ол баҕайы тыыннаах ини… Тиийдэрбин тириитин тыыннаахтыы хастыам! – Чыллыырка быччаччы көрөн, кэтит таныылара тыастаахтык тартыҥнаат, ойон турбута. – Бу туруккутунан айанныыр кыаххыт суох. Аҕыйах күн бааскытын-үүккүтүн саланыҥ. Наадьы эһэ үөһүнэн, сыатынан бааскытын хаҕылытыа. Күүстээх отунан сэниэ, күүс киллэриэ. Онтон көрүөхпүт… – дии-дии сиһин көннөрө, түөһүн мөтөтө тугу эрэ толкуйдуурдуу, төттөрү-таары хаамыталаабыта. Кыра бэйэтэ улааппыкка дылы буолбута. Туйах таһынан мөтөҥөлөөн иһэн, олоро түспүтэ. Быччайбыт харахтарын симириктэтэ, Туйаҕы тургутардыы көрө:
   – Эн, Тыгын Тойон инитэ Туоҕа Боотур киһитэбин диэтиҥ этэ дуу… Оччоҕо Дагдаҕар Боотуру билэр буоллаҕыҥ. Ол урдус тиийдэ дуо?
   – Оннук… Дагдаҕар Боотур тыыннааҕа, өлбүтэ биллибэт. Барбытынан… Туоҕа Боотур инитин дьылҕатын билиэн баҕарар… Эһиги сырыыларгытын истэн-билэн олорор. Эйигин: «Ыһыахха кэлэн билсэн-көрсөн, оонньоон бардын», – диэн ыҥырбыта. Көрсөрбүтүн билбит быһыылаах…
   – Көр эрэ! Аакка киирбит киһи буолбуппун дии… Бары Дагдаҕар Боотур курдук буоллахтарына, оонньоон даҕаны көрүөххэ сөп этэ. Дагдаҕар Боотур туһунан этэрим суох. Тыыннааҕын, тумат дьахтарын көрдүүрүн билэбин. Дьэ, баһа суох киһи… – Чыллыырка баһын илгистэн, дулҕа курдук баттаҕа бураллаҥнаабыта. – Эн миэхэ Тыгын Тойон туһунан кэпсээ. Элбэх кыргыс дьонноох, күүстээх боотурдардаах диэн үһү-тамах курдук истибитим. Дагдаҕар кэпсээн быстыбатаҕа…
   Үһүөн аһыы, ону-маны кэпсэтэ өр олорбуттара. Чыллыырка Бэрт Тыгын Тойон, Туоҕа Боотур, тумус боотурдар тустарынан кэпсээни истэн, бэркэ сэргээбитэ. Тыгын Тойон уолаттарыттан Таас Уллуҥаҕы улахан күүстээх боотурунан билиммитэ. Кэнникинэн уолаттар сылайан, Наадьы бүрүйбүт тордоҕор киирэн, утуйан хаалбыттара. Чыллыырка итииргээн сонун устан, модун түөһүн, бууттарын ытыстарынан таһыйа, уһун илиилэрин харыларын суураламмыта. Эмискэ буурдаан эрэрдии ойуолаан, тыа саҕатыгар тиийбитэ. Орто киһи үрдүгүн саҕа хатырыга суллан, этэ араҕастыйбыт модьу тиити кууһа түспүтэ. Көхсүн быччыҥнара бөлтөрөҥнөһө, тиити кытта мадьыктаспыта. Ол быыһыгар тэйэн ыла, сутуруктуу туппут илиитинэн дуксуйа, тула кулахачыйбыта. Кэтит сирэйэ тиит модьу умнаһын икки өттүнэн сүр түргэнник кытара мэлтэҥнии, быгыалаан элэгэлдьийбитэ. Наадьы ону көрөн, тордоххо өйөннөрбүт алаҥаатын, охтоох нимчикаатын ылан, алтахтаан хааман, алаҥаа бэргэнигэр киирбитэ. Чыллыырка Бэрт тиит умнаһыгар эриллэн таҕыстаҕын аайы, Наадьы ытан тиҥиргэппитэ. Чыллыырка эриллэрин түргэтэтэн иһэн, тиит иннигэр ойон тахсыбыта. Дулҕа баттаҕа сахсаҥныы, икки өттүнэн сүр түргэнник иэҕэҥниириттэн икки буолан көстөн ылаттыыра.
   – Чэ, сөп буолуо! Оҕум даҕаны баранна. Абытай, – диэбитинэн, Наадьы сүүһүн көлөһүнүн сотто, алаҥаатын умса туппута. Чыллыырка Бэрт элэгэлдьийэрэ бытааран, тохтообута. Кэннин хайыһан, тииккэ хараҕаламмыт охтору көрөн ылбыта.
   – Бээ, билигин даҕаны баардаах эбиппин… Ити бэдиктэр кырытыннара сыспыттара дии… – диэн ботугуруу, батары түспүт оҕу хаймаҥната, сулбу тардан таһаарбыта.
//-- * * * --//
   Ыһыах үөрүүлээх күннэрэ ааһан, кэлбит ыалдьыттар тарҕаһан барбыттара. Дыгыйдааҕы тумус боотурдар Арыылаахха тиэрдибиттэрэ. Дуораан Уустааҕы Күөх Хайаларыгар Бэдэр Боотурдаах арыаллаан барбыттара. Кырамай Боотурдаах, Тоҕус Боотурдаах, Өтөнөйдөөх бииргэ аргыстаһан айаннаабыттара. Кырамай Боотур бараары атын миинэн олорон, атаара кэлбит дьоҥҥо туһаайан: «Сүдү даҕаны ойууну кытта алтыһан ылбыппыт. Эдэрбитигэр тэптэрэн, этэр-тыынар тылын өйдөөн-дьүүллээн истибэккэ, такайа сатыырын баардылаабатах эбиппит… Бүтүөх бүппүтүн кэннэ хомойон да диэн… Уот тыл Лүксүрээн араҥаһын, сытар сирин тулатын тумнан ааспыт… Бэл, араҥас тула баар көтөр-сүүрэр уйатын салаабатах. Тыыннааҕар, ити уйалар курдук, биһигини алгыһынан иилии эргийэн, көмүскээн баччаҕа тиэртэҕэ… Дьэ, сүрдээх. Түүлбүнэн сылыктаатахпына, Дуораан Ууска кини эрэ көмөлөһөр кыахтааҕа дуу…» – диэбитинэн, атын тиҥилэхтээн кэбиспитэ.
   Бүтэһигинэн табалаах сахалар Мукучу Хоһуун араҥаһыгар сүгүрүйээри уонна дьоно туох-ханнык олороллорун билсээри, Дьиикимдэнэн эргийэр буолбуттара. Кучан олохтоохторо табалаах сахалары атаара, томтор кытыытыгар тоҕуоруспуттара. Кэлтэгэ муос куйаҕын, сэбин-сэбиргэлин иилинэн, дуулаҕатын хонноҕун анныгар кыбыммытынан тиийэн кэлбитэ. Мустубут олохтоохторго сүгүрүйэн ылаат, Туоҕа Боотур харытын икки илиитинэн тута:
   – Төһө даҕаны куттал суоһуу сырыттар, билсиһииттэн, ыһыахтан астынныбыт. Үтүө дьон үтүө сиргэ олохсуйбуккут. Аны биллэхпит… Улуу Добдурҕа саҕана күүтэбит, кыылга бииргэ бултуо этибит, – дии-дии этэрбэһин оһуттан кыыннаах бадаайыны оруу тардан таһааран, сүгүрүйэ Туоҕа Боотурга туттарбыта. – Бу биһиги ууспут эллээбит быһаҕа. Эйиэхэ Дуораан Уус бар дьон ортотугар туттарбыт аҕа ууһун баһылыга буоларгын туоһулуур кылыскар ханыы буоллун! – Кэлтэгэ көнөн кэлбитэ. – Бээрэ, ити уот ыыппыт, сэриилии сатаабыт туматтары хайыыгыт?
   – Махтал! Быһах быһаҕа эбит, – Туоҕа Боотур бадаайыны кыыныттан сыыйа тардан, эргим-ургум көрө, мустубут дьон диэки эргиллэн, өрө ууммута. Дьон илиилэрин өрө уунан, үс төгүл уруйдаан ылбыттара.
   – Туматтар түөлбэлэригэр бара сылдьыахпыт. Тумус Боотурдар ханна түһүүлэнэн олороллорун билэллэр. Испититтэн күрээбит, кээнньэли киһини көрдүүбүт… Бу алдьархай киниттэн тахсыбытын билэн турабын. Кыргыс имэҥин, таныары тоҕо тарпатах киһи… Эйэнэн ол киһини биэрдэллэр, бэрт этэ…
   – Сөптөөх быһаарыныы. Туоҕа Боотур, биир көрдөһүүлээх эбиппин. Кырамай Боотурдаах ыһыахха ыҥыра тиийэ сылдьан, айылгылаах киһилээххит туһунан кэпсээбиттэрэ ээ. Көстөөх сиртэн иһиллэр бэлэстээх… Көрбөккө, истибэккэ бараары гынныбыт.
   – Ээ, Бэлэс Боотуру этэҕин. Баар, баар, – диэбитинэн, тэйиччи турар Бэлэс Боотуру ыҥырбыта. – Бэлэс Боотур, ыалдьыттарбыт эн хаһыыгын истээри гыналлар, хайыыгын?
   Бэлэс Боотур үөрэн сэгэйэ түспүтэ. Кэлтэгэ Хоһууҥҥа сүгүрүйбүтэ.
   – Көр эрэ! Аатым дуораһыйар эбит дуу… Хаһыытаамына. Бэйэм даҕаны ыһыытаабакка, тыыным-быарым хаайтара сылдьар. Ол эрээри үнүргү буруоҕа кэһиэхтэннэ бадахтаах, – дии-дии ньээлбэтин субуйа тардан, хонууга бырахпыта. Сыыҥтыы-хаахтыы, тэйэ хааман маадьайа:
   – Айанньыттар барардыы, томтор анныгар түһээриҥ. Табаларгытын үчүгэйдик тутаарыҥ, – Бэлэс Боотур күөмэйин чөллөрүтэн, сөтөллөн хахсайбыта.
   Кэлтэгэлээх мустубут дьоҥҥо нөрүйэн, табаларын сиэппитинэн, томтор анныгар түспүттэрэ. Балачча тэйиилэрэ, Бэлэс Боотур томтор кытыытыгар тиийэн, ытыстарын холбоччу тутан чохчойо түһээт: «Аны да көрсүөхпү-үүт!» – диэн хаһыытаан тоҕо барбыта. Кучан олохтоохторо, билэр буоланнар, эрдэттэн кулгаахтарын саба туттан, харахтарын быһа симэн, төҥкөһөн турбуттара. Сыһыыга сылдьар сылгылар үргэн хаһыҥыраһа, сүүрэн тигинэспиттэрэ. Күөлтэн кус-хаас айманан өрө көппүтэ. Аллара хаһыыны истээри чуоҕуһан турбут дьон, соһуйбут табаларын тута сатаан, өрө мөхсө тилигирэспиттэрэ. Бэлэс Боотур хаһыытыттан астынан сис туттан, төттөрү-таары түөрэҥэлээбитэ.
   Чорбох Боотур күүрээннээх күннэр ааспыттарын кэннэ, дьон-сэргэ уоскуйуута, Туоҕа Боотурга Үрүйээнэлиин ыал буолан эрэллэрин иһитиннэрбитэ. Туоҕа Боотур үөрүүтүттэн Чорбоҕу хам кууһан, өрүтэ көтөҕөлөөн ылбыта. Күһүөрү, Лүксүрээн ураһатын таһыгар, балаҕан туттарыгар сүбэлээбитэ.
   Чорбох саҥа сылы үчүгэйдик саҕалаабытыттан санаата өрө көтөҕүллэн сылдьара. Үрүйээнэлиин кэпсэтиитэ кынаттаан, ис күүһэ өрө тэбэн, ыһыахха ырааҕы сүүрүүгэ кими даҕаны атахтаах оҥорботоҕо. Бэдэр Боотур туматтары сууһартаан дьиэгэнийэн, хаана оонньоон, далла мэндэһиитигэр киирбэтэҕэ. Томтор олохтоохторуттан Чорбох ыппыта. Манна даҕаны баардааҕа таайан, кыраҕы харахтаах бэргэн ытааччы аатын ылбыта. Инньэ гынан, көтүөн кыната суох буолан, үөрэ-көтө сылдьара. Инитэ Муос уоллуун ураһа туруораары, ойууртан уһун ураҕастары таспыттара. Ыһыах кэмигэр Чорбохтоох Үрүйээнэ бииргэ сылдьалларын, кэккэлэһэ туран оһуохайдыылларын көрбүт дьон күлүктэригэр имнэммиттэрэ туолан эрэриттэн үөрсүбүттэрэ. Саҥата-иҥэтэ суох көмөлөһөн, ураҕастар хатырыктарын суллаһан, дьылҕан оҥорсон өрө аспыттара. Туоҕа Боотур саҥа турбут ураһа таһыгар түөлбэ олохтоохторун ыҥыртаан, Чорбохтоох Үрүйээнэ санааларын холбообуттарын иһитиннэрбитэ. Чорбоххо кутаа отуннарбыта, Үрүйээнэҕэ ситии тартаран, үрүҥ сиэлинэн салама ыйаппыта. Үрүҥ Аар Тойоҥҥо махтанан, кутааны тула хаама сылдьан, кымыһы ыспахтаабыта, үрүҥ сиэлинэн сыт-сымар таһааран алҕаабыта.
   Күннэр, түүннэр былыт устарыныы элэҥнэспиттэрэ. Олору кытта хомолто аһыыта, үөрүү өрөгөйө өрө күүрэн кэлэ, сыыйа симэлийбитэ. Кучан олохтоохторо күннээҕи кыһалҕаларын үмүрүтэ түбүгүрэллэрэ. Туоҕа Боотур көҕүлэ быһыллыбыт Хучаны босхолоон үүрдэрбитэ эрээри, уол түөлбэтигэр тиийдэҕинэ өлөрүөхтэрин этэ, ытыы-соҥуу бэйэлэригэр хаалларалларыгар көрдөспүтэ. Туоҕа Боотур уолу аһынан, Элиэ Хоһуун табаларын көрө сылдьар боотурдарга көмөлөһөөччүнэн ыыппыта. Улахан сугулаан кэнниттэн Тоҕурай Боотур сирдьиттээх туматтар түөлбэлэригэр сэриинэн барар буолбуттара. Дьиикимдэттэн Тарҕаан Хоһууннаах уонча буолан көмөҕө тиийэн кэлбиттэрэ. Туматтар эйэлээх кэпсэтиинэн Хаан Илбиһи биэрбэтэхтэринэ, кыргыһардыы тэринэн айаннаабыттара.
   «Хаан Илбис баарын тухары, нус-хас олох, атын аҕа уустары кытта Ил-Эйэ кыаллыа суох дуу… Тыгын Тойон: «Сорох ардыгар үҥүү күөрэҥнээтэҕинэ, батас кылбаҥнаатаҕына, биитэр утары уунар манньата суох эйэлээх олоҕу туппаккын…» – диэн манныгы эттэҕэ…» Туоҕа Боотур эйэлээх олох кыргыһа суох олохтонуо суоҕуттан ыар санааҕа баттаппыта.
   Туматтар улахан таныары саҕалаабыттарыттан уонна Хаан Илбис сүппүтүттэн куттанан, түөлбэлэриттэн көһөргө күһэллибиттэрэ. Кыргыс дьоно тиийиилэригэр ураһалар дьылҕан мастара ардьаһан, онон-манан таба кубарыйбыт муостара, сарыы элээмэлэрэ ыһыллан сыталлара. Туматтар түөлбэлэрэ кураанахсыйбыт этэ. Арай Хаан Илбис хараарбыт тордоҕо, кубарыйа куурбут муннулара, харахтара оҥоспут харамньыларынан манабылланан барыаран турара. Боотурдар тордоҕу төгүрүйэн туран, уоттаан кэбиспиттэрэ. Салгыы суоллаабакка, Кучаннарыгар төннүбүттэрэ. Ол эрээри Тоҕурай Боотур Хаан Илбиһи булар санаатын булгуруппатаҕа. Биир түүн үс тумус боотурдарын кытта сүтэн хаалбыттара.
   От ыйын өҥүрүк куйаас күннэрэ сатыылаабыттара. Итийбит, хамсаабат салгынтан от-мас иһийэ санньыйбыта. Көтөр-сүүрэр күлүк сирдэринэн хорҕойбута. Бэл, биир кэм дыыгынаһар бырдах бииһэ намыраабыта. Окко киирии саҕаламмыта. Бастаан утаа от охсоллорун ахтыбыт Тараҕай Боотур Быйаҥ Боотурдуун томтордоруттан саҕалаан от охсон куһуйан иһэн, итииттэн чаҕыйан, күн тиит кэннигэр санньыйыыта, сөрүүн түһүүтэ киирэр буолбуттара. Кинилэр тэлэн нэлэһиппит суолларын кэҥэтэн, Бэдэр Боотур, Чорбох Боотур, Туҥуй Боотур охсон куһуйаллара.
   Дыгый оҕонньор кыыһыныын туулаан, ардьалаан, киэһэтин үөлэн, күннэрин билбэккэ атаараллара. Хатыы ама буолан, ас астаан, таҥас-сап бэрийэн, дьонун үөрдэрэ. Үөлбүт соболорун, мундуларын, хаппыт балыктарын мунньан, Таатык Кучаҥҥа илдьэрэ. Дыгый түөлбэтин дьонун балыгынан хатаҕалыырыттан улаханнык астынара. Баарын тухары туһалаах, көмө киһитинэн сананара.
   Кэм хайа да санньыар санааны сайгыыр дииллэр эрээри, Татыйык Туйаҕы саныыра, ахтара күн-түүн улаатан иһэрэ. Кучаҥҥа балык илдьэр күнүгэр: «Баҕар, Туйах кэлбитэ буолуо», – диэн эрэл санаалаах сарсыарда эрдэттэн хоҥноро. Кучаҥҥа чугаһаан иһэн, туох эмэ уларыйыы тахсыбытын сибикилии сатыыра. Түөлбэҕэ көрсүбүт дьоно харахтарын куоттаралларыттан туох даҕаны биллибэтэҕин сэрэйэн, оргууй үөһэ тыынан ылара. Үрүйээнэлээххэ көмөлөһөн, от мунньуһан, ынах ыаһан, киэһэ сөрүүн түһүүтэ төннөрө. Ол иһэн куустуһан турар хатыҥнарыгар туораан, сынньанан ааһара. Хатыҥнарын кытта кэпсэтэ, оргууй суугунаһар сэбирдэхтэр сиккиэрдэрин иһиллии, иһийэрэ. Ардыгар күн-түүн ааһарыттан, Туйах кэлбэтиттэн уйадыйан, уйа-хайа суох ытаан ылара.
   Бүгүн эмиэ, төннөн иһэн, хатыҥнарыгар туораан тахсыбыта. Эр-биир иэдэһинэн сыстан ыла, маҥан субаларын имэрийбэхтээбитэ.
   – Хатыҥнарбыт барахсаттаар… Күн түүнү солбуйан, кэм бардар баран иһэр… Туйах бүгүн даҕаны суох, кэлбэтэх… Ама, букатыннаахтык сүппүтэ буолуо дуо? Суох, суох… Кини хайаан даҕаны эргиллиэ. Эппит тылын бэйэҕит истибиккит дии… Күүтэбин, эһиги эмиэ күүтүҥ. Хайаан даҕаны эргиллиэ… Эһиэхэ үүттээх тааһын хаалларыым. Тиийэн кэлэн көрдөҕүнэ үөрүө: «Буллум ээ, эйигин көрдөөммүн, өр буоллум…» – диэҕэ. Оччоҕо барыта үчүгэй буолуо, – диэн ботугуруу моонньугар кэппит үүттээх тааһын устан, лабааҕа баайбыта. Эмискэ чуумпуну аймаан, үрэххэ хайаахтыырдар аймаммыттара, кустар ууну лаһыйан лаһыгыраһаллара, ким эрэ дуу, туох эрэ дуу ууну күллүргэччи кэһэр тыаһа улаатан иһиллибитэ. Татыйык тохтуу түспүтэ. «Эһэ! Бу алдьархайы!» диэн күлүмэх санаа охсуллан ааспыта. Эт-этэ күүрэн, өйөннөрө уурталаабыт алаҥаатын, кэһэҕин харбаабытынан хатыҥын кэннигэр сөрүөстүбүтэ. Ууну күллүргэтэр тыас кытыл аннынан чэй тааһы тоҕута кэһэн хардырҕаппыта. Татыйык алаҥаатын быарын ыксары тутан, ох уурунан ытарга бэлэмнэммитэ. Атах тыаһа таастаах кытылтан тэйэн, хойуу оту кэһэн сырдырҕаппыта. Өтөр буолбатаҕа, эниэни өрө сүүрэн битигирэтэн, туматтардыы кылгас сонун үргүлдьү бэргэһэтин хараҕар диэри тардыммыт хоһуун сыыр үрдүгэр биирдэ дьирэс гына түспүтэ. Көхсүгэр сүкпүт кураахтаах алаҥаатын көннөрө, сэлии муоһа төбөлөөх модьу уктаах үҥүүтүн сиргэ батары аспыта. Татыйык атын «эһэни» көрөн, кирийэ түспүтэ. Куотар, саһар сирэ суоҕуттан сүрэҕэ күүскэ тэбэ, охтоох кирсин тардан кычыгыраппыта. Хоһуун тыас диэки хайыһа, үргүлдьү бэргэһэтин кэннигэр силэйэ, тохтуу түспүтэ. Татыйык соһуйан, саҥа аллайаат, охтоох кирсин ыытан кэбиспитэ. Ох илбистээхтик ыйылыы, хоһууну сиирэ-халты көппүтэ. Хоһуун үҥүүтүн хаба тардаат, туора ыстана, үҥүүтүнэн быраҕаары кэдэрийэ түспүтэ.
   – Ту-Туйах, эн дуо? – диэбитинэн Татыйык алаҥаатын ыһыктан, хатыҥ кэнниттэн тахсан кэлбитэ. Хоһуун кыыһы көрөн, үҥүүтүн санньытан иһэн, ыһыктан кэбиспитэ. Ынчыктыыр икки, ыҥыранар икки ардынан саҥа таһаараат, кыыска утары ыстанан тиийэн, иннигэр хоруйа түспүтэ. Уунан бычалыйбыт Татыйык үөрбүт харахтарын көрөн, хам кууһан ылбыта.
   – Таатык, Таатык… Мин ээ… Кэллим… Мин… – диэбитинэн, хаһан даҕаны ыһыктыа суохтуу, бобо кууспута. – Эргилинним, тыыннаахпын… – Туйах Таатык дьигиҥниир санныларын имэрийэ, оройуттан сыллаан ылбыта. Татыйык уол түөһүгэр сирэйин анньан, ытыыра күүһүрбүтэ.
   – Таатык, уоскуйууй… Кэллим, эргилинним…
   – То-тоҕо хойутаатыҥ? – Татыйык өрө сыҥа, уолу кууһа оргууй саҥарбыта. – Эйигин… Эһэ баттаабыт диэбиттэрэ… – Татыйык эмиэ ыҥырҕаан барбыта. – Мин итэҕэйбэтэҕим… – диэбитинэн уол түөһүттэн сирэйин арааран, ууламмыт харахтарынан мичээрдээн ылбыта. – Аны эйигин ханна даҕаны ыытыам суоҕа… Сөп дуо? – дии-дии хараҕын уутун соттубута.
   – Сөп. Аны эн биһикки өрүү бииргэ буолуохпут…
   Уоллаах кыыс үөрүүлэриттэн ытамньыйа, куустуһан соҥуоран ыла, өр кэпсэппиттэрэ. Кутуйах хаамыытынан кылгаабыт сырдык хайыы үйэ боруора хараҥарбыта. Сайыҥҥы түүн сылааһынан угуттуу, суорҕан туманынан үллүйэ устубута. Уоллаах кыыс сиэттиспитинэн үрэххэ сүүрэн киирэн, кыра оҕолуу уунан ыспахтаһа, дьоллоохтук күлсэ, илии-илиилэриттэн ылсыһан кытылынан хаамсыбыттара. Хатыҥнарын таһыгар кулуһун оттон, бэрт өр сэһэргэспиттэрэ. Куустуспутунан саҥа күн тахсарын долгуйа көрсүбүттэрэ. Айылҕалыын бииргэлэһэн иһийэн ыла, чуумпуга сууланан ылбыттара.
   – Эн Кучаҥҥа бараҕын дуо? – Татыйык сэбирдэхтэр быыстарынан тыгар күн сырдык сарадахтарынан сарбынньах ойуулана, оргууй ыйыппыта.
   – Суох… Эйигин кытта Арыылаахха… Дьоммутун үөрдүөх! Онтон иккиэн Кучаҥҥа барыахпыт. Сүппүт киһи сүтэ түһүүм ээ… Көрдөөбөттөр ини… – Туйах күлэн ылбыта. Татыйыгы кууһан, сүүһүттэн сыллаан сырылаппыта.
   Дыгыйдаах Хатыы кыыстарын кэтэһэн, сыта-олоро сүгүн утуйбатахтара. Дыгый халлаан сырдыыта туран, Хатыытын долгутумаары, ардьаларын көрө барардыы тэринэн, тыытын анньынан, тумаҥҥа киирэн симэлийбитэ. Ыраахха диэри эрдии чалымныыра, көхсүн этитэн ылара иһиллэрэ. Дыгый үөскэ киирээт, Татыйык Кучаҥҥа барарыгар тыытын тиксиһиннэрэр сирин диэки тыытын тумсун салайбыта. Хатыы куобах истээх суорҕанынан бүрүнэн, хаһан эрэ Дыгый кыыһын аҕаларын күүппүтүн курдук, дьикти турукка киирэн, тыы тахсар сиригэр олорон хаалбыта. Оргууй бигэнэр долгун кытылы сайҕыыр тыаһын иһиллии, үүт тураан туманы кэтээбитэ.
   Туйахтаах Татыйык Арыылаах эбэҕэ тиийиилэригэр, туман ситэ көтөҕүллүбэккэ турара. Уоллаах кыыс тыыларыгар мэҥэстэн саҥардыы устан эрдэхтэринэ, туман быыһыттан тыы тумса көстөн кэлбитэ.
   – Аҕаа, эн дуо? – Таатык туманы одуулаһа ыйыппыта.
   – Таатык, Таатык… Тоҕо хойутаатыҥ? – диэн Дыгый саҥата кыыкынаабыта.
   – Аҕаа, мин, биһиги, биһиги, – диэн Татыйык чаҕаара түспүтэ.
   – Ээ, тумана, онно эбии хараҕым көрөр үһү дуо? Кимниин кэллигит?
   – Мин, Туйахпын!
   – Ким даа… Туйахпын даа… Бу дьолу, бу оҕоккобун, – диэбитинэн, Дыгый тыытын тумса Туйахтаах тыыларын таарыйыахча сурулаан тахсыбыта.
   – Аҕаа, сэрэн, сэрэн, тыыны түҥнэрээри гынныҥ, – Таатык аймана, аҕатын тыытын харбаан, тыытыгар сыһыары тарпыта. Дыгый үөрүүтүттэн эрдиитин ыһыктан, ууламмыт хараҕын сотто, Туйаҕы кыҥастаспыта.
   – Бу дьолу! Бу дьолу! – диэмэхтии, туруохтуу өгдөҥөлөөбүтэ.
   – Турума, турума… Этэҥҥэбин… – Туйах иҥнэҥэлээбит тыы иитин харбаан ылбыта. – Барыта үчүгэй! Наллаан кэпсиэҕим.
   – Оннук. Чэ, бара охсуоҕуҥ! Ийэҕит кэтэһэн иэдэйдэҕэ… – Дыгый биир кэм сүүрэр хараҕын уутун сотто, тыытын анньыммыта. – Бу дьолу, бу үөрүүнү… Эһиги бара туруҥ. Мин ардьаларбын көрөн ааһыам, – диэбитинэн, тыытын кэннинэн эрдэн, суол биэрэрдии туора устубута.
   Туйахтаах тыы тахсар сиригэр чугаһаан иһэн, суорҕан бүрүнүүлээх ийэлэрин көрбүттэрэ.
   – Ийээ, ийээ, биһиги кэллибит… Туйах кэллэ! – Татыйык илиитинэн далбаатаабыта. Хатыы суорҕанын илгээт, икки илиитин утары ууммутунан кытылга киирбитэ. Туйах чугаһаан иһэн, тыытыттан түһэн, ууну күллүргэччи кэһэн, Хатыыны кууһан ылбыта. Долгуйбута бэрдиттэн бөтө бэрдэрэ: «Ийээ…» – диэн ыган, саҥа таһаарбыта.
   – Ии… Оҕом эргиллибит дии… Бу дьолу! – диэбитинэн, Хатыы Туйаҕы санныттан имэрийэ, ытаан, санна дьигиҥнээбитэ. – Ол иһин… Эргиллиэ диэн эрэнэрим…
   – Ийээ, оттон миигин ахтыбатыҥ дуо? – Татыйык аттыларыгар кэлэн, хомойбута буолан, уоһун толлоппута.
   – Ыы, оҕобун хайдах ахтыам суоҕай? – Хатыы кыыһын кууһан, сыллаан ылбыта. – Чэ, тахсыаххайыҥ, бука, аччыктаатаххыт, – дии-дии хараҕын уутун сотто, тиэтэйэ-саарайа холомотугар барбыта.
   – Һуу, үчүгэйин! Кэлэр күннээх эбиппин, – Туйах тулатын көрүнэ, Татыйыгы кууһан ылбыта. – Эргиллэр күннээх эбиппин…
//-- * * * --//
   Туйахтаах Татыйык сиэттиспитинэн Кучан эниэтин тахсааттарын кытта, бастакынан Муос уол сүүрэн кэлбитэ. Саҥата суох турбахтаат, Туйахха сүүрэн тиийэн, кууһа түспүтэ. Туйах соһуйан, уолу көҕүлүттэн имэрийэ:
   – Оо, Муос! Улааппыккын дии… – диэбитинэн, уолу хоннохторун анныттан ылан, өрө көтөҕөлөөбүтэ. Муос кычыкыламмыттыы күлэн сыһыгырыы, бычалыйан тахсыбыт хараҕын уутун соттоот:
   – Туйах тыыннаах! Туйах тыыннаах… Кэллэ, кэллэ… – диэн ыһыытыы, сүүрэн бурҕачыйа турбута. «Тыыннаах, тыыннаах!» диэн хаһыы түөлбэни тилийэ көппүтэ. Балаҕаннартан, ураһалартан дьон тахсан кэлбиттэрэ. Саҥа-иҥэ хойдо түспүтэ:
   – Хайыы… Туйах кэлбит!
   – Кырдьык кини дии…
   – Көр эрэ! Дьэ, бу үчүгэй!
   – Бу дьолу! Тыыннаах, тыыннаах!
   – Оттон уола, бөрө оҕото суох дуу…
   – Баҕар, Элиэ Хоһуун эмиэ тыыннааҕа буолуо…
   – Эппэтэҕим дуо, кэлиэ диэн…
   – Оо, ол иһин! Туйах уол оҕото буоллаҕа…
   Дьон Туйаҕы уруйдуу, көхсүттэн имэрийэ, харытыттан харбыы, иилии эргийбиттэрэ. Туоҕа Боотур эниэ аллара өттүгэр сылдьан, Муос хаһыытын баардылаабатаҕа. Онтон дьон айманарын истэн, киэҥ-киэҥник атыллаталаан тиийэн кэлбитэ. Туйаҕы итэҕэйбэтэхтии көрө, тула хаампыта. Улаханнык үөрбүтүн биллэрэн, хам кууһан ылан, өрө көтөҕөлөөбүтэ. Аттыгар килбигийэн турар Татыйыгы сүүһүттэн сыллаан ылбыта.
   – Дьэ, бу үчүгэй! Туйах да Туйах! Көрүҥ! Уолбут тиийэн кэллэ… – дии-дии иннин көҕүлүн өрүтэ анньыалыы, дьоҥҥо эргиллэн:
   – Үтүө дьонум! Түөлбэбитигэр үөрүү тосхойдо! Уолбут эргиллибит үөрүүтүгэр, сөрүүн түһүүтэ, малааһынна тэрийиэҕиҥ. Санаа баттыгын киэр илгиэҕиҥ… Хайдаҕый? – диэбитигэр мустубут дьон үөрэн, алыкылаан хаһыытаспыттара.
   Үрүйээнэ үөрүүтүттэн Татыйыгы тула көтө, иккиэннэрин хоннохторун анныттан ылаттаан, балаҕаҥҥа киллэрбитэ. Сөрүүн кымыс кутан биэрэ, ас тардан түбүгүрбүтэ. Балаҕан аанын киэҥник тэлэйэн, Муос уол көтөн түспүтэ.
   – Туйах, Лүксүрээн ураһатыгар тиийэр үһүгүн. Туоҕа Боотур эттэ… – диэт, хоруй күүппэккэ таһырдьа ойбута. Туйахтаах Татыйык бэйэ-бэйэлэрин көрсөн ылбыттара.
   – Бар, бар… Ыйыталлара элбэх буолуо… Биһиги Үрүйээнэлиин от мунньуһа киириэхпит, – Татыйык Үрүйээнэттэн кыбыстыбыттыы оргууй саҥарбыта. – Киэһэ көрсүөхпүт…
   Туйах Лүксүрээн ураһатыгар киирбитигэр, мустубут дьон уруйдуу көрсүбүттэрэ.
   – Туйах, кэл, дарпы таһыгар олорон, кымыста ис, – Туоҕа Боотур Туйаҕы бэйэтин таһыгар ыҥырбыта. – Эһиги сүтүөххүтүттэн ыарахан күннэр-түүннэр аастылар. Эһэҕэ түбэспиккитин суоллаан билбиппит… Туох алдьархай буолбутай? Ким өлбүтэй? Эн хайдах тыыннаах ортуҥ? Кэпсээ эрэ…
   Туйах мух-мах буолан ылбыта. Күөмэйин чөллөрүтээри гыммыттыы, чохоонтон кымыс ыймахтыы, кэпсээн барбыта. Боотурдар сорох түгэннэри чуолкайдаһан ыйыта, бэркэ сэҥээрэн истибиттэрэ. Бойум тыыннааҕыттан үөрсүбүттэрэ.
   – Бээрэ, ол Чыллыырка Бэрт Дагдаҕар Боотур туһунан тугу кэпсиир? Ыҥырыыны хайдах ылыммытай? – Туоҕа Боотур ыйыппыта.
   – Чыллыырка Бэрт сүрдээх киһи эбит. Өһүгүн өлөрбөтөхпүтүттэн, эбиитин арыалдьыттаах ыыппыккытыттан улаханнык астыммыт этэ. «Дьоһун, сиэрдээх боотурдар эбит. Киһи үөрдүһүөх дьоно эбит»,– диэбитэ. Дагдаҕар Боотур ханна баарын билбэт эрээри, тыыннаах, тумат дьахтарын көрдүүр үһү.
   Чыллыырка Бэрт ойоҕунуун Бойуму сирдээн, Дьабдьы сиригэр барардыы хаалбыттара. Барыта этэҥҥэ буоллаҕына, аны сайын ыһыахха кэлиэх буолбута.
   – Дьэ, аакка киирбит киһини көрүүһүкпүт. Аташкаан сүрдээн-киэптээн кэпсээбитэ… Туйах, котокооҥҥун хантан буллуҥ? Эйиэхэ араҥас тутан, онно хаалларбыппыт дии… – Бэдэр Боотур Туйах дьиэл таһыгар сатанахха ыйаабыт кыыннаах котокоонун көрөн, дьиктиргээн ыйыппыта.
   – Ээ, Элиэ Хоһуун: «Көрсүбэтэхпитинэ, кэлэн иһэн көрөн ааһаар… Котокооҥҥун буллаххына ылаар…» – диэбитэ. Төннөн иһэммин, эһэни кытта киирсибит сирбитин таарыйан ааспытым. Араҥаһы көрөн, Элиэ Хоһууҥҥа туруорбуттар диэн үөрэ санаабытым. Көҥүллээх курдук сананан ылбытым. Котокоонум оннугар Чыллыырка биэрбит туктуйатын хаалларбытым…
   Эмискэ түргэн атах тыаһа битигирээн кэлбитэ. Дьиэл аллара өттүнэн түөрт атах буолан Муос уол ойон киирбитэ. Дьон элбэҕиттэн кыбыстан, төттөрү түһүөхтүү эргиллэн иһэн:
   – Сыһыыга билбэт сылгыларым киирдилэр… Элбэх баҕайылар… – диэт, таһырдьа ыстаммыта.
   Боотурдар соһуйан, бэйэ-бэйэлэрин көрсөн ылбыттара.
   – Сылгылар даа… Хантан кэллэхтэрэй? – дэһэ, ойон туран, таһырдьаны былдьаспыттара. Табыктаах томторго тиийиилэригэр, аартыктан аттаах дьон бөтөрөҥнөтөн тахсыбыттара. Сылгыларын күөйүөхтүү уунаҕалатан иһэн, томтор үрдүгэр дьон турарын көрөн, чуоҕуһа түспүттэрэ. Тугу эрэ сүбэлэһээт, томтор диэки сиэллэрэн сиксиппиттэрэ. Чугаһаан иһэн тохтоон, биир аттаах киһи уһулуччу ойутан тахсан:
   – Сылгылаах, ынахтаах урааҥхайдар быһыылааххыт. Биһиги Тыгын Тойон дьонобут! Аймахпыт Туоҕа Боотур түөлбэтин көрдүүбүт… – диэн хаһыытаан бытарыппыта. Үөһээ турааччылар итини истэн: «Кэлиҥ, кэлиҥ. Туоҕа Боотур түөлбэтэ бу…» – диэн ыһыытаһа, эниэттэн таҥнары сүүрэн түспүттэрэ…

Туомтуу баайыы

   Сыһыы кытыытыгар одун саастаах уолу мэҥэстибит аттаах киһи дьоруолатан тахсыбыта. Мэччийэ сылдьар сылгылары, сүөһүлэри астыммыттыы көрө, атын тиҥилэхтээбитэ. Онто даҕаны суох, түөлбэтэ чугаһаабытын билэн, тиэтэйэн иһэр аттара сиэлэн тамаһыппыта.
   – Аҕаа, аппыт маннааҕар түргэнник сүүрэрэ буолуо дуо? Биитэр сааһыран мантан эппэт дуу… – аҕатын кэннигэр өрө сахсылла иһэр уол ыйыппыта.
   – Муҥунан бардаҕына түһэн хаалыаҥ дии… Бээ, кырытыннарыма, инникитин даҕаны сырыытын көрдөрүө, – Туоҕа Боотур чарчыстыбыт иэдэстэрэ мичээрдээбититтэн эбии мырчыстыбыттара. Кырдьары билиммэтэх чоҕулуспут харахтарыттан сырдык уоттар саҕылларга дылы гыммыттара. – Сотору бэйэҥ миинэр миҥэ гыныаҥ, дьэ, сикситэ көтүтүөххүт… – атын моонньугар сыстан, таптайбахтаабыта. Ат барахсан кэпсэтиини истэрдии, иҥэрсийэн ыла, уунаҕалаан барбыта. Туоҕа Боотур саннын байаатынан күрэҥсийбит баттаҕа атын сиэлинии сыыйылла, нүксүччү туттубут көхсүн көннөрөн, санныларын дарата иэҕэҥнээбитэ. Сэксэгэр маҥан бытыгын имэринэ, кэннин хайыһан уолун көрөн ылбыта. Уола хараҕын быһа симэн, өрө көтүөхтүү көппөҥнүүрэ. Талах арыыны мүччү түһээттэрин кытта, томтор үрдүгэр балаҕаннар бачыгыраһан көстүтэлээбиттэрэ, түптэлэр буруолара унаара устубуттара.
   – Аҕаа, миигин манна түһэр эрэ, тиргэлэрбин көрөн барыам, – уол аҕатын кэтит көхсүн таптайан ыла, ат бытаарарын кэтэһэн олорон, сиргэ ыстанан түспүтэ. – Мин бардым, – диэт, күөл диэки сүүрэ турбута. Туоҕа Боотур күөл кытыытынааҕы уһун окко киирбит уолун көрөөрү, иҥэһэтигэр туран олоотообута. Атыттан түһэн, тыыллаҥалыы, хаама турбута. Ата өрөйөн-чөрөйөн, кулгаахтарын чөрбөҥнөтөн, уолу батыһа көрөн турбахтаабыта. Онтон төбөтүн хоҥкуҥната иҥэрсийэ, иччитин батыһан сэлбэйбитэ. Туоҕа Боотур томтор эниэтигэр чугаһаан эрдэҕинэ, үөһэ өттүлэрэ сыгынньах, күн уота сиэн дэлби хараарбыт олдьу саастаах уолаттар үөттүрэҕи миинэн, сыыры таҥнары бөтөрөҥнөһөн киирбиттэрэ. Талахтар быыстарынан иһэр Туоҕа Боотуру көрбөккө, ааһа көппөрөҥнөспүттэрэ.
   – Күүтүҥ, күүтүҥ… Ийээ, ийээ… – диэн ыксаан сарылыы кэнники хаалбыт, алдьаммыт чабычаҕы кэппит кыра уол сиргэ олоро түспүтэ. Илиилэригэр мутук батастаах, көхсүлэригэр чаачар саалары сүкпүт инникилээбит уолаттар төттөрү бөтөрөҥнөһөн кэлбиттэрэ. Сиргэ лаҕыччы олорор кыра уолларын тула сүүрэ: «Мин – Нүһэрги Боотурбун!», «Мин – Мукучу Хоһууммун!» – дэһэ-дэһэ, мутук батастарынан далбаатаспыттара.
   – Эһиги наар куотаҕыт… Ийэбэр этиэм! – кыра уол тэбиэһирэ сарылаабыта.
   – Оо, Чабычахаан Боотур буолбатах эбиккин… Эн, Бэлэс Боотургун. Сарылыырыҥ улахана бэрт… Түргэн атахтаах атыҥ ханнаный? – Нүһэрги Боотур ааттаммыт уол тохтуу түспүтэ.
   – Түргэн аппын ийэм былдьаан ылбыта… – кыра уол өрө сыҥсыйа ойон турбута. – Кулунчугу миинэ сылдьабын дии, көрбөккүн дуо? – дии-дии сиргэ бырахпыт синньигэс талаҕын атаҕынан хаһыйбыта. Мукучу Хоһуун ааттаммыт уол сүүрэн кэлэн, кыра уол кэтэн турар чабычаҕын устубута. Хараҕын ньуххана турар уолу төбөтүн имэрийэ:
   – Ытаама, сөп дуо? Кырдьык, кулунчугу миинэҥҥин куоттарар эбиккин. Аны куотуохпут суоҕа. Бу дуулаҕаҥ тэстибит, – диэт, чабычах алдьаммытынан тарбахтарын быктаран хамсаппыта. – Туоһунан саҥа дуулаҕа оҥоруом сөп дуо? Ытаама уонна ийэҕэр кэпсээйэҕин, сөп? Аны оонньото ыытыа суоҕа. Хата, дуоҕа тутааччы буол… Барыаҕыҥ, Чыллыыркалаах уолаттарын кытта Ил-Эйэ олохтоон, дьирикинэйдии барыаҕыҥ. Ол уолаттар эпчиргэһиттэрэ сүр, – диэбитинэн «кулунчук» талахха чабычаҕы кэтэрдэн, үөһэ уунаҕалаабыта. Кыра уол күлэн чачыгырыы, иһэ ынайа, тула сүүрэн моторуйбута. Уолаттар кыра уолга «дуоҕаларын» туттаран, эмэһэлэрин таһына, бөтөрөҥнөһө турбуттара.
   «Көр эрэ! Бу котокулары! Лүксүрээн кырдьаҕас: «… Туман симэлийдэҕинэ көстөллөр ини…» – диэбитэ ээ. Бээ, бээ… Ити «боотурдар» билэр буоллахтарына, кэнэҕэскибит кэскиллээх эбит… Кучан Эбэни булбут, Ил-Эйэ туһугар толук буолбуттар ааттара-суоллара үйэтийээрэй… Туман дьайҕардаҕына…» – диэн ботугуруу, эниэни дабайбытынан барбыта.

   Сэдэхтик туттуллар тыллары быһаарыы
   Барбаҕа баар – (эргэр.) өлөрө чугаһаабыт диир оннугар харыстаан этии.
   Баакынньа того – (эргэр.) көс омуктар соһуччу үөрүүгэ уматар кутаалара.
   Быркыта суох – тугу даҕаны билбэккэ, уһуктубакка утуйуу.
   Дьуорту – удьуор, аймах.
   Дьуһаал – көҥүл, бырах сылдьар.
   Ин эмгунни – ырдар ыҥыыр.
   Инун – таһаҕас.
   Илээҥки – хатарыллыбыт эт.
   Имсэ – хатарыллыбыт сыа.
   Кытат кыыла – (эргэр.) хаастар.
   Кыйаҕыйан – куттанан, этэ тардан, сэрэхэчийэн.
   Кыыс Куо саастаах – 17–20 саастаах кыыс.
   Мунна тыаһаабыт – (түөлбэ) халлаан олус тымныйдаҕына итинник этэллэр.
   Моҥкурдаа – сыалаах, хоргуннаах эбэтэр үрүҥ аһы олус аһаан сүрэххин астар, толуордаа.
   Нэлбэгэйдэниҥ – санныгытыгар иилинэ быраҕыныҥ.
   Наадьы – тыһы киис.
   Олооччу – сайыҥҥы түнэ этэрбэс.
   Одун саас – 12–14 сааһыгар сылдьар уол оҕо.
   Олдьу саас – 4–6 саастаах оҕо.
   Өһүк – (эргэр.) бэйэ киһитэ.
   Сатанах – (эргэр.) былыр сээкэйи ыйыырга мутуктаах мастан оҥоһуллубут мас көхө.
   Сурус – кыыс, дьахтар быраата.
   Сүллүүр – илбис иҥэрэр алгыс.
   Танылҕан – кымыһы кутарга аналлаах чабычахха маарынныыр икки хос туоһунан тигиллибит ураты улахан иһит.
   Туктуйа – сүгэ.
   Урааҥхайдар далаһалара – (эргэр.) аттара.
   Удьаа – убаҕас аһы сомсон баһар дириҥ мас хамыйах.
   Үрүҥ үйэн – (эргэр.) кырынаас.
   Харамньы – кыыл-сүөл төбөтө, инникилиир, бастыыр.
   Элгурэн – табаны сиэтэр уһун тэһии быа.

Иван Андросов-Айанньыт Тумаҥҥа симэлийбиттэр (Роман үһүс олуга)

Туомтуу баайыы

Иван Андросов-Айанньыт
Тумаҥҥа симэлийбиттэр
(Роман үһүс олуга)