Прокопий Чуукаар
Өлүү-тиллии икки ардынан

ААН ТЫЛ

   Кини туһунан аан бастаан Дьокуускай балыыһатыгар эмтэммит бырааһыттан истибитим. Лээхэптэр арыыларыгар уонтан тахса сыл бултаабыт киһи билигин Намҥа олорорун билэн баран, эмиэ оччолорго ити эргин муора арыыларыгар баар факторияҕа үлэлээбит биир дойдулаахпын сураһыах санаам көтөн түспүтэ. Ол гынан баран Хотугу байҕал аата-ахса суох арыыларыттан сыччах биир эрэ киһини ыйыталаһа тиийэр сүрэ бэрт буолуоҕун иһин, бэркиһээн, бастакы өрүкүнэйиим уостан хаалбыта. Ол биир дойдулаахпын сураһыым дьиҥ-дьиҥэр төрүөттээх этэ. Бэйэм эмиэ ити сыллартан саҕалаан хоту туундараҕа да, муораҕа да син кииртэлээн тахсыбытым, онон ол дойду сирин-уотун көрбүппүн кимиэхэ эмэ сыһыаран кэпсиэх буолбут өрдөөҕү баҕа санаам үүйэ тутан, Намҥа олохтоох аймахпытынан илдьит ыыппытым, онуоха оҕонньор «кэллин» диэн быһа-бааччы эппит этэ. Онон урут көрбөтөх, айах атан кэпсэппэтэх киһибэр биир үтүө күн көтөн түстүм.
   Эдэр дьон хараҕар биһиги көлүөнэ «оҕонньор» дэппитэ ырааппыт эбит. Бэйэм бараллаам киһини сурах хоту «оҕонньор» буоллаҕа дии сылдьыбыппын. Билигин даҕаны урукку сэбэрэтин ыһыкта илик көхсүн киһи суол ааныгар көрүстэ, илиибин эрчимнээхтик хаба тардан ылла:
   – Кырбыһааҥкын диэммин. Сөп-сөп, ити миэхэ кэллиҥ. Аас. Хаһан эрэ өрдөөххө Федот Донускуой диэн киһи суруйа сылдьыбыта.
   – Феодосий Донской буолуо…
   – Ол, ол киһи. Нууччалыы эмиэ, хас да сыл буолан баран, суруйбут эбит. Ону бу соторутааҕыта Яков Семенов диэн уруккута улахан тойон киһи булан ыыппыта. Өссө бу сотору кэминэн тахсар хайа эрэ кинигэҕэ кыратык кыбытыах буолбут.
   – Оо, ол Яков Алексеевич булт туһунан хас да кинигэлээх ээ. Кини ылсара ордук буолаарай?
   – Ыспыраапка курдук суруйуо үһү, муҥутаан төһөнү бултаабыппын кыбыттаҕына даҕаны үөрүү. Оччо элбэҕи мин курдук бултаабыт киһи баарын үйэм устата истибэтэҕим. Миигин Соц. Үлэ дьоруойугар оччолорго түһэриэхтээхтэр этэ. Элбэх үрдүк сололоох тойонтон итини бэйэлэриттэн истибитим, онон этэбин. Уонна онтум сурукка киирбит эбит. Федот Донускуой суруйбута бу сылдьар, – саалаҕа элэстэнэн киирэн дипломат ойутан таһааран аһа баттыыр уонна 1975 сыллааҕы «СЯ» балаҕан ыйын 8 күнүнээҕи ыстатыйатын ксерокопиятын үҥүлүччү анньар. «Тропа в студеном океане» диэн очерканы Ф. Донской уонна С. Ломач кыттыһан суруйбуттар эбит.
   Аны «Ляхов арыытыгар – тоҕус сыл» диэн Ф. Донской өссө 1971 с. балаҕан ыйын 20 күнүгэр «Кыымҥа» суруйбут ыстатыйатын ксерокопията холбуу тиһиллэ сылдьар.
   – Бачча бэчээтинэн бигэргэтиллибит киһини дьэ уонна тоҕо дьоруойга түһэрбэтилэр?
   – Дьэ ону мин сэрэйэбин эрэ. Кэпсээтэххэ, остуоруйата уһун. Судургу хайдах да быһаарбаккын. Этэргэ дылы, куһу эрэ ыппыт киһи кырсаһыт буолан турдаҕым дии. Уонна аҕыйах сыл иһигэр аатырбыт-сураҕырбыт дьоннортон ордон тахсабын. Тэрилим диэн бастаан барыларыттан мөлтөҕө. Салалта булчуттарыгар эриэ-дэхси сыһыаннаспат этэ. Ким төһөнү куду анньан бэрик биэрэрэ тэриниигэр элбэҕи быһаарара. Көнөтүнэн сылдьар буоллуҥ да – эн булчут буолар кыаҕыҥ суох. Салалтаҥ браконьердыырын көрө-көрө көрбөтөҕө буолуохтааххын. Анатыылаах сиргин көҥүл тэбистэрдэххинэ, ол сир булда кэхтэр. Ону утарсыбыт «буруйум» таайбыт буолуон сөп. Куоракка тиийдэхпинэ, саамай муҥур тойотторго сылдьан баар балаһыанньаны кэпсээн кэбиспитим да атахтаатаҕа. Овчинниковаҕа, Петровка, Платоновка сылдьарбын истэн мөҥүү-этии бөҕөтө этэ. Кинилэр өрө тутар кэмнэригэр, ити дьонтон бэйэлэриттэн саҕалаан, дьоруойга түһэр сурахпын истибитим. Уонна ону күн бүгүнүгэр диэри итэҕэйэбин. Көр эрэ, Сергей Михалковтаах кэлэ сырыттахтарына, ол дьону кытта Ленин памятнигар венок уурсубуттаахпын ээ. Онно: «Бу – биһиги дьоруой-булчуппут, Соц. Үлэ дьоруойа», – диэн билиһиннэрэллэр этэ. Ити 1975 сыллаахха. Мин бултуу муорабар киирэн хаалабын. Кырсаҥ да аҕырымныыр сыллардаах. Оннооҕор куобах үөскээбэт кэмнээх дии. Ол сыл Лээхэптэр арыыларыгар кырса биллэ аҕыйаабытын иһин Котельнайга бултаан тахсыбытым, миигин сүтэрэн олороллор этэ. Онуоха эбии аны «Таймылыыр» совхозка сыһыарбыт кэмнэрэ буолуон сөп. Дьокуускайтан миигин дьоруойга түһэрэр дьыаланы оҥорторо ыыппыт киһиэхэ: «Үс сыл хаайыыга түбэспитэ», – диэбит этилэр. Соруйан. Ону итэҕэйдэхтэрэ буолуо. Онтон ыла бултаан бүппүтүм. Ыарытыйан да барбытым. Кэлин миигин өйөөбүт улахан дьонум үлэлэрэ уларыйбытын, өлбүттэрин истэммин сураһа да барбатаҕым. Ол эрээри киһи үлэтэ умнуллуо суохтаах дии саныыбын. Кэлин да сыаналаныан сөп. Оннооҕор өлбүттэрин кэнниттэн наҕараадаҕа түһэрэллэр буолбат дуо? Инньэ диэбит дьон элбэх. Эн, хаһыат үлэһитэ киһи, Халыыйабы, Ырыкыныабы истэр этиҥ дуо?
   – Аҕа табаарыстарым этилэр.
   – Тэрэнтэй ханна эрэ мин туспунан кыбыппыт буолуохтаах. Инньэ диир этэ. Өссө нэмийэн суруйаары сылдьан былаҕайга былдьаппыта. Оттон Ньукулай Ырыкыныабы кытта аармыйаҕа бииргэ сулууспалаабытым. Доҕорум этэ. Эмиэ суруйуон наһаа баҕарара. Ол сылдьан олохтон эмискэ туораан хомоппута. Оттон эн бэйэҥ билиэҥ буоллаҕа. Хоту сылдьыбыппын суруйтарыахпын баҕарабын. Чахчы уйаммын-хатаммын биллэрбит дойду.
   – Эн курдук булка үрдүк көрдөрүүнү ситиспит атын булчуттар бааллар дуо?
   – Истэ иликпин.
   – Оттон Соц. Үлэ Геройун үрдүк аатын ылбыт кырсаһыт булчуттар баалларын истибит курдукпун. Эн көрдөрүүгүн тэҥнээн көрүөххэ баар эбит ээ.
   – Саамай сөпкө этэҕин.
   Иван Яковлевич ити этиитин сыал-сорук оҥостон, «Герои Социалистического Труда» диэн 1987 сыллаахха тахсыбыт биобиблиографическай справочнигы арыйталаан көрдүм. Онно 52 страницаҕа Горохов Семен Васильевич уонна 74 страницаҕа Колесов Николай Саввич диэн Хоту дойду хоһуун булчуттарын туһунан туох суруллубутун ааҕааччыларга билиһиннэрэбин. Н.С. Колесов Усуйаана Туматыгар 1912 сыллаахха төрөөбүт чахчы да сорсуннаах булчут эбит. 1957 сыл алтынньы 1 күнүгэр Соц. Үлэ Геройун үрдүк аата иҥэриллиэн иҥэриллибит. Ол гынан баран ити кэмҥэ муҥутуур көрдөрүүтүн суруйбатахтар. Ол оннугар 1964 сыллаахха Ийэ дойдутугар 100 000 солк. суумалаах күндү түүлээҕи туттарбыт эбит. Төһө кырсаны, атын түүлээҕи ханна бултаабыта суруллубатах.
   Аны С.В. Горохов, эмиэ Усуйаанаҕа Юкагир диэн сэлиэнньэҕэ (?) 1930 сыллаахха төрөөбүт байанайдаах булчут Соц. Үлэ Геройун үрдүк аатын 1985 сыл от ыйын 9 күнүгэр ылар чиэскэ тиксибит. Хомойуох иһин, көрдөрүүтэ эмиэ ыйыллыбатах. Ол оннугар 1986 сыл устата 147 кырсаны 5500 солк. туттарбыта ыйыллыбыт. Оттон кинигэ тахсар сылын бастакы кыбартаалыгар 184 тириини 7300 солк. туттарбыт. Мантан сылыктаан көрдөххө, Николай Саввич Колесов 100 тыһыынчалааҕы биир сыл бултаабыта киһи өйүгэр хайдах да түспэт. Семен Васильевич Гороховка сыһыаран көрдөххө, 10 тыһыынча суумалаах күндү түүлээҕи бултаабыт буолуон сөп быһыылаах. Биир нуул алҕас эбиллибитэ көстө сылдьар. Ол эбэтэр төһө да улуу булчут биир сыл 2000 кырсаны хайдах да туттарыах туһа суох. 1964 сыллаахха оччо кырсаны бултаабыт киһи аарыма сураҕын, оччолорго Хоту дойду олоҕун иҥэн-тоҥон үөрэтэ сылдьар Ф. Донской хайаан да билиэхтээх этэ. Онон кэккэ сылларга республикаҕа кими да иннигэр түһэрбэтэх улуу булчут Социалистическай Үлэ Геройун үрдүк аатыгар түһэриллибэккэ хаалбыта, ити, кини кэпсиирин курдук, итэҕэстэри кытта эйэлэспэтэх көнө сүрүннээҕэр сыттаҕа диэн бүк эрэнэҕин. Онуоха эбии «Холбоско», «Булуҥ», «Таймылыыр» совхозтарга булдун туттарарга күһэллибитэ, пятилеткатын дуу, уопсай түмүгүн дуу таһаарыыга оччотооҕу «көһүүн» салайааччылартан тутулуктаммыта саарбаҕа суох. Онон, Семен Васильевич курдук, Герой үрдүк аатын ыларын таһынан Үлэ Кыһыл Знамята, «Бочуот Знага» орденнарга тиксиэхтээҕэр буолуох, дьөрү биир да мэтээлинэн бэлиэтэммэккэ хаалбыта хомолтолоох.
   Чахчы уол оҕо уон уһуктааҕа эрэ, билбэт-көрбөт хоту муоратын арыытыгар дьиэ кэргэнин илдьэ бултуу киирэн баран, Ийэ Айылҕатыныын эн-мин дэһэн күндү түүлээҕи үллүктүөн сөп. Кини килбиэннээх сырыыта бэйэтэ туспа сэһэн буолуох этэ. Ол туһунан туох баарынан кэпсиир сорук өссө да иннибитигэр күүтэр…
   Ааптар

БАЙАНАЙ БЭЛЭҔЭ

   Аччыгый Лээхэп ыһыытыыр хоту уһуга. Кулун тутар 1 күнэ үүнэр сарсыардата. Бүдүө-бадыа. Киһи хараҕа ыларынан хаар саарыстыбата, ханан да барыарар баара көстүбэт, күлүк түһэриэх биллибэт. Халлаан уонна хаар куйаара силбэспит курдуктар. Ол эрээри тумарык үрдэ биллэр-биллибэттик көҕөрүмтүйэргэ дылы.
   Аан дойду килбэйэр киинэ бу буоллаҕа диэх курдук, хоҥурахха туруору сааллыбыт сонос тоһоҕо төбөтө тулаайахсыйбыттыы суос-соҕотоҕун чоройор. Тыал күрүс-күрүс күүһүрдэҕинэ, хаар үрдэ үллэҥнээн ылар, оччоҕо туох эрэ тыынар тыыннаах чугас баарын курдук санаа үөскүүр. Бай! Хантан эрэ бэрт чугастан киһи саҥатын дорҕооно иһиллэргэ дылы. Ону даҕаспытынан итиннэ-манна ыттар боҕурҕастылар. Үрдүлэригэр тыал типпит хаарын тэбэммитинэн көлүүр ыттара туран үллэҥнэстилэр, уҥа-хаҥас олоотоһо-олоотоһо тыыллаҥнаһан кэдэлдьистилэр, бэйэ-бэйэлэрин сытырҕаһан ыла-ыла көп кутуруктарын хамсатан эйэргэһэн дуу, сэһэргэһэн дуу бардылар.
   Ити кэмҥэ бүтүннүү түү таҥастаах киһи хаар хаптаччы баттаабыт балааккатын иһиттэн сүр сымсатык ньылбы ойон тахсан итииргээбит курдук бэргэһэтин кэтэҕин диэки сэгэччи анньар. Дьэ уонна хомурах анныттан уп-уһун сыарҕатын туруору анньар, утуйан турбут таҥаһын-сабын, малын-салын дьып-дьап кэлгийтэлиир, ыттарын аалыктарын бэрийэ түһээт: «Бата-бата!» – диэн хамаанда биэрэрин кытта, бэйэ бодолорун тардына охсубут ыттар барахсаттар иннилэрин хоту муҥ кыраайынан түһүнэн кэбиһэллэр.
   Били көрбүт тураҕас ураҕаспыт ыт сыарҕатын тохтотор тарыыр маспыт эбит. Оттон соһуйа истибит саҥабыт «спидола» сэһэргиир сонуна буолла. Хоту дойду хоһуун булчута Уйбаан Кырбыһааҥкын хоҥурах анныгар хонон аастаҕа ити. Ыттарын да аһаппакка, бэйэтэ да үссэнэрэ көстүбэккэ ойутан хааллаҕа эчи суһалын.
   Уйбаан ыттарын сууккаҕа биирдэ эрэ аһата үөрэтэлээбит. Киэһэ хонук сирдэригэр кэллэхтэринэ, балааккатын бэрт барбах өгдөтө түһэр уонна аан бастаан ыттарын аһылыгын примуһугар сырайан бөһүтэр, ол эрэ кэнниттэн бэйэтин аһылыгын буһарынар. Тоҥ эккэ ыт тииһэ тулуйбат, оттон тииһэ суох ыт түргэнник ырар, көлүүргэ барбат. Уйбаан примус булунуоҕуттан балаҕаҥҥа бааспат, бу курдук талбыт сиригэр хоноро сыыдам, күнэ-дьыла мээнэҕэ барбат. Аһаата да балааккатын өгдөтөр ураҕаһын ылан кэбиһэр, иһэ бөрө, таһа таба тириитэ утуйар мөһөөҕө хайдахтаах да буурҕаны биллэрбэт. Киэһэ оргуппут чэйин сампаан бытыылкатыгар кутан эмиэ иһэ-таһа түүлээх тирии мөһөөччүгэр уктан утуйар. Сарсыарда сып-сылаас чэйи кытта бөһүйэн да көрбөтөх эти утуйар мөһөөҕүттэн турбакка эрэ аһыыр. Онон хаһаайыннара аһыырын бэл ыттара да билбэккэ хаалаллар.
   Бүгүн тиһэх паастарын эһитэлиэхтээх. Улахан Лээхэптэн кэлэн бу эргин ааһарыгар быйылгы булдун ааҕынан көрбүтэ – алта сүүһү чугаһаппыт этэ. Онон тиһэх сырыытын иннинэ аал уотун аһата-аһата Байанайыттан: «Аакка-суолга алта сүүспүн толорор бэлиэ кырсабын анаан-минээн анаабыллаа дуу… Байанайым барахсан, бааргын-суоххун илэ-чахчы биллэр эрэ. Бачча тухары байанайдаах булчут аатын сүктүм эрээри биирдэ да бэйэҕин биллэрбэтиҥ…» – диэн хаһан да саҥарбатаҕын саҥарбыта, эппэтэҕин эппитэ. Ол этэ-тыына олорон эмискэ этин сааһа аһыллан, куйахата үмүрүтэ туппахтаабыта. Уонтан тахса сыл олорбут балаҕанын атыҥыраабыт курдук эргим-ургум көрбүтэ. Таһырдьа уот ылар мотуора бүтэҥитик бөтүгүрүүрүн курдук, сүрэҕэ тэбис-тэҥҥэ сэлибирээн ылбыта. Оннооҕор үрүҥ эһэ түннүгүнэн төбөтүн уган турарыгар түбэһэ кэлэн баран маннык уолуйа куттамматаҕа. Оннооҕор буолуохха түбэстэ ини, түбэспэтэ ини, уҥуох-уҥуоҕа субу курдук халыр босхо барбытын өйдөөбөт. Арааһа, саҥарыа суоҕу саҥарда, этиэ суоҕу эттэ бадахтаах. Оронун анныттан кырыы дьааһыгын ороон таһааран биир бытыылка ханньааҕы салыбыратан ылан, бүөтүн төлө биэрээт, биир-биэс тыла суох кыһыл чоххо күлүмнэтэ ыспахтаата, ол кэнниттэн бэйэтэ үстэ-хаста омурдумахтаата. Испит арыгыта этин-сиинин сыыйа сылаанньытан дьэ уоскуйа быһыытыйар. Ол түүн туох да буолбатаҕын курдук утуйан тураат, паастарын эһэ барбыта. Мэктиэтигэр тугу да түһээбэккэ утуйбутуттан бэйэтэ да дьиктиргээбитэ.
   Ханньааҕын аҥаарын тиһэх пааспар иһиэм диэн илдьэ иһэр. Булт сезонун түмүктүүр күнэ, онон хайаан да Байанайыгар махтанан сирин-уотун аһатыахтаах – булт булгуруйбат сокуона. Быйылгы курдук өлгөмнүк бултуйбут сыла суоҕа. Биир эрэ сыл түөрт сүүстэн таһаара сылдьыбыта. Онон эбитэ дуу, түбүк бөҕөҕө олорор-турар бокуойа суох тула эргийэ сырытта. Урут кэргэнэ, оҕолоро кыстаһар эрдэхтэринэ сынньалаҥа сүрдээх эбит. Наар кураанах таҥас, сылаас дьиэ, бэлэм ас. Кырса таҥастаныыта түбүктээҕин быйыл дьэ биллэ. Аны бу дойдуга соҕотоҕун сананыа суох. Кыс устата икки төгүл ыксаталаан ылла. Туох баҕайыта эбитэ буолла. Арыый сололонноҕуна, Киһилээххэ баар полярнай станцияҕа баран көрдөрдөҕүнэ табыллыыһы. Дьэ уол оҕо уйана-хатана биллэр дьылын киһитэ кини буолан тулуста.
   Тиһэх пааһыгар күн арҕаалыыта тиийдэ. Ыттар үөрэнэн хааланнар соруйтарыыта суох бэйэлэрэ тохтууллар. Үөрүйэх баҕайытык ураҕас маһынан сыарҕатын ханна да барбат гына чигдигэ батары аста.
   Пааһыгар чугаһаабыта, дүлүҥ анныгар туох эрэ хараарара көһүннэ. Өссө хамсыырга дылы: түүтүн тыал хамсатар ини. Уйбаан урут хаһан да түбэспэтэҕэр түбэспитин сүрэҕэ сэрэйэн мөҕүл гынна. Эмискэ баҕайы сүһүөҕэ мөҕөн, сэниэтэ эстэн хомурахха олоро түһэн тыынын ыла сатаата. Били ыарыыта үһүстээн киирээри гыннаҕа дуу?
   Кыракый үрдэли тобугунан сынан нэһиилэ дабайда. Били хара түүлээҕи тутан көрбүтэ, саҥардыы бөһүйэн эрэр. Иҥнибитэ чаас да буолбатах быһыылаах.
   – Оо, Байанайым барахсан, иннибэр субу эрэ кэлэн, хаһан да харахтаабатах хара кырсабын тиһэх пааспар куду анньан аастаҕыҥ тоҕо сүрэй! Ол да иһин уоппун аһата олорон, балаҕаммар баар сибикигин билэн, этим сааһа аһыллыбыт, куйахам күүрбүт эбит буоллаҕа, – дии-дии дүлүҥү өгдөтөн Хоту дойду сэдэхтэн сэдэх кыылын ылан үс төгүл өрүтэ аста. Сыарҕатыгар кэлэн мөһөөҕүн быатын төлүтэ тардан тутум сыалаах таба этин ороон таһааран элийэ быһан кырсатын муннугар үҥүлүттэ. Онтон примуһун уотугар сырайан сыт таһааран сырдьыгынатта, балаҕаныттан илдьэ кэлбит ханньааҕын бүөтүн төлө тарта. Ыттара, хаһаайыннара күрүлүүр күнүс примуһун уматан сыа сырайа олорорун дьиктиргээбиттии кылап-халап көрө-көрө, таныыларын араастаан хамсатан сыт ылан олоотоһо олордулар. Арай бэриэччитэ атын сири одуулаабыта буолар. Өйдөөх ыт бачча кыра сыаҕа тоҕо ымсыырыай, сөпкө гынар.
   Уйбаан урут сураҕын эрэ истэр, улуу булчукка эрэ тоҕооһор күндү булдун имэрийэ-имэрийэ тылыттан матан син өр олордо. Бу түгэҥҥэ туох диэн саҥа таһаарыллыахтааҕын кимтэн да сураспатах эбит. Арай:
   – Айылҕабын кытта киһилии өйдөһөн баччаҕа тиийэн кэллим, араҥаччылыыр аанньалым, арахсыспат аргыһым буолан олоҕум устата бииргэ сылдьыспыт эбиккин. Эйигин хомоппотох буолан, сап саҕаттан салҕанан тыыннаах ордон испиппин, – диэн ботугуруу олордо. Ити кэмҥэ бытыылкатын капрон бүөтүн хаарга мүччү туппутун, кэтэһэн турбут курдук, чыпчыххай тыал төкүнүтэн ханна эрэ илдьэ бара турда.
   – Ээ, сирбин-уоппун күндүлээбэккэ, Байанайбын эрэ айах тута олорор эбиппин. Көрбөтөхпүн көрөн өйүм көтөн хаалбытын хайыаххыт баарай! Булчут чулуута гыммыт уолгутун ити курдук үөрэтэ сылдьыҥ. Дьэ аһаттаҕым-сиэттэҕим буоллун. Сыа да баар – сырайыллыа, арыгы да баар – күндүлэниэ. Дьэ, бука бары мустуҥ эрэ: араҥаччылыыр аанньалларым, арахсыспат аргыстарым – сирим-дойдум иччилэрэ, ахтар айыыһыттарым күндүбүн-мааныбын уос-тиис салаһыҥ. Мин да уол оҕо эбиппин, улуу булчукка тоҕооһор бэлэххит иһин махтал бастыҥа буолуохтун.
   Субу олорон ааҕан көрбүтэ, быйыл кыһын алта сүүс ордугуна биир кырсаны бултаабыт эбит. Маннык өлгөмнүк бултуйбут киһи урут да суоҕа, билигин да иһиллибэт.

ОЛОХ ОСКУОЛАТА

   Уйбаан бу олорон санаан көрдөҕүнэ, Лээхэпкэ аан бастаан үктэммитэ быйыл уон иккис сыла буола охсубут. Ол иһигэр тоҕус сыл толору түүлээхтээбит. Билигин дойду оҥостубутун иһин, саҥа киирдэҕин утаа амырыын дойду этэ. Сир-дойду олоҕун сигилитин барытын саҥаттан манна билбитэ, аан дойдутун саҥалыы саманна арыйбыта, олох умсулҕаннааҕын бу курас арыыга оройдообута, өлөр өлүүлүүн бу сиргэ-уокка уун-утары көрсүбүтэ.
   Сыарҕатыттан туран тыыллаҥнаан ылбыта, саҕахха санньыйан эрэр күнэ кытарымтыйа хаймыыламмытын көрөн, буурҕа иннинэ балаҕанын була охсоору, ыттарын соҕуруу диэки салайа баттыыр, тарыыр маһын ньылбы тардар. Билигин утуйуон да сөп. Ыттар дьиэлэригэр баралларын билэн, ханна да аралдьыйбакка кутуруктара субулла сыыйыллар.
   Лээхэптэр арыылара ханна эрэ муора уҥуор баарын оҕотук сылдьан иһиттэ быһыылааҕа. Биирдэ Бубякин диэн аатырбыт булчут дьоҥҥо кэпсии олороругар түбэспитэ:
   – Оо, дьэ, кырдьан хаалан үтүө да дойдубун хааллардым. Эһиги, эдэр дьон, манна этиһэ-охсуһа сылдьыаххыт кэриэтэ онно киириэ этигит. Көҥүл дойду онно баар. Ким да эйигин күлүктээбэт. Бэйэҥ бэйэҕэр тойоҥҥун. Уол оҕо уйана-хатана онно биллэр. Буурҕалыын соҕотоҕун өрө тустаҕын, үрүҥ эһэлиин соҕотоҕун күөн көрсөҕүн… – дии олороро өйүгэр дириҥник хатанан хаалбыт. Оччолорго ол киһи кини хараҕар олоҥхо бухатыырын курдук баараҕадыйан көстүбүтэ.
   Уол оҕо хататтаах буолла да ханна баҕарар тиийэр-түгэнэр диэн өбүгэлэр өстөрүн истэ улаатан бэйэтин тургуттан көрүөн баҕарара. Киһи сылдьар сиригэр кини да тоҕо тиийиэ суохтааҕый?! Дьон оҥорорун кини да тоҕо сатыа суохтааҕый?! Итинник күүстээх санаатын хаһан да ыһыктыбатаҕа.
   Онуоха эбии сэттэлээҕэр соҕотох кэриэтэ хаалбыта харса-хаан санааланарыгар олук уурбута. Аҕата – Нам Таастаах Өргөлөөҕүн киһитэ, хоту балыкка киирэн баран, Булуҥ Бороҕонугар тоҥус кыыһын кэргэн ылан, Хара Уулаахха олоҕурбут дэгиттэр уус, ааттыын Уус Дьаакып дэнэр киһи, биир учууталга бэстилиэт оҥорбутун иһин норуот өстөөҕө аатыран, 25 сыл хаайыыга утаарыллыбыта. Оттон ийэтэ сэрии иннинэ дьаҥҥа өлбүтэ. Онон олох кыра эрдэҕиттэн атаҕастанары-баттанары дуостал абааһы көрөр, бэйэтин кырдьыгын ириэнэҕэр тиийэ туруулаһар өһөс майгыламмыта, сынтарыйары, чугуйары билбэт оҥорбута өрүү кыайыылаах тахсарыгар элбэхтэ төһүү буоллаҕа.
   Инньэ гынан аҕыстааҕар, сэрии саамай үгэнигэр, ийэтин балта ааҕы кытта Дьокуускайга тахсыспыта. Билигин Хара Уулаахха ааспыт оҕо сааһын санаатаҕына, этэ тардар. Күтүөтэ Н.И. Ушницкай силиэдибэтэл дуу, борокуруор дуу быһыылааҕа. Бэстилиэттээҕэ. Арыт күн онтун сыттык анныгар хаалларан үлэтигэр барара. Оччоҕо оройунан көрбүт уолчаан ол күнү быһа бэстилиэтинэн оонньоон тахсара. Кэмигэр үчүгэйэ сүрдээҕэ чахчы, оттон дьыл-күн аастаҕын аайы алҕаска биир эмэ оҕону дэҥниэн сөбүн санаатаҕына, билигин да этэ тарпытын бэйэтэ да билбэккэ хаалар. Эдьиийэ – ийэтин балта – Настаа бопсо сатыырын истиэх бэйэлээх буолуо дуо!
   Дьокуускайга кэлэн Күөх ырыынак утары баар икки этээстээх мас оскуолаҕа үөрэнэ сырыттаҕына, иитэ ылбыт дьоно атын оройуоҥҥа үлэлии баран хаалаллар. Кинини Горькай уулуссатын 62-гэр олорор Куома диэн аймахтара оҕонньорго хаалларан кэбиһэллэр. Уол үөрэнэн бүттэҕэ ол, ким да хонтуруоллаабат киһитэ хайыай! Инньэ гынан кылааһын тахсыбытын-тахсыбатаҕын бу диэн өйдөөбөт, хата уулусса оскуолатын бэрт хамаҕатык ылыныах быһыылаах эбит этэ. Саастыылаах оҕолоругар кимҥэ да атаҕастаппакка, күннээн-күөнэхтээн сырыттаҕына, сэрии бүтэһик сылыгар аҕата тиийэн кэлэр. Барашков диэн борокуруор аҕатын дьыалатын хат көрөн, босхолоппута үһү.
   Аҕата ол кэлээт, Бүлүү Баппаҕаайытыгар кэргэн кэпсэппит. Онно көһөн тиийэллэр да уһаабаттар. Сүөһүлээх-астаах сэниэ дьахтар биир ынаҕын акка атастаспатаҕын иһин арахсан хаалаллар. Бүлүү куоратыгар хайыһарынан киирэн бурдук соһон тахсарын ыарырҕаппыт буолуохтаах, ол иһин аттана сатаатаҕа буолуо. Уолун Гуорунай Атамайыгар аҕалан балтыгар хаалларар, бэйэтэ былыр үйэҕэ быралыйбыт Намыгар ааһар. Эдьиийэ Матырыас кэргэнин аҕата Чылаа оҕонньорго чобой буолан уол кыһыннары-сайыннары холкуос үлэтигэр тэҥҥэ сылдьыһар киһи буолар. Дьэ, бу оҕонньор уончалаах уолу олох оскуолатыгар уһуйар. «Киһи кыайбата диэн суох», – диэн тыллаах кырдьаҕас эбитэ үһү.
   Уйбаан билигин даҕаны бу оҕонньору олус үчүгэйдик ахтар. Хотоойулаах санааҕа, тугу баҕарар кыайарга-хоторго, олох араас мындырыгар үөрэтэрин таһынан, дьону харахтарынан араарарга уһуйбут:
   – Тоойуом, киһи туох санаалааҕа, кимэ-туга хараҕар сурулла сылдьар куолута. Тымныы харахтаах дьонтон өрүү дьалты тутта сырыт. Иннигин биэрбэтиҥ үчүгэйин үчүгэй эрээри бэркэ бэрт түбэһээччи. Эн үөрэммэккэ хаалбыккыттан хомойума. Үөрэхтэннэххинэ, өй мөккүөрүгэр өлөргүн да кэрэйбэт киһи тахсар чинчитэ баар. Үлэ сатабылын төһөнөн элбэҕи баһылыаҥ, соччонон дьон эйигин бэйэлэригэр тэҥниэхтэрэ. Үлэттэн өлбүт суох.
   Ол оҕонньору дьон: «Мөлөкүүрэп – ойуун», – дэһэллэрэ үһү да, анал таҥастааҕын, тэриллээҕин тоҕо эрэ өйдөөбөт. Көннөрү ичээн эҥин эбитэ ини. Ол эрээри Уйбаан олорбутун устата тугу ситиспитин барытын Чылаа кырдьаҕас үтүөтэ-өҥөтө диэн ааттыыр. Оҕонньор оннооҕор оҕус уһунун таах бырахпат эбит. Оҕо сылдьан ону элэгэс көрөн аһарбыта кэлин элбэхтэ туһалаабыта. Таба уһунуттан олус бөҕө быа тахсар диэн ааттыыр. Чахчы бөҕөтүн ыт сыарҕатыгар боруобалаан биллэҕэ.
   Онон Уйбаан Кырбыһааҥкын чулуу булчут буоларыгар икки кырдьаҕас улахан оруолламмыт. Биирдэрэ – Бубякин ыра санаатын кынаттаабыт, атына – Чылаа онтун олоххо киллэрэргэ уһуйбут.
   Тиксиигэ оҕолонон-урууланан, дьиэ-уот туттан, тутууга үлэлээн дьон тэҥинэн олохтонон испиттэрэ баара… Биир үтүө күн ону барытын түөрэ эргитэн кэбиһэр. Умулла дуу, умнулла дуу сылдьыбыт оҕо эрдэҕинээҕи ыра санаата туох ааттааҕы барытын түҥнэри сүргэйэн өрө оргуйан тахсар. Ол – «Холбос» факторията Лээхэптэр арыыларыгар бултуу киирэр киһини көрдүүр сураҕын истии этэ.
   – Урут кырсаҕа сылдьыбытыҥ дуо?
   – Суох, үөрэниллиэ!
   – Онно дьон бултаабатаҕа ырааппыт үһү.
   – Буоллун! Дьиэ баар диэбиттэрэ.
   – Ытынан айаннаабыттааххын дуо?
   – Суох, үөрэниллиэ!
   Инньэ гынан куска эрэ сааламмыт киһи, балыктан атыҥҥа сыстыбакка сылдьан, «Холбос» кадровай булчута буоларга сөбүлэһэ охсор. Тутуутун начальнига ыытыан букатын баҕарбат: онно, ким да суох сиригэр, соҕотоҕун тугу көрдөөн киирэҕин? Өлөөрү дуо?
   – Буоллун! Өлүөм суоҕа, куттаныма! Биир киһи сылдьарын сылдьыллыа! Эрэй бэйэтэ үөрэтиэҕэ!
   Оччолорго күүһүн-уоҕун үгэнигэр сылдьара, маһы-оту тардан көрө сылдьар сааһа этэ. «Киһи сатаабата суох», – диэн өйдөбүллээҕэ. Кырдьык, туохха барытыгар сыстаҕаһа: «Уус уола уус буолуохтаах!» – диэн маһы, тимири тэҥҥэ тутан уһанара. «Оннооҕор үөрэҕэ суох аҕам чаһы маастара буола сылдьыбыта», – диэн кылгас кэм иһигэр тракторист, шофер идэлэрин ылбыта, бэл хаартысканы баһылаабыта. Кэлин: «Айылҕаны кытта кэпсэтэ үөрэннэххэ, барытын бэйэтэ бэриэт этэ сылдьар», – диир тылламмыта. Аһаҕас муораҕа моторканан иҥнибэккэ сылдьарын көрө-көрө полярнай станция метеорологтара сөҕөллөрө үһү. Чахчы айылҕа анаан айбыт оҕото оннук эргиччи дэгиттэр кыахтанар эбит буоллаҕа.
   Кэргэнэ Шура мунаарыыта суох сөбүлэспитэ. Ыйга икки мөһөөк хамнастаах киһи үс кыра оҕолоох кэргэнин иитэрэ ыараханын билэрэ. Оҕолоругар детсад диэн суоҕа, онуоха эбии дьиэ туттаннар ороскуотурбут кэмнэрэ этэ. Аны арыт күн уончаҕа тиийэ хоноһолоноллоро. Ол дьон иһэн-аһаан, арыт адаарыһан туран кэлэллэрэ. Онон дьон тэпсэриттэн сынньана түһэр баҕа иккиэннэригэр баара.
   Эдэр дьон биир сүбэҕэ кэлбиттэрэ. Бары бииргэ тутуспутунан сырыттахтарына, бэйэ-бэйэлэрин хардарыта өйөһөн, хайдахтаах да ыараханы туоруохтарын сөбө. Онон тута ыраах айаҥҥа бэлэмнэнэн барбыттара. «Холбостон» үбүнэн да, таҥаһынан-сабынан да дуоннаах көмө оҥорботохторо. Аҕыйах суумаҕа ол-бу кэнсиэрбэни, аҕыйах хапкааны уонна эргэ булт саатын биэрбиттэрэ. Онон хара бастакыттан бэйэлэрин бэйэлэрэ көрүнэргэ күһэллибиттэрэ.
   Уйбаан уулусса бөҕө буола сылдьар ыттартан сэнэх соҕустарын талан, бэйэтэ мындырдаан оҥорбут алта миэтэрэ усталаах сыарҕатыгар көлүйэ үөрэппитэ. Быаҕа үөрэммэтэх ыттар сыарҕа сыҥааҕын кытта кирэр этилэр. Ол иһин быатын таба иигинэн эҥин биһэ сатаан баран, сылыбырас торуоһу суксуруһуннарбыта, сыарҕатын чараас ылтаһынынан ыллыктаабыта, быаларын хабыалаабат гына баайар албаһы тобулбута. Сыарҕатын кэбэҕэстик хомуллар гына, өссө кибитка курдук бүрүөһүннээх оҥорбута.
   Кэргэнэ эмиэ бэйэтин курдук түргэн-тарҕан туттунуулааҕа, сатаабата диэн суоҕа. Чахчы да тэҥнээхтэр булсубуттара харахха тута быраҕыллара. Ханна, хаһан булсубуттарын билсэ түһэн ааһыаҕыҥ дуу.
   Аҕата Намҥа кэлэн прорабтыы сылдьан уолун ыҥыртаран ылбыта. Саҥардыы бииргэ олоруох курдук буолан иһэн, Модукка тутуу ыыта тахсыбыта. Уйбаанын Модуттан төрүттээх эдэр уолга олохтообута. Маны Дьылҕа Хаан ыйааҕа быһыылаах диэххэ сөп. Сааһыары Модут Маайыгар ыанньыксыттыы сылдьар кыыс аҕыйах хонукка убайыгар киирэн, таҥаһын-сабын бэрийэн тахсыбыта. Уйбаан онно кыыс туттара-хаптара түргэнин, чэнчиһин бэлиэтии көрбүтэ. Баата ыстааны, тэлэгириэйкэни биир күн тигэн бүтэрбитин сөҕө санаабыта уонна үлэ-хамнас киһитигэр абыраллаах кэргэн буолууһу диэн түүйбүтэ. Сайыныгар кыыс аны фронтовик аҕатын ыарыылыы киирбитэ. Сэриигэ ылбыт бааһа көбөн ол эрэйдээх уһаабатаҕа. Уйбаан, кыыс убайа Бүөтүрдүүн тэҥҥэ сылдьан, аҕаларын харайсыбыта. Онно кыыс уолу сэргии көрбүтэ чахчы, онон иккиэн биир айылгылаах дьон түргэнник чугаһыспыттара. Уйбаан трактористар курс-тарын бүтэриитэ холбоспуттара уонна «Карл Маркс» колхоз биригээдэтигэр киирэн, Лена төрдүгэр Остуолба хайа чугаһыгар Хоохуччаҕа ыкса күһүҥҥэ диэри балыктыы хойуук тыынан киирбиттэрэ. Ол кыһын Уйбаан Күһүүргэ столярдаабыта, Шура балыыһаҕа санитаркалаабыта. Дьэ ити 1954 сылтан ыла, Уйбаан аармыйаҕа сулууспалаабытын аахсыбатахха, эдэр дьон хоту олохсуйбуттара.
   Маны аахпыт дьон: «Киһи ыал буолара судургу да эбит!» – дии саныахтарын сөп. Били, Эллэй Боотур Омоҕой Баай мара кыыһын, үлэҕэ-хамнаска эриллибитин таба көрөн, кэргэн ылбытыгар майгыннатыахтара. Биһиги да дьоммут өбүгэлэриттэн харыс хаалбатах бадахтаахтар. Ол эрээри Уйбаан сүрэҕин сүүйбүт кыргыттар да бааллара. Ону кэлэргэ хаһааныаҕыҥ. Оттон бу сырыыга олох оскуолатыгар Чылаа кырдьаҕастан уһуйтарбытын умнумуоҕуҥ. Ол кырдьаҕас Эллэй эһэбит туһунан эппитэ-тыыммыта иҥэн итинник быһаарыннаҕа. Тас көрүҥү кытта киһи үлэтэ-хамнаһа дьүөрэлэһэрэ сэдэх көстүү. Кыыс кылааннааҕын уол оҕо уон уһуктааҕа бэйэтигэр тэҥнии көрдөҕө.

АЧЧЫГЫЙ ЛЭЭХЭПКЭ АЙАН

   Сыарҕа сыҥааҕа дэгдиргиирэ түргэтээбититтэн уонна уҥа-хаҥас охсуоламмытыттан Уйбаан балаҕана чугаһаабытын сэрэйдэ. Били утуйан айанныах буолбута баара, бииртэн биир санаа тыыннаах хартыына буолан, төбөтүн иһигэр күөрчэхтии ытыллан олорор. Олору барытын ситэр кыаллыбат. Үтүө да, мөкү да үйэлээх өйдөбүллэр үллүктүүллэриттэн бу сырыыга Аччыгый Лээхэпкэ аан бастакы айаннарын ахтан ааһар, арааһа, ааспыт сырыыга быктарбыппытын ситэрэн-хоторон биэрииһи.
   Уйбааннаах Лээхэпкэ киирэргэ 1962 сыл сайыныгар дуогабар түһэрсибиттэрэ. Оччолорго түүлээх таҥас көстөрө бэрт кырыымчык этэ. Харчы да суоҕа бэрдэ. Онон, санан да сананардыы сананыахха диэн, саҥа туттубут ат эккирэтэр дьиэлэрин «Приморскай» совхозка атыылаан кэбиспиттэрэ. Дьэ ол кэнниттэн, туһаҕа туруо диэбиттэрин көрдүлэр да атыылаһан, син бэлэмнэммит курдуктара.
   Арҕааттан ааһан иһэр караваны көрсө киирэр кэмнэригэр бухтаҕа муус халҕаһата ыга анньан кэбиһэр. Ыраах рейдэҕэ турар «Леваневскай» диэн кыра ледоколу кытта кэпсэтиилээхтэрэ. Аны онно киирэргэ катерданыахтааххын. Дьэ ол иһин Уйбаан кытылга киирэн хаамыталаабыта хаһыс да хонугар, муус арыый дьайҕаран, үөстэн биир катер кэлэн анньыллар. Үрүксээхтээх уолаттар өгдөҥөлөһөн тахсан бөһүөлэк диэки түһүнэн кэбиһэллэр.
   – Хайа, доҕор, бачча долгуҥҥа ханна бараары кытылга киирдиҥ? – диэн саҥара-саҥара катердаах уол аргыый аҕай киниэхэ чугаһыыр.
   – Ээ, катер манаһабын.
   – Тоҕо?
   – «Леваневскайга» бырахтараары. Лээхэбинэн ааһар хараабылга киллэриэхтээхтэр этэ.
   – Кэл, быраҕан биэриэм.
   – Соҕотох буолбатахпын, таһаҕас да баар. Аны ыттардаахпыт.
   – Тугуй? Лээхэптэн сылдьаҕыт дуо?
   – Ээ, саҥа киирэ сатыыбыт. Урут сылдьыбатах дойдубут. Бултуохпут этэ.
   – Оттон дьонноруҥ?
   – Дьоннорум диэн – бэйэм кэргэттэрим. Үөһэ бааллар. Биир-икки чааһа суох хомуна охсубаппыт буолуо. Уонна биир сырыыга баппат дьоммут.
   – Ол хаһыаҕытый?
   – Кэргэним үс оҕотунаан…
   – Ыалынан киирэр буоллаххыт. Онно бөһүөлэк баар дуо?
   – Суох. Биир балаҕан баар буолуохтаах.
   – Бай! Оҕолор үөрэхтэрэ…
   – Саастара кыра, улаханым алтатыгар сылдьар.
   – Дьэ, доҕор. Дьиктини кэпсиир киһи буоллуҥ.
   – Итиннэ туох дьиктитэ баарый?
   – Оттон билбэт-көрбөт сиргэ үс кыра оҕону илдьэ барыы – дьикти буолбатах дуо? Тоҥ хаһаа балаҕаҥҥа, маһа-ото суох дойдуга…
   – Хоту дойду суруллубатах сокуоннаах дэһэллэр. Аҕыйах хонукка оттор мас баар ини.
   – Онтон?
   – Бачча киһи маһы баҕас булуллуо. Көрбөккүн дуо, кытыл барыта мас дии?
   – Буолтун иһин, саха санамматын санаммыккыт.
   – Онон дьэ туох диэн буолла? Иккитэ-хаста кырыныаххын сөп дуо?
   – Мууспут хайыыра буолла?
   – Чэ, үөһэ тахсыах, саараҥныы турдахха сарсын буолан хаалыа. Муора хараабыла биһигини көһүтэн турбата чахчы. Баттаспатахпытына, ыырбыт ыраатар.
   – Бэйэҥ тахсарыҥ дуу. Мин катербыттан тэйэрим сатаммат. Манаатахпына табыллар. Уонна бастаан уолаттарбын илдьэттиэм. «Леваневскай» диэтиҥ дии. Олору кытта кэпсэтэн, катердарын ыыттарыам.
   Инньэ гынан ол күнү быһа төттөрү-таары мэскэйдэнэн, син ледоколларын этэҥҥэ булаллар. Катердаах уол, эмиийдээх оҕону көтөҕө сылдьалларын көрөн, төбөтүн быһа илгистэр. Сөхпүтүн омунугар:
   – Хайа, доҕор, ол тиийиэхтээх балаҕаҥҥыт булуустаах дуо? – диэн ыйытар.
   – Дьэ билбэтим. Ону тоҕо ыйыттыҥ?
   – Ээ, бэйэм. Кыстыы баран иһэр дьон диэтэххэ, аскыт-үөлгүт татыма бэрт эбит. Баалаан, «Хоту дойду суруллубатах сокуонунан», булууска эт, балык бөҕө симиллэ сытара буолуо дии санаабытым.
   – Күлүмэ. Саа баар!
   – Кыһын полярнай түүн саба бүрүүкүүр диэбэттэр дуо?
   – Көр эрэ ол, хоту саҕаҕы.
   – Ол суһумнуур – дьүкээбил уота дуо? Билиҥҥиттэн умайар эбит дуу?
   – Арыт дьыл эрдэлээччи, ыйдаҥа диэн эмиэ баар!
   – Ол эрээри санааҕыт модьута бэрт эбит.
   – Бээрэ, мин эйигин Тиксиигэ көрбөтөх курдукпун ээ. Дойдуттан киирэ сылдьаҕыт дуо?
   – Дьокуускайдарбыт. Суудунабыт ол турар. Пароходство флагмана. «Первая пятилетка» диэн ньиргиэрдээх ааттаах.
   – Кыра эрдэхпиттэн көрбүт курдукпун. Дьэ, атас, абыраатыҥ. Билсэн кэбиһиэх, – Иван Кривошапкин диэн киһибин.
   – Пана Потаповпын. Табаарыспар Проняҕа эр бэрдин, эрдьигэн элигин көрүстүм диэн кэпсиэҕим. Сахаҕа да модун санаалаах уол оҕо баар эбит. Сөҕөн кэбистим. Онтуҥ урааҥхай уккуйбат дойдута буолуо суоҕа дуо?
   – Сыыстараҕын, быраат! Саха үктэммэтэх сирэ бу эргин суох. Ити биһиги онон-манан тиийэ сатыыр арыыларбытыгар урут мантан ытынан айанныыллара үһү. Нуучча кэлиэн быдан инниттэн тиэстибиппит, ону санаа! Хоту, өссө ыраах сытар арыыларга биһиги нууччалары сирдээбиппит. Мин ол арыыларга барыларыгар тиийэр санаалаахпын.
   Ол киирэн, ааһан иһэр караваҥҥа кыайан тиийбэккэ, төннөн тахсыбыттара. Инньэ гынан, арыый эрдэ кыстыыр сири булан, дьиэни-уоту сөргүтүөх, кыыл табаны бултаныах, оттук маһы хаһааныах буолбуттара табыллыбатаҕа. Дьэ ол содулугар маҥнайгы ыарахаттарыгар ыы муннуларынан кэтиллэ түспүттэрэ.
   Самолет сырыыта хаһан олохтоноро остуоруйа, онооҥҥо диэри олорорго дьиэ-уот кэпсэтиллиэхтээх, ыт аһылыга хаһааныллыахтаах эҥин. Аны дьонун хайыырый? Хааллардаҕына – ханна олороллор, тугу аһыыллар? «Холбоско» сыҥаланыахтарын – ылыахтаахтарын ылбыт курдуктар. «Тоҕо барбатыгыт?» – диэн куоластарын соното көрсүбүттэрэ. Аккаастана кэлбит курдук көрбүттэрэ. Уйбаан оннук киһи буолбатах. Хайаан да Лээхэп арыытыгар тиийэн тэйиэхтээх. Дьонун онуоха-маныаха диэри хаалларар санаалааҕын Шурата истиэн да баҕарбат: оннооҕор сэрии аас-туор сылларын этэҥҥэ нөҥүөлээбиппит, билиҥҥи үйэҕэ бачча дьон өлөн-охтон биэриэхпит суоҕа диэн тыллаах.
   Ол эрээри «куһаҕан үчүгэйдээх» диэбиккэ дылы, ити ылбат-биэрбэт иэрэҥ-саараҥ кэмнэрин мээнэ быар куустан аһарбатахтара. Шура дьоҥҥо да, бэйэтигэр да иистэнэн эбии таҥас-сап булуммуттара, оттон Уйбаан, ыт аһылыгар диэн ааттаан, күн аайы туундараны сыыйтаран кыыл табаны эккирэтиспитэ – ыт айылгытын билэригэр олус көмөлөспүтэ. Урут хаһан даҕаны ыты көлүммэтэх, кыылы эккирэппэтэх киһини барахсаттар элбэххэ үөрэппиттэрэ. Кинитээҕэр булка ордук дьоҕурдаахтарын кэлин удумаҕалаабыта. Кини санаатыгар, ыттара букатын туора бара сатыыр курдуктара. Дьиҥэр, бастакы таба иннин күөйэ сүүрэллэр эбит. Оттон кыыл, иннин биэрбэт мөккүөрдээх буолан, биир сиргэ тула холоруктуур.
   Саҥа үүммүт 1963 сылы Тиксиигэ көрсөллөр. Тохсунньу 7 күнүгэр Ли-2 самолетунан Улахан Лээхэп арыытыгар баар полярнай станцияҕа тиийэллэр. Киһилээх тумустан Аччыгый Лээхэпкэ түһэрэн биэриэхтэрэ диэн эрэх-турах санаалаах кэлбиттэрэ баара… олохтоохтор кинилэри муостарыгар түһэрэ көрсүбүттэрэ. Ыалынан олорор булчут Н.В. Тароторин:
   – Ким бэлэмигэр сананан, бачча хойутаан, тугу бултуохпут диэн кэллигит?! Аччыгый Лээхэпкэ киһи үктэммэтэҕэ хаһыс да сыла, онно сананан кэлбит буоллаххытына, эрдэ-сылла төннүҥ! – диэн мас-таас курдук этэр киһи буолла.
   Манна ПВО этэрээтэ баарын Уйбаан билэрэ. Онно эрэммитэ эмиэ табыллыбатаҕа: вездеходтарын кыһын сүүрдүбэттэр эбит. Оттон полярнай станция дьоно радиограмма охсуохтааҕар, оннооҕор оҕолору дьиэлэриттэн холдьоҕор адьынаттаахтар: тоҕо сыбыытаһаҕыт! Өссө киинэ көрө дэспит буола-буолаҕыт – киэр барыҥ!
   Арай булчут Николай Васильевич кэргэнэ Альбина, ону даҕаны оҕонньоро суоҕар, оҕолору олус аһыммыта буолар. Уйбаан кэргэнигэр:
   – Эһиги манна аҕыйах хонукка хаалан эриҥ, – диэн эппитин ылынар аат суох.
   – Абааһы көрдөрө-көрдөрө манна биир да күн хаалбаппын!
   Полярнай станция начальнига, Уйбааннаах Аччыгый Лээхэпкэ бука бары барардыы тэриммиттэрин көрөн:
   – Урут сылдьыбыт сириҥ дуо? – диэн ыйытар.
   – Суох, картаҕа ханан баарын көрбүтүм.
   – Оттон бу айылаах хараҥаҕа хайдах булуом дии саныыгын?
   – Компастаахпын, хоту бардахха булаа инибин.
   – Балаҕаны мантан хотулуу-илин 15° кыраадыһы халбаҥнаабакка тутустаххына эрэ булар кыахтааххын. Сыыстардыҥ да – мунаҕын. Дьоҥҥун хааллартаан бар, таах өлөртөөмө.
   – Хаалбаттар.
   Тароторин үс ытын син төлө ыһыктар. Арааһа, бу дьон эҥин-дьүһүн буолан хааллахтарына, эппиэккэ тардыллыам диэн «көмөлөстөҕө».
   Инньэ гынан хаар эрэ туртайар, ханна да халлаан баар сибикитэ биллибэт гына халыҥ былыт бүрүйбүт хабыс-хараҥа полярнай түүн ыаһаан турдаҕына, Уйбааннаах үһүс күннэригэр, Аччыгый Лээхэп туһа манан буолуо диэн, амырыын айаҥҥа туруналлар.
   Компас атыылаһарыгар Уйбаан «мантым абырыаҕа» дии санаабатаҕа чахчы. Наада буолуо диэн, тимири-туһаҕы хомуһар идэтэ имнэнэн, туох да ордук-хоһу толкуйа суох атыыласпыта.
   Били ледоколунан киирэ сатаан баран төннөн таҕыстаҕын утаа, атыылаабыт дьиэтигэр бара сылдьыбыта. Совхоз кинилэр дьиэлэрин гостиница оҥостубутун билэр этэ. Онно тиийбитэ, урут киниэхэ түһэр дьоно Күһүүртэн киирэн хонон-өрөөн айаан олороллоро.
   – Хайа, уол оҕо Лээхэпкиттэн таҕыстаҕыҥ тоҕо түргэнэй? – дэһэ көрсүбүттэрэ.
   – Лээхэптэн даа? – диэн ону истибит биир билбэт оҕонньоро сэргии түспүтэ. – Оо, урут Бубякинныын Эбэлээх тумуһунан тиэстибит ахан дойдум. Ол арыыларга киһи буолбуппут.
   – Бубякин диигин дуу? Ол оҕонньор баар дуо?
   – Билэр оҕонньоруҥ дуо? Баар-баар. Билигин бултаабытын кэмсинэртэн соло булбат.
   – Түөһэйдэҕэ.
   – Һоок! Түөһэйбэт! Совхоз буолуохтан дьон биэнсийэтэ үрдээтэ. Арай булчуттар – биһиги оннубутунан хааллыбыт. Оннук сокуон баар үһү.
   – Ол төһө пенсиялааххытый?
   – Кырдьаҕаспытынан сүүрбэ солкуобай. Кини эрдэ тахсан, ону да кыайбаты ылаахтыыр.
   – Бай! Тоҕо оннугуй?!
   – «Сокуон» дииллэр. Тугу этэллэрэ буолла. Эн эдэр бээлээх эбиккин. Биэнсийэҕэр диэри бултаабатыҥ буолуо. Онон онно төбөҕүн сыстарыма. Хата, ол Лээхэпкэр тимир лиистээх киирээр. Оһох турбатын буурҕа өр гынааччыта суох. Сураҕа, киһи үктэммэтэҕэ ырааппыт. Биэнсийэттэн олуттаран дьон саастаах өттө төннүбүттэрэ. Хантан эрэ нуучча ыалын киллэрэн бултата сатаабыттара. Ол сокуон кинилэргэ дьайбат үһү. Урукку үлэтэ аахсыллан, үлэтин ыстааһа туолан, оччо ыраах сиргэ киирбитэ дэһэллэр. Тойон-хотун онно күһүн аайы тиэстэрэ. Байан бөҕө барбыта үһү.
   – Байан даа? Оттон эһиги байбыккыт тоҕо эрэ иһиллибэт дии?
   – Биһиги кэммитигэр биир кырса тириитин уҥа-хаҥас тутуннаххына эппиэккэ тардылларыҥ.
   – Билигин да түүлээххэ сууламмыт көстүбэт ээ.
   – Ээ, тойоттор булан таҥналлар-сапталлар. Эн ол нуучча курдук байа-тайа, түүлээххэ суулана киирэ сатаабат инигин?
   – Ээ, бэйэбин холонон көрөөрү гынабын. Дьон тиийэр сиригэр мин да…
   – Улаханнык саҥарыма. Киһи көрүҥэ билбэт. Элбэх эр бэрдин ээҕин этиппит дойду.
   Уйбаан, хоҥнуон иннинэ, компаһын хаар үрдүгэр ууран, барыахтаах туһаайыытын булан баран, бэриэччитин ол диэки салайа баттаабыта. Сотору-сотору тохтоон хайысхатын тутуһан айаннаабыта. Бэйэтэ эрэ эбитэ буоллар, тыал хайысхатынан сирдэтиниэ этэ, ону оҕолоро, кэргэнэ туох иһин хаалбаккалар, балай хараҥаҕа барсан иһээхтээтэхтэрэ. Билигин санаан көрдөҕүнэ, кытылы тутуһуохха баар эбит. Балаҕан туһаайыыта хас көһүн билэр киһи Этэрикээн билиитин арыый эрэйэ суох туоруура хаалбыт. Ыттар син хайа эрэ балаҕаҥҥа тириэрдиэ этилэр. Ону баара компас көрдөрөрүн батыһабын диэн, муора муус халҕаһатын хара бастакыттан кэтэн айаннаабыттара. Уон икки көс уһунун онно билбитэ. Муус түһүүтүн-тахсыытын аахтаран, ыттара ырдьайа быстан хаалбыттара. Уйбаан икки суукка устата хараҕын симпэтэҕэ. Тохтоотохторуна, ыттарын аһатар, онтон бэйэлэрэ үссэммитэ буолаллар. Шурата оҕотун эмтэрэригэр паяльнай лаампанан сабыылаах кибиткатын иһин сылытар, арыый улахаттарын таһааран-киллэрэн бодьуустаһар уонна эмиэ иннин хоту түһэ турар. Иккис сууккатыгар ыттарын соһон дэлби илистибитин көрөн, кэргэнэ көмөлөһө сатыыр. Бу тухары төннөр туһунан санаа хайаларыгар да киирбэт. Аны налыы сири булан тохтоотохторун аайы хаары хаһан көрөллөр. Саатар тыаллара күүһүрэн тэмтэритэрэ элбиир.
   Станция дьоно тура иликтэринэ, сарсыарда сэттэҕэ, айаҥҥа туруммуттара. Тугунан да көмөлөспөккө гынан баран кураанаҕынан «уой-аай» дэһэллэрин истиэхтэрин баҕарбатахтара. Инньэ гынан үһүс күннэрэ үүнүүтэ, сарсыарда 9 чаас саҕана хаары хаспытыгар от тахсыбыта. Оо, онно үөрбүттэриэн! Бэл ыттара сэниэлэммит курдук көрүҥнэммиттэрэ.

БАЛАҔАҤҤА

   Ыттар тэлгэһэҕэ кэлэн эргийэ көтүүлэригэр сыарҕа уҥа ойоҕоһунан дьалкыс гыммытыгар, Уйбаан уонтан тахса сыллааҕыта бу балаҕаҥҥа аан бастаан кэлиилэрин санаан эрэр ситимэ быстан хаалар. Көһүйэн хаалан сыарҕатыттан бэрт өр оронон турар. Ыттарын быаларын араартаан тус-туспа анал сирдэригэр илдьэн баайталыыр. Тыал ыт көп түүтүн үргэҥнэтэр гына күүһүрбүт, икки-үс күннээх буурҕа түһэн эрэр бадахтаах. Күүлэҕэ хаһаас маһа аҕыйаабыт этэ, эрдэ-сылла онтун хааччыннаҕына табыллыыһы. Дьиэтин иннигэр олбуор курдук кэккэлэтэ саһааннаабыт маһа тыалтан хаххалаан, аан таһа хомураҕынан соччо бүрүллүбэккэ кыстыыр. Инньэ гынан кыс устата киһини куотар хаар дьаптала дьиэлэри-мастары санаа хоту саба бүрүйэр. Дьон баарын лаабыс маһыттан көрөн сэрэйэҕин. Оһоххун отуннаххына, буруо сир анныттан тахсар курдук өрө бургучуйар.
   Уйбааннаах бу арыыга бастаан кэлиилэригэр Киһилээххэ курдук таас дьапталын көрө сатаабыттара, кытыл баар сибиһэ тугунан эрэ биллиэхтээх курдук саныыллара. Онтулара муоралыын-арыылыын биир күдьүс, ханан да үрдээбитэ биллибэт сырыынньа тахсыылаах дойду эбит. Муус дьаптала бүппүтүттэн ыла уҥа-хаҥас олоотоспуттара да, кытылы булан көрбөтөхтөрө. От тахсыбытыгар биирдэ арыыга сылдьалларын билбиттэрэ. Айаҕалыы сатаан, Уйбаан сүүсчэ хаамыы төннөн баран хаары хаспыта килэгир муус буолбута.
   – Кытылга саҥа кэлбиппит, – диэн кэргэнигэр дьиэни булбут киһи курдук эрэллээхтик эппитэ. Уҥа-хаҥас тэйэ хаамыталаан дьиэ баар сибиһин ол эрээри булан көрбөтөҕө. Тыалга баарыстатан лаппа халыйдахтара. Илин диэки биэрэстэ курдук бардахха туга-ханныга биллииһи.
   Оту хаһан таһаарбыт сирдэригэр чаас кэриҥэ тохтоон күө-дьаа кэпсэтэн, ол быыһыгар оҕолорун көрөн-истэн саҥа-иҥэ бөҕө буолан ньамалаһаллар. Улахан уоллара «дьиэ да дьиэ» диэн үүйэ-хаайа тутар, кыыстара ас көрдөөн ууга-уокка түһэрэр. Ол аайы:
   – Дьиэҕэ өссө тиийэ иликпит, онно тиийдэхпитинэ биирдэ киһилии аһыахпыт, – диэн нэһиилэ уоскуталыыллар.
   Дьиэ барахсаны бэйэлэрэ да ахтыбыттара сүрдээх. Уйбаан Киһилээх булчутуттан ылбыт үс ытыттан биирин талан бэриэччитин солбуйар, илин диэки хайыһыннаран баран: «Бата, бата!» – дииригэр ыта өйдөөбөтөх курдук мылаччы туттар. Анараа киһи соруйар тылын өйүлээн ыйыппатах. Араастаан нууччалаан көрөрүгэр букатын кыһаммат, маатырылаатаҕына эрэ кутуругун хамсата түһэр. Хайыай, бэйэтин ытын уларытан көлүйэр:
   – Атас! Дьиэҕэ тириэрт! Бата! – диэтин кытта ыта өс хоту иннин хоту дьүккүйэр. Чаас аҥаара бараат, иччитин хамаандатын истибэт буолан хаалар. Ытым быста сылайдаҕа диэн, аһата-аһата ыыта сатыырын букатын истибэт. Хата, чугаһаатаҕына, ырдьыгыныыр, суоһурҕана үрэр уонна сытынан кэбиһэр. Атын ыттара хонук сирдэрин булбут курдук хаары хасталлар. Уйбаан да ону хайыай, арааһа, манна хоноллоругар тиийэллэр. Балаакка туруорар тоҕоостоох сири көрдүү сылдьан мас чоройон турарыттан иҥнэн охто сыһар. Уу аҕалбыт маһа быгар диэн маҥнай онно эрэ кыһаммат. Ол туппахтаһа сылдьан сыыр сырайыгар кэтиллэр. Ыттара ол хаххатын булан тохтообуттар эбит. Ону дьөлө хаһан балаакка туруордахха тыал баарыстыа суох. Сыарҕатыттан тимир күрдьэҕин ыла кэлбитигэр кэргэнэ:
   – Хайа, хонор буоллубут дуо? – диэн соһуйа түһэр.
   – Ытым барбат. Балаакка туруоран баран бэйэм көрдөөн көрүөм. Тимир оһоххун булаар эрэ, мас баар быһыылаах.
   – Оо, бэрт эбит. Хата, миин иһиэхпит.
   Тимир күрдьэҕинэн хаары биирдэ-иккитэ хаһыйа тарыйбытыгар туох эрэ харааран көһүннэ. Ону баран туппахтаабыта мас буолла. Испиискэтин уматтаҕын аайы тыал саба охсон иһэр, туох мас сытара биллибэт. Лаппа хаһан баран туппахтаабыта, дьиэ түннүгүн үрдүнээҕи бүүрүк маһа буолла. Түннүк суох. Өссө дьөлө хаһан баран, иһирдьэ төбөтүн уга сытан испиискэ уматан көрбүтэ: дьиэ иһэ ортотугар диэри хаар, аан баара биллибэт. Утары ала-чуо биир сиринэн хаар үрдээбитинэн сылыктаатаҕына, халҕана букатын да суох быһыылаах.
   Балааккатын дьиэ хаххатыгар туруоран, били чоройор маһыттан быһыта сынньан быр-бааччы, дьэ, киһилии аһыыллар. Дьоннорун утуталаан баран, кыраһыынынан умайар тыал саба үрбэт банаарын илдьэ дьиэтин өссө үчүгэйдик чинчийэ тахсар. Бу сырыыга аан баар сирин туһунан киһи киирэригэр-тахсарыгар табыгастаах гына ыраахтан дьөлө хаһар. Сэрэйбитин курдук, халҕана букатын да суох. Оһох турбатын туһунан дьиэ үрдэ хобордоох саҕа дьөлөҕөстөөх. Ол турдаҕына кэргэнэ Шура түннүгүнэн өҥөйөр.
   – Хайа, киһи олорууһу дуо?
   – Утуй-утуй. Билигин туга биллиэй.
   – Эрдэ дии. Көмөлөһүүм ээ.
   – Аана, түннүгэ суох, үөлэһэ аһаҕас, орто сиэрдийэтинэн чэҥ дьиэҕэ киһи хайдах олоруон өйүм хоппото. Бу айылаах кэбилээн бараннар, эгэ кэлэн биир көтөх маһы хаалларбыттара буолуо дии саныыгын дуо? – Уйбаан дьоннорун бу айылаахха аҕалтаабытыттан куолаһа титирэстээн ылар. Бэйэтэ эрэ эбитэ буоллар, хомураҕы да хастан утуйа сылдьыа этэ.
   – Хайа, Уйбаан, хайдах буоллуҥ? Бу диэн. Оннооҕор уоттаах сэриигэ умса анньыллыаҥ турар. Манна биһигини ким да күһэйэн үүрэн аҕалбатаҕа, бэйэбит баҕатыйан кэлбиппит. Оччолоох эрэйи-кыһалҕаны өссө да көрсүөхпүт турдаҕа…
   – Оо, сэгэрим барахсан! Санаабын көтөхтөҕүҥ үчүгэйин! Эн эрэ мөлтөөбөтөргүн, үчүгэй буолуохпут. Ыттарым сынньаннахтарына, маһы да булаа инибит. Тимир эрэ баар, бириһиэн да баар. Онон өлөн-охтон биэриэхпит суоҕа!
   Иккиэн тиритэ-хорута тибилийэн дьиэ иһин ыраастаан кэбиһэллэр. Тэлгэһэ хаарын тула олбуор курдук чөмөхтөөтүлэр. Бу тухары биир хардаҕаһы да булбаттар. Уйбаан оһох үрдүн чинчийэ дьиэ үөһэ тахсан күрдьэ сылдьан халҕан булан ылар. Хата, оһоххо укпатахтар эбит. Үөлэс дьөлөҕөһүн тугунан баҕарар бүөлүөҕэ. Хаптаһыны сыарҕатын адарайыттан ылыа, оччоҕо түннүк да торуллуо. Дьиэ бүтэйдэннэҕэ ол дии! Икки-үс күн били иҥнэн охто сыспыт лаабыс маһынан оттунан эриэхтэрэ. Кытылы кэрийэн, онуоха диэри тугу эмит булаа ини. Ыттара барахсаттар дьиэни эрэйэ суох буллардахтара бэрдин. Киһитээҕэр айылҕаҕа чугастара көстө сырыттаҕа, дьэ, ити баар! Сотору ыйдаҥарыа, дьүкээбил уота кутааланыа, халлаан сыыйа сырдаан да барыа. Биир эмэ кыыл таба баар ини. Били тимир лиистээх киирээр диэбит оҕонньор олохтоох кыыл баар диэн эрэрэ.
   Оҕолоро турууларыгар кэҥэс тэлгэһэ, сып-сылаас дьиэ бэлэм буола түһэр. Мал-сал, иһит-хомуос барыта орун-оннун була түһэр. Арай аҕалара ыттарын илдьэ ханна эрэ баран хаалбыта оҕолору туоххаһыппытыгар ийэлэрэ:
   – Бары бииргэ суулаһан олордохпутуна, күнүнэн быстарыахпыт. Кини буллаҕына-таллаҕына эрэ киһи буолаҕыт. Өссө хас эмэ хонукка бултуу барыа турар. Онон ол-бу буолан буугунаһымаҥ. Манна бөһүөлэк буолбатах, биһиги кэннэ ким да суох. Сотору халлаан сырдыаҕа, оччоҕо дьэ көҥүл-босхо сылдьыаххыт.
   Уйбаан күн тура-тура мууска хам тоҥмут сытынньаҥнары хомуйан дьиэтин таһыгар саһаанныыр. Тыал сайа охсон, мууһун суйдаан, онто син мас маһынан буола түһэр. Арыт күн ыйдаҥардаҕына, арыы үөс өттүгэр кыыл көрө барар. Кыстыыр таба айан кыылын курдук биир туһаайыынан сүүрбэт, киһини көрдө да бурал гынан хаалар. Саа тэбиитигэр биир эмэ киирдэҕинэ, аны буулдьата хотуппат. Табыллыбыт таба өрө хололуу түһээт, туох да буолбакка, ыстана турар. Күһүн ааһар үөр табаҕа тутуһан туран ытыалаан өлөрбөхтөспүт быһыылаах, ол иһин туох аанньа сааны биэриэхтэрэй. Эһиил саатын уларыттаҕына табыллыыһы. Байанай биэрбэтэҕинэ биэрбэт да эбит! Ый кэриҥэ кэм устата тугу да дуксуйбата. Илдьэ кэлбит астарыттан кэнсиэрбэлэрэ эрэ хаалан эрэр. Ыттарыгар хаһааммыт балыктарыттан тыытар санаалара суох. Маннык буоллаҕына, ыттыын бэйэлиин халлаан сырдыан иннинэ хоргуйууһуктар.
   Шура сынгаалаан төһө да тииһэ туллаҥнаатар, ыт аһылыга балыктан биири да энчирэтэр санаата суох. Арааһа, полярнай станцияҕа баран эмп-том көрдөстөхтөрүнэ табыллыыһы. Бу сырыыга үс биэрэстэ туоралаах Этэрикээн билиитин этэҥҥэ туораат, суукка курдук айаннаан Киһилээххэ тиийэллэр.
   Тароторин кинилэри көрөөт, үөрбүт киһилии хаһыытыы түһэр:
   – Хайа, сөпкүтүн көрөн төннөн иһэҕит дуо? Бээрэ, самолет кэлэрин хантан билэн кэллигит? Манна эһиги курдук дьон өр тулуйбат дойдута. Сөпкө быһаарыммыккыт.
   – Төннөр санаа суох! Балаҕан түннүгэ-үөлэһэ суоҕун тоҕо эппэтэххиний? Дьиэни-уоту итинник кэбилиир диэн туох аатай. Эн көрүөхтээх-истиэхтээх учаастагыҥ буолбатах этэ дуо? Аны онно икки атаххын быктарыма. Хаһаайын мин баарбын. Сирбин-уоппун көҥүл тэбистэриэм суоҕа. Вездеходунан быйылгы мууһу үрдүнэн сыбыытаабыккыт аҕай дии. Эйигинэ суох онно ким да санамматаҕа чахчы.
   Полярнай станция дьоно дьиэни булбакка мунан өллөхтөрө диэбиттэрэ ырааппыт быһыылаах, бастаан көрсүбүттэринээҕэр өссө ордук уолуйа соһуйан көрөллөр-истэллэр. Шураны оҕолорунаан Тиксиигэ ыыталлар. Манна эмтээбэппит диэн кыккыраччы аккаастаан кэбиһэллэр.
   – Үтүөрдүм да кэлиэхпит, онно да биһигини үөрэ көрсөр баара биллибэт. Самолет аны биир ыйынан кэлиэ үһү. Ону көрсө тахсаар. Онооҥҥо диэри халлаан лаппа сырдыаҕа.
   – Шура, туох тиийбэтин бэйэҥ билэн-көрөн бардыҥ. Били дьиэ харчытын тобоҕунан саныы-саныы тугу көрбүккүн атыылаһаар. Тыыбын, мотуорбун, канистраларбын эҥин уолаттар самолекка уган биэриэхтэрэ. Мин мантан уматык эбии көрдөһө сатыам.
   Сити курдук кэпсэтэн арахсаллар. Уйбаан кибииккэтин хаалларар, ол оннугар Тиксииттэн аҕалбыт сорох таһаҕаһын кытта саллааттар аһылыктарын тобоҕун ыттарыгар өрөһөлүү тиэнэн арыытыгар төннөр. Судургу да соҕус айаннаах сиргэ, билбэккэ киирэн, өлө оонньообуттар. Ити аата Тароторин соруйан салытыннартаан үүртэлии сатыыр эбит. Манна олохтоох дьону кими да чугаһаппакка, бэйэлэрэ эрэ айаан-буйаан олорор санаалаахтара сатанымаары гыннаҕа. Дьиҥнээх хаһаайын ким буоларын дакаастаатаҕына табыллыыһы. Уйбааны чаҕытар киһи көстө охсоро ыраах ини.
   Дьоно суоҕар Уйбаан кырсаҕа хапкаан туруорар, аҕыйах пааһы булан иитэлиир. Ый устата икки кырса сыалай иҥнэр. Уончаны сэмнэхтэрин эрэ булаттыыр. Бастаан утаа туох кыыл кинини батыһа сылдьан булдун сиирин билбэт этэ. Кырса кырсаны сиирин кэлин билбитэ. Халлаан сырдаан кыыл таба аны саа тэбиитигэр да чугаһаппат. Дьоно кэлэллэрин туга да суох көрсөрүгэр тиийииһи. Кэнсиэрбэлэрэ бүтэн эрэр. Станция дьоно тугу да босхо дук гыналлара биллибэт. Түүлээххэ харахтара хараҥаран, Улахан Лээхэп олохтоох булчуттарын арыгыга соролуур сурахтара кырдьык эбит. Дьонун самолекка киллэрэ сырыттаҕына, хас да киһи кырса тириитин сураһан тахсыбыттара.
   – Соболоҥо тугуй? – диэтэҕинэ, – бытыылка.
   – Бытыылка бэйэбэр баар, атын туохтааххытый?
   – Туохха наадыйаҕын?
   – Бородууктаҕа.
   – Ону биһиги бас билбэппит.
   – Оттон арыгыны бас билэр эбиккит дии.
   – Летчиктартан атыылаһабыт.
   Самолет кэлэрин билэр чугас дьиэлээх булчуттар Тароториннаахха мустан, түүлээхтэрин арыгыга мэнэйдэһэллэрин таһынан, хаартыга тириинэн тамнаһаллар. Тароторин ойоҕунаан Ульяналыын итирик дьону суймуурдуулларын илэ көрөн итэҕэйбитэ.
   Уйбаан Намҥа Атамайтан кэлэн уу баһан кыстаабыта. Онно өлөрбүт үбүнэн баһыттан атаҕар тиийэ таҥныбыта. Илиитигэр аан маҥнай туппут харчыта таҥас-сап буола кубулуйбутуттан олус да дуоһуйа үөрбүтэ. Кэргэнэ эмиэ харчы диэни тутан көрбөккө сылдьан хоту киирсибитэ, онон тугу булбуттарын туһаҕа эрэ туруорар толкуйдаахтара. Оннук санаалаах киһи эрэйи көрөн булар түүлээҕин арыгыга тоҕо төлө ыһыктыаҕай. Бачча буолуор диэри хаартыны илиитигэр тутан көрө илик. Сололооҕо да буоллар, күнүн-дьылын көрүнньүккэ ыытара биллибэт. Хата ол оннугар хаартыскаҕа устар туохха да бэриллибэт үтүө дьарык баарын билэн бугуһуйа сылдьар. Олорбут олоххун туох баарынан туоһулуур, кэнэҕэс оҕолоргор кэрээбэккэ кэпсиир хаартыска эбит. Хаартыскаттан ордук уустаан-ураннаан кэпсиир туох да суох. Хата түүлээҕи хото бултуйара буоллар, уһанар тэрилгэ, мотуор чааһыгар, уматыкка, хаартыска эмигэр, кумааҕытыгар, араадьыйатын батарыайатыгар хамаҕатык атастаһыа этэ.
   Билэрдии Тароториннарга хонор санаалаах киирбитигэр хаартылыы олорор дьон күө-дьаа буола түспүттэрэ.
   – Саҥа булчуту кытта дьэ билсиэххэ эрэ, – дии– дии өрүтэ турбаласпыттара, арыгы кутан күндүлүү сатаабыттара.
   – Бэйэм да мунаахпын, ыттарым да үөрүйэхтэрэ суох, аара быстарыам, – диэн сүүп арыгыны испэккэ, ыксыыбын диэн, итии киллэрээт, таһырдьаны былдьаспыта.
   – «Мунаах» ааттаах! Эһиги кинини кытта туоххутунан да тэҥнэспэккит! – диэн дьиэлээх хаһаайын сөҥөдүйэ хаалар.
   Ити хайҕаан этии буолбатаҕын Уйбаан сэрэйбитэ. Холуочук дьон өһүргэнэ истибиттэрэ чахчы.
   Дьоно биир ыйынан төннүбүттэрэ. Кэргэнэ ол-бу ээк-сээкэйин хас да куулга хаалаан букатын көһөн кэлбит көрүҥнээҕэ. Түннүк тааһа, иистэнэр массыына, кыраһыын лаампа тус-туспа дьааһыктанан, маллара биир сырыыга баппат гына өрөһөлөммүтэ. Онно аны тыылара, мотуордара, хас да канистра бензиннэрэ.
   – Манна иирээки эрэ киһи мотуорканан сылдьыан сөп, – диэн көрбүт эрэ бары саҥа аллайан иһэр.
   – Биһиги сайын мотуорканан манна киинэ көрө кэлиэхпит.
   – Этэрикээни да туоруургут саарбах.
   – Көрүөхпүт!
   Аара айаннаан иһэн кэргэнэ:
   – Хайа? – диэн үчүгэй сонуну истээри Уйбаан сирэйин-хараҕын одуулаһар.
   – Икки эрэ кырсалаахпын. Кыыл таба киһи хараҕын далыгар көстүбэт буолла. Куруппааскы баар буолуох курдук. Ыйы быһа кэнсиэрбэнэн үссэнэ сырыттым. Онтубут да дьоҕуһаата быһыылаах. Эн тугу эмит аҕаллыҥ дуо?
   – Бурдук манна ыскылаакка баар үһү. «Холбостон» суруктаах кэллим. Ас арааһа тиийбитэ дэһэллэр. Оҕолорго эрэ ону-маны ыллым.
   – Тугу да бултаабакка сылдьан хайдах ытыспытын тоһуйуохпутуй? Сатаатар килиэп аҕалбатыҥ дуо? Наһаа ахтыбыппын.
   – Килиэби дуу, миигин дуу?
   – Хайаҕытын даҕаны… Арба, муорабыт тааҥнаары гыммыт. Мин тиийдим да, төттөрү охторум буолуо. Өйдүүр эрдэххэ, ол суругу билигин миэхэ биэрэн кэбиһиэҥ этэ. Аһы-үөлү Тароторин ойоҕо дьаһайар быһыылаах. Сатаатар оҕолорбутугар сгущенка мүччү ыһыгыннарыллыа.
   – Халлаан сырдаан үчүгэй баҕайы. Ол туох тэлимниирий?
   – Этэрикээни туоруур бэлиэм. Ылтаһыны ураҕаска саайбытым.
   – Оттон тоҕо тэлимниирий? Былаах курдук дии.
   – Ити дьэргэлкэн «хамсатар». Өссө да туундара дьиктилэрин көрдөртөөн иһиэҕэ.
   – Хайа, ханна? – дии түһэллэр им-дьим испит оҕолор ону истэн.
   – Арба, доҕор, саабыт куһаҕан диэн туоһапка көрдөһөн ыллым.
   – Онон тугу бултаары гынаҕын?
   – Эн ыраата бардаххына, доҕор оҥостуом. Доруоппут биир эрэ дии. Хата ытарга үөрэтээр эрэ.
   – Сайын сааны эспэккэ бултуохпут.
   – Хайдах?
   – Илиминэн.
   – Оччоҕо куруппааскыларга эмиэ илим үтүөххэ.
   – Куруппааскыны илимнээбиттэрин истибэтэҕим, боруобалыахпыт даҕаны. Оттон саарбыт куһу илиминэн бултуур сурахтаахтар.
   – Оо, хаһан саас буола охсор?!
   – Байылыат олох кэлэрэ чугаһаата. Икки ыйы хайдах эмэ гынан мүччү түспүт киһи.

САП САҔАТТАН САЛҔАНАН…

   Уйбаан дьоннорун дьиэлэригэр үҥүлүтээт, иһирдьэ киирбэккэ таһынан сылдьан аҕалбыт малларын-салларын хахханы буллартыыр, ыттарын бэрт барбах өл хаптарар уонна бэйэтэ, аара айаннаан иһэн аһыам диэн, балык кэнсиэрбэтин хоонньугар уктар. Тааҥ балачча кэҥээбит этэ, ону дьонугар эппэтэҕэ. Хайдах эмэ гынан Киһилээхтэн аҕыйах куул бурдугу аҕалар баҕалаах. Чэпчэки таһаҕастаннаҕына, суукка аҥаарынан эргиллиэн сөп. Оччоҕо эрэ кус-хаас кэлэригэр тиийэр кыахтаахтар.
   Ыттара муҥ кыраайынан ойон иһэн, туох эрэ көстүбэт истиэнэҕэ кэтиллибиттии, хорус гына түһэллэр. Кутуруктарын купчутан илэ-чахчы туохтан эрэ олус куттаммыт көрүҥнэммиттэр. Уйбаан, соһуйбут омунугар, ойон турарыгар сыарҕатын түҥнэри көтөн кэбиһэр. Бэриэччитигэр тиийбитигэр ыта ыйылыы-ыйылыы мууһу сытырҕалыыр. Үрүҥ эһэ сытын ыллахтара, өссө чугас быһыылаах. Хантан эрэ муус халҕаһатын быыһыттан кэтээн сыттаҕа дуу? Бэл күнүс үрүҥ тунахха балыйтаран көстүбэт аарыма кыыл бу айылаах балай хараҥаҕа субу да саба барыйан турдаҕына көҥүл. Бэрт чугас буолан ыттар сыт ыллахтара. Сыарҕатыгар сыҕарыйар-сыҕарыйбат сыылыҥхайдаан тиийэн саатын сүөрэр. Бэл табаны хотуппат баҕайы үрүҥ эһэни хайыа эбитэй. Тирээн туран ыта сатаан көрөрө дуу. Аны ыттара куотан хаалыахтара турар. Тарыыр маһы иҥиннэрэр тоҕоостоох муус чөмөҕө суох быһыылаах. Бэриэччитигэр тиийэрэ буоллар, ытын бэйэтигэр хам кэлгиниэ эбит. Ытыгар сынан тиийэн, быатын туппахтыы сылдьан сылбырхай ууну чалымнатан ылар. Бай! Тааҥар бэлиэр кэлбит буоллаҕа дуу. Бу сырыыга сулбу-халбы сыарҕатыгар батыччахтаан тиийэн тарыырын тардыаласпыта мууска хам тоҥо охсубут. Быһаҕынан чээччэйэн онтун бэрт өр астаһан араарар. Барыахтаах сирин маһынан анньыалыы сылдьан муус ырбыыламмытын булан ылар. Ураҕас тиийбэт кэтиттээх аһаҕас уу субу бургучуйа сытар эбит. Ыттара ырбыы адьас кыламаныгар тохтообуттар. Кыл мүччү муораҕа умсаахтана сыспыттар. Курумуутун уллуҥа мууска сыстаҥныыр гына илийбит. Ыттарын атахтарыгар инчэҕэй биллэн эрдэҕэ, кэннилэринэн тэйэн сыарҕаларыгар ыга сыстыбыттар. Халлаан сырдыырын манна кэтэһэрэ кутталлаах буолсук. Ууга да былдьатыыһыктар, тоҥон да буорайыыһыктар. Хаар тохтообот килэҥ муус чысхаанын туох тулуйуо буоллаҕай! Сыарҕатын төттөрү соһон балачча барбахтыыр, онтон ыттарын быаларын бэрийэ-бэрийэ дьиэтин туһаайыытын булларар.
   Сарсыарда сырдыкка кэлэн көрбүтэ, уонча миэтэрэ кэтиттээх муора мууһа ыраахха диэри хайа барбыт. Уҥуоргу өттүгэр муус модьоҕото кими да ыыппат гына өрө күөрэлэммит. Муус үрдүнэн сылбырхай уу килэччи тоҥмута ыты да таба тирэннэрбэт үлүгэрэ. Тыал күүһүттэн сыарҕата ыттары талбыт сиригэр тамнаталыыр. Чараас муус араастаан тоҥмутугар тилэхтэрин быһыта үктээн ону салана сытаахтыыллар. Маннык буоллаҕына, өтөрүнэн Киһилээххэ сананыа суохтар. Үстүү сүүс кыраамнаах уонча бааҥка балык кэнсиэрбэлээхтэр. Онон хас хонуохтарай?! Ыттарын аһылыгын сиэн кэбистэхтэринэ, күнүнэн буруолара сабылларыгар тиийэр. Онтулара да үксэ саллааттар аһылыктарын тобоҕо, ону кытта икки-үс куул куһаҕан балык эрэ. Ыксаатахтарына, бэйэтэ соҕотоҕун сатыы баран кэлэрэ дуу, Тароторины хабарҕалаан да туран аҕыйах куул бурдугу син аҕалтарыа этэ.
   Уйбаан саатын сүгэ-сүгэ туундараны күн тура-тура кэрийэ сатыыр да, кыыллара хараҕар да көстүбэттэр.Үһүс күнүгэр эмиэ туга да суох дьиэлээн истэҕинэ, арҕаалата соҕус саҕахха, кини көрдөҕүнэ, кутаа уота көстөргө дылы. Дьиэтэ тус соҕуруу, оттон ол диэки уот оттуох ким да суох буолуохтаах этэ. Хайа дьаабыный? Баалаан хараҕа иирэр дуу? Суох, илэ умайар. Котельнай арыытыттан хайа эрэ булчут кэлэн истэҕэ. Атын ким да кэлиэх туһа суох. Баран сэрэтиэххэ. Этэрикээн билиитин арҕаа өттүнэн Киһилээххэ быһа астарыан наада. Илдьит да тириэрдиэн сөп.
   Уоту туһулаан барбахтаабытын кэннэ кутаа эмискэ көстүбэт буолан хаалар. Утуйдахтара. Бинокулунан саҕаҕы көрө сатыыр. Киһи хараҕар хатаныах баара көстүбэт. Сатахха утары сытыы тыаллаах. Оннук санаа мучумааныгар ылларан саараан турдаҕына, туох эрэ харалара хаар үрдүнэн төкүнүһэн таһынан кэлэн ааһаллар. Таах туруохтааҕар биир хараны төҥкөс гынан ытыһыгар түһэрэн ылар. Таба түүтэ тыалга үрдэрэн тэлээриҥниир эбит. Баччаҕа таба түүлүөх туһа суох. Хаһааҥҥы эрэ кыыл сиэҥин сэмнэҕэ сыттаҕа. Онтон тугу эбит киһи туһанара хаалбатаҕын биллэр даҕаны, тыалы утары дьүккүйбүтүн бэйэтэ да билбэккэ хаалар. Бэрт ыраах туох эрэ хараарара көстүбүтүгэр Уйбаан, хомурах үрдүнэн халтарыйа-халтарыйа, сүүрэн бэдьэйэр.
   Хаһан, туохтан өлбүт таба сэмнэҕэ сытара буолла. Хабарҕатын туох эрэ быһа хадьырыйбыт, иһин бүтүннүү орообуттар, кэлин атаҕыттан улахан аҥаара уҥуоҕа эрэ килэйэр. Атына бүтүннүү сыалай сытар. Сыата да аҕыран көрбөтөх. Баҕар, кини ыппыт табата кэлэн оҕуттаҕа дуу? Билиҥҥи диэтэххэ эмис. Чэ, хаһан да өллүн. Аҕыйах хонукка ыттыын бэйэлиин үссэнэр эттэннэхтэрэ. Илин атахтарыттан ньылбы тардан ылан санныгар манаагылыы уурунан кэбиһэр да дьиэтин диэки түһүнэ турар.
   – Хайаа, таба өлөрдүҥ дуо? – диэн кэргэнэ түннүгүн өстүөкүлэлии сылдьан утары сүүрэн кэлэр.
   – Ким да өлөрбүтэ биллибэт кыылыгар түбэстим. Дьэ, хата, хоргуйдубут диэн аны ытыс тоһуйбат дьон буоллубут.
   – Чээн, маны төһө өр сиэхпит дии саныыгын?
   – Доҕоор, сир-дойду иччитэ биһигини аһынан бэрсибит аһын мыыныма. Баҕар, мантан ыла биһиги да өттүкпүт хараланыа, илиибит тутуурданыа.
   – Оо, оннук эрэ буоллун.
   – Чинчи үчүгэй! Кэлэн иһэн куруппааскы халыҥ үөрүн көрдүм. Били илим куукулатын булаар эрэ. Сарсын иккиэн көмөлөөн тардан кэбиһиэхпит.
   Ити киэһэ күө-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ табаларын көп этин ыргыччы күөстэнэн тото-хана аһыыллар. Өссө да бу курдук сүүрэр атахтааххыттан сөп-сөп өлүүлүү тур диэн сир-дойду иччитин үөрдэ-көтүтэ аһаталлар.
   – Доҕоор, мин ыттарым эрэйдээхтэргэ бириһиэнинэн кэтинчэ тигэттээтим ээ. Ыыраахтарын хайыта үктүүллэрэ арыый да буолар ини.
   – Сулбу түһэ сылдьыа суоҕа дуо?
   – Быалаатахха тулуктаһыыһы.
   – Ол кэтирдэтэлии оҕустуҥ дуо?
   – Баастарын оһуута кэтэрдиллиэ. Саланалларын мэһэйдиэ диэн тохтоотум.
   – Уста сатыыр «дьон» буолуо ээ.
   – Ээ, үөрэнээ инилэр.
   – Мин Котельнай диэки булчут кутаатын көрдүм. Хайа эрэ киһи ыттара быстан хонно дуу, хайа үөдэн.
   – Ээ, ол уот биһиги кэлиэхпититтэн умайар. Арааһа, Байанай биэрээри гыннаҕына, уоттанар-күөстэнэр эбит буоллаҕа.
   – Бай даа?! Мин ол уокка баран иһэн таба этигэр түбэстим.
   – Баалаан, Байанайыҥ өлүүтүн аҕаллыҥ эрэ, хайа үөдэн…
   – Сарсын ханан умайарын көрдөрөөр эрэ. Туох дьикти уота умайар баҕайыный. Иккиэн, баҕар, биир уоту көрбүппүт буолуо.
   Сарсыныгар оһохторун туттарар боробулуохаларыгар илимнэрин аҥаар уһугун баайан туундара диэки субуйа тардан тимир турбаларга иилэ быраҕаллар. Бу турбалары Тиксииттэн мээнэ соһуспатах эбит, син көдьүүстээн эрдэхтэрэ. Куруппааскылар хойуутук иҥиннэхтэринэ, бу быстарыктан чахчы быыһыа этилэр.
   Бүгүн Уйбаан өрүүр, үчүгэйдик сынньанар санаалаах аа-дьуо киирэ-тахса ону-маны өрө тарда сырыттаҕына, эмискэ оҕолор үөмэхтэһэ түстүлэр:
   – Табалаар-табалар!
   Арыы үөһүн диэки налыы хотоол туундараҕа табалар арҕам-тарҕам мэччийэ сылдьаллар эбит. Киһи ханна да үөмэн чугаһыыр сирэ суох. Таах ымсыырдар быһыылаахтар, эрэйдэммиккэ остуойута суох буолууһу.
   – Оҕолоор, баҕар, чугаһыахтара, мээнэ сүүрэкэлэһимэҥ. Хараххытын быраҕа сылдьыҥ. Хас таба баарын билэ сатааҥ.
   Ол эрээри ээр-сэмээр бары табалартан харахтарын араарбакка кэтэһэ-манаһа сырыттылар. Кэмниэ-кэнэҕэс аҕалара тулуйбата:
   – Доҕор, саабын, батарантааспын таһаар эрэ. Тоҕо кыһыытай, үөмсэн көрбүт киһи.
   – Уйбаан, бастаан туоһапкалаан көрбөккүн дуо? Биэрэстэни кыайбат сири ылыа дуо?
   – Ити ымсыырбыт санааҕар чугас курдуктар. Хотоол сир хоннохтоох буолааччы.
   – Чэ, оттон боруобалаа ээ, баҕар, биир эмэ табыллаарай.
   – Таах кыыллаан кэбиһэбит эрэ, хайдах эрэ. Боруобалыахха даҕаны. Эн бинокулунан хайдах хамсаналларын көрөн этэн биэрэн иһээр.
   Били сирэр буулдьа сааларын кытта туоһапканы Шура холбуу тутан таһаарар.
   – Бар, аҕаҥ хайыһарын, быатын бэлэмнээ, – диэн уолугар соруйар.
   – Наһаа бэлэмнэнимэ эрэ…
   – Чэ, таһаардын-таһаардын. Оол өрө чолоҥнооччу, арааһа, буур быһыылаах, онтон арыый бэттэх турары ытан көр.
   – Хайа? – Уйбаан биирдэ «чус» гыннаран баран ыйытар.
   – Хамнаабатылар. Өссө ыт.
   – Ити аата биэрэстэттэн ордук эбиттэр. Арыый чугаһыах эрэ. Эн чолоҥноһоллоро элбээтэҕинэ сибис гынаар.
   Иккиэн сүүсчэ хаамыы иһирдьэ киирэллэр.
   – Уйбаан, ыт-ыт! Хамсыах курдуктар. Һок! Били тыһы эмискэ ходьох гынна!
   – Төбөтүн хайа диэки хайыһыннарда?
   – Иннин диэки биирдэ ойдо.
   – Ол аата буулдьа кэннинэн чуһууран ааспыт. Бэйи, ити буоллаҕына…
   – Һок! Тобуктуу түһээт, ойон турда. Атыыры тула сүүрэкэлиир. Атыттар букатын кыһаллыбаттар.
   – Итиччэтигэр, ыппахтыы түһэрбит буолуо. Дьэ, доҕор, туоһапкабыт туһалаары гынна ээ.
   – Улаханнык саҥарыма. Ол атыыр кэннинээҕини ыт. Көрдүҥ дуо? Икки кэлин атаҕынан өрө тэбэн ылла буолбат дуо?
   – Көрдүм да, өйдөөбөтүм ээ. Ити аата хайаабыт быһыытай? Бэйи, билигин атыыры бэйэтин мөхтөрө түһүөххэ. Үчүгэйдик көр.
   – Соһуйан кэдэс гынна.
   – Сөп. Итини өйдөөтүм. Арыый иннин туһаайан аллара соҕус көрдөххө хайыыр эбит.
   Туоһапка «чус» гынаатын кытта таба, өрө ходьорус гынаат, иннин хоту уончата ойор. Онтон төбөтүн илгистэ-илгистэ кэннинэн буолбахтыыр. Атын табалар бары тилигирэһэ түһэллэр.
   – Чэ, Шура, тохтуохха. Арааһа, үчүгэйдэттилэр быһыылаах. Аны таах кыыллаан ыраатыннартаан кэбиһиэхпит. Налыйдыннар. Сарсын сарсыарда эккирэттэхпинэ туга-ханныга биллиэҕэ. Табыллыбыт буоллахтарына, түүн көһүйүөхтэрэ, оччоҕо ыттар начаас саба көтөн ылыахтара. Хата, били этэрбэстэрин кэтэрдитэлиэх. Уксууһунан ибиирэ түһэриҥ дуу, баҕар, уста сатыылларын бопсуоҕа.
   Дьиэлэригэр киирэн бэҕэһээҥҥи күөстэрин тобоҕун сыпсырыйа олордохторуна, эмискэ турбалара кырылыы түһэр. Бары таһырдьа ойон тахсан илимнэрин көрбүттэрэ биир куруппааскы иҥнэн өрө тилигирээн эрэр эбит. Саба сырсан тиийэн хам тутан ылаллар. Аны харахтара илимнэриттэн арахпат. Ити күн устата хас да халыҥ үөр сири кырыйа көтөрүн көрдүлэр. Ол аайы илимҥэ биир-икки эрэ иҥнэр, үгүстэр субу илими кэтиэхчэ буолан иһэн, өрө хололоон суй гына ааһан хаалаллар.
   – Бу да ас, – дии-дии Уйбаан куруппааскылар төбөлөрүн хампы ытыртыыр, – киэһээҥҥи миин баар. Күн аайы итиччэ да иҥнэрэ улахан. Байылыат олоххо тиийэр дьон буоллубут.
   – Оннук эрэ буоллун! – Шура биир да түүнү энчирэппэккэ үргээн бурҕаҥнатар. – Оҕолорум ааҕа түү бэриинэлэниэхтэрэ буоллаҕа. Таба тириитэ тэллэх кытаанаҕар сөбүн эрэйдэннилэр.
   – Ийээ, били уотуҥ умайара чугаһаата, – диэн улахан уол таһырдьаттан быган туран хаһыытыыр.
   – Чэ, мин тахсан кэтээн көрүүм, туох уота умайар баҕайыный?
   Уйбаан уола ыйбыт туһаайыытын диэки көрбүтэ, саҕахха соҕотох сулус санньыйбыта көстөр. Атын сулустар көстүөхтэрэ эрдэ. Чаас аҥаара саҕахтан хараҕын араарбакка кэтиир. Сулуһа саҕаҕы кытта ыпсыһыах буолан иһэн, төлөннүрэр курдук өрүтэ көтүөлээн барар. Хаар үрдүнээҕи салгын хамсыыра кытарары барытын «уокка» кубулутар эбит. Арааһа, былыргы өбүгэлэрбит итини көрө-көрө ол-бу үһүйээни оҥорон кэпсиир буоллахтара.
   – Хайа? Уоккутун көрдүгүт дуо? – Шура күөһүн хотороро буолбут, остуолугар иһит тарда сылдьан ыйыта тоһуйар.
   – Ээ, дьэргэлгэн нөҥүө сулус көстөрүн «уот» диир эбиппит.
   – Оннооҕор тимир ылтаһыны өрбөх курдук тэлимнэтэр этэ буолбат дуо?
   – Киһилээх чочумаастара ыраахтан кырдьык-хордьук хамсыыр курдук буолааччылар.
   – Ол иһин «Киһилээх» дэммит дуо? – уоллара ыйытан чап гыннарар.
   – Баҕар, буолуо. Өрүү дьоннооҕун иһин эмиэ ааттыахтарын син.
   – Оччоҕо «Дьонноох» диэ этилэр, – диэн уол иннин биэрбэт.
   – Тоҕо эрэ «Таастаах» диэбэтэхтэр.
   – Баҕар, «Иччилээх» диэбит дьүһүннэрэ ини. Дьэ эрэ, эрэстэрээҥҥэ да дэҥҥэ көстөр аста боруобалыаҕыҥ. Сап саҕаттан салҕанан тот олоххо үктэнэр дьон буоллубут. Дойдубут иччитин эрэ кэлэппэтэрбит.
   – Биһиги иннибитинээҕилэр кэлэтэннэр, маҥнай утаа атыҥырыы көрүстэ дии санаабаккын дуо?
   – Суох. Биһиги күһүн эрдэ бу дойдуну булбуппут буоллар, муннубут тыбыырбакка кыстыахтаах этибит. Киһилээхтэр киһилии көрсүбэккэлэр эрэйдээтилэр. Хара сиргэ этэҥҥэ үктэннэхпитинэ, ким бу дойду дьиҥнээх хаһаайына буоларын көрүөхпүт. Бачча киэҥ дойдуттан көҥөнө оонньообуттарын көрдөрүллүө. Дьону итирдэ-итирдэ хаартылыылларын ыраас мууска таһаартаан тэйиэм.
   Сарсыарда, дьоно тура иликтэринэ, Уйбаан ыттарын көлүйэн хотоол диэки көтүтэн хаалар. Олохтоох таба ханна сир өтүөй, хотуттан соҕуруу сыҕаллан истэхтэрэ. Ону хотоол нүөл отугар киллэрбэккэ кыйдаталыы сылдьыбыт быһыылаах. Сэрэйбит курдук, үс таба үөрдэриттэн ыраах быстан мэччийбитэ буола сылдьар. Олору быһа охсон ыллахха, үөрдэригэр холбоһо сатаан, саа тэбиитигэр киирииһиктэр.
   Ыттарын ырааҕынан салайан, санаабытын курдук, быһа сүүрдэн истэҕинэ, табалар үһүөн ыт иннин быһаары батыччахтаһан субу аҕылаһан сааҕа утары кэлэн биэрэллэр.
   Уйбаан ыскылааттах сүрүн «аһа» кэбэҕэстик бултанарын биллэҕэ ити. Өссө туох эрэ саҥаны тобулуохха баара.

СААС КЭЛИИТЭ

   Сыарҕатыгар үс табаны адаарыччы тиэйэн иһэрин дьоно ыраахтан көрөн утары сырсан кэлэллэр.
   – Түргэнник иһиттэ таһаар!
   – Туох иһити?
   – Хаан-хаан кутар!
   – Аҕаа, паапаа, биһиги буоллаҕына үс куруппааскыны туттубут.
   – Ону?
   – Ону маамабыт бастарын тосту эрийтэлээтэ.
   – Оо, бултуйбут дьон эһиги эбиккит. Билигин таба сылаас хаанын иһиэхпит.
   – Буһарбакка дуо?
   – Таба сылаас хаанын иһэр, быарын-бүөрүн сиикэйдии сиир киһи доруобай буолар. Булчут оннук аһыахтаах.
   – Пыы.
   Уйбаан табаны тиэрэ быраҕан иһин хайытан эрдэҕинэ кэргэнэ:
   – Хайа, бастаан хабарҕатын быспат эбиккин дуу?
   – Табаны астааһын арыый атыннаах. Сылгыны былыр тыыннаахтыы үөс тардаллара үһү.
   – Сүүскэ охсубакка дуо?
   – Оччоҕо этигэр хаана хаалбат диэччилэр.
   Иһин ороон кэргэнигэр үҥүлүччү анньар, онтон сис хорук тымырын быһа сотор.
   – Чэ, Шура, хомуоскунан баһан, бастаан бэйэҥ ис, оҕолор көрдөхтөрүнэ, баҕар, исиһиэхтэрэ. Бу бөһүйэ да илик быарда амсай. Субу курдук сибиэһэй аһылыктаах киһи сынгаалааччыта суох.
   – Оо, дьэ, сии үөрэммэтэххэ, хайдах эрэ ээ.
   – Тоҥ балыгы кыһыны быһа сиэбитиҥ буоллар, эн да ыалдьыа суох этиҥ. Бу табалары дьиэбититтэн чугас өлөрөн эн өссө хааны амсайдыҥ. Ыраах өлөрдөххүнэ, таах тоҕон кэбиһэҕин.
   – Хаарыан аһы. Оһоҕоско кутан оҕолорбор амсатыам. Ону баҕас сирбэттэр ини.
   – Бээрэ, Шура, миэхэ өй киирдэ. Билигин аһаан эрэр астаннахпыт дии. Бу табаларбын саа тэбэр сиригэр туруортаан «мончуук» оҥоһуннахпына хайдаҕый?
   – Миэхэ тириилэрэ наада эбиттэр. Тааҥ уутун кэһэр анал таҥас тигэ охсубут киһи.
   – Кыыллаабатахха, ити табалар хотоолго сылдьымахтыахтара. Оччоҕо «мончуукпутугар» биир эмэ сыстыаҕа. Сарсын сииргэ туоҕа да суох дьон буолбатахпыт. Аҕыйах хонукка куруппааскыбытынан да сылдьымахтаа инибит.
   Киэһэ аһылыкка Шура таба иһиттэн чохочу курдук сыа-арыы быргыйа сылдьар суон оһоҕостору буһарбыт уутугар хааны ытыйан хос оргута түспүтүн оҕолор ордук биһирээтилэр. Бэл көтөххө сылдьар уоллара ону эрэ көрдөөн даллаҥныыр киһи буолла. Онон биэдэрэни толору баспыт хааннарын кыра-кыра иһиккэ тоҥорон оҕо «үүтэ» оҥостор буоллулар.
   Ити курдук миннэһэн дьиэлэрин тула өлөрбүт табаларын араас моһуоннаан туруоран кэбиспиттэрэ тыыннаах табалар мэччийэ сылдьалларын курдук. Биир да таба бэйэ-бэйэлэрин хатыласпат гына көрүҥү ылыналларыгар Шура ураты дьоҕурдааҕа арыллар: кини кыптыыйынан хаартыска кумааҕытыттан кырыйталыырын Уйбаан үүт-үкчү үтүгүннэрэ туруортуур.
   Сарсыарда арыт күн түөрт-биэс табаны охторор. Онон аны таба тыһын, тириитин таҥастыыртан соло булбаттар. Киһи түөһүн тылыгар диэри дириҥнээх тааҥ уутун Уйбаан хайа баҕарар кэһэн туоруур кыахтанна. Аны кулгаах, иэдэс, моой, тобук, бэгэччэк, түөс, сис анал таҥастара диэн баар буоллулар, үтүлүк, кэтинчэ арааһа тигилиннэ.
   Бастаан утаа күннээҕи аһылык көстөрө бэрт эрэйинэн быһаарыллара уурайан, аны кэлэр сылга хаһаанар гына бултуйан, ыкка, мэҥиэҕэ диэн араараллар. Байанай күндүлээтэҕинэ кэччэммэтин аҕыйах хонук иһигэр өҥнөрө-түүлэрэ уларыйыар диэри биллилэр.
   Бултарыттан өлүүлээн, куруппааскы этэ, таба чоҥкута кэһиилээх Уйбаан Киһилээххэ анаан-минээн бара сырытта.
   Аан бастаан саллааттар остолобуойдарыгар тиийэн: «Ыттарбын аһатаргыт иһин», – диэн, үс куулга симиллибит таба этин повардарыгар куду аста. Онтон станция начальнигын таһырдьа ыҥыртаран ылла:
   – Эйиэхэ махтана кэллим, – диэн баран, сыарҕатын диэки ыйан кэбиһэр. – Өйдүүр инигин, бу компаһы?
   – Ну-ну, дьэ өйдөөтүм. Ол мин көмөм да диэн, бэйэҥ да булан тэйэр киһи киилэ быһыылааххын. Хата мин махтанаргын кавычкаҕа ылан этэр диэн бастаан утаа өйдөөбүтүм.
   – Биһиги көнөтүнэн этэр, кэпсэтэр үгэстээхпит.
   – Ол үчүгэй. Хайа, компаһыҥ өстүөкүлэтэ түһэ сылдьар эбит дии. Сибилигин силимнэтиэхпит.
   – Сүпсүгүрүмэ. Билигин компаска эҥин олус бааспаппын. Тыал, сулус хайа да компастааҕар эрэллээхтэрин билэн эрэбин. Ол эрээри аан бастаан айанныырбар эн эппит хайысхаҥ улаханнык туһалаабыта. Тааһа оччоттон түһэ сылдьарын билбэтэх этим. Бу куруппааскы этэ, таба чоҥкута аҕаллым. Бука, күн аайы амсайбат аһыҥ буолуохтаах.
   – Поварбыт Ленинград рестораныгар үлэлээбит улахан маастар. Кини сатаабата диэн суох. Оттон бу уҥуох иһигэр баар мэйии хайдах сиэнэрин да билбэппит. Тароторин ыттарбар диэн ылааччы.
   – Аны биэримэҥ. Мэйии буолбатах – силии диэн бэйэтэ анал ааттаах. Нууччалыы туох дэнэрэ буолла? Сүгэтэ, иһиттэ аҕалтар, поваргын таһаар, бэйэм хайдах астанарын көрдөрөн биэриэм.
   Уонча чоҥку силиитэ улахан миискэни толору өрөһөлөммүтүн, киирэ-тахса сылдьар үс-түөрт киһи үмүөрүһэ түһээт, «боруобалаан» бүтэрэ сыһаллар: «Үтүө да аһы Тароторин ыттарыгар сиэтэр эбит!» – дэһэллэр.
   – Миигин кытта дуогабарда түһэрсиҥ. Мин эһигини талбыт эккитинэн хааччыйыам.
   – Бэйэбит да ытабыт ээ.
   – Эһиги бу Киһилээх эргин бултуохтааххыт. Кадровай булчуттар ыырдарын тугунан да тэбистэриэ суохтааххыт. Түүлээх – государство баайа, айманыа суохтаах.
   – Биһиги эрэ тэпсибэппит. Манна күһүн киһи бөҕө тиэстээччи. Дьокуускайтан тиийэ кэлээччилэр. Хата кинилэр ордук кырсаҕын эһэр инилэр.
   – Ону баҕас бопсуллуоҕа.
   – Оройуон, республика дуоһунастаахтарын барыларын хайдах бопсор үһүгүн?
   – Көрүллүө!
   Начальник Уйбааны эбиэттэтэ ыҥырар. Аһыы олорон, булчут киһи туохха наадыйарын сураһар. Дьэ онуоха саата эргэтин, буулдьата уоҕа суоҕун кэпсиир. Тахсан сыал ытан көрдөрөр.
   – Буулдьа ойоҕоһунан баран сааллар саатын дьэ көрдүм. Биһиги буулдьанан босхо хааччыйыахпытын сөп. Өссө туохха наадыйаҕын?
   – Мотуорка чүмэчитэ, үчүгэй карбюратор, кыракый радиоприемник, хаартыска эмэ эҥин курдук. Миэхэ Тиксиигэ дэбигис көстө охсубат бытархай сээкэй наада.
   – Биһиги сорох дьоммут дуогабардара бүтэн дойдулаары сылдьаллар. Кинилэри кытта кэпсэтиэххин наада эбит. Оттон сибилигин ити деликатеска биһиги тугунан хардарабытый?
   – Аччыгый Лээхэпкэ биир да браконьер атаҕа үктэниэ суохтаах. Эһиги онно кими да арыаллаан илпэккит наада. Сотору кырса төрүүр-ууһуур кэмэ саҕаланыа. Онно вертолеттанар, вездеходтанар букатын табыллыбат.
   – Вертолету кыайан бопсубаппыт чахчы. Эн ити этиигин ол эрээри райкомҥа тириэрдиэхпит.
   – Бэрт сөп. Дьокуускайга да тириэрдиэххитин сөп этэ. Биһиги бу дойдуну бэлиэр сөбүлээтибит. Эдэр дьоммут. Олорбохтуур баҕалаахпыт. Онон хардары-таары көмөлөсүһэри биһиги да сирбэппит. Биһиэхэ билигин бурдукпут суох. Доруоһа бэрт кыра наада. Килиэп олоҕор. Быйыл хойутаан кэлэн, кырса суох. Онон Тароторин саба баттаан сытар бурдугар, туга да суох сылдьан, ытыс тоһуйсубаппын. Аны күһүн саҥа сааҕа туруорсуом.
   Уйбаан дьонугар элбэх сонуннаах эргиллэр, тыытын эҥин бүтүннүүтүн лөглөччү тиэйэн аҕалар.
   – Дьэ, доҕор, сырыы-айан табылынна, сыһыан олохтонно, өйөбүл-тирэх буолар дьоннордоннубут, – диэн бэркэ көнньүөрэн сэһэргиир. – Аны Маай бырааһынньыгын иннинэ кэлэ сылдьаар диэтилэр. Дойдуларыттан посылка күүтэллэр. Мин үлэхпин, баҕар, онно холбуу уган ыытыахтара дэһэллэр.
   – Ол тугу үлэстиҥ? Оҕолоргор дуо?
   – Суох-суох. Мотуор чааһа эҥин. Кэлэн иһэн муус ортотугар кутуйахтары көрдүм. Этэрикээни туорууллара буолбут.
   – Ол эмиэ туохпут кутуйахтарай?
   – Кырса ууһуур дьылыгар материктан арыыларга кутуйах хойуутук киирэр диэччилэр.
   – Ол оччо ыраахтан киирэллэр дуо?
   – Дьэ, киирэллэр эбит. Чаас курдук, бэйэм да дьиктиргээн, кэтээн көрөн турдум. Утуу-субуу быыстала суох хас да кутуйах кэлэн ааста. Бары хороҥ от ытырыылаах айанныыллар эбит.
   – Бу эрэйдээхтэри. Ол эмиэ туохтарын отун ытырыытай?
   – Ыһыктара диэҕи – аҕыйахха дылы. Арааһа, аҕылаабат албастара быһыылаах. Сөҕөн кэбистим. Хаар эбэ арыалдьыттаахтар.
   – Сирдиир буоллаҕа дуу?
   – Сиэтэлиир ини. Иннибиттэн кутуйах тутан көтөн тахсыбытыгар дьиктиргээн тохтоотоҕум дии. Онтон атын олох да көрбөккө ааһыа эбиппин. Дьэ, аны мантан инньэ хаар эбэни бултастахпытына табыллар.
   – Тоҕо?
   – Хайдах «тоҕо»? Өлөрбөтөхпүтүнэ, кутуйахпытын эһэр буоллаҕа дии. Бэйэтин мэҥиэ да гыныахпыт, ыттарбыт да сириэхтэрэ суоҕа. Арба, аны үс күнүнэн Тароториннаах түүлээхтэрин туттара манан Котельнайга кэлэн ааһаллар үһү… Мин, икки кырсабын туттара таарыйа, сири-дойдуну билэ барсыах буоллум.
   – Чээн. Киһинэн да ыытыа эбиккин.
   – Дьон түүлээҕи хайдах быһыылаахтык таҥастыылларын көрүөм. Баҕар, эһиил бултуйдахпытына, сатаан таҥастамматах диэбэттэрин курдук, эрдэттэн дьаһанар ордук.
   – Кырдьык даҕаны. Оччоҕо били тыһыгын илдьибэтиҥ ордук буолара дуу? Хаалларан бараар. Биһиэхэ да доҕор буолуоҕа.
   Котельнайтан нэдиэлэ курдук буолан эргиллэригэр оҕолор ыттара төрөөбүтүн кэпсии тоһуйбуттара.
   – Оо, куоттарбыппын! – диэн Уйбаан ону хайдах эрэ хомойо истибитэ. – Бэйэм баарым буоллар, ийэлэригэр биллэрбэккэ эрэ тыһыларын чыыскалыырдаах этим ээ.
   – Бөлүүн төрөөбүттэр. Хаһыаларын бэйэбит да билбэппит.
   – Аҕаа, «чыыска» диэн тугуй?
   – Чэ, бэрт эбит. «Чыыска» диэн көлүүргэ анаан атыырдары эрэ талан хаалларыы ааттанар.
   – Тыһылары биһиэхэ биэрээр.
   – Суох. Киһиэхэ туһалыыр эрэ ыттар хаалаллар. Манна бөһүөлэк буолбатах. Арыы бэйэтэ туспа сокуоннаах. Ону өйдөөҥ.
   – Оччоҕо атыырдары биэрээр.
   – Суох. Ыт – оонньуур буолбатах. Булчукка ыт да, киһи да тэҥ суолталаахтар. Онон ыт оҕотунан оонньуур туһунан санаамаҥ даҕаны.
   – Оттон мин ыт оҕотун булка үөрэтиэм дии санаабытым ээ, – уола иннин букатын биэрбэт.
   – Биһиэхэ көлүүр ыта наада. Оттон көлүүр ыта булка букатын да сыстыа суохтаах. Бэйэҥ ыта да суох бултуу үөрэнээр ээ.
   Маай бырааһынньыгын көрсө бука бары Киһилээххэ күүлэйдии баран кэллилэр. Оҕолор дуоһуйуохтарыгар диэри киинэ көрдүлэр. Оттон Уйбааннаах илдьэ кэлбит астарынан станция үлэһиттэрин күндүлээтилэр. Дойдуларыгар бараары сылдьар дьоҥҥо таба тыһынан унтуу сотото тигэн аҕалбыттарын сыымайдаатылар. Саллааттар да таба муоһуттан маппатылар. Онон табаары табаарга атастаһан дэлби байан эргилиннилэр. Уйбаан тимири уһанарыгар наадалаах тэриллэрин кэбэҕэстик булунна, оттон Шура эбии сакаас ылла, оҕуруонан дэлэйдик хааччынна.
   – Аччыгый Лээхэпкэ дьиҥнээх хаһаайын уһуннук олохсуйарыгар, – диэн начальник тост көтөхтөрбүтүн мустубут дьон сүһүөхтэригэр туран истилэр.
   1963 сыл сааһа ити курдук үүнэр. Ол эрээри саас сибикитэ ханан да суох. Арай харах дьүккэтэ ыалдьар гына хаар үрдэ күҥҥэ кылабачыйара хонон турдах аайы күүһүрэр. Ол быыһыгар күһүҥҥү буһурук курдук муора үрдэ будуллумахтаан ылар, арыт кураанаҕынан, хас да күн олоон оҕолору таһырдьа быктарбат курас тыал таҥнары дапсыйар. Саас кэлэрэ олус да күүттэриилээх буолар эбит. Байанайдара үчүгэй сирэйин көрдөрбөтөҕө буоллар, бу айылаах уҥуоҕу-силиини хайа охсор улугуруу тугунан дьааһыйыа эбитэ буолла.
   Биир сарсыарда турбуттара арыы хотооло хороҥнос таба буолан соһутар. Улахан Лээхэп табалара сыҕаллыбыттара дуу, материктан кыыл киирэн эрдэҕэ дуу? Туундара онон-манан хараланара бэҕэһээҥҥэ диэри биллибэккэ дылыта, оттон бүгүн ол харалар киһи хараҕар таба буолан көстөргө дылылар. Уйбаан ол харалары чинчийэ бара сылдьан хаас тутуурдаах кэлэн дьонун олус үөртэ.
   – Табалар оҕолонон эрэллэр. Өлбүт тугуттары аҕаллым – тириилэрин киһи туһаныах курдук. Оттон бу хааһы сыарҕабыттан турбакка да өлөрдүм. Ыттарбын хара сир диэтэхтэрэ – субу утары түспүтүнэн тиийэн кэллилэр. Дьэ, көр олох саҕаланнаҕа диэн кэбис. Сааҕын мэлдьи бэйэҕин кытта илдьэ сырыт.
   Ол эрээри Лээхэпкэ саас кэлэрэ соһуччутун биир сарсыарда туран дьэ дьиҥнээхтик итэҕэйбиттэрэ. Түүн тыал бөҕө түһэн, тыас-уус таҥнары дапсыйбыта. Арай сэрии тыаһа итинник дьулаан буолаа ини. Сарсыарда уу чуумпу сатыылаабытыгар тахсан көрбүттэрэ, били бэҕэһээҥҥэ диэри кыһыҥҥылыы саба бүрүллэн турбут муораларын мууһа, ханна барбыта биллибэккэ, суй гынан хаалбыт этэ. Адаар долгуннар турбалаһан кэлэн кытылы сабыта сынньа сыталлара көрүөххэ дьулаана да, туох эрэ биллибэт тардылыктааҕа да.

СЭҤЭЭРИИЛЭРТЭН СИЭТТЭРЭН

   Иван Яковлевич Кривошапкин туһунан суруйуубун сэргиир дьоннору көрсүтэлээбитим туһунан ойуччу тутан билиһиннэрэн ааһар тоҕоостоох курдук. Онон сэһэним геройун Аччыгый Лээхэп арыытыгар бу сырыыга бэйэтин соҕотохтуу хааллара түһүөҕүҥ. Алта сүүс кырса тириитин өрө-таҥнары бэрийэригэр үгүс түбүгү көрсүбүтүн бэйэтэ даҕаны тыл тамаҕар кыбытан аһарбыттаах:
   – Күҥҥэ, мин курдук, биэс уоннуу кырсаны сүлэр киһи ахсааннаах буолуохтаах. Тоҥ кырсаны ириэрии бэйэтэ туспа кистэлэҥнэрдээх. Тирииҥ хаачыстыбата онтон тутулуктанар.
   Анаабыртан, Усуйаанаттан Дьокуускайга эмтэнэ кэлэ сылдьар икки киһини көрүстүм. Өссө тугу эмэ сыыһа-халты этэн-тыынан кэбиспитим буолуо диэн суруйуум бастакы түһүмэхтэрин көрдөртөөтүм.
   Анаабыр бэрэстэбиитэлэ Андросов Василий Александрович Уйбааны кытта эт саастыы эбит. Үрүҥ Хайаҕа төрөөбүт төрүт хоту киһи. Тылы бастаан киниэхэ биэриэҕиҥ:
   – Дьэ, доҕоор, ити суруйар киһигин мин истэр эбиппин. Биһиэхэ эмиэ кэлэн Бегичев арыытыгар, Тэрпэй тумуска бултуу сылдьыбыттаах. Төһөнү өлөрөн барбытын билбэппин. Лээхэптэр арыылара букатын хоту сыттахтара. Айылҕата, күнэ-дьыла атын буолуо. Алта сүүс кырсаны бултаабытын сөҕө иһиттим. Биһиги диэки сылга муҥутаан 50-чаны өлөрөөччүлэр. Биир эмэ киһи сүүһү толоруон сөп. Ону даҕаны үйэтин тухары дьарык оҥостубут киһи. Хара кырса сэдэх. Өлөрдүбүт диир дьон баар буолааччылар. Таба сылаас быарын, бүөрүн сии үөрэннэххэ, бэртээхэй ас. Биһиги диэки өлөөтүнэн таба хараҕын сиэбэттэр. Өссө таба үөстээх буолар диэтиҥ дуу? Саҥа истэбин. Таба үөстээҕин Уйбаантан бэйэтиттэн истибитиҥ дуо?
   – Суох. «Таба үөһэ эмп буолар үһү», – диэн сураҕы Советскай Союз Геройа Николай Саввич Степановтан истибитим. Кырдьаҕас табаҕа дэҥнэтэн баар буолар үһү.
   – Дьэ, сонуну иһитиннэрдиҥ. Бука, бэрт кыра буолан биллэрбэтэ дуу?
   Таба үөстээҕин Усуйаана бөһүөлэгин төрүт олохтооҕо ытык кырдьаҕас Томскай Егор Евтропьевич эмиэ билбэт эбит.
   – Быар тымырын кытта ыытан кэбиһэрбит буолуо. Үчүгэйдик көрүөххэ баар эбит. Соц. Үлэ Геройдарын Колесовтаах Горохову билэттиир дьонум. Чахчы бултаабыттарын билбит, чиэскэ-бочуокка сылдьыбыт дьоннор. Лээхэп эҥин курдук арыыларга киирбэтэх булчуттар. Биһиги диэки булт былаана 30—50 эҥин тирии буолар. Ону да толороро толорор. Мин эмиэ кырсалаабыт киһибин. Дьэ уонна 600 кырсаны биир сыл бултуохпун өйүм хоппот. Муҥутаан оччону да өлөрбөтөх буолуохтаахпын. Киһи күҥҥэ уон кырсаны олорон турбакка сүлэр дэһээччилэр. Уйбаан туттардыын-хаптардыын букатын киһи тэҥнэспэт киһитэ быһыылаах. Дэҥҥэ оннук дьон көстөн ааһааччылар. Биһиги диэки таба хараҕын сибиэһэйдии дэҥнэтэн сиир дьон баар буолааччы. Эн кини таба хараҕын уулуурун көрбүтүҥ дуо?
   – Суох. Кэпсээбитин да истибэтэхпин. Усуйаана Силээннээҕэр сииллэрин көрбүтүм. Олус күндүркэтэр астарын курдук өйдөбүл хаалбыт.
   – Буолуо. Туох баҕарар үөрэнииттэн.
   Бу дьон иккиэн икки пятилетка толору чулуу булчут аатын сүкпүт, иннин кимиэхэ да биэрбэтэх киһи туох да наҕараадаҕа тиксибэккэ хаалбытын истэн сөҕөн эрэ кэбиһэллэр уонна маннык сэдэх дьону хайаан да суруйуллуохтаах дэһэллэр. Билигин, булт, таба иитиитэ дьаалатынан устубут кэмигэр, Уйбаан Кырбыһааҥкын курдук хоһууттар холобурдарыгар ыччаты иитэр, төрүт дьарыктарыгар төнүннэрэр сорук барыбыт иннибитигэр турарын санаталлар.
   Иккиэн сааскы көтөргө көтүппэккэ сааланар дьон туундараларын санаан утуйбат да буолбут курдуктар. Миэхэ кинилэр сэҥээриилэрэ улахан. Хоту дойду дьоно туох да кэтэх санаата суох сөбүлээбиттэрин иһитиннэрэллэрэ улахан сыанабыл тэҥэ.
   Өссө бу дьоҥҥо «Арктика» колхоз урукку председателин кытыарыахха сөп. Кини анаан-минээн ааппын ааттаан дьиэбэр кэлэн көрсөн барбыта.
   – Винокуровпын. Олоҕум үтүө сылларын Быковка атаарбыт киһибин. Бэйэм төрдүм Таатта. Ити эн Смоленскайга тиийэн көрсүбүт Г.М. Андросов диэн разведчик киһиҥ ийэбинэн чугас аймаҕым. Хоту теманы эмиэ билэр дьыалаҥ эбит, онон эн биһикки кэпсэтэрбит элбэх. Дьэ, бэрт. Билсэ туруом, – диэн буолбута. – Кривошапкины хаста да көрбүт киһим. Биир саас түүлээҕин туттара Быковка кэлэн төннүбүтэ. Түүлээҕин туппакка бэркэ эрэйдээбиттэрин иһин кэлбит буолуохтаах. Эн ону билэр эбиккин. Ити барыта кырдьык. Биһиги бэркэ сэргээн ааҕа сылдьабыт. Кини суруллубатаҕына, ким суруллуой. Кытаат!
   Аны биир дойдулаахтара сэҥээрдилэр, улуус общественноһа биир дойдулаахтарын туһугар туруорсаллара олус сиэрдээх дьыала буолуо этэ. Мин бэйэм көрүүбэр, И.Я. Кривошапкин хас да наҕараадаҕа тэҥинэн түһэр кыахтаах киһи. Холобура, норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, СР бочуоттаах гражданина, «Полярная звезда» орден дуу, бэлиэ дуу (знак) кавалера буолар толору бырааптаах. Ол эбэтэр уонтан тахса сыл бултаабыт сымнаҕас түүлээҕэ өссө хас да кэлэр пятилеткалар (өскө оннук тэҥнээн көрдөххө) былааннарын куоһара сытар эбээт. Өссө онно кырсаны бултуурга айбыт саҥа ньыматын, Хотугу форум саҥа арыйыытын курдук көрдөрдөххө, аан дойду таһымыгар Иван Яковлевич Кривошапкины билигин да киэн тутта таһаарар кыахтаахпыт. Онон улуу булчут биир дойдулаахтара уонна сымнаҕас кыһыл көмүһү өрө үллүктээбит Булуҥун улууһун билиҥҥи дьаһалтата кини үтүө аатын үйэтитэргэ хоннохтоохтук ылсыахтара диэн эрэниэҕиҥ.

САЙЫҤҤЫ ТҮБҮКТЭР

   Кулун тутар ортотугар диэри күн тура-тура түүлээх таҥастааһынын түбүгэр Уйбаан олорор-турар бокуойдаммата. Урут кэргэнэ кыстаһар сылларыгар иккиэн тутатына сүлэн кэбиһэллэрэ сынньалаҥ курдук көстөрө. Шура кырса сэмнэҕин кытары сүлэрэ. Кыраны да энчи туппат, ытыс саҕа лоскуйдартан аттаран бука бары кырса бэргэһэлэммиттэрэ, оҕолор ааҕа суорҕаннаммыттара, бэйэтэ олус көп саҕаламмыта. Ону полярнай станция дьахталлара таба көрө охсубуттара. Сиэҥ кырадаһыннарыттан аттарбытын итэҕэйбэккэ, биир сырыыларыгар көтүттэрэн көрбүт этилэр. Дьэ уонна сакаас үөһэ сакаас бөҕөнөн үллүктээн кэбиспиттэрэ. Бэл эр дьон ханна эрэ ыраах материкка олорор кыһын диэни билбэт кэргэттэригэр кытары сакаастаспыттара. Шура дьахталлар соннорун ойуулуу-ойуулуу, түүлээх киэргэли ханан тиктэллэрин көрдөрөн биэрбитин соҕуруу олус биһирээбит этилэрэ.
   Быйылгы да сиэҥ сэмнэҕэ хас да куул буолла. Шура хас суругун аайы ону эрэ санатар. Саталлаах илиигэ чэчээ даҕаны туһаҕа турар куолута. Шура сувенирдара биир-биэс харчыта суох бэлэххэ бараллара. Уйбаан билигин ону саныы-саныы кэмсинэр. Бэйэлэригэр билигин кэргэнин биир да оҥоһуктара хаалбатахтар. Аны санаатахха, музей да экспонаттара буолар сувенирдар уҥа-хаҥас ыһыллыбыттар эбит.
   Уйбаан арыыга олорбут умнуллубат сылларын кырса сүлэ-сүлэ аттара саныырыттан, биһиги саас-сааһынан билсиһэрбитин быһымыаҕыҥ. Бүгүн булчут киһи сайыҥҥы түбүктэрин сонургуоҕуҥ. Омос көрүүгэ, булчут эрэ барыта сайын атынынан дьарыктанар курдук. Ким оттуо, сорох балыктыа эҥин буоллаҕа. Оттон Лээхэп арыыларыгар сайылыы хаалар булчут туох түбүктээх буолуон сөбүй? Кыһыҥҥы булдуҥ төһө-хачча түмүктээх буолара сайыҥҥы бэлэмҥиттэн быһаччы тутулуктаах. Булт сезона кыһыҥҥы хараҥа ыйдарга саамай үгэнэ. Онно бары өттүнэн бэлэмнээх булчут сынньалаҥнык сылдьар.
   Лээхэп арыыларыгар сайын диэн букатын суох. Саас кэлэн уу-хаар тахсан саҥардыы сылыйан иһэн, эмискэ ыкса күһүн курдук хаар-тыал таҥнары дапсыйбытынан барар. Сай устата муора хаста да дьапталҕа мууһунан бүрүллэн ылар. Күн түүннэри эргиччи көрөр үчүгэй ыраас кэмэ арыт сыл биир-икки нэдиэлэ тулуктаһар. От барахсан оччоҕо хамсыы-хамсыы өлүмнэһэн үүммэхтии түһэр. Бырдах, сахсырҕа, ол-бу үөн-көйүүр букатын суох дойдута. Кыыл таба тириитэ хаһан да куйукталанары билбэт. Бу өттүнэн муора арыыларыгар тэҥнэһэр уйгу ханна да суох. Ол эрээри арыт сыл таба арыыларга кыайан киирбэккэ хаалар. Муус ырбыыларын туоруу сатаан тыһыынчанан таба ууга быстарара дьэ онно. Дьэ оччоҕо олохтоох таба күһүн материкка тахсыбатар ханнык диэн таҥараҕа эрэ үҥпэккин. Аны кырсаҥ сүрүн аһылыга кутуйах арыт дьыл төрүөҕэ тахсыбат. Били от ытыра-ытыра туораабат буолан хаалар. Болҕомтолоох булчут ону барытын көрө-билэ, ырыҥалыы сылдьыахтаах. Аһа суох дьылы кырса бэриэт билэр. Сир уларыйа сатыыр аатыгар түһэр. Ол үлүскэнигэр аһаҕас муораҕа киирэн өлөрүн да кэрэйбэт. Оннук дьыл түбүгүҥ өссө элбиир. Саҥа учаастакка эбии паастанаҕын, үүтээн сэлбинэҕин, оттук мас булунаҕын, мэҥиэ хаһаанаҕын, ыт аһылыгын хааччынаҕын, быһата, лаабыһыҥ ахсаана биллэ элбиир.
   Бастакы хаас кэлиэҕиттэн эһиилги ас саппааһын хаһааныы, ону хонон ааһар үүтээннэргэр үллэрии, тиэйии-таһыы үлэтэ саҕаланар. Муус сулла даҕаны балык булда уугун-хааргын ыгар. Муора уута үллэр, уостар кэмнээх. Ону чаһы курдук тутуһуохтааххын. Уу уостубут кэмигэр илимҥин кытылга тэнитэ ууран баран тимир турбаларга кытаанахтык туттараҕын. Уу үлүннэҕинэ, илимиҥ бүтүннүүтэ тимириэхтээх, оччоҕо эрэ балык иҥнэр. Муус ыга астаҕына, илимҥин илдьэ барар кутталлаах, онон муора ньуурун өрүү кэтии-маныы сылдьыахтааххын.
   Аны кыстык мас бэлэмэ, ол быыһыгар мэҥиэҕэ, ыт аһылыгар анаан бултаныы хаһан да тохтообот. Сытынньаҥы ууттан оруургар анал тэрил оҥостоҕун. Бастакы сылларга наар илии үлэтэ этэ. Уонна бэлэмнээбит маскын хайдах эмит гынан дьиэ таһын булларыахтааххын. Онон бастакы хаар түстэ даҕаны ыттаргын көлүммүтүнэн бараҕын. Кыстыыр маскын, аскын булуннаххына, аны паастары сөхсүйүү үлэтэ кэлэр. Онно дьэ сир ириэнэх кэмин туһана сатыыгын. Эргэ паас маһа алдьанар-кээһэнэр, онно дьүөрэ мас ылбычча көстө охсубат. Дьэ ол сүгүүтэ-көтөҕүүтэ туспа сыраны-сылбаны эрэйэр. Ол иһин Уйбаан тимир буочукаттан тэлиэгэ айан оҥостубуттаах. Паас үрдүк сиргэ оҥоһуллар, оччоҕо эрэ хаарынан тибиллибэт. Сир ириэнэҕэр тутуу былдьаһан паас туруорар үрдэлгин чөмчөтөҕүн. Онтугун сылын аайы эбии буорунан дьаптайан истэххинэ табыллар.
   Ыттарыҥ сайын босхо барыа суохтаахтар. Ыт сайыҥҥы аһа – балык. Оттон кыһын наар эти сиэхтээх. Икки киилэ кэриҥэ ньыгыл эти кирпииччэ курдук дьаптайан туспа тоҥорон кууллуугун. Оччоҕо илдьэ сылдьарга табыгастаах, ириэрэргэ чэпчэки буолар. Турар, утуйар сирдэрэ өрүү ыраас буолуохтаах. Ыт чэнчис буоларын бэйэҥ эрдэттэн үөрэтэн ситиһэҕин. Көлүүр ытын иитии туспа кистэлэҥнэрдээх. Ыт борбуйун көтөхтө да киһи хамаандатын истэ үөрэниэхтээх. Аны букатын кыра эрдэҕиттэн быаҕа уонна ыараханы соһорго сыһыараҕын. Бастаан кыра соҕус маска баайаҕын уонна аһылыгын тиийэр-тиийбэт сиригэр уураҕын. Соһуур маһын сотору-сотору ыараханынан солбуйан биэрэҕин. Ыт төһө күүстээҕэ, тулуурдааҕа онтон биллэр. Бэриэччит буолар ыт барыларыттан таһы-бааччы күүстээх уонна тылы истимтиэ буолуохтаах. Оннук ыты баһылык оҥостоҕун уонна кэлэр өттүгэр кини оҕолорун ууһатаҕын. Көлүүр боруодата диэн туспа үөскүүр кистэлэҥэ дьэ онно сытар.
   Күһүн тымныы түһүүтэ ыттаргын чэлгиэн сиргэ тутаҕын. Оччоҕо түүлэрэ биллэ көбүүр, тыалга кыһаллыбат, буурҕаҕа үөрүйэх буолаллар. Кырдьыбыт, сотууннаабыт, эчэйбит ыты тутатына туоратан, чыыскалаан иһэҕин. Ыт аһылыгар кэмиттэн кэмигэр уксуус суурадаһынын эбэ сырыттахха, ыарыыга ылларбат. Чыыскалыыр ыккын доҕотторо көрбөттөрүгэр, бэйэтэ билбэтигэр дьаһайаҕын. Өлөрөр ыккын хараҕын көрбөт буола сатыахтааххын. Эн көрөрүҥ-истэриҥ барытын этэ-кэпсии сылдьар, ыт ону эндэппэт.
   Кыстыкка бэлэмнэнии сайыны быһа тохтоло суох бииртэн биир көрүҥүнэн солбуллан иһэр. Хаар түһүүтэ кыыл эккирэтиитэ саҕаланар. Таба хойуутук үөскээбит дьылыгар хас да сыл сиир эккин хаһааныаххын сөп. Оттон аҕыйах дьылыгар кыһыннары кыыллаһарыҥ эмиэ баар буолааччы. Манна Уйбаан бултуур саҥа ньымалааҕын ахта түһэн ааһыаҕыҥ. Полярнай түүн бүрүүкээн турдаҕына табаны бултаспыт биир эмэ киһи баара дуу, суоҕа дуу? Оттон Уйбаан ыйдаҥата суохха өссө ордук табыллан бултуйааччы.
   Алта миэтэрэ усталаах сыарҕатыгар сыһыары кылгас чэпчэки сыарҕатын хоһулаан көлүйэр. Оччоҕо уйуктаах буолар. Дьэ уонна таба үөрүгэр ыкса өрө сүүрдэн киирээт, ракетницанан үөһэ ытар. Уот биэс мүнүүтэ кэриҥэ барык хараҥаны сырдата түһэр кэмигэр ытыалаамахтаан хаалар. Инньэ гынан сыарҕатыгар холоон сөп буолары биир үүккэ туран чугас-чугас охтортуур.
   Манна табалар ханан сылдьалларын эрдэттэн билиэхтээххин. Тыастарыттан төһө чугаһаппыттарын эндэтиэ суохтааххын. Аны ракетницаҕынан ытыаҥ иннинэ сыарҕаҕын тохтотуохтааххын. Манна Уйбаан тыытын дьаакырын олус табан туһанар. Тарыыр маһынан туормастаат, ойон түһэн дьаакырын хаарга батары үктүүр. Ол эрэ кэнниттэн сырдатар уотун ытар. Манна кыһыл уоту уматар көҥүллэммэт. Уйбаан бултуур ньыматын атын дьон Улахан Лээхэпкэ туттабыт диэн пограничниктарга түбэспиттэр. Кини төһө эмит сэрэппитин үрдүнэн ол дьон кыһыл уотунан тохтоло суох уһуурдан пограничниктары кураанахха «көмөҕө ыҥырбыттар» этэ.
   Уйбаан иннинэ Аччыгый Лээхэпкэ түөрт булчут базалана сылдьыбыт. Түөрт киһи учаастагар сөп буолбакка Улахан Лээхэп таах сытар арҕаа өттүн барытын кэнники сылларыгар бултуур сир оҥостубута. Ол сылларга балаҕаҥҥа бааспат гына үөрэммитэ улаханнык көмөлөспүтэ. Сырыыта сыыдамсыйбыта, ол оннугар сайыҥҥы түбүгэ икки бүк элбээбитэ.
   Балаҕаҥҥа бааспат буолуута төрүөттээх этэ. Аччыгый Лээхэп арҕаа өттүгэр баар үүтээҥҥэ оттук мас бэлэмнии сылдьан киһи кырамтатын булан турардаах. Ону Киһилээххэ тиийэн рациянан тыллабыр оҥорбута. Онуоха хас да сыллааҕыта бултуу киирэн баран сураҕа суох сүппүт киһи көһүннэҕэ диэн биллэрбиттэрэ. Ол эрэйдээх хайдах быһыыга-майгыга үүтээн таһыгар суорума суолламмытын сэрэйиэххэ эрэ сөп. Дьиэ таһыгар өлбүт киһини хас эмэ сыл харайбакка таһынан хаама сылдьыбыттара сүрдээх. Булчут туһугар кыһамньы суоҕун туоһута, ама, мантан ордук туох баар буолуой?!
   Кэргэнигэр эппэккэ кимэ-туга биллибэт кырамтаны иин хаһан буору булларбыта, манна киһи көмүллэ сытар диэн бэлиэ туруорбута. Хайа сордоох тиһэх суолун манна кэлэн түмүктээбитин ким билиэ баарай?
   Сылын аайы бу арыыларга вертолетунан көтө сылдьан браконьердыылларын кини хайдах гынан бопсуон бэрт өр тобула сатаабыта. Кыһын оттор маһын таһырдьа кутаа гынан бүтэрэллэрин таһынан, балаҕаннарын ааҕа кэрийэн аһын саппааһын ыспыт-тохпут, буорту гыммыт буолаллар. Ол дьон саа сэбин, арыгыны ордук бурууһуур идэлээхтэрэ. Сиэр диэн сыстыбатах дьоно быһыылаахтара.
   Дьэ онтон ыла, икки атахтаах кыыллартан кэлэйэн, балаҕаҥҥа бааспат, хаар анныгар хонорго кыһалҕа кыһайбыта сылтан сыл үөрүйэххэ кубулуйбута. Браконьердар көҥүл айбардыылларын Тиксииттэн саҕалаан Дьокуускайга тиийэ тохтотторо сатаабыта да, кыайбатаҕа.

ТУУНДАРА МААНЫЛААҔА, ЭБЭТЭР ЫТЫК ТАБА

   Уйбаан быйыл Лээхэпкэ сайылаабат. Үнүр, били, хара кырсаны өлөрдөҕүн утаа, Киһилээххэ баран доруобуйатын көрдөрбүтүгэр, станция бырааһа: «Олус илистэн, доруобуйаҥ уопсай туруга айгыраабыт, соҕуруу куруортарга сынньаннаххына табыллыыһы», – диэбитэ. Ол күн рациянан алта сүүс кырсаны бултаабытын райкомҥа биллэрэ таарыйа, путевка сакаастаабыта уонна самолет ыыталларыгар көрдөспүтэ. Онон самолет кэлэрин баттаһа бүтэн-оһон, Киһилээххэ тиийэн, ыраатар киһи сиэринэн, доҕотторугар хонон-өрөөн ааһар санаалаах.
   Быйыл сайын туохха эмит тардыллан хойутаатаҕына даҕаны, холкутук кыстыыр кыахтаах. Уйбаан барытын бэриэттэн бэриэт хааччына үөрэнэн хаалбыт. Оннук дьаһанарга туундара олоҕо, муора арыытын тыйыс айылҕата үөрэтэн кэбиспитэ, бэл, Намҥа кэлэн олоҕурбутун да кэннэ дьайа сылдьар үтүө үөрүйэх оҥостубут.
   Бүгүн аттанар күнэ. Барыта дьып-дьап тиэллэн бэлэм. Ыттарын көлүннэ да суһал үлүгэрдик хоҥнор кыахтаах.
   Турда да, туох күн үүммүтүн билэ охсоору, түннүгүнэн таһырдьаны көрөн ыллаҕына табыллар. Уонча сылы быһа оннук үөрэнэн хаалбыт. Таһырдьа күн чэмэличчи тыкпыт, үтүө күн үүнэр чинчитэ толору баар. Ол эрээри туох эрэ бэрт кыра уларыйыы баарга дылы. Бай! Соҕотох таба, ытыы холобурдаах сиргэ кэлэн, уун-утары хамсаабакка турар эбит буолбат дуо? Муоһа үөһэнэн адаарыйара үчүгэйдик көстөр. Ыттара туох буоланнар саҥа таһаарбакка сыттахтарай? Өссө чугаһата сатаан хаптайдахтара дуу, иччилэрэ тыас таһаарарын кэтэстэхтэрэ дуу? Дьикти!
   Уйбаан саатын тэллэҕин анныттан сулбу тардан ылаат, күүлэҕэ ыстанар. Саһаан маһынан хаххалатан арыый чугаһыы түһүөххэ сөп. Ыттара кини дьиэттэн тахсыбытын билэн турбалаһа эрэ түспэтэллэр… Таба киһи атаҕын тыаһын иһиттэҕэ, төбөтүн чолос гыннараатын кытта саатын сомуогун тардан кэбиһэр. Ыттар, ону эрэ күүппүт курдук, өрө баргыһа түһэллэр. Таба ойон эрэрэ көстүбэтэ, ол аата үчүгэйдэттэҕэ.
   Дьиэҕэ киирэн биэдэрэлэнэн, хомуостанан тахсан, ыппыт туһаайыытын диэки баран иһэн көрдөҕүнэ, арай, туох да баара биллибэт, туундара биир мээр мыылай маҥан. Дөйө сытан баран, кини дьиэҕэ киирбит кэмигэр ойон туран куоттаҕа тугун кыһыытай! Бинокулун таһааран туундара ньуурун чинчийэ көрөн хамсыыр баарын булбата. Ыппыт туһаайыытын диэки эмиэ туох да биллибэккэ дылы. Ама, хараҕа иириэ дуо? Ыттара саа тыаһаабытын эрэ иһин итиччэ айылаах баргыстахтара дуу? Урут кыһаллааччылара суоҕа. Туох эрэ дьиктилээх түбэлтэ буолла. «Арыым иччитэ быраһаайдаһа кэлэн барбытын ыттым эрэ, ханнык эрэ», – диэн саныы-саныы дьиэтин диэки баран иһэн ыттарын көрбүтэ, бука бары кини ыппыт сирин диэки кулгаахтарын чөрбөтөн тугу эрэ тонолуппакка көрөн олороллор. Ол аата туох эрэ баар буоллаҕа. Оччо баар кини хараҕар тоҕо көстүбэт? Бэйи, бэриэччитин илдьэ баран туох баарын чинчийдэҕинэ табыллыыһы.
   Саатын кыбынан, ытын иннигэр уктан ыппыт туһаайыытынан баран иһэн тугу да көрбөт, арай ыта кутуругун хамсата-хамсата көхсө күрдьүгүнээн олорор, илэ чахчы тугу эрэ көрөн иннин диэки ыстана сатыыр, иччитин сууллары тардаары ол соро. Уоскута, тохтото сатыырын истиэх быһыыта суох. Икки сүүсчэ миэтэрэ сири оннук соһуолаһан барбыттарын эрэ кэннэ таба муоһа хаар үрдүгэр адаарыйара көһүннэ. Дьэ, доҕор, маҥан таба аарымата сүүһүн ортотугар түһэртэрэн баран, төттөрү ойоору өрө хололоон иһэн умса баран түспүт. Балаҕан диэки көхсүнэн охтон хаары кытта хаар буолан бинокулга да таба ылларбатах. Онуоха эбии адаар муоһа эмиэ маҥан эбит. Салаатын ааҕан көрбүтэ – түөрт уон! Итэҕэйбэккэ хаста да хат-хат төхтүрүйэн аахпыта син биир түөрт уон салаа тахса турар. Уйбаан үйэтигэр түбэспэтэх да, истибэтэх да түгэнэ буолла. Муҥутаан сүүрбэ салаалаах таба баар буолааччы. Ол даҕаны дэҥнэтэн түбэһээччи. Туундара дуу, Лээхэп арыыларын дуу Ытык табата илэ бэйэтинэн собус-соҕотоҕун Уйбааҥҥа кэлэн биэрбитин киһи хайдах диэн сылыктыах бэйэтэй?! Бу түгэҥҥэ эбээн биллиилээх поэта Василий Лебедев «Маҥан таба» диэн хоһоонун тылларын санаан-ахтан ааһар тоҕоостоох курдук:

     …Маҥан табаны
     харах харатыныы
     Харыстыыр үһүлэр
     өбүгэ саҕаттан,
     «Ытык таба» диэн
     оннук табаны
     Ааттыыр эбиттэр
     былыр-былыргыттан.
     Ытык таба муоһун
     ким да эрбээбэт:
     Былыргы дьон санаатыгар,
     Ол муоска иҥэн сылдьар эбит
     Күн сардаҥата сүппэккэ тыган.
     Ытык буур хаһан да аттаммат:
     Төрүөх тахсара
     онтон төннүөхтээх.
     Кинини ким да миинэрэ
     сатаммат:
     Мииммити бэйэтин
     муҥ-сор мииниэхтээх.
     Ытык табаны өлөрөр
     бобуулаах,
     Бэйэтэ өлүөр диэри
     сылдьыахтаах,
     Оттон өлөрүү —
     күнү өлөрбүккэ тэҥнээх,
     Сир-буор уйбатынан
     сэттээх-сэлээннээх.
     Кини өлөр да күнэ – үчүгэйгэ:
     Ол күн төрүүр оҕо дьоллоох,
     Ыал буолбут ыччат, эдэр
     кэргэн
     Аал уота умуллубат төлкөлөөх…

   Бу – дьиэ маҥан табатыгар анаммыт хоһоон. Оттон кыыл таба үөрүгэр түбэспит булчут маҥан табаны хайыа эбитэй? Бу тыылыы тэбэ сытар түөрт уон салаалаах муостаах ытык таба үйэтэ уһаабытын икки өрүттээхтик быһаарыахха сөп. Булчуттар барахсаттар өбүгэ үтүө үгэһин өйдүү-саныы сылдьалларын туоһута диэххэ хайа баҕарар сөп. Ол гынан баран браконьердар диэн дьон ону тутуһа сатаабаттара чахчы. Кинилэр харахтарын далыгар киирбэтэҕэ өҥүгэр сыттаҕа. Хаары кытта хаар буолан бачча сааһырдаҕа диир эмиэ оруннаахха дылы.
   Оттон бу сэдэх түгэни киһи биир эрэ өттүнэн сыаналыан сөп быһыылаах. Хас да таба чугаһаабытыттан Уйбаан ала-чуо маҥаны талан өлөрбүт буолбатах. Аны үөрдэриттэн соҕотоҕун быстан киһи олорор тусаһатыгар, саа тэбэр сиригэр кэлэн уун-утары туран биэрбитэ – Ытык таба улуу булчукка тыын салҕаттарбытын курдук сыаналаныахтаах. Байанайдаах булчукка сир-дойду иччитэ анаан-минээн чаастыыр-өлүүлүүр, сиэрин-туомун ситэттэрэр эбит буоллаҕа. Онон бүгүҥҥү күн Уйбаан үйэтин тухары умнубаттык өйдүү-саныы, сэһэн оҥостор уратылаах күнэ үүннэҕэ. Онтон атын буолуох туһа суох. Аччыгый Лээхэпкэ аан бастаан атаҕа үктэммитэ уон иккис, оттон кылааннаах түүлээҕи сонордоспута тохсус сылларын Айылҕа барахсан ити курдук маанылаах кыылын толук тутуннаран бэлиэтэтэн эрдэҕэ. Оннук эрэ буоллун!
   Бу арыыларга дьиэ табата дэҥҥэ быстан, кыылга сөрөһөн киирээччи. Уйбаан оннук табаҕа биирдэ эрэ түбэһэн турардаах. Ону даҕаны им балай хараҥа кэмҥэ ракетницанан сырдатынан бултууругар түбэспиттээх. Өлөрбүт биир табата төбө быалаах этэ. Ону көрөн оҕолоро таба көлөлөнөөрү тииһэн турбуттаахтар. Арыыга ыттан ордук табыгастаах көлө суох. Оннооҕор таба бодьууһа элбэх күҥҥүн-дьылгын ылыан сөп. Аны кыыл таба төһө да дьон тэлгэһэтин ырааҕынан тумнубутун иһин, дьиэ табата бэйэтэ үөр тардыһан кыылга кыттыһа сатыахтаах.
   Оҕолорун оонньотоору «мончуук» табалары мииннэрэ-мииннэрэ хаартыскаҕа түһэртээбитин астымматахтара. Онон биир саас саҥа төрөөтүнэн таба оҕотун хас да күн кэтэһэн-манаһан тутан аҕалбыта уһаабатаҕа. Биир тугуту син оҕолоһон улаатыннарбыттара кыыл кыыла өппүтэ, киһиэхэ кыайан сыстыбатаҕа. Хата, оҕолору быһыта тэбиэлээбэтэҕэр махтал.
   Кыыл таба кыыллыы майгылаах эрэ буоллаҕына үйэтэ уһуур, ууһуур-тэнийэр сааһыгар тиийэр. Туундара маанылааҕа – таба айылҕаттан тэһиик буолан тыыннаах сырыттаҕа. Онон тулуурдаахтан тулуурдаах, быһыйтан быһый төрөөн-ууһаан кыыл таба үөрэ баччаҕа тиийэн кэллэҕэ. Дьиэ табата биир сайын иһигэр сууһанар кыахтаах, оттон кыыл таба, өскө киһи бултаспата эбитэ буоллар, төһө баҕарар үөскүү-үксүү турар кыахтаах. Айылҕа сокуона диэн оннук күүстээх.
   Уйбаан Ытык табатын дьиэтин таһыгар тиэйэн аҕалан бары билэр сиэрин-туомун толорон астыыр. Тириитин, муоһун бэйэтин кытта син өр илдьэ сылдьыбыта эбитэ үһү. Көрбүт эрэ барыта сөҕөрө диир. Дьэ уонна хас эмэ сыл хараҕын харатын курдук харыстаан илдьэ сылдьан баран, кыһаллан диэххэ дуу, утуу-субуу мүччү ыһыктыталаан кэбиспит. Билигин онтуттан олус диэн кэмсинэр. Сатаатар хаартыскаҕа түһэрбит пленката көстүбэтэх. Син быстан-ойдон барыа суоҕа эбитэ ини. Көрдүүр да дьон элбэхтэрэ бэрдэ, тойон-хотун да хараҕа хараҥарара абытайа сүрэ. Ыгдах гыннаҕын утаатыгар сынньаммыт курдук санаммыта баара, аны күн-дьыл аастаҕын аайы «таах ыһыктыбыккын» диэччи элбээтэ. Ол иһигэр мин эмиэ инньэ диэбиппин кулгааҕым эрэ истэн хаалбыта. Ол түөрт уон салаалаах муос билигин ханна-ханна тиийбитин, төһө-хачча сыаналаммытын хантан билиэхпит баарай?! Үтүө эрэ хаһаайыҥҥа түбэстэр, үгүс дьон сөҕө эрэ көрдөр диирбитигэр тиийэбит.

УБААСТАБЫЛ

   Уйбаан уон икки сыл устата кэлэ-бара Киһилээҕинэн элбэхтэ тиэһиннэҕэ. Полярнай станция дьоно төһө да аҕыйахтыы сыл буола-буола уларыйдаллар, саҥа кэлэр дьон Уйбааны аан бастаан сураҕынан билэн, бэйэ киһитин курдук үөрэ-көтө көрсөллөр. Оннук убаастабыллаах сыһыан тутатына олоҕура охсубатаҕа. Бастаан утаа атыҥырааһын чахчы баара: урут кырса суолун да көрбөтөх, паас диэн тугун билбэт, ыты саҥардыы көлүммүт, Лээхэп арыыларын сураҕынан эрэ удумаҕалыыр киһи үс кыра оҕотун илдьэ им-балай хараҥаҕа, буурҕаны буурҕа диэбэккэ, билбэт-көрбөт сиригэр аттаныыта өлүүнү көрдөөбүккэ тэҥнээҕэ. Киһи барыта оччолорго Уйбааны иирээкигэ холообута.
   – Тиксиигэ биллэриэххэ, – диэччи эмиэ баара.
   – Хас иирээкини баран! – диэн Тароторин быһа-бааччы түмүк оҥорбута.
   Онтон өлбөтөхтөрүн көрөн сөхпүттэрэ, туох дьонун таайа сатааһын өргө диэри уҕараабатаҕа.
   – Туох эрэ улахан буруйу оҥорон баран, саһа сылдьар киһи быһыылаах…
   – Кистэлэҥ сорудахтаах эрэ киһи хоту маннык туруулаһан олоро сатыахтаах…
   – Анал үөрэхтээх метеорологтардааҕар айылҕаны ордук билэр, үөрэҕэ суохпун диир да мотуору, муораны, навигацияны хайа да моряктааҕар эндэппэт. Кырата сүүрбэ идэни баһылаабыт туох эрэ дьиктилээх киһи. Хаартыскаҕа устар, омук радиотын сонунун ааҕа билэр. Кырдьык, анал сулууспа интэриэһиргиэн сөп киһитэ сылдьар…
   – Арыгыны көрдө да, маннааҕы булчуттар курдук, иирэн хаалбат. Хаартынан элбэх түүлээҕи сүүйүөн сөп эрээри – оонньообот. Станцияҕа ыалдьыттыырыгар көстүүм кэтэр. Булчут вальстаабытын ханна көрбүккүнүй?
   Маннык кэпсэтиилэр күн-дьыл аастаҕын аайы сыыйа уларыйан, хардарыта өйдөнсүүнэн солбуллубуттара. «Хаһаайын» диэн убаастабыллаах аат бигэтик иҥмитэ.
   Ити ааты киниэхэ Косыгин иҥэрбитэ диэн үһүйээн ол сылларга полярниктар ортолоругар тарҕана сылдьыбыта. Ол гынан баран ити аат дьиҥ-дьиҥинэн атын түгэнтэн силис-мутук тардар.
   Бадаҕа, улахан уолун интернакка олохтуу Күһүүргэ тахса сылдьан, суол түбэспиччэ, Намҥа тиийэ сылдьыбыта. Арааһа, бу кини материкка бастакы тахсыыта быһыылааҕа. Онон эбитэ дуу, сатамньыта суох кэмҥэ Киһилээххэ тиийбит этэ. Муус тура илигэ, атын суол суоҕа. Бу кэмҥэ «Валя Котик» диэн муора хараабыла полярниктарга, саллааттарга кыстыыр аһылыктарын саппааһын аҕалан сүөкэнэ тохтообута. Буурҕа мэһэйдээн, хараабыл таах турар кэмигэр Уйбаан капитаҥҥа киирэн:
   – Аччыгый Лээхэпкэ быраҕыаххытын сөп дуо? – диэн көрдөспүтэ.
   – Биһиги курдук улахан уйуктаах суудуналарга кутталлаах фарватердаах буолуохтаах. Этэрикээн билиитинэн сырыы суох. Ол эрээри Саха сирин правительствота көҥүл биэрэн, Тиксии Мурманскайы кытта кэпсэттэҕинэ, баҕар, бу таах турар кэммитигэр быраҕан да биэриэхпитин сөп. Правительствоҥ ону өйүө дуо?
   – Боруобалаан көрүөххэ сөп этэ. Кыстыкпар бэлэмэ суох булт сезонун көрсөр киһи олоробун.
   – Оччоҕо былааныҥ туолбат кутталлаах дуо? Сезон устата төһө кырсаны бултааччыгыный?
   – Былаан туһунан эттэххэ, дьиҥэ, кыра. Ону хайа баҕарар толоруоҕум. Ол гынан баран быйыл бултуйар сылым этэ. 200—300 кырсаны туттарар санаалаах сылдьабын.
   – Оччо элбэх кырсаны соҕотоҕун соҕотуопкалыыгын дуо?
   – Аччыгый Лээхэпкэ, түөрт булчут учаастагар соҕотоҕун бултаабытым хаһыс да сыла.
   – Биир тириини туттардаххына, государство хас солкуобайы төлүүрүй?
   – Саамай үчүгэй тириигэ 40 солкуобайы ылааччыбын.
   – Кыраныысса таһыгар аукциоҥҥа биир тирии төһөҕө турарын билэҕин дуо?
   – Суох. Сэрэйэбин эрэ.
   – Биһиги буор босхо илдьэн биэриэхпитин сөп. Правительство эрэ сөбүлэһиэн наада. Барыыстаах өттүн хаһан баҕарар тутуһуллуохтаах. Билигин радиограмма охсуохпут.
   Ситэри чаас да ааһа илигинэ радист капитан каютатыгар киирэн туох эрэ лииһин туттарар.
   – Правительствоҥ барыыстааҕын тутуспат эбит. Төһө эбит «босхо илдьэбит» диэн тоһоҕолоон суруйбуппутун болҕомтоҕо ыла сорумматахтар. Бука, хайа эрэ кыра чиновник улахан начальствотын сүпсүгүрдүөн баҕарбатах быһыылаах. Эппиэттээбиттэрэ түргэнэ бэрт.
   – Тиксииттэн ыраатыннарбатылар ини.
   – Сөпкө этэҕин. Биһиги ити боппуруоһунан быһа Мурманскайга тахсарбыт көҥүллэммэт. Формальность тутуһуллуохтаах. Онон биһигини, бука баһаалыста, өйдүү сатаа. Атын туох эмэ экстремальнай түгэҥҥэ бэйэбит быһаччы быһаарыныы ылыныахпытын сөп.
   Сарсыныгар буурҕа аста быһыытыйан, таһаҕаһы катерынан кытылга таһыы саҕаланар. Киэһэ биэрэккэ көмөлөһүннэрээри С-100 тракторы хараабылтан түһэрэн эрдэхтэринэ, буурҕа муораны эмискэ өрө бааллырдан, катерга кыайан олордубакка хаалаллар. Суудунаҕа да төттөрү илдьии кыаллыбат. Хараабыл хачайданар, трактордаах поддон чаһы маятнигын курдук биэрэстэнэр. Кытылтан троһунан бэрт эрэйинэн туттаран баран, хаалбыт дьон хаһаарымаҕа хоно тахсаллар. Катердара долгуҥҥа оруобуна ойоҕоһунан буолан, хараабылга кыайан тиксибэт эбит.
   Уйбаан кытылга сүөкэнэллэрин көрө таарыйа, улахан көһөҥө таас кэтэҕэр балааккатын туруоран буурҕаҕа кыһаллыбакка олороро. Арай нөҥүө сарсыарда туран көрбүтэ, С-100 трактордаах поддону биэрэктэн туттарбыт ыстаал ханааттарын утахтара сыыллан сөллөрө буолбут. Сөлүннэ да трактор ууга сонно тута түһэр кутталлаах. Үгүһү толкуйдуу барбакка, кытылга сытар луому сулбу тардан ылан, ханаат «сымныыр» кэмигэр эрийэ охсоот, ньыгыл таас хайдыбыт быыһыгар луомун биир уһугун батары саайар. Дьэ уонна туох түбэһиэх трос тоһоҕосторун була-була, ханаат «сымнаатаҕын» аайы бөҕөргөтөн биэрэн иһэр. Ол эрэ кэнниттэн станцияҕа тахсан хаһаарымаҕа түлүпүөннүүр. Баһыттан атаҕар тиийэ ибили сытыйбытын онно тиийэн биирдэ билэр. Троһу ууттан орууругар муораҕа чомполоммутун дьон кытылга киирэн биирдэ итэҕэйэллэр.
   Тыал нэдиэлэни быһа астыбат. Ол былаһын тухары тыаҕа баар дьон күннэри-түүннэри дьуһуурустубаны олохтууллар. Уйбаан ханааты кытаатыннарбыта тулуктаһан трактор быыһанар. Ол туһунан хараабылга анал «Молния» тахсар. Уйбааны герой курдук каюткомпанияҕа чиэстииллэр. Онно капитан бу курдук этэр:
   – Ити С-100 трактор пропискалаах сирэ атын. Онно хайаан да тиийдэҕинэ эрэ полярниктар кыстыыр кыахтаахтара. Өскөтүн ууга тимирбитэ буоллар, биһиги Мурманскайга төннөр туруктаах этибит. Саҥа станция эмиэ «онуоха-маныаха» диэри үлэтин тохтотуохтааҕа. Иван Яковлевич баар буолан, кини кыраҕытыттан биһиги салгыы айанныыр кыахтанныбыт, правительство биһиэхэ сүктэрбит сорудаҕын толорор туруктанныбыт. Онон убаастабыллаах Иван Яковлевиһы Аччыгый Лээхэпкэ тиэрдэн биэрэргэ диэн манна бэйэбит испитигэр сүбэлэстибит уонна үрдүкү начальствобытыгар Ийэ дойдутугар биэрбит андаҕарын өрүү өйдүү-саныы сылдьан чиэстээхтик толорбутун дакылааттыахпыт.
   Инньэ гынан «Валя Котик» диэн муора сүдү хараабыла айанныыр курсун ол күһүн кыратык уларытан турардаах. Аччыгый Лээхэпкэ тиийэн рейдэҕэ турбуттарыгар капитан бүтүн катер бородууктаны Уйбааҥҥа сүдү өҥөтүн иһин буор босхо биэрэри дьаһайбыта. Онуоха Уйбаан:
   – Табаарыс капитан, бука баһаалыста, кытылга тахсан мин хайдах олорорбун билсис, кэргэммин, оҕолорбун көрүтэлээн аас, – диир.
   – Оттон Иван Яковлевич, соҕотоҕун бултуубун диэн кэпсээбэтэҕиҥ дуо?
   – Булчут – соҕотохпун. Ону эппитим. Манна Лээхэпкэ өссө биир уол оҕо төрөөбүтэ. Бэйэм акушердаабытым. Онон арыыга үс оҕом баар. Улахаммын материкка оскуолаҕа киллэрэн баран төннөн иһэбин.
   – Күндү Иван Яковлевич, үс оҕом, кэргэним, арыыга күүтэллэр диэбитиҥ буоллар, биһиги уонча хонуктааҕыта эйигин аҕалбыт буолуох этибит.
   – Дьэ оччотугар тракторы ким быыһыай, табаарыс капитан?
   – Оо, да-да! Сөпкө этэҕин. Мин билигин боцмаҥҥа бирикээс биэриэм. Эн оҕолоргор тугу эмэ толкуйдаатахпытына табыллар.
   Эһиилигэр хайа эрэ хараабыл Аччыгый Лээхэпкэ чугаһаабыта. «Алга» диэн теплоход дэспиттэрэ быһыылааҕа. Ыраах тохтообут буолан, аатын Уйбаан бу диэн чуолкай өйдөөбөт. Капитан:
   – Эйигин көрсөр сорудахтаахпыт. «Валя Котик» капитаныттан улахан эҕэрдэ аҕаллыбыт. «Вокруг света» диэн сурунаал корреспондена анаан-минээн эйигин кытта кэпсэтэ кэлистэ. Дьиэҕин, дьоҥҥун хаартыскаҕа түһэриэҕэ, олорор, үлэлиир усулуобуйаҕын билиһиннэрээр. Бастаан биһиги кэһиибитин дьоҥҥор туттарарбытын көҥүллээ.
   Дьэ манна Уйбаан улахан мунаарыыга түбэстэ. Улахан сири кытта сибээстэһэр рацията суох, ханнык да медицинскэй көмөнү тутатына эрэйбэт туруктаах быраҕыллыбыт сир уһугар бэйэтэ оҕону төрөтөрүн эҥин кэпсээтэҕинэ, аан дойду дьонугар Сахатын сирин түһэн биэрииһик. Түүлээх сырсыытыгар киһини, бүтүн ыалы көлөһүннүүр курдук быһыы-майгы үөскүүһү. Өссө кэргэнэ хамнас диэни аахсыбатын ааһан, оҕолоругар пособиетын быһан кэбиспиттэрин аҕыннаҕына – аан дойду дьоно кэлэйэр түгэннэрэ буолууһук. Хайа эрэ бытааһах: «Кэргэниҥ бэйэтэ кэлэн оҕотун көрдөрдөҕүнэ эрэ сибидиэтэлистибэ биэриэхпит, пособиены, мээнэ, Аччыгый Лээхэпкэ диэн ыыппаппыт!» – диэбитин эрэ иһин үҥсэргии сылдьара сатаныа суох.
   – Дьэ, күндү табаарыс, мин манна бэйэм үтүө көҥүлбүнэн бултуу сылдьабын, ким да күһэйбэтэҕэ. Кэргэним эмиэ үҥсэргиир кыаҕа суох. Өскөтө «Вокруг света» тахсар түгэммитигэр биһигини мантан көһөрөн кэбиһэр кыахтаахтар. Оттон биһиги манна оҕолорбутун булчут оҥортуур, үйэбит устата олоҕурар санаалаахпыт. Бу дойду олоҕор үөрэннибит, айылҕатын тулуйдубут. Онон атаххыт эрэйин тугунан баҕарар төлүүр кыахтаахпыт. Кырса тириитэ ылаҕыт дуу, мамонт муоһа илдьэҕит дуу? – талыҥ.
   – Оо, Иван Яковлевич, ити этэргин биһиги ылар кыахпыт суох. Государство баайа мээнэ уҥа-хаҥас тутуллубатын бэйэҥ да билэр буолуохтааххын.
   – Оччоҕо күндү балыкта, көтөр этинэ ылыҥ.
   – Суох. Баһыыба. Биһигини аһынан босхо хааччыйаллар. Хата, бу таба муоһун мунньар эбиккин. Ону сувенир гынан ылыахпытын сөп.
   – Баһаалыста. Атын да сувенир элбэх.
   Дьэ, ити кэмтэн ыла полярнай станция радистара ааһан иһэр хараабыллартан сылга хаста да эҕэрдэ тутар буолбуттара. «Хаһаайын» диэн аат онтон ыла бигэтик иҥмитэ.
   Шура сувенирдара, атастаһыкка диэн, буор-босхо аан дойду үрдүнэн, арааһа, ол кэмтэн тарҕаммыттара.

«ОҔОЧУОРКА»

   Биир сарсыарда туран Шура, кэргэнэ тас таҥаһын таҥныбытыгар:
   – Уйбаан, бачча тыалга дьиэҕэр олоро да түһүөххүн, – диир.
   – Бу диэн тыал үһү дуо? Оччо буурҕаҕа сырыттым ини.
   – Тыал күүһүрэн эрэр буолбатах дуо?
   – Эн санааҕар.
   – Хонукпар күүтэбин дуо?
   – Хоту уһукка баар паастарбын туруора барыахтаахпын.
   – Чугас эргин ол кэннэ сылдьар сириҥ суох дуо?
   – Бээрэ, эн миигин ыытымыаххын баҕараҕын дуу, хайа үөдэн? Бэлиэр чугаһаатыҥ дуо?
   – Бөөлүүн талыым киирдэ. Ол иһин этэбин.
   – Тоҕо эрдэтэй? Билигин Этэрикээн туоратара биллибэт. Муора тура илик.
   – Арааһа, Киһилээххэ барыахпыт суох. Манна хайдах эмэ… Эн баарыҥ ордук этэ.
   – Ыттарым көлүллэн тураллар. Туоруу сатаабаппыт дуо?
   – Кэбис! Хайдах эмэ манна оҕолоноо инибит.
   – Оо!!!
   – Хайдах буоллуҥ? Эн да окко төрөөтүҥ ини… Оннооҕор мин ийэм балыыһаламматаҕым диир этэ.
   – Аҕабын ийэм миигин төрүүрүгэр үүрбүтэ үһү.
   – Тоҥус дьахтара туун диэччилэр…
   – Ол аата?
   – Киһини көрбөтүн иһин эттилэр ини… Хата, ийэҕиттэн көрдөс. Түүлүмсүйэриҥ бэрт дии…
   – Киэһэ буолуо ыраах. Уонна ийэбин хаһан да түһээн көрөөччүм суох.
   – Уокка аста кээһээр! Уонна аатын ааттаан көрдөстөҕүҥ дии. Баҕар, көмөлөһүө…
   – Сибилигин дуо?
   – Суох-суох. Талыым киирдэҕин аайы.
   – Ол, туох диэн тыллаах баҕайыный?
   – Оо, дьэ! «Дойду сиртэн тууралаахпыт», – диирэ үһү буолбат дуо? Саха улуу ойууна иккистээн төрөөбүт сыдьаана сылдьабын диэччигин дии.
   – Ийэм этэрин эттэҕим…
   – Ийэҥ сымыйаны эппэтэҕэ чахчы.
   – Оччоҕо туох диэн кимтэн көрдөһөбүн?
   – Ийэҕиттэн көрдөстөххүнэ сөп буолуо.
   – Оттон оҕолорбут уһугуннахтарына, хайыыбыный?
   – Күүлэҕэ таһаартаар. Мин бэйэм этиэҕим.
   – Оо, маны билтим буоллар, туспа хос оҥостуом хаалбыт.
   – Бачча кыараҕас дьиэни өссө быыһаары гынаҕын дуо? Ол оһох кэннин диэки муостаҕа отто тэлгээ, бакырыбааланан быыһаан саппыта буолаар.
   – Ол оту хантан ылабын?
   – Күүлэҕэ, кыс мас кэтэҕэр куул баара буолуо. Киллэрэн ириэр. Уонна дьуоккун, кыптыыйгын, сапкын, испииргин чугаһатын. Мин кыайан туруом суох. Уута сылыт.
   – Бэлиэр дуо? Хайдах сабы?
   – Иҥиир сап эрэ элбэх буолуо. Таҥаскын көҕүрэттиий!
   – Ээ…
   – Оҕолоргун ичигэстик таҥыннартаар. Күүлэттэн таһырдьа быкпаттарын курдук этээр. Хата, улахаммыт үөрэнэ барбыта үчүгэй эбит.
   Талыы киирдэҕин аайы оҕолор барахсаттары таһырдьа үүрэ-үүрэ ааны олуйан, киллэрэн-таһааран халлааннарын хараҥардаллар. Аны утуйан быстыбакка биир айдаан. Утуйбуттарын кэнниттэн саҥа таһаарбат буола сатаан биир сор.
   – Таба түүлээх муоһун тоһоҕоһун ытыттар эрэ.
   – Тоҕо?
   – Уоспун быһа ыстыах курдукпун. Чэ, эмиэ ас кээһэн көрөҕүн дуу…
   – Ийэм, Дьэбдьиэй…
   – Толору аатын этиий! Хайдах сырыы аайы умнан иһэҕин?!
   – Ийээ, Огдооччуйа Миитэрэйэбинэ Хоруохаба, соҕотох оҕоҥ кэргэнэ быыһанарыгар хайдах эмэ гынан көмөлөһө сатаарыый! Эйигиттэн атын ким да көмөлөһөр кыаҕа суох сир уһугар тиийэн-түгэнэн хааллыбыт. Бэйэҥ кыайан көмөлөспөт буоллаххына, ийэҥ-аҕаҥ төрдүлэриттэн көмөлөһүннэрэ сатаарыый! Төрүттээх-уустаах курдук этэргэ дылы гынарыҥ дии. Аҕам инньэ диир буолара. Бу таба сыатынан ас кээһэбин, хоҥор хаас куорсунунан сыт таһааран эрэбин. Сылгым сиэлэ суох. Аанньалларым эрэ буолларгыт, атыҥыраамаҥ, иэйиэхситтээх курдук этибит, илэмэ-салама буолуҥутууй! Ийэбит-аҕабыт төрүттэрэ, иилэһэн-саҕалаһан көрүҥүтүүй!
   – Туох эрэ быкта ээ, көр эрэ.
   – Хабах курдук быкпыт, хайыыбын?
   – Тыытыма, баҕар, оҕоҥ төбөтө буолуо…
   – Оҕо төбөтө, дьэ, көстөргө дылы. Хайыыбын?
   – Саҥарыма!.. Һуу!!! Көрүмэ! Һуу!!! Ханнан хаалыа… Һуу… Ханна бааргын?.. Тоҕо тураҕын?..
   Ити кэмҥэ оҕо ытаан эһиэнньэхтэнэр.
   – Хайыыбын?
   – Уугун-уугун бэлэмнээ… Бастаан киинин баайыый… Ытаатын-ытаатын… Быстыҥ дуо?
   – Тугун?
   – Киинин!
   – Ыалдьыа суоҕа дуо?
   – Оо, дьэ, эмиэ оҕочуорка дии! Аҕал манна… Бэйэм хайыам… Ити бэйэлээҕи кыайбаккын дуо?
   – Һуу! Дьэ босхолонор инибин.
   – Чэ, бар. Хайдах эбит бэйэбит хаалыахпыт. Улахана бүттэ.
   – Кырдьык дуо?
   – Бар-бар… Бытааныҥ бэрт эбит.
   Уйбаан илиитэ-атаҕа санаатын хоту хамсаабатыттан бэйэтэ да бэркиһээн кэбистэ. Урут оҕо сылдьан ынах төрүүрэ түргэнин сөҕө көрбүттээҕэ. Киһи төрүүрэ эрэйдээх да эбит.
   – Хаһан кэлэбин…
   – Оттон… хас хоноҕун?
   – Икки-үс.
   – Чэ, бар. Этэҥҥэ соҕуспун дии.
   Кыыл табаҕа аралдьыйбакка, паастарын туруораат, дьиэтигэр ыксал бөҕөнөн кэлбитэ, арай, кэргэнэ турбатах… Кыыстаах уола остуолга баар аһы бүтэрэн тоһуйаллар.
   – Хайа, ийэҕит?
   – Турбат дии, – диир кыыһа ытыы сыһа-сыһа.
   – Оо, кэтэһэн да биэрдим. Таах ыытааччы буолан. Кэнниким кыайан кэлбэккэ сордоото. Өлөрүм буолла.
   – Оҕоҥ?
   – Баар. Ханна барыай. Утуйа сытаахтыыр. Хата, Ириитэм оһох оттон абыраата. Киһи эбит. Умулуннарбат. Улгума сүрдээх, тугу аҕал диирбин толорон иһээхтиир. Чэ-чэ, турума. Кэлэ оҕус! Таҥаскын устууй! Уута сылыт. Илиигин испииринэн суун. Испиирдээх буолан тулустум быһыылаах. Истэхпинэ, ыарыым мэнэрийэргэ дылы гынар. Ким уулуой! Эн уулаан барбытын дуо? Хата, оҕом тоҕо түһэрбэккэ тыыннаах ортум быһыылаах. Көр эрэ, хаан дуу, туох дуу? Аны хааным тоҕо баран өлөрүм буолуо.
   – Уу быһыылаах. Салахай курдук. Бэйи, бастаан оһохпун отто охсон, күөс өрүүм.
   Оһоҕун күлүн көҕүрэппитигэр төлөн иҥсэлээхтик өрө хабыаланан барар. Өссө биир күн хойутаабыта буоллар, уота тумнастара хаалбыт. Оҕоҕо барытын көрдөрөн, быһааран иһиэххэ баар эбит. Чылаа кырдьаҕас инньэ диир буолара. Арба, ол оҕонньору өссө ынах эмчитэ диэччилэр. Көмөлөстөҕүнэ, кини көмөлөһүүһү. Кырыылаах дьааһыгыттан бытыылка ылан оһоҕун аһата-аһата:
   – Чылаа кырдьаҕаас, өйбөр өй уган, киһи хара оҥорон, бачча сааспар диэри дьон тэҥинэн сырыттым. Бу дьоно-сэргэтэ суох сир уһугар тиийэн-түгэнэн хаалан, Эн үрдүк ааккар үҥэн-сүктэн эрэбин. Илиим-атаҕым барбата сүрдээх. Эн Киһи! Умна-тэмнэ сылдьарбын санат эрэ! Хайдах этиҥиний! Санаабын салҕаан, күүспүн көҕүлээ, өйдө ук!
   – Уйбаан!..
   – Тугуй?
   – Аны эйигин чугаһатан бэрт. Таба муоһун сии-сии күөдүлгэхтэнэриҥ тохтуур.
   – Оччоҕо ханна барабын. – Атамайыҥ кыыһа да баар, Бэрдьигэстээҕиҥ иистэнньэҥэ да баар. Отуччалаах киһи дьахтары баҕас булаа инигин.
   – Оччоҕо бултаан бүтэр буоллаҕым…
   – Тоҕо?
   – Ол кыргыттар манна тулуйбаттар. Биир да хоноллоро биллибэт.
   – Тиксиигэ да ким эмэ баара буолуо. Бэккэ сулукучуйааччыгын.
   – Хаһан «сулукучуйбуппунуй»?
   – Роддомҥа киирдэхпинэ…
   – Ким инньэ диир?
   – Дьахталлары мээнэ туппахтаабат буол!
   – Күнүүһүт эбиккин дуу?
   – Миэхэ Намҥа дьиэ тутаар. Оҕолорбунаан олоруом. Булчут киһи атахтарыгар туруортуоҥ буоллаҕа…
   – Саарбахтыыбын. Бэл бу сытан итинник саҥарар киһи, үтүөрдэххинэ, атыннык тыллаһыаҥ.
   – Чэ, кэл! Чылааҥ туох диэтэ? Кут эрэ, тулуйумаары гынным.
   – Харахпар саҥа көстөн эрдэҕинэ аралдьыттыҥ.
   – Илиигин сылыт. Испииринэн сотун…
   – Хайыыбын?
   Уйбаан кэргэнин үллэн хаалбыт иһин имэрийэ сатыы олорон, Чылаа оҕонньор ынах иһин тобугунан баттыалыырын көрөн кэлэргэ дылы гынар. Уонна кэргэнин этэ тымныйан, саҥата бөлүөхсэн барбытыгар ыксаан, тутар-туппат имэрийэ олорон:
   – Суура! Мин билигин, билигин, – дии-дии кэргэнин иһин, түөһүн тылыттан саҕалаан, уҥа тобугунан сыҕайа баттыыр. Төһө-хачча кэм-кэрдии ааспыта эбитэ буолла, арай эмискэ туох эрэ төлө барарын курдук тыас «буус!» гыммытыгар көрбүтэ – кэнэҕэскитэ бүтүннүү таһырдьа мөлбөрүс гынар, уу-хаар бөҕө төтөлө суох тохтор…
   – Һуу, чэпчээтэхпиэн! – диэн Шурата саҥа таһаарбытыгар биирдэ тохтуур.
   – Хайа?
   – Тохтоо-тохтоо… Таҕыста буолбат дуо. Уугун дьэ аҕал. Ороммор көһөрөөр. Үс күнү быһа тоҥон өлө сыстыбыт. Мэ, уолгун тут. Хачайдаама, билигин тугу да билбэт.
   – Оттон ытыыр дии…
   – Ытыыра үчүгэй. Киһи буолар оҕо ытыыр. Киһигин ким диэн ааттыыгын?
   – Туолук.
   – Тоҕо?
   – Оттон эн толук буола сыспатыҥ дуо?
   – Оччоҕо Толук диэриий!
   – Оттон Толуктан таһааран Туолук диэтэҕим дии. Онотуолуй диэри. Бэйэбит Толук диэхпит.
   – Чэ, ким да диэ. Оһоххун күөдьүт. Алаадьылаа. Саҥа киһибитин малааһыннаан көрүөх. Кут эрэ, ыарыым мүлүрүйээрэй. Уулаа-уулаа. Оҕолорун таҥастарын, турдахтарына, уларытаар эрэ. Ыстаансыйа дьахталлара табылыаккалаах буолан абыраммыт дьон.
   – Онно эмиэ тоҕо ойон тиийдиҥ?
   – Оттон күүтүөхпүт диэн эрэллэрэ дии. Биһиги эрдэлиирбитин хантан билиэхтэрэй?
   – Табылыакка онно туох сыһыаннааҕый?
   – Табылыакка сии-сии төһө баҕарар сылдьыһаллар үһү.
   – Оччоҕо?
   – Оҕоломмоппут дэһэллэр.
   – Ээ, ону этэр эбиккин дуу? Табылыакканы баҕас булуохпут. Оччоҕо табам муоһун сиэн эрдэхпит.
   – Буллаххына сиэр.
   – Толук буола сыспыт Туолук, көр эрэ, туундара саҥа күнэ тахсарын. Илин ол баар, эн тоҕо үөһэ диэки көрөҕүн, доҕор? Күн тахсарын көрүүй!
   – Оо, дьэ! Аҕал-аҕал! Билигин илини-арҕааны араарар үһү дуо? Хата, мииннэ кутан аҕал, үүт киириэ…
   – Көр эрэ! Оруобуна күн тахсарын көрөр курдук. Күннээх сир киһитэ быһыылаах.
   – Оннук эрэ буоллун.

ТОЛУК

   Уйбаан Аччыгый Лээхэп арыытыгар күнү көрбүт оҕотун Толук диэн ааттаабыта иһэ истээх этэ. Элбэҕи эргитэ санааһынтан ити тыл эмискэ төлө көтөн тахсыбыта. Киһи диэн дьикти баҕайы. Аны бастаан туох бары түбэлтэни куһаҕан өттүн эргитэ охсон ылар үгэстээх.
   Кэргэнэ кэмин иннинэ оҕоломмута, Уйбаан санаатыгар, хайаан да туох эрэ төрүөттээх буолуохтааҕа. Дьиҥэ, төрдө-төбөтө Шураҕа сытарын кини букатын кэлин сэрэйбитэ. Дьахтар улаҕалаах өйдөөҕүн ол эрэ кэнниттэн сөҕө санаабыта. Шурата хаһан, хайа кэмҥэ оҕолонуохтааҕын билэр буолан куул муҥунан куурбут оту хаһааннаҕа. Бу дойду отун дьиэҕэ эрэ бэркэ сыралаһан куурдуохха сөп. Ону барытын кэргэниттэн кистээн. Ол аата Шура арыыга оҕолонорго бэйэтэ эрдэттэн бэлэмнэммит уонна кэргэнигэр, Киһилээх дьахталларыгар ыйтан ордук кэлин болдьоҕу соруйан эттэҕэ. Ол саҕана муус үрдүнэн сырыы-айан куттала суох буолар. Кэмин сөпкө этэр түгэнигэр муус туруон иннинэ тутуу былдьаһан Этэрикээн билиитин туораныллыахтааҕа. Оччоҕо паас туруоруута эҥин барыта хаалар. Ахсынньыга биирдэ онтугун-мантыгын сөргүтүнэн олохтоохтук бултуургар тиийэҕин. Кыыл таба туһунан күһүн санаммаккын. Аны Этэрикээн арыт дьыл бэрт эрдэттэн күөрэ-лаҥкы мууһунан көрөөччү. Онон кэргэнэ арыыга төрүүргэ кытаанахтык санаммытын кууллаах оту киллэрэ сылдьан биирдэ сэрэйбитэ. Дьэ уонна быйылгы булт толуга оҕо төрөөн эрдэҕэ диэн санаа букатыннаахтык олоҕурбута. Өссө: «Кыыс эрэ буолбатар!» – диэн ботугураан ылбыта.
   Иккиэн төрдүс оҕолонуохтарын баҕатыйаллара. Кыыс төрөөн толукка барара хомолтото бэрт буолуо турдаҕа. Онтон сатаан оҕоломмокко, иккиэннэриттэн илии соттуон сөбүн санаан этэ тымныйталаабыта. Барыта син этэҥҥэ ааспыта эрээри, толук туһунан дьиксиниилээх санаа ааһан-араҕан биэрбэтэҕэ.
   Шура Атамай кыыһын, Бэрдьигэстээх дьахтарын санатыыта эмиэ оруннааҕа. Сыыһа туттаран өлөн-сүтэн хаалар түбэлтэтигэр оҕолорун атыҥыраабат дьоннордооххун диэн санаа угар быһыыта этэ. Кэргэнэ дьиэ иһигэр турар буолбутун кэннэ, Уйбаан Киһилээххэ баран сүбэ-ама ылар санаалаах Этэрикээн билиитин туоруу сатаабыта кыаллыбатаҕа. Ол киэһэ тиийэн кэлбитигэр кэргэнэ:
   – Эппэтэҕим дуо? – дии тоһуйбута.
   – Тугу?
   – «Туоратара биллибэт» диэн. Чуут аара быстара сыспыппыт…
   – Эрдэ туоруохха баара.
   – Оччоҕо да сэрэҕэ суох этэ диэтэххиний! Муус модьоҕотун кыра оҕолор хайдах нөҥүөлүөхтэрэй? Мин да түһэрим-тахсарым саарбах этэ. Аны ыттарыҥ, таҥаһыҥ-сабыҥ, аһылыгыҥ… Мотуоркаҕа төһө бэйэлээҕи туоратыаххыный, хаста да кырынан биир күнүнэн уҥуору этэҥҥэ буларбыт эрэ, суох эрэ. Муора санаа хоту туран биэрэрэ биллибэтэ. Ол иһин кистии-саба бэлэмнэммитим. Ыстаансыйа дьахталлара сэрэйэр быһыылаахтара…
   – Ол иһин табылыакка эҥин туһунан тыл быктардахтара.
   – Ол иһин ини. Сайын, иһим саҥа биллэн эрдэҕинэ, Тиксиигэ ыыта сатаабыттара.
   – Тоҕо?
   – Түһэртэрээри буолуо. Эн кыыска баҕарарыҥ иһин сөбүлэммэтэҕим.
   – Эн да кыыскар ханыы тардыһарга дылы этиҥ дии?
   – Оҕом тылын быһа гыммакка…
   – Ириитэҥ дуо?
   – Кини буолбакка.
   – Ол туох диэччиний?
   – «Убайым Баанньа бырааттаах, оттон мин тоҕо балтым суоҕуй?» – диэн ыйытааччы.
   – Онтубут уол буолан хаалла. Ол аата оҕобутугар балыс көрдөһөр буоллахпыт. Табылыаккаланаары гынаҕын дуу?
   – Айыыһыппытын хомоппот инибит.
   – Оттон бэйэҥ эппитиҥ дии?
   – Эр дьон талыы диэн тугун билбэккит. Абытай ыарыы халахайдаттаҕына, эһиги да саҥарыа суоҕу саҥарар, этиэ суоҕу этэр инигит? Эн да көссүүҥ тугу-тугу саҥарбытын билэриҥ буоллар…
   Уйбаан Шураны кэргэн ылыан иннинэ бастакы тапталлааҕын, оттон ыал буолан баран атын кыыска оҕо оҥорбутун кэргэниттэн букатын кистээбэтэҕэ. Били улахан уолун оскуолаҕа олохтуу Күһүүргэ бара сылдьан, ылла да Намҥа ыстанан тиийбитэ – ол оҕону көрөн кэлэр баҕаттан этэ.
   Кэргэнэ атын дьахталлардааххын, туора оҕолооххун эҥин диэн хаһан да сирэй-харай аспат этэ. Бу сырыыга, ити бэйэтэ этэн аһарбытыгар дылы, талыы абытайа этиэ да суоҕу этиттэҕэ. Оттон биһиги Уйбааммыт санаатын утаҕын быһымыаҕыҥ. Толук туһунан дьэбиннээх санаа ааһан-араҕан биэрбэккэ сылдьан өмүтүннэрбэккэ чаҕылҕан курдук сандаарыс гынан ааһар идэлээх. Ити, арааһа, киһи айылҕатыттан дуу, айылгытыттан дуу сибээстээҕиттэн быһыылаах.
   Туох да хардата суох оҥоһуллубат. Хайаан да туох эрэ толуктаах буолар баҕайыта. Ону хайа да түгэҥҥэ умнуллуо суохтаах. Ону умнубут үүнэ-тэһиинэ суох барар. Нөҥүө түһүү, бардамнааһын, улаханнык сананыы төлөбүрэ сүдү. Уйбаан ону хаһан да умнубатаҕа. Ол да иһин толук туһунан санаа ааһан-араҕан биэрбэккэ аргыстаһан эрдэҕэ. Ону олох ирдэбилин курдук ылынан халымырдык аһардаҕа.
   «Улуу» диэн тыл уодаһыннааҕын өйдөөбөт киһи умсара дөбөҥ. Ити тыл сыстыбыт киһитигэр дьон хараҕа хатанар, тыл хонор. Ол төһөҕө баҕарар сэттээх. Уйбааны улуу булчут диэччи да баара, ордук кырдьаҕас булчуттар ону чиҥэтэ этээччилэр:
   – Ноко, Байанай батыһа сылдьар уолаҕын быһыылаах, сирэй-харах олоруута онно дьүөрэлэһэр. Улуу булчут аатын-суолун сүгэр чиэс мээнэ киһиэхэ тиксибэт. Ол эрээри хардата уон оччонон улахан буоларын умнумаар…
   – Кырдьаҕаас, Байанай биэрэрин сиэҥҥэ сиэппэт киһи барыта мин курдук бултуйар кыахтаах.
   – Кистэлэҥэ онно эрэ буолбатах. Туругас-олоругас, кыайыгас-хотугас, булугас-талыгас киһи аайы тэҥинэн бэриллибэт. Эн ол ньымаҕын дьоҥҥо барытыгар төһө да үөрэт – син биир эйиэхэ тэҥнэһиэхтэрэ суоҕа. Эн курдук киһи төрүүрэ биллибэт.
   – Тоҕо?
   – Эн бэйэҥ оҕолоргун булка төһө сыһыардыҥ?
   – Интиринээттэниэхтэриттэн ыла сүрэхтэрэ сөлүннэ диэн сылдьабын.
   – Айылҕабытыттан тэйдибит, айылгыбыт уларыйда. Кырдьаҕас дьон хараҕа кыраҕы. Ол иһин этэбин – эн курдук чулуу булчут аны төрүүрэ биллибэт.
   Оттон ордугургааччы кэмэ суох элбэҕэ. Ордук тэҥҥэ сылдьыһар булчуттар араас тылы ыыта сатыыллара. Бэрт былдьаһар дьону күөттээччилэр да бааллара.
   – Хайа, атас! Оҕо эрдэххиттэн бултуур эрээри быйыл эмиэ ырааҕынан бырахтарбыккын. Эһиил бэйэ бодоҕун тардыннаххына табыллыыһы. Эн киһи иннигин быһа хаампыт суоҕа этэ дии. Туох буоллуҥ?
   – Уодьуганын тартарыан баҕардаҕа…
   – Уол оҕо одьунааһа дэһэллэр…
   – Оннооҕор буолуоҕу умса көрдөрүллүбүтэ…
   Николаев диэн киһийдэх баара, тугу да булан этэрэ суох буолан, айаҕар батаран эппитэ үһү:
   – Ээ, ол киһи Аччыгый Лээхэпкэ баар былыргы атыыһыт хас эмэ сыл түүлээҕин симпит булууһун буллаҕа. Уонна туох буолбут киһи итиччэ элбэҕи бултуоҕай?! Сотору тэҥнэһэр инибит!
   Аны сэтэрээччи да баара. Икки аҥаарыгар сылдьар кыыс оҕолоро сыыстаран өлбүтүгэр:
   – Ол да иһин булт туһугар сиэрэ суох хараҕа хараҥардаҕа…
   Дьон тыла хонноҕуна, хайаан суола-ииһэ суох хаалыаҕай! Ол толугунан саамай кыра оҕото буолаахтаабыта. Ол кыысчаан Туолуктарын кэнниттэн аҕыйах сыл буолан баран эмиэ Аччыгый Лээхэпкэ төрөөбүтэ. Бу сырыыга, кыыс буолан, кылбардык оҕоломмуттара. Лиза диэн ааттаабыттара. Сүүрэн-көтөн эрбэкэчийэ сылдьар оҕо хаалбыта. Паастарын көрөн кэлбитэ – ыалдьан тоһуйбута. Тымныйбыт быһыылааҕа. Тыынара күрдүргэс, сөтөлө ыйырбыт этэ. Хайаан да полярнай станцияҕа илдьэн бырааска көрдөрөр, Тиксииттэн санитарнай самолету ыҥыртарар санааламмыттара. Оҕолоро, Этэрикээни ортолоон эрдэхтэринэ, этэ тымныйаахтаабыта.
   – Доҕоор! Оҕобут бараахтаата! – диэн кибииккэ сабыытын сэгэтэн Шура хаһыытаабытын истэн баран, Уйбаан кулгааҕа «чуҥ» гыммыта. Ол курдук үс күн кэриҥэ улаатан кэлэ-кэлэ биир кэм ааспакка-арахпакка чуһуура сылдьыбыта. Оҕолорун кистээбиттэрин эрэ кэннэ ол иһиирэр тыас уурайбыта. Кэргэнэ ону истэн баран:
   – Аанньалыҥ тэҥҥэ айманнаҕа, – диэбитэ.
   – Толугун ылан сир-дойду иччитэ дьэ дуоһуйдаҕа…
   – Кэбис, инньэ диэмэ. Ылыахтаах буолан ыллылар ини.
   – Хайаан да эттэн-хаантан иэстэбиллээх быһыылаах.
   – Туох билиэ баарай!
   – Улахаттарбын кинини курдук ымманыйа таптаабыппын өйдөөбөппүн.
   – Өлүөх буолан бэйэтигэр оннук убаннардаҕа. Эрдэ да тылланаахтаабыта. Өйө-мэйэ сааһыгар дьүөрэтэ суоҕа. Тобуллаҕас баҕайы этэ. Эйигин көрөн төрөөбүт дии саныырым.
   – Саамай күндүбүтүн илдьэ бараахтыыр эбиттэр. Итини билтим буоллар…
   – Хайыаҥ этэй?
   – Хайа эрэ ыппын эрдэ-сылла анаан-минээн толук туттуом хаалбыт. Чылаа кырдьаҕас инньэ диир быһыылааҕа. Сыыстарыллыбыт.
   – Оҕом сыыһа дьон тылын да уйбата ини.
   – Туох билиэ баарай!..
   Дьахтар күнүн иннинэ Киһилээххэ бара сылдьыбыта. Бырааһынньыктар аайы тиийэн ол-бу ээк-сээкэйи оҕолоругар кэһии диэн туохха эмэ атастаһар идэлээҕэ. Станция дьоно бэйэлэрэ да кыра бэлэҕи оҥороллорун сөбүлүүллэрэ. Онон хардарыта бэлэхтэһэр курдук туораттан көрүүгэ дьикти мэнэй буолан ылааччы.
   – Бу кыракый кыысчааҥҥар, – диэн врач дьахтар туох эрэ суулааҕы биэрэн эрдэҕинэ тохтоппута.
   – Ол оҕобут биһигиттэн барбыта…
   – Ханна?
   – Киһи эргиллибэт сиригэр.
   – Тугу-тугу этэҕин?
   – Ол дойдуга аттаммыта…
   – Хайдах?
   – Тымныйан…
   – Эһиэхэ, киһи суох сиригэр, ханнык да инфекция суох буолуохтаах этэ.
   – Эн өрүү инньэ диэччигин да, оҕобут аны суох…
   – Ким эмит таарыйан ааспатаҕа дуо?
   – Түүлээх туттаран Котельнайтан төннөн иһэн биир булчут чэйдээн ааспыта.
   – Буоллаҕа ол дии! Бэрт кыра да тумууну оҕо организма тулуйбата биллэр. Ол киһи доруобай этэ дуо?
   – Доруобай курдук этэ… Кырдьык, оҕобутун көтөхпүтэ, сыллаабыта. Ама, онтон өллөҕөй?
   – Барытын бэйэҕитинэн охсоҕут. Оҕо уйан этэ-сиинэ дэҥи көрбөтө биллэр. Муора арыытын олохтоохторо, хайа эрэ хараабыл кэлэн ааспытын кэннэ, бука бары имири эстибиттэрэ үһү диэн сэһэн эһиэхэ эмиэ сыһыаннааҕын хаста санатыахха сөбүй?
   – Дьэ, буолаахтаатаҕа. Кыраттан да сылдьаахтыыр эбиппит…
   – Кырдьыга оннук.

ӨРҮҺҮЛЛҮҮ

   Бу түбэлтэ кыра кыыстарын былаҕайга былдьаттахтарын утаатыгар этэ. Онооҥҥо диэри дьаҥ-дьаһах диэни оччо-бачча билбэккэ мүччү-хаччы түһэн испиттэрэ баара.
   Ол саҕана икки улаханнара Күһүүргэ үөрэнэ сылдьаллара. Уйбаан идэтинэн паастарын көрө барбыта. Саҥа дьылы күүтэр саамай кылгас күннэр тураллара. Ыраас күн соҕуруу саҕах бэрт барбах болооро түһэн ылара. Полярнай түүн үгэнэ. Баччаларга сис былыт саба халыйдаҕына, им балай хараҥа күнүһү-түүнү араарбат гына бүрүүкүүр. Ый да көстүбэт, сулустар да суохтар. Арай тыал күрүс-күрүс сирэйгин-хараххын быһыта сынньар. Утары тыалга ыттар да кыайан барбаттар.
   Чаһы көрдөрөрүнэн, балаҕана чугаһаабыт буолуон сөбө. Тыалга оҕустаран илин түһэн ырааҕынан эргийдэхтэрэ. Ыйдаҥа түүн оһох турбатыттан кыым өрө кытыастан олороро ыраахтан көстөөччү. Оччоҕо ыттар соруйтарыыта суох муҥ кыраайдарынан түһүнэн кэбиһэллэр, үөрүүлэриттэн үрэн ньаҕырҕаһаллара хойдор. Оттон бүгүн истиэнэ курдук хабыс хараҥаҕа кэтиллэн букатын сир өппөттөр быһыылаах. Сыарҕа сыҥааҕа дэгдиргииринэн сылыктаатахха, дьиэтэ ханан эрэ бэрт чугас буолуон сөбө. Ыттар тоҕо эрэ үөрбүт сибикилэрэ биллибэт. Өссө ыйылаһарга дылылар. Туох эрэ чоройон турарын эргийэ көттүлэр уонна сыт ыла сатаан ол-бу диэки олоотоһо-олоотоһо ыйылыыллара хойунна.
   Ама, дьиэлэригэр тиийбэккэ хоноору гыннахтара дуу? Илиитин иминэн сыарҕата кэтиллибит чороҕорун тутан көрбүтэ, бэйэлээх бэйэтин оһоҕун турбата эбит… Тыбыс-тымныы. Дьоно туох буоллахтарай?! Уйбаан туох эрэ куһаҕан буолбутун бүк сэрэйэн сүрэҕэ мөҕүл гынна. Сыарҕатыттан ойон түһэн дьиэтин ааныгар ыстанна. Таһырдьа тахса сылдьыбыт сибис суох. Халҕан ортотугар диэри тибиллибит. Тимир күрдьэҕэ күүлэҕэ. Тарыыр маһынан хоҥураҕы тоҕута сынньан аанын бэрт эрэйинэн аһар. Дьиэтигэр көтөн түспүтэ – хабыс-хараҥа. Лаампа кыраһыына бүтэн, бэйэтэ дьаалатынан умуллубут быһыылаах.
   – Суураа! Уолаттаар!
   Ким да хардарбат. Оҕолор ороннорун туппахтаабыта, киһи баар сибиһэ биллибэт. Испиискэтин умата-умата тулатын көрүнэ сатыыр. Түгэх ороҥҥо тиийэн тутан көрбүтэ кэргэнэ баар эбит. Саҥата иһиттэн бэрт барбах тахсарын бэргэһэтин устан баран биирдэ иһиттэ.
   – Доҕоор…
   – Оҕолор?
   – Улахаа сыталлар.
   – Хайдах буоллугут?
   – Эн барыаххыттан тура иликпин… Иһим туох эрэ буолла… Уоккун отто охсууй…
   Лаампатыгар кыраһыын кутан уматан баран остуолун көрбүтэ – ас барыта аһаммыт. Ол аата оҕолор аччыктаабатах буолуохтарын сөп.
   Сэрэххэ диэн, Уйбаан ыраата барарыгар хас да күннээх эттэрин буһаран, остуолга хоторон кэбиһэр идэлээҕэ. Утуйар таҥастара үчүгэй, онон тымныыны да тулустахтара. Буспут ас бүттэҕинэ, тоҥ балыгы да үлтү сынньан сиэхтээхтэрэ. Онон эрдэттэн хааччына такайыллыбыттара ыксал кэм тирээтэҕинэ син көмөлөһөр эбит. Хайа уонна ийэлэрэ, төһө да турбатаҕын иһин, ыйа-кэрдэ сыттаҕа.
   Оһох оттуллан, дьиэ сылыйан, ас буһан, оҕолор бытарыһан туран кэлэллэр.
   – Аҕаа, ийэм эйиэхэ сурук суруйбута… Бу баар, – Валерий ыскаатар анныттан кумааҕы ылан биэрэр. Онно маннык суруллубут: «Уйбаан, кэлэргэр, баҕар, тиийиэм суоҕа. Сир уһугар таах аҕалан диэн бэйэҕин буруйданымаар. Кэмсиммэппин. Быраһаай! Өлөксөөн».
   – Суура, хайыыбытый? Киһилээххэ баран көрөбүт дуу?
   – Оҕом курдук аара быстарыам суоҕа дуо? Тииһик киирэн баран тахсыбат. Куттаҕым аһы көрбөт. Уотунан салыыр.
   – Муҥурдааҕыҥ буолуо дуо?
   – Үөһэнэн тэһи сиир. Хайыах баҕайыный?
   – Баран көрөрбүт дуу… Сирэйиҥ саһаран хаалбыт. Манна сытан көдьүүс суох.
   – Чэ, бэйэҥ бил.
   Киһилээххэ тиийиилэригэр аны тыаллара күүһүрэн барар. Полярнай станция дьоно бары атахтарыгар тураллар. Санавиацияны ыҥыртарыахха диэн түмүк оҥороллор.
   – Биһиги манна тугунан да көмөлөһөр кыахпыт суох. Суһал операция эрэ көмөлөһүөҕэ. Үөһэ тааһырбыт быһыылаах, – врач дьахтар Уйбааҥҥа бөрүкүтэ суох түмүгү оҥорор. – Үөһэ этигэр тарҕаннаҕына, хирурдар да быыһыыллара биллибэт.
   – Санитарнай самолет сарсын эрэ кэлэр кыахтаах үһү, – радист уол радиограмма туппутун иһитиннэрэр.
   – Тыал өссө күүһүрэр буолуохтаах. Сарсын «Аннушка» кэлэрэ саарбах, – метеоролог хобдох сонуннаах буолла.
   – Депутатскайтан таһаҕастаах самолет Тиксиигэ кэлэн иһэр, – радист станция начальнигын диэки ыйытардыы көрөр.
   – Ол самолету кытта сибээстэһэр кыах баар дуо? – начальник төттөрү ыйытар.
   – Тиксии нөҥүө кэпсэтиннэриэххэ сөп.
   – Мин ааппыттан радиограммата оҕус, – начальник радист тахсыбытын кэннэ Уйбааҥҥа хайыһар. – Иван Яковлевич, туох кыалларын оҥоро сатыахпыт. Кэргэҥҥин тахсан уоскут.
   – Депутатскайтан иһэр улахан самолет биһиэхэ аны биир чааһынан түһэн ааһар буолла. Площадка уотун онооҥҥо диэри кыайан уматабыт дуо?
   – Иван Яковлевич бэйэтэ көмөлөстөҕүнэ, хайаһарбыт буолла?
   Авиаплощадка уотун уматыы кнопканы баттааһын буолбатах. Оннооҕор дизели үлэлэтии төһө эмэ бириэмэни эрэйэр. Оттон манна тимир буочукаларга маһы симэн уматыллыахтаах. Ону сатыыр киһи уматар. Тымныыга, хаарынан сабыта сынньар тыаллаахха ол ылбычча кыайтара охсооччута суох. Хабыс-хараҥаҕа аны ол буочукаларгын хаар анныттан булан оруоххун наада.
   Уйбаан ытынан сүүрдэ сылдьан, ону даҕаны киһитэ кини, үс сиргэ уоту саҕаатын кытта улахан самолет түспүтүнэн бу барыйан кэлэр. Урут хаста да түспүт уопуттаах летчиктар площадканы таба тайаннахтара. Уҥуор барбыт уолаттар уматан эрэллэрэ тоҕо эрэ көстүбэт.
   Баар дьон бары чугас кэлэн хоруйа түспүт самолекка саба сырсан тиийэллэр.
   – Хата, хайдах түстүгүт?
   – Тыал кутааны сабыта сабыырынан сирдэтэн этэҥҥэ түстүбүт. Ыарыһаххыт ханна баар, тыал ойоҕоспутуттан үрэн эрэр, көтө охсуохпутун наада. Хайа, бу оҕолор эмиэ барсаллар дуо?
   – Барсан-барсан, онно көрсүөхтэрэ. Врач арыалдьыттаахтар.
   – Тамара Ивановна, кэргэммин Эн илиигэр эрэнэн туттаран ыытабын. Күн буол, ый буол, аанньалбыт Эн этиҥ дии.
   – Иван Яковлевич, бу күннэргэ станцияттан ханна да барбакка күүт…
   – Үчүгэй сонуну күүтүөхпүт.
   – Таҥара көмөлөһүө. Хирурдар операциялыырга бэлэмнэр үһү.
   Самолет хаары өрө ытыйан көтөн тахсарыгар Уйбаан ыттара чуут шасси анныгар киирэн биэрэ сыһаллар. Самолет бэрт кыратык өрө өгдөйбөтөҕө буоллар, аалыктарыттан иилистэн, ыттар көтүһэ туруохтар эбит. Ыстаал уктаалар бысталлара биллибэт этэ.
   – Иван Яковлевич, ыттаргын көрдөрбүтүнэн туран көтүтэн илдьэ бараллара хаалла.
   – Чуут толук буола сыстылар.
   – Дьоллоох киһи эбиккин.
   – Дьолум ити барыста. Ыттар диэн… Ыты хаһан баҕарар булуллуо… Суура курдук дьахтары иккис да төрүүрбэр буларым саарбах. Дьэ, Виктор Манелеевич, Эйиэхэ сүдү махтал буолуохтун. Киһи киһиэхэ үтүө сыһыанын итинтэн ордук туохтан көрүөхпүнүй?
   – Бу дойду хаһаайыныгар көмөлөһүү – биһиги ытык иэспит. Эн аҕалыы кыһамньыгынан биһиги бу айылаах айылҕаҕа сүрбүтүн тоһуттарбакка кыстыыбыт дэһэбит. Эн сибиэһэй аһынан хааччыйаҥҥын сынгаалаабаппыт. Хата, дэлби тоҥнум, тахсан балыкпытын кыһыах. Биһиги ону да сатаабаппыт.
   – Балыгы бэйэм тиэйэ сылдьабын. Сип-сибилигин манна сиэн баран дьиэҕэ киириэххэ. Уолаттарыҥ иһэллэр быһыылаах, ыҥыртаа.
   – Ээ, били кутаа отто барбыт дьоммут эбиттэр. Кэлиҥ эрэ манна, умаппыт уоккут тоҕо биир да көстүбэт?
   – Бензин диэн соляркалаах канистраны илдьэ барбыппыт. Букатын умайбат.
   – Үс эр бэрдэ соҕотох киһиэхэ тэҥнэспэтэ дьэ сүрдээх эбит. Кэлиҥ, тоҥно сиэҥ.
   – Тылбытын хам ылыа суоҕа дуо?
   – Балык – сүгэ өнчөҕө буолбатах. Куттанымаҥ. Эмис балык тымныыны билиммэт куолута.
   Сарсыныгар Тиксииттэн үтүө сонуну истэн, Уйбаан дьонун кытта ону үөрэ-көтө бэлиэтээн баран, Аччыгый Лээхэбигэр паастарын көрө ыстаннаран хаалар.
   Шураны Тиксиигэ тиийдэҕин түүн үөһүн операциялаан, оҕо сутуругун саҕа тааһы ылбыттар.
   Ый курдук эмтэнэн баран, Шура оҕолорун кытта Аччыгый Лээхэбэр эргиллэр. Ол үөрүүтүн ким ситэн кэпсиэ баарай! «Үрүҥ халааттаах аанньалларбар», – диэн Шура кэлбит вертолетунан кэһии күндүтүн ыыта таарыйа летчиктарга эмиэ куду анньар:
   – Бу эһиэхэ.
   – Иван Яковлевич, биһиги атын летчиктарбыт ээ.
   – Билэбин-билэбин. Ол летчиктар Черскэйтэн сылдьаллара. Билигин кинилэри булан махтанар уустук. Эһиги да кинилэртэн туох атыннаах үһүгүт.
   – Ол борт нүөмэрин билэҕин дуо? Биһиги рациянан махталгын тириэрдиэ этибит.
   – Хараҥата бэрт этэ. Хантан сылдьалларын эрэ туоһулаһан хаалбытым. Хаһан эмэ көрсөө инибин. Сир төгүрүк дэһэҕит буолбат дуо?
   – Биһиги да черскэйдэри көрсөөччүбүт. Лээхэп хаһаайыныттан эҕэрдэ ыытыахпыт. Ахсынньыга түһэн ааспыттарын өйдүүр буолуохтаахтар. Полярнай авиацияҕа кинилэр курдук «астар» тарбахха баттаналлар.
   Кырдьык, кинилэр уоба түһэн, кэргэнин ылан ааһаннар өлүөхтээх киһи кыл мүччү өрүһүллүбүтэ. Самолекка угалларыгар киһини билбэт этэ.

АТАМАЙ КЫЫҺА

   Ол саас Уйбаан уон алтатыгар сылдьара. Кыһыны быһа икки оҕуһунан от тиэйэн баран, хаар хараарыаҕыттан күрүө тутуһар. Хара үлэҕэ этэ-сиинэ хатыргаан, оту-маһы тардан көрө сылдьар уолаттартан харыс хаалбат. Эдэр дьон сырсан, тустан сүгүн биир сиргэ олоро түспэттэр. Сорох-сорохторуттан уонча сыл балыс эрээри тэбис-тэҥҥэ турбалаһар.
   – Бу уол киһиэхэ кыайтарбат буолбут, этэ-сиинэ кытаанаҕа сүр, – дэтэн хайҕатара үгүс. Ол аайы сүгэтэ биир кэм күөрэҥнээн олорор.
   – Чылаа кырдьаҕастан арааран, биригээдэҕэ от охсооччунан ылыллыа, – диэн өрүү звенону салайар оҕонньор уолу сэргии көрөн бэйэтигэр бүк сурунан кэбиһэр.
   – Чылааттан ыларгын көрүллүө. «Чобойум» диэн ааттыыр бэйэтэ көрөн-истэн киһи-хара гыммыт уолун ыһыктыбат кырдьаҕас ини. Бас билэр баайын курдук саҥарааччы. Оннооҕор оскуолаҕа биэрбэт оҕонньор.
   Уйбаан бу дойдуга кэлиэҕиттэн оскуола боруогун атыллаан көрө илик. Ол баҕас чахчы. Учууталлар күһүн аайы оҕонньортон ээр-сэмээр ыйыталлара үһү да, кырдьаҕастара иҥиэттэн эрэ кэбиһэрэ. Кэпсэтэн бүттэхтэрэ ол.
   – Хараҕыҥ сытыыта бэрт, үөрэҕэ да суох иннигин тобулунуоҕуҥ. Үүнэ-тэһиинэ суох бас-баттах баран хааллаххына, киһи буоларыҥ биллибэт. Эриллэҕэс эттээх-сииннээх киһи анала үлэ. Үлэ киһини куһаҕан оҥорбута суох. Миигин батыһа сылдьан үлэ үөрүйэҕэр уһулуннаххына, кэнэҕэс миэхэ махтаныаҥ.
   Чылаа оҕонньор биир дьикти уратылаах этэ. Сиэннэрин араастаан күрэстэһиннэрэн саатыыр идэлээҕэ. Оннооҕор ким төһө ыраахха ииктииригэр тиийэ куоталаһыннарара.
   – Уйбаан, чэ, үстүүлээх бүтэйи үрдүнэн ииктээ эрэ, – диэн иккиэйэҕин сырыттахтарына элбэхтик этээччи. Уол лаппа үөһэнэн күдээритэрин көрө-көрө олус дуоһуйааччы. – Эр киһи эбиккин, – диэн хайаан да тыл кыбытан ылааччы. Дьэ уонна хайа эрэ дьахтары быһыы-тутуу этэн хааларын сөбүлүүрэ:
   – Ноко, кыймырыҥныыр дьахтар майгыта куһаҕан буолар. Ол, көр эрэ, төһө солуулаах буолуо дии саныыгын? Таҥас тугу да билбэт. Харах баайыыта эрэ. Эппэтэҕэ диэйэҕин.
   Ханна эрэ ыһыах буолар сураҕын истэн, күрүө тута сылдьар уолаттар күүс холоһо бараары биир күн өрө үөмэлэһэн турдулар.
   – Эн барыма, – диэн оҕонньор Уйбааны бобон кэбистэ. – Таах ситэ илик эккин имилитэ туттаран, быччыҥҥын сыыйтаран куҥ буола сылдьыаҥ. Манна бэйэҥ дьонуҥ ыһыаҕар сырсан көрөөр. Баҕар, биир эмэ мүһэҕэ тиксиэхпит. Сүүрүөҥ иннинээҕи күн киэһэтигэр аһаайаҕын.
   Уйбаан уолаттарыттан хаалан киэһэ аайы оскуола тиэргэнигэр волейболлаһар буолла, урут бэйэлэрэ мустан киэһэ хойукка диэри мээчик тэбэн тахсаллара. Интернат уолаттарыгар, сааһырдахпыт буолан, чугаһаспаттара. Тус-туспа эйгэ дьоно интэриэстэрэ да атына бэрт быһыылааҕа.
   Биир киэһэ оскуола диэки баран иһэн, иннигэр кыыс иһэрин Уйбаан ситэ баттаан ылла:
   – Ээ, эн эбиккин дуу, билбэтим ээ.
   – Ама?
   – Чахчы билбэтим. Саҥа ырбаахыламмыккын быһыылаах.
   – Платье диэриий. Сарсын ыһыах дии уонна оскуолабын бүтэрдим.
   – Оттон бу ханна бардыҥ?
   – Оскуолаҕа үҥкүү буолар.
   – Ол оһуокайдыыгыт дуо?
   – Суох. Нууччалыы үҥкүү.
   – Мин оннук үҥкүүнү биирдэ да көрбөтөх эбиппин.
   – Ама, оскуолаҕа биэчэргэ сылдьааччыҥ суох дуо?
   – Үөрэммэт эрээри тугун.
   – Оттон бу оскуола диэки баран иһэҕин буолбат дуо?
   – Мээчиктээри.
   Уйбаан бу кыыһы кытта урут от кэбиһиитигэр сылдьыбыттаах. Оччолорго оҕо этилэр. Оттон бүгүн уол кыыска тардыстар саастаах буолан дуу, хайдах дуу, дьикти баҕайы. Уол өссө да кэпсэтиэн баҕарбыта, оскуола олбуоругар киирдэхтэрэ эчи түргэнин.
   – Аана, үҥкүүгэ үөрэтиэҥ дуо? – уол кыыстан эрэ арахсыбат туһуттан үҥкүүгэ тылламмытын кулгааҕа эрэ истэн хаалла.
   – Киирдибит.
   Дьон саҥа мустан эрэр эбит. Хормуоска оонньуо өссө да эрдэ.
   – Оскуоланы көрдөр эрэ. Саҥа сылдьабын.
   – Ама? Ханна да үөрэммэтэҕиҥ дуо?
   – Дьокуускайга биир эрэ сыл үөрэппиттэрэ.
   – Уонна?.. Бу сэттис кылааска киириэх.
   – Уонна суох.
   – Тоҕо?.. Мин бу паартаҕа олоробун.
   – Оттон оҕонньор дии…
   – Ээ, Чылаа дуо? Туспа сокуоннаах оҕонньор диэн аҕам кэпсээччи.
   – Ол кырдьык…
   – Вальс саҕаланна…
   – Бастаан манна үөрэт, сөп?
   Кыыс синньигэс биилиттэн туттарбытыгар уол эт-этэ эмискэ «ньир» гынар. Атаҕын букатын хамсаппакка кыыһы кууспутунан таалан хаалар. Аны тоҕо эрэ сибигинэһэн кэпсэтэллэр.
   – Хаамаҕын ээ, хамсаарыый…
   – Сатанымаары гынным…
   – Ол хайдах? Куһаҕан дуо?
   – Суох, үчүгэй баҕайы.
   – Оччоҕо?
   – Маннык турар ордук.
   Уол тыҥаабыт этэ даҕайбытыгар аны кыыс тылыттан матан хаалар. Саҥата суох тэйиэх курдук гыммыта да, уол кытаҕас илиитинэн кыыһы бэйэтигэр өссө ыбылы тардан ылар.
   – Хайдах буоллуҥ? Дьон көрүөҕэ…
   – Оо, куустуһар диэн дьикти да эбит. Ханна эрэ, дьоно суох сиргэ барбаппыт дуо?
   – Хайдах буоллуҥ? Дьон… – диэн эрдэҕинэ, уол аны кыыс уоһугар хам сыстан хаалар… Кыыс мэй-тэй буолар…
   Уйбаан кыыһы ити аан бастаан уурааһына этэ. Итинтэн ыла төһө эмэ сылы быһа наар Атамай кыыһын түһээн, сыллаан-уураан тахсар. Булда-алда оччоҕо ордук тахсыыланар. Бастакы, өмүрэх таптал оннук умнуллубат уратылаах. Уйбааҥҥа эрэ оннук буолбатаҕа чахчы.
   Уол ол сарсыныгар ыһыахха түүл-бит курдук сылдьыбыта. Хайдах эрэ хараҕар кыыс этэ-сиинэ көстөн кэлэ турара. Оттон Аана түһүлгэҕэ киирбэтэҕэ. Ол кэнниттэн отут сыл буолан баран Бэрдьигэстээххэ көрсүбүттэрэ. Ити Уйбаан биэс оҕолоох огдообо хааллаҕын утаа этэ. Массыына атыылаһан баран, анаан-минээн Атамай кыыһын аатын ааттаан Бэрдьигэстээххэ тиийбитэ.
   – Хайа, биллиҥ дуо?
   – Ама. Телеграммаҕын тутан олоробун. Аас. Билигин остуол тардыам.
   – Дьокуускайга эйигин эккирэтэн киирэн баран, булбакка, Намҥа тахсыбытым.
   – Ол сыл үөрэххэ кыайан киирбэтэҕим. Эйигин аҕата ыҥыртаран ылла диэбиттэрэ. Тоҕо суруйбатаххыный?
   – Сатаан суругу суруйбат киһибин.
   – Фотограф курсун бүтэрэн баран, Намҥа тахсан үлэлээн сылдьыбытым. Эйигин билэр киһини булан көрсүбэтэҕим. Ханна саспыккыный?
   – Кэргэннэнээт, хоту киирбиппит. Хайа, эн ыал буолбутуҥ дуо?
   – Нам киһитигэр тахса сылдьыбытым.
   – Уонна?
   – Оҕоломмотохпут. Хайабытыгар суоҕа эбитэ буолла – билбэтим.
   – Бэрэбиэркэлэммэтэххит дуо?
   – Суох. Чэ, туох баарынан аһыахха.
   – Уонна?
   – Уонна оттон бу тус-туспа сылдьабыт. Мин дьоммор чугаһаан дойдубун булбутум ыраатта.
   – Биһиги эмиэ дойдубутугар кэлэн дьиэ эҥин туттан баран табыллыбатахпыт. Кэргэним биэс оҕону хаалларан барбыта. Мин эйигин тоҕо эрэ умнан биэрбэппин ээ.
   – Мин даҕаны, ама, умуннахпыный?
   – Хомоппотоҕум дуо?
   – Суох. Булсубатахпыт да үчүгэй эбит. Эн кэм биэс оҕону ииттэҕиҥ дии.
   – Биир кыыспын Лээхэп илдьэ хаалбыта. Манна, Бэрдьигэстээххэ, өссө биир кыыс төрөөбүтэ.
   – Манна эмиэ олоро сылдьыбыккыт дуо?
   – Манна сулууспалыы сылдьан ойоҕос оҕо төрөөбүтэ.
   – Ол оҕоҥ манна баар дуо?
   – Ленинградка ыал. Ийэтэ онно барсыбыт үһү. Кэлин ыарытыйар буолбут.
   – Сибээстэһэҕит дуу?
   – Хам-түм. Суруксута суохпунан быстарбыт киһибин. Онтуҥ үөрэх той бөҕөлөөх, биһиги курдук буолбатах. «Аҕам» диирэ үөрүүлээх.
   – Кэргэниҥ билэр этэ дуо?
   – Билэн. Барытын билэрэ. Оннооҕор эн тускунан кэпсээбитим.
   – Миигин баҕас эмиэ тоҕо. Кыра оҕолор мэниктээбиттэрин баран.
   – Ама мэниктээтэхпитий. Тоҕо эрэ умнубаппыт дии? Бастакы буолан, хайа, күндүтэ сүрдээх.
   – Күнүүлээбэт этэ дуо?
   – Дьэ киэҥ көҕүстээх бэрдэ этэ. Дьахтар тэҥнэспэт барахсана кэлэн барда. Хайдахтаах да халыҥ тириини массыынанан тигэрэ. Асчыта, булчута, чэбэрэ, ууһа…
   – Дьоллооххо тосхойор дьахтар эбит.
   – Ити барыта Чылаа өҥөтө. Киһини курдары көрөр кырдьаҕас этэ. Таҥаһы харах баайыыта диэн ааттыыра. Дьахтары хаамарыттан майгытын-сигилитин быһаарара. Эн да онно саҥа былааччыйаланаҥҥын харахпын абылаабыт быһыылааҕыҥ. Тас солотуу тардар күүһүн тулуйбатах буолуохтаахпын. Ити Чылаа этэринэн. Оттон бэйэм тас дьүһүн абылыырын таптал дии саныыбын. Таптал хараҕа суох дииллэр дии. Сүрэх сөбүлүүрүн өйгүнэн ыараҥнатан баран түмүк оҥоһуннахха сыыстарыллыбат. Хоту тыйыс айылҕаҕа эһиги курдук нарын дьон биир да хоноргут биллибэт. Миэхэ бэйэм курдук дьахтар түбэһэрин Чылаа тамахпар силлээбитэ көмөлөстөҕө. Онон ыал буолууга аҥардас тапталы өрө тутар сыыһа.
   – Оччоҕо эйигин таах сибиэ эккирэтэ сатаабыт эбиппин.
   – Оннугар тахсар. Ол гынан баран кырдьар сааспар соҕотох хаалар күн-дьыл тирээтэ. Онон ити эйигин көрө-истэ сылдьабын.
   – Кэргэҥҥэр тириэрдиэҥ суоҕа. Сиэн бөҕө кэллэҕинэ көрүүлээх ини. Соҕотоҕун олоро үөрэнэн хаалбыппын. Бэл бэйэбин да бэриммэт туруктанааччыбын. Ыарытыйар курдукпун. Таах боҕуу буолуом. Түүлгэр да көстөрүм сөп ини. Бачча ыраах сиргэ аккаастатаары кэлэн турдаҕым диэн хомойума.
   – Суурам кэриэһин толорон бу кэллим. Сатаммат буоллаҕына, хайыахпыный.
   – Намтан талбыт дьахтаргын булуоҥ. Ама, ким да суох буоллаҕай?
   – Баарынан баар. Эн тылгын-өскүн истэр санаалааҕым. Хайдах олороргун билсэн да барарым туох куһаҕаннааҕый? Отут сыл умнуспатахпытын тугунан эмэ бэлиэтээбит киһи. Кэһиилээх эҥин курдук этим. Атын суолталаахтар этэ даҕаны. Ону баалаабат инигин?
   – Уруулга олороруҥ иһин үрүүмкэ куппатым. Ону этэҕин дуо?
   – Ол даҕаны. Атын да кэһии буолар кэһиилээхпин. Намнааҕы ааппын истиэххин баҕараҕын дуо? Атамайга туох диэн ааттаах этибиний?
   – «Чобой» диир быһыылаахтара. Намҥа да киһи сирбэт аатын иҥэрдилэр ини. Этэн кэбиһиий?
   – «Миллионер» дииллэр.
   – Эчи сүрүн. Оччо байдаҕыҥ дуу, түһэрэн этэллэр дуу? Саҥа туран эрэр оҕолордоох киһи олус тиэрэ байбатыҥ ини?
   – Төһө да баһан эттэллэр, иккис дьиэбин туттубутум. Онон кырата суох үп хамсаата. Манна да харчыны өлөрүөххэ сөп этэ, ол гынан баран дьон ордугургуура бэрт. Дьон тыла хоноро куһаҕан. Тугун эмэ табыллыбатаҕына, сэтэриир дьон көстө охсоро сүрдээх. Инньэ гынан сир ылан сүөһүнү төһө баҕарар иитэр, оҕуруот аһын өлгөмнүк олордор былааным тохтоото.

ЧЫЛАА, ЧОБОЙ уо.д.а.

   Уйбаан Чылаа оҕонньор көрүүтүгэр-истиитигэр киирэрин саҕана уончалаах быһыылааҕа. Аҕатын кытта Баппаҕаайыттан төннөн иһэн таарыйбыттара. Чылаа кийиитэ, Дьаакып балта Огдооччуйа, дьиэҕэ соҕотоҕо.
   – Хайа, бу ханналаан иһэҕин? – диэт, хотонугар тахсаары туран чаанньыгын үрдүгэр түспүтэ.
   – Табыллыбакка дойдулаан иһэбит.
   – Байылыат олохтоох дьахтарга түбэһэн баран…
   – Байылыата билбэт – барбаҕа билэр эбит.
   – Огдообо эрээри тугун эмиэ барбахтаһаахтыырыҥ буолла…
   – Миигин билбэккэ дылы…
   – Дьэ билигин үөс сиргэ үлэни булаҕын эрэ, суох эрэ.
   – Сүгэ угун тутарым тухары сирдэриэм дии санаабаппын.
   – Оччоҕо уолгун ким көрөр-истэр?
   – Бачча киһи бэйэтэ да булан сылдьыаҕа. Оннооҕор куоракка олорбута дии. Намҥа биир эмэ ыал кыбытаа ини.
   – Оттон интиринээт эҥин…
   – Ээ, хаалары саҥарба. Хаайыыттан тахсыбыт киһи оҕотун ханна да ылбаттар. Оннооҕор Баппаҕаайыга сүгүн үөрэппэтилэр. Төһө-хачча үөрэхтээҕэр кумааҕыта суохпутунан сигэнэн, кыс ортотуттан сатаммат диэбиттэрэ. Онуоха эбии уолум куоракка атах мээнэ сылдьыбытын истэ охсубут этилэр.
   Ити кэмҥэ таһырдьаттан Чылаа оҕонньор аарыгыран киирбитэ. Бастаан көрүүгэ суос-суодал кырдьаҕас этэ. Санныгар олоро сылдьар аастыйан эрэр арбаҕар баттахтааҕа, хаһан да кыптыыйы билбэтэх сиэрэ суох уһун бытыктааҕа. Олоппоско олордоҕуна, көхсө чөҥөчөк курдук бөкүнүгэ. Хараҕын ким эмит утары көрдө эрэ, суох эрэ. Саҥата уорааннааҕа. Киирдэ киирээт:
   – Бу эмиэ кимнээхтэрбитий? – диэн сөҥөдүйбүтэ.
   – Ээ, били Баппаҕаайылаан иһэн хонон ааспыт убайым төннөн иһэр.
   – Дьэ буоллаҕа…
   – Хайа, кырдьаҕаас, олоруу хайдаҕый? – Дьаакып оҕонньорго чугаһаан сыҕарыс гыммыта.
   – Оттон… олоробут. Уолбуттан сурах-садьык суоҕун курдук суох. Ол эрээри түүл-бит куһаҕана суох. Баар быһыылаах. Сүөһү-ас кэминэн. Туһахтаспыта буолабын. Куйуурдаһа сатыыбын. Ылбат-биэрбэт икки ардынан. Аны отум-маһым тиэйиитэ-таһыыта. Сиэннэр оскуолаттан соло буолбаттар.
   – Сэрии бүттэ дэһэллэр дии, кэлэр киһи кэлиэн да сөп этэ.
   – Сэрии ситинэн бүтэ охсор сибикитэ суохха дылы… Кэл эрэ, ноко! Киһини тонолуппакка өрө мыҥаан тоҕо сүргүнүй! Туттаран-хаптаран көрдөр эрэ!
   Оҕонньор илиитэ ип-итиинэн илгийбитигэр уол тилэҕэр тиийэ этэ-сиинэ дьырылыы түһэр.
   – Киһи тахсыыһы. Эн хараххын өрүү киниэхэ хатаа– батыҥ илэ. Син эдэрчи киһи сүгүн сылдьыбатыҥ буолуо. Билигин огдообо эрэ элбэх. Оҕолоох дьахтар түбэстэҕинэ, эн уолгар кыһаныахтара суоҕа. Үүнэ-тэһиинэ суох бас-баттах барар сирэйдээх-харахтаах ыччаттаах эбиккин. Киһи хараҕын далыттан ыраатыннарбат киһитэ быһыылаах. Эйиэхэ чэҥкээйи буолууһук. Миэхэ хаалларан бар. Чобой оҥостуом. Сирэй-харах олоруута билиҥҥитэ олус буорту буола илик көрүҥнээх. Улар сааһыгар оҕо халты харбатта да, кэрэгэй кэскиллэнээччи. Хаайыы хайдаҕын амсайбыт киһи, ыллыктаах тылбын ылын. Киһи гыныам, уол оҕо уон уһуктааҕа оҥоруом. Уҥуоххун тутуоҕа, онтон куттаныма.
   – Кырдьаҕас билэн эттэҕиҥ.
   Уйбаан Чылаа кырдьаҕаска чобой буолбут остуоруйата итинник. Ити кэмтэн ыла сэттэ сыл кэриҥэ оҕонньор оскуолатын барбыта. Онто олоҕун устата арахсыспакка арыаллаата. Кини эппитэ-тыыммыта кэриэс кэриэтэ күн-дьыл аастаҕын аайы өссө эбии кылбайан иһэр. Аата ахтыллыбатах түгэнэ суох. Суох да буоллар, сүбэлии-амалыы сылдьарга дылы. Эдэр эрдэҕинэ түүлүгэр элбэхтэ көстүбүтэ. Ону таба тойоннуохха эрэ наадата. Бүтэһик төгүл түөрт уонун туолар сылыгар көстөн ааспыта. Ол хартыына Уйбааҥҥа билиҥҥэ диэри көстөн кэлэ турар.
   Ханна эрэ ыраата баран иһэр көрүҥнээҕэ. Кини диэки хайыһан да көрбөтөҕө. Тиэтэйбэт бэйэтэ түргэнэ сүрэ. Төкүнүк көхсө аҕыйахта сүгүллэҥнээбитэ. Арбаҕаһын тэллэҕэ тыалга тэлээрэн олороро. Манааҕытын алын быата биэрэҥнии ойоро. Атаҕар түүлээх тыһы үүйэ бааммыт, тайаҕын тоҕус боллороото ала-чуо сырдыыра, куругар бааммыт быһаҕа кыынын курдары кылбаҥныыра өрүү көстөн кэлэргэ дылы. Тахсан эрэр күн сарыалыгар оҕонньор сонно суураллан сүппүтэ.
   Уонна хаһан да түүлүгэр киирбэтэҕэ. Дьэ онтон ыла Уйбаан тулаайахсыйбыт курдук санаммыта. Бэл төрөппүт аҕатын көмөн баран оннук туоххаһыйбатаҕа. Бэл Сууратын тиһэх суолугар атааран баран сыл эрэ курдук чуҥкуйан ылбыта. Олох барахсан уон араас имэҥинэн оборон ылбыта. Олоҕун салгыы оҥостор уххана уолҕамдьы уолугар умайбыта. Төһө эмит Намҥа билигин кэргэн ылан олорор Элииһэтин кытары билсэ сырыттар, Бэрдьигэстээххэ өрө мэҥийэн тиийэ сырыттаҕа үһү. Өссө Элииһэтин илдьэ! Ону Атамай кыыһыгар хонон туран баран эппитигэр:
   – Оо, дьэ! Көссүүгэ хайа киһи кэргэн ылар дьахтарын аҕалар үһү?
   – Эйигин хаан уруум курдук санаан. Алгыскын ылаары.
   – Оттон, арай бэҕэһээ сөбүлэспит буолуум?
   – Көһөрөн илдьэ барыахпыт этэ.
   – Оттон Лизаҕын?
   – Үһүөн дьуккаах дуу, ыаллыы дуу олоруо этибит.
   – Ама дуу! Олох оттомурбатаххын.
   Дьэ, ити! Чылаа оҕонньортон саҕалаан эдьиийэ Огдооччуйа, кэргэнэ Суура наар: «Оттомур эрэ! Оттомурбат чолоҕор. Оттомура түһүүй даа!» – диэн хайаан да ити тылы төлө ыһыктааччылар. «Оттомура түһүүй даа!» – диэн кэргэнэ Суура өрүү саҥарар тыла этэ. Дьоҥҥо: «Уйбаан – улахан оҕом», – диэччи. Оннооҕор субу аттанаары сытан: «Оттомураахтаабатыҥ…» – диэхтээбитэ. Кэриэс курдук эппит эбит: «Эн ыраҕын толорторо таарыйа, дьонтон эйигин Лээхэпкэ күрэппитим сөп да эбит. Эйигин мин эрэ өйдүүрүм. Уон биэс саастаах уолтан туох да атыныҥ суох. Дьон ону ылыммат. Оҕолоруҥ да өйдүү охсоллоро биллибэт. Намыын дьахтары, бука диэн, көрө сатаар. Били кыргыттарыҥ дьүөрэ быһыылаахтара. Уол эрдэхтээҕигин тута сылдьарыҥ сөбүлэтиэҕэ…»
   Дьэ ол кини кэриэһин толорон, аан маҥнай массыыналаммычча, Гуорунайга өрө мэҥитэн тиийэ сылдьыбыттара.
   Кырдьык, Уйбаан бэл билигин оттомурбута биллибэт. Санаабытын саҥаран тэйэр. Сөбүлээтэҕинэ, оҕо курдук өрүкүйэ үөрэр. Сирдэҕинэ, син биир кэтэмэҕэйдии барбат, быктарбыта эрэ баар буолар. Хомоттоҕуна-хоргутуннардаҕына биирдэ өттүгүн охсунар. Ону даҕаны алҕаһаабыппын дии санаатаҕына. Атыныгар: «Кылбайан турар кырдьыгы хайдах этиэм суоҕай. Алҕаһы – алҕас, сыыһаны – сыыһа дэспэккэ, олорор остуойбутун айгыратабыт эрэ», – диэн өрүкүнэйээччи.
   Бастаан көрүүгэ, ордук дьон-сэргэ ортотугар, киһи кинини ылбычча ылына охсубат. Хабарҕа хайдарынан саҥа, кулгаах куугунуурунан куолу, харах тэстэринэн хамсаныы… Сөбү да этэрэ, сүөлү да этэрэ оччоҕо туолкаламмат. Эйиэхэ тиийбэт, төттөрү тэйэ турар. Арай, били этэллэринии, уон биэстээх уолаттар түмүстэхтэринэ итинник буолан-хаалан ылар инилэр. Оттон оттомурбут кэмигэр Чылаатыйан чыҥыныыр, аҕатыйан аарыгырар, Сууратыйан суобаһырар. Бэйэтэ эрэ дуу, иккиэйэх дуу буоллахха, киһи билбэт киһитэ кини. Сааһыгар саас эбиллэр, уҥуоҕа-арҕаһа онуоха дьүөрэлэһэр. Били өрө тэйиэккэлиир чэчэгэйинэн көрбүт уола хаан сыта да суох буола түһэр.
   Үлэлээтэҕинэ, тугу этиэҥ баарай. Ускуустуба курдук уран хамсаныы, ордук хоһу туттуу диэн суох. Үс киһи үмүрүтэрин, сэттэ киһи ситэрэрин, тоҕус киһи толорорун суос-соҕотоҕун көрүөх бэтэрээ ыккардыгар күлүмнэтэн кэбиһэр. Тыаһа-ууһа муусукаҕа холонор, саҥата-иҥэтэ саахарданар. «Саха сатаабата диэн суох, көрүө эрэ кэрэх» диэн тыллар киниэхэ эрэ сыстар курдуктар.
   Оттон онтуттан бүтэн-оһон, буорун-сыыһын тэбэнэ турарын өйдөөн көрдөххүнэ, көмүс илиилээх күн айыы киһитэ сыыйа-баайа уларыйан барар, орто дойду охсуһуулаах туонатыгар соҕотохто дьирэс гына тура түһэр. Хараҕа хайыы-үйэҕэ чэчэгэйигэр тахса охсор, уоһа уһуктанар, тыла тыймыыттанар. Оннук түгэнигэр кинини үс эрэ киһи оннун булларара. Ол дьонноро (Чылаа кырдьаҕаһа, аҕата, Суурата) суох буолуохтарыттан кинини уодьуганныыр киһи баара биллибэт. Арай быыс-арыт булан:
   – Оттомур эрэ! – диэн Чылаа куолаһынан сөҥөдүйэр киһи хайыа эбитэ буолла? Бука, оҕонньор саҥатын соһуйа истэн, уҥа-хаҥас хайысхаланыа уонна тугу-тугу алҕас иһиттим дии саныа эрэ ини. Ону мүччү туппакка:
   – Иһиттигит дуо, ким эрэ саҥарарга дылы дии? – диэтэххэ, кини да этэ тардыа этэ.
   Ону ханна баар! Ким да төбөтүгэр оннук өй охсулла илик. Оччоҕо Чылаа оҕонньор барахсан олус бэргэнник эппит онус уһуга уолугунан быгыалаатаҕа диэн кэбис (сахаларга киһи муҥутаан тоҕус кырыыланыан сөп). Кинини кэҕиннэрбитэ ити онус уһуга. Онтон атын уордьан-мэтээл бөҕөлөөх уола хаан билигин түөһүгэр силлэнэ-силлэнэ таас дьиэ таманын таптайа сытыа этэ. Кырдьыгы уот харахха этитэн баран кырыгырарбыт тухары, сөбү сүрэххэ тиийэ сүллүгэстэтэн баран сүлүһүннэнэрбит тухары кини курдук үлэһит үтүөтэ хаһан да хайҕанара биллибэт. Оннук дьону таба өйдөөн ситэ сыаналыыр киһи, арай, Уйбаан бэйэтэ этэринэн, Степан Платонов баара эбитэ үһү. Ол улахан буукубаттан суруллар Киһини аһыйбытын курдук, хайа да тойон өллөҕүнэ тымыра тарда илик эбит.
   Уйбааны көрө-көрө киһи хайдах эрэ гражданскай сэрии геройа Хабырылла Дьөгүөрэби өйдүү түһэр уонна чахчы дьоруойдар эрэ кини курдук майгылаах-сигилилээх быһыылаахтар дии саныыр. Киһиттэн эрэ кинилэр ураты көнө сүрүннээх, дьонтон эрэ кинилэр ураты дьорҕоот буолуохтаахтарын хаһан куойабытыгар-маҥкыбытыгар оҕустарыахпыт эбитэ буолла.
   Бу суруйуубун Уйбааны сирэй билэр дьон атыҥырыыллара биир эрэ суолга буолуо дии саныыбын. Суруйар геройум сэттэтиттэн куоракка буккуһан дуу, хоту сылдьан нууччалардыын үгүстүк хабыдыһан дуу – тыла-өһө уу сахалыы буолбатах. Ону хайдах баарынан сүһэн ылан, сатаннын-сатамматын нууччалыы-сахалыы дабдыгыраттахпына, сатамдьыта суоҕа көстө сылдьыа. Уус-уран суруйуу ирдэбилэ атынын ааҕааччыларым өйдүөхтэрэ дии саныыбын.

ОҔО ТӨРҮӨХ БЫАТА ТАРДАН

   Уйбаан олоҕун бу лоскуйа хайдах эрэ киһини итэҕэтэ охсубатынан уратылаах. Ол гынан баран кыларыйан турар кырдьык буоларын этэ-кэпсии сылдьар хас да киһи баар эбит. Олору ситимнээн-силбээн эрэ биэрэр сорук миэхэ тирээтэ. Олоххо бэрт сэдэхтик буолар сөп түбэсиһии баарын ыраас холобура бу түгэн эбит дии саныаҕыҥ. Эбэтэр хантан эрэ бэриллэр ыйаахтатыы баарыгар эрэниэҕиҥ.
   Уол оҕо оту-маһы тардан көрө сылдьар сааһыгар аармыйаҕа сулууспалата ыҥыраллар. Дьокуускайга биир рота саллааты хааллараллар. Сибээс линиятын Бэрдьигэстээххэ тардыллыахтаах. Тоҕо да ала-чуо ити сыл байыаннайдар эрэ тардыахтаах линиялара эбитэ буолла? «Бэрдьигэстээххэ сулууспалаабытым», – диир саллааты ким эмэ иһиттэ эрэ, суох эрэ. Саллаат синиэллээх оробуочай олоҕо ол курдук саҕаланар. Намтан Куола Ырыкыныап диэн уол баар эбит. Биир оройуон уолаттара, убай-быраат көрсүбүттэрин курдук, тыл быһаҕаһыттан өйдөһөн, бэйэ-бэйэлэригэр хардарыта көмөлөсүһэн бастакы тоҥууну-хатыыны тулуйаллар.
   – Үс сылы быһа Куола биһикки боробулуоха бөҕөтүн соскойдоон турардаахпыт. Бастакы сылбытыгар Бэрдьигэстээххэ диэри линия тартыбыт. Онтон Дьокуускайтан саҕалаан Охотскайга диэри бара турдубут. Үһүс сылбытыгар Дальнай Востокка тиийбиппит. Ол былаһын тухары суруксутум – Куола. Бэйэм биир кылаас үөрэҕэ суохпун билэҕин. Кини суруксуттаабатаҕа буоллар, Бэрдьигэстээх кыыһа чугаһыыра биллибэт этэ. Арай Николай Рыкунов ол сыл ыҥырыллыбатах буоллун? Оччоҕо…
   Бэрдьигэстээххэ тиийбит бастакы субуоталарыгар саллаат уолаттар кулуупка өрдьүгүнэһэн тиийэллэр. Уйбаан көрдөҕүнэ, сирэйин моһуона кини кэргэнигэр маарынныыр кыыс баар. Оччо майгынныыры көрбүт киһи иннэ-бүргэс үрдүгэр дугуна түһэр. Инньэ гынан хас да субуотатааҕы көрсүһүүлэртэн үөскээн-төрөөн тахсыбыт кэпсэтиини манна сиидэлээн, чээрэтин эрэ билсэ түһүөҕүҥ:
   – Эн Намҥа аймахтардааххын дуо? Мин кэргэммэр тугунан эрэ олус майгынныыгын. Ааккын-суолгун билиэххэ син ини?
   – Дьиктитик билсэр киһи эбиккин. Катя Николаева диэммин.
   – Хайдах дьиктитик?
   – Үгүс уолаттар кэргэннээхтэрин кистии сатыыр буолбатахтар дуо?
   – Ээ, этэн кэбиспиппин бэйэм да билбэккэ хааллым. Онон, биир эмэ аймаҕыҥ Намҥа олоро сылдьыбатаҕа дуо?
   – Аймах эрэ элбэх. Хастара Намҥа сылдьыбыттарын хантан билиэхпиний? Хата, эн туох аймаҕыҥ биһиэхэ кэлэ сылдьыбытын билиэхпин баҕарабын.
   – Биһиги киэҥ сиринэн тэлэһийбит дьоммут. Мин Атамайга аҕам балтыгар улааппытым.
   – Аҕаҥ баар дуо? Ким диэн киһиний?
   – Аҕам үлэтин үгэнигэр сылдьар. Дьаакыап уус диэн аатынан дьоҥҥо биллэр. Онно туох баар?
   – Кривошапкин диэн Нам киһитэ, хантан эрэ ааһан иһэн, ийэбинэн аймаҕым дьахтарга оҕо оҥорбут диэн кэпсииллэр. Ол киһини эйиэхэ майгыннатан ыйыталастым. Хата, эн манна балтылаах быһыылааххын. Аҕаҥ дьаамсыктаабатаҕа дуо?
   – Ол хастаах оҕо баарый? Манна олорор дуо?
   – Уона илик. Тыаҕа, дойдуларыгар бааллар.
   – Аҕабынаан наар дьаамынан айаннааччыбыт. Сэрии бүттэҕин утаа дьахталлар сүрүннээн почта сүүрдэллэрэ. Аҕам кинилэр маастарын табааччы. Аты аара кини бостууктааччы. Баҕар, ол иһин эппиттэрэ буолуо.
   – Хата, ити сөп этии быһыылаах. Кыыстааҕын билэрэ дуу?
   – Булуҥҥа киириэхпиттэн сибээс суох.
   – Онно тоҕо ыстанан тиийдиҥ?
   – Төрөөбүт дойдум.
   – Намнарбыт диэбэккин дуо?
   – Аҕам Булуҥҥа балыктыы сылдьан онтон тоҥус дьахтарын кэргэн ылбытыттан төрөөбүппүн. Кэргэмминээн онно олоҕуруох курдукпут. Ийэм хаана тардар быһыылаах.
   – Майгыгар да баар.
   – Олус дэбдэҥмин дуо?
   – Биир сиргэ таба олорбоккун, тугу эппиккин бэйэҥ да билбэккэ хаалаҕын.
   – Ол куһаҕан дуо?
   – Айылҕа оҕолоро бары да тугунан эрэ уратылааххыт быһыылаах.
   – Ону эн хантан биллиҥ?
   – Мин да хоту олоро сылдьыбытым. Муомаҕа аҕыйах сыл учууталлаан турабын.
   – Уонна?
   – Ыарытыйан төннөн кэлбиппит.
   – Хаһыа баран төнүннүгүт?
   – Кэргэмминээн. Киһим бу дойдуну сөбүлээминэ төннүбүтэ.
   – Оччоҕо?
   – Кыыспынаан иккиэйэхпит. Уруу-тарыы элбэх, олороо инибит.
   – Мин эйигин уон аҕыстаах кыыс дии санаабытым.
   – Күлүү гынаҕын дуу…
   – Суох. Нарыныҥ, намчыҥ бэрт. Хоту эн курдук дьон уһуннук тулуйан олорботтор.
   – Оттон кэргэниҥ тулуйар эбит дии?
   – Кини оҕо эрдэҕиттэн хара үлэҕэ эриллибит бойобуой киһи.
   – Оччоҕо тоҕо миигин майгыннаппыккыный?
   – Сирэйиҥ моһуонугар кинини майгынныыр туох эрэ баар. Уонна киһини бэйэҕэр тардар, абылыыр күүстээххин.
   – Онон?
   – Онон, көрсүһэр буолуох. Иккиэн оҕолоох, кэргэн диэн тугун билбит дьон көрсүһэрбит, бу курдук кэпсэтэрбит тоҕо сатамматый?
   – Уонна аҕаҥ курдук оҕо оҥороҕун…
   – Аҕам туһа туспа. Манна оҕолооҕун билбэт ини. Кини оҕо үөскүүрэ дьолго диэччи. Иһиттэҕинэ үөрүөҕэ.
   – Тастыҥ убайым Сэмэн Данилов курдук саҥарар эбит. Үнүр кэлэ сылдьан оҕолонор дьолун баччааҥҥа диэри билэ иликпин диэн барбыта.
   – Ол хайаларай?
   – Бырааттыы Даниловтары билбэт эбиккин дуу?
   – Туох үлэһит дьонуй?
   – Суруйааччылар. Биһиги аймах саамай киэн туттар дьоммут.
   – Ырыкыныап диэн бииргэ сулууспалыыр уолум хайаларын эрэ кинигэтин мантан атыыласпыта. Ол табаарыһым эмиэ хоһоон суруйа сатыыр ыарыылаах.
   – Манна, үҥкүүгэ баар дуо?
   – Ээ, кинигэ эрэ ааҕан тахсар киһи.
   – Араспаанньата дьикти эбит. Соторутааҕыта «Ырыкыныап ыыспата» диэн пьесаны ханна эрэ түбэһэн аахпытым.
   – Ол суруйуу кини туһунан буолбата ини. Сүрдээх ыраас, чэбэр киһи. Бэйи ыйытыллыа этэ. Баҕар, хайа эрэ аймаҕа буолуо. Эн оччоҕо манна учууталлыыгын дуу?
   – Суох. Иистэнэрбин сөбүлүүбүн. Курска киирэн үөрэн дии сатыыллар. Хайыырым буолла…
   – Биһиги сотору Дьокуускайдыыр үһүбүт. Эйигин онтон булуоҕум. Аадырыскын биэрээр эрэ.
   – Билиҥҥитэ ханна олорорум биллибэт. Уол оҕо бэйэҥ да булаа инигин.
   – Оттон дьиэҕэр хаһан сырытыннараҕын?
   – Оҕобун дьоммор таһаардахпына.
   Катя промартель хонтуоратын биир уһугар олорор эбит. Кинигэ, хаһыат, сурунаал эрэ элбэх. Истиэнэҕэ араас хартыыналары көрөн Уйбаан соһуйан өрө эккирии түһэр:
   – Дьэ, Катя, эн букатын да мин кэргэним курдук киһи эбиккин.
   – Ону тугунан быһаардыҥ?
   – Бу иистэнэр массыына, ити истиэнэҕэ ыйанан турар ойуулар биһиэхэ эмиэ бааллар. Кэргэним иччилээх иистэнньэҥ, кыдьыга киирдэҕинэ, кыптыыйынан талбыт хартыынатын көрүөх бэтэрээ өртүгэр кырыйан кэбиһэр.
   – Миэннэрэ кырыйыы буолбатахтар, кырааска, акварель, тушь эҥин…
   – Кырааска көһүннэҕинэ, ону да тэһиппэт.
   – Ханна үөрэммитэй?
   – Түөрт эрэ кылаас үөрэхтээх. Оттон эн ханна үөрэммиккиний?
   – Оскуолаҕа бэйэм сылдьан эрэн ойуулуурга үөрэммитим. Афанасий Осипов диэн художнигы билэҕин дуо?
   – Суох-суох. Музей диэннэригэр биирдэ да өҥөйөн көрө иликпин. Аймаҕыҥ дуо?
   – Кинини кытта Москваҕа баран үөрэнсээри сырыттахпына, үлэлиир тэрилтэм ыыппатаҕа. Уруһуйдьут буолан, биирдэ көрбүт киһибин умнааччым суох.
   – Онно барбатаҕыҥ үчүгэй эбит.
   Ити көрсүһүү түмүгэр кыыс оҕо төрүүр. Кини күн сиригэр көстөр быата тардан барыта сөрү-сөп түбэһэн испит курдук буолан тахсар. Ньургустаана Ивановна Пахомова диэн аатынан дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник биллэр норуот эмчитин түөрэҕэ, быһа холоон, ити курдук быһыыга-майгыга түстэммит эбит. Ийэтин туһунан олус үчүгэй өйдөбүллээх. Аҕата ким буоларын өрүү иһитиннэрэ-биллэрэ сылдьыбыт. Үтүө аатын-суолун үйэтин тухары кыыһыгар иитиэхтии сатыыра үһү. Кыыһа кыратыгар Постников Виталий Николаевич диэн киһиэхэ кэргэн тахсыбыт да оҕоломмотохтор. Отуттан тахса сыл ил-эйэ уйаламмыт дьиэни– уоту тэринэн быр-бааччы олорбуттар.
   Уонча сыллааҕыта Кэтириинэ олохтон туорууругар Уйбаан анаан-минээн быраһаайдаһа Бэрдьигэстээххэ баран кэлбит. Онно Кэтириинэ бу курдук кэпсээбитин Уйбаан кэриэс гынан билиҥҥэ диэри өйдүү-саныы сылдьар:
   – Кэргэним үһүс сылын ыарыылаан олорор. Үтүө киһи түбэһэн нус-бааччы олорон баран эрэбин. Эйиэхэ да санаам уларыйа илик. Оҕо үөскүүр ыйааҕын туох тохтотуо буоллаҕай. Эн оччоҕо столярдыыбын диэбитиҥ дии. Кэргэним эмиэ столяр ээ. Ити дьүөрэлэһии миэхэ элбэҕи этэрэ. Армияттан сулууспалаан кэлэн иһэн, Сайсаарга олордохпутуна, сылдьан ааспытыҥ. Онно улаханым Рая: «Папа гыммаппын!» – дии-дии муостаҕа тиэйэ-тиэйэ ытаабытын өйдүүрүҥ дуу. Оҕо тылынан хайа-хайабыт дьылҕата саҥарбыта диэн өйдөбүллээхпин. Эн булчут буолар ыраҥ туоларын атахтыырым чахчы. Хайа уонна оҕолоруҥ төрүөхтээхтэрэ быстан хаалыа эбит. Олоҕу бэлэхтэтии курдук дьол туохха да тэҥэ суох. Ону сыыйа-баайа өйдөөн иһиэхтэрэ. Эн миэхэ бэлэхтээбит хаартыскаҕар ааппын сыыһа суруйбуккун кыыһым кыратыгар дьиктиргиир аҕай этэ. Мин эйигиттэн 15—16 сыл аҕа буолуом. Кыыһым уончалааҕар Лээхэпкиттэн биир кэлиигэр Күөх хонууга киирэн аһыырбытыгар Атамайыҥ кыыһын бэйэҥ миигиттэн сураспытыҥ. Биһиги онтон ыла билсэбит. Кыыспын көрүстэҕинэ: «Табаарыһым табаарыһын кыыһа», – диэн кэпсэтэр буолбут. Үчүгэйдик санаһарбытын билэн кэбис.
   – Аҕабын кыра сылдьан букатын сатаан өйдөөбөт этим, – диэн Ньургустаана Ивановна кэпсиир, – дьонтон барытыттан таһыччы атын киһи курдук өйдүүбүн. Олоххо уун-утары көрүүлээх-истиилээх дьон ордук тапсаллар быһыылаах. Ийэбин кытта кэпсэтэригэр тыллыын-өстүүн уларыйааччы. Оттон ийэм билэрин-көрөрүн сөҕөр этим. Ленинград балыыһатыгар эмтэнэ сытан хайа да уобалас, республика киһитин кытта кэпсэтэригэр биллиилээх дьоннорун, ордук спортсменнарын аахтара сураһан соһуталааччы. Телевизорынан хоккейы көтүппэккэ көрөөччү. Политиканы, историяны, искусствоны интэриэһиргиирин этэ да барыллыбат. Хаама сылдьар энциклопедия диэн дьиҥ-чахчы кини этэ. Оскуолаҕа үөрэнэригэр Туйгун Төбө диэн ааттааҕа үһү. Кэлин дьон Көмүс тарбахтаах Көмүстүүр Катя дэһэллэрин истэрим. Биирдэ уһуктубутум Семен Петрович мин таспар ытыы олороро. Оҕолонор дьолун билбэтэҕиттэн олус хараастар эбит этэ. Ийэбэр «эн дьолуҥ оҕолоргор, сиэннэргэр» диэбитин олох умнубаппын. Бэйэм оҕолонон баран ону биирдэ билбитим.
   Утумнааһын диэн билигин медицинаҕа киэҥник сайдан эрэр салаа баар. Дьэ ол иһин хаантан хаан тардан, төрөөн-ууһаан барыы киһи аймах иннигэр сытыытык турар. Ньургустаана Ивановна идэтийбит эмчит буолан бэйэтин төрүттэрин чинчийбитэ ыраатта. Санкт-Петербург курдук ыраах куораттан анаан-минээн оҕолорун аҕалан эһэлэрин кытта билиһиннэрбитэ да ону туоһулуур. Онно үөскээбит кыргыттар диэтэххэ, уу сахалыы тыллаахтар.

ЭҺЭ, АҔА УОННА…

   Бу олорон санаан көрдөҕүнэ, Ньургустаана Ивановна ийэтэ биллибэтинэн-көстүбэтинэн киниэхэ эһэтин эмиэ билиһиннэрбит эбит. Хастааҕар эбитэ буолла, букатын кыра эрдэҕинэ, ийэтинээн Намҥа тахса сылдьыбыттара. Ол сырыы туһунан улахан туох да өйдөбүл хаалбатах. Хата, алтыс кылааһы бүтэрбит сайыныгар Таана (Ньургустаана Ивановнаны чугас дьоно билигин да итинник ааттыыллар) бэйэтэ соҕотоҕун Намҥа тиийэ сылдьыбыта. Онно даҕаны ийэ барахсан туох эрэ сыһыаннааҕа чахчы. Эһэтинээн дьэ ол тахсыытыгар көрсүбүтэ өйүгэр-сүрэҕэр сөҥөрдүллэн хаалбыт. Оҕонньор, хайаан да кэлиэхтээх киһи кэлбитин курдук, өмүрбэккэ-соһуйбакка көрсүбүтэ. Оччотооҕу оҕо хараҕар Дьаакып оҕонньор уһун хатыҥыр уҥуохтаах курдук көстүбүтэ. Сиэтэ сылдьан Намы көрдөрбүтэ.
   – Бу оройкуом дьиэтэ, – дии-дии иһирдьэ-таһырдьа киллэрбитэ-таһаарбыта. Оннук хас да улахан дьиэлэри кэритэ сылдьан көрдөрбүтэ.
   Өссө музейга сырытыннарбыта. Биир хоско өстүөкүлэ анныгар бэстилиэт сытарын ыйа-ыйа:
   – Манныгы оҥорон хаайыыламмытым, – диэбитэ. Ону Таана эһэтэ оҥорбут бэстилиэтэ көрдөрүүгэ сытарын курдук өйдөөбүтэ.
   Онтон уһун уулусса төбөтүгэр тиийбиттэрэ:
   – Бу быылараама. Аҕаҥ араамсыктыыр сирэ, – диэбитэ.
   Олбуор иһигэр ыт охсор киһи суоҕа. Хайа эрэ сарай иһигэр хаартылаан сиһиктэһэ олорор дьон ортотугар аҕалара суоҕа.
   – Ээ, миллионеры этэҕит дуо? Суох. Ханна сылдьарын абааһы да билбэт ини, – дэспиттэрэ хас да киһи, үтүктүспүт курдук, тэҥинэн.
   Саҥата суох төннөн истэхтэринэ, оҕонньор:
   – Булан-булан манна быыларааманы үлэлэттэхтэрэ үһү, – диэн кимиэхэ эрэ мөҥүттэрдии киҥинэйбитэ. – Урут манна кылабыыһа этэ, – дии-дии, ханнык эмэ бэлиэ хаалбытын көрө сатыырдыы, боротуока диэки чарапчыланан өр баҕайы тугу эрэ уоһун иһигэр ботугуруу турбута. Сэҥийэтигэр үүммүт аҕыйах бытыга эйэҥэлиириттэн эһэтэ ботугуруурун да, саҥа таһаарбакка ытыырын да Таана кыайан быһаарбатаҕа.
   Онтон мыраан диэки баар нэлэмэн сири кыйа төннөн иһэн:
   – Бу оройдуруоммут этэ, – диэбитэ. Сыһыы уҥуор үллэн турар ойуур диэки ыйан баран: «Аныгы кэлиигэр мин онно буолуом», – дии-дии тоҕо эрэ күлбүтэ. – Онно Чаҕылҕан баар.
   Таана ону хайа эрэ бөһүөлэк баарын курдук өйдөөбүтэ.
   – Дьэ бу аҕаҥ дьэндэппит сабыс-саҥа уораҕайа. Көрөн кэбис. Икки ыал олорбот. Бэйэлэрэ да тилэри киэптиир дьон.
   Иһирдьэ-таһырдьа киниттэн балыс көрүҥнээх уолаттар бэйэ-бэйэлэрин эккирэтиһэн бөтөҥкөлөһө сылдьаллара. Иһирдьэ ааспыттарыгар, иистэнэн тилигирэтэ олорор ыарытыган көрүҥнээх куура хатан эрэр дьахтар туран кэлбитэ.
   – Хайдах олордугут? – сиэр быһыытынан оҕонньор дьиэлээх дьахтартан ону-маны сураспыта.
   – Туох кэлиэй, дэриэбинэ уһугар олорор дьоҥҥо. Эн күүлэйиҥ дуу?
   – Ээ, бу били оҕону көрдөрө сылдьабын. Аныгы кэлиитигэр мин орон бөҕө буоларым чахчы. Тукаам, тиэргэҥҥэ оҕо бөҕө. Сорохторо уунан сууйбат уруу-тарыы дьонуҥ тигинэһэ сылдьаллар. Көрөттөөн киирбэккин ээ…
   Киэҥ тэлгэһэ кураанаҕа. Уолаттар ханна эрэ суй гынан хаалбыттар. Онно көрдөҕүнэ, дьиэ ойоҕоһун сырса араас маһы олордубуттара өрө анньан үүнэн эрэр эбит.
   – Хайа, оҕолор? – Таана төннөн киирбитигэр оҕонньор ыйыта тоһуйар. – Сатаатар били кыыс суох эбит дуу?
   – Биир сиргэ тэһийэн-тулуйан олорбот дьон, – дьахтар татыа-түтүө курдук саҥатын кыыс иһигэр соччо киллэрэ истибэтэҕэ. Оттон кини ийэтэ атын оҕону, бука, таһыгар ыҥыран ылан сылаастык кэпсэтиэ эбитэ буолуо.
   Ити кэмҥэ таһырдьа тилигирэс тыас иһиллэр.
   – Оо, били киһи кэллэ, – диэн оҕонньор саҥарбыт саҥата бүтэ илигинэ дьиэ ортотугар хара бэкир киһи дьирэс гына түһэр.
   – Хайа, аҕам кэлэн олорор эбиккин дуу? Тугу дьыалайдыы сылдьаҕын?
   – Булумньу кыыскын көрдөрө аҕалбыт, – дьахтар саҥатын бу да сырыыга Таана кулгааҕын таһынан истэр.
   – Кыыскын даа! Чэ, оттон чэйиий! Тур-олор! Сүүр-көт!
   – Чэ, бэйи! Наһаа өрдьүгүнэйимэ. Остуол тардыахпар диэри иһирдьэ ааһан эриҥ.
   – Тоом! Иһирдьэ киириэххэ. Ким диэн ааттаах этиҥ? Таанньа диэтиҥ дуу? Ээ, Ньургустаана. Сөп-сөп. Хайа, ийэҥ хайдах сылдьар? Туох диир? Хайдах олордугут?
   Харда истэр аат суох. Үрүт үөһэ ыйыт да ыйыт. Ол быыһыгар аан дьиэҕэ сүүрэн тахсан тугу эрэ дьаһайса охсон киирэр. Урут хам-түм кинилэргэ таарыйан ааһар киһиттэн чыҥха атын дьээдьэ тэйиэккэлии сылдьар. Сүрэҕэр сөҥөрдө сылдьар дьахтарын оҕотун соһуччу көрөн үөрэн өрө эккирии түспүт аҕатын Таана оччолорго хантан сөбүлүө баарай! Атын дьону өйүгэр сэргэ туруордаҕына, аҕата биир кэм төтөлө суох саҥаран күлүбүрэтэ сылдьар оттомо суох киһи уобараһа умнуллубаттыы олорон хаалбыт.
   Саала иһигэр үрүҥ эһэ тириитэ истиэнэҕэ, улахан көбүөр курдук, тилэри ыйанан турара. Ол үрдүнэн элбиих-элбэх салаалаах таба муоһа баара. Биир да кинигэ ыскаапка ууруллан турарын булан көрбөтөҕө. Элбэх оҕо күөдэл-таһаал ыспыт киэҥ да киэҥ саалатын атыҥырыы санаабытын Таана өргө диэри умнан биэрбэтэҕэ.
   Ити сырыытын кэнниттэн онуһу бүтэрдэҕин сайын ийэтиниин тахсыһа сылдьан аҕатын көрбүтэ. Онно букатын атын түс-бас саҥалаах киһи көрсүбүтэ. Ол да буоллар, эһэтэ Дьаакыпка ырааҕынан тириэрдибэтэҕэ. Аҕатынааҕар быдан истиҥ, чугас оҕонньор этэ. Оҕо сылдьан өйгөр туппуккун билигин да уларытарыҥ уустук быһыылаах. Ол сырыытыгар, быыс-арыт булан, эһэтэ ханна сытарын сураспыта.
   – Чаҕылҕаҥҥа, – дэспиттэрэ.
   Дьэ, онно эрэ кылабыыһаны бөһүөлэк курдук өйдүү сылдьарын билбитэ. Оттон кылабыыһаны тоҕо итинник ааттаабыттарын ийэтэ:
   – Онно Илья Чаҕылҕаны таһаарбыт сирдэрэ, – диэн быһаарбыта.
   Уйбаан Намҥа олоҕурарыгар туттубут, Ньургустаана кыратыгар сылдьыбыт дьиэтэ билигин дьааһыла-саад буолан турар. Аан бастаан көрбүт тииттэрэ дьиэни куота өрө харбаспыттар. Киһи хараҕар кыһыннары күөх турар харыйалар сытыы төбөлөрө ордук быраҕыллаллар. Уйбаан кэргэнэ Суура да, Ньургустаана ийэтэ Кэтириинэ да чаҕылҕан курдук күлүм гынан олорон ааспыттара ыраатта.
   Иван Яковлевич туспа дьиэ туттан, олоҕун саҥалыы тэринэн, урукку уһаайбатыттан чугас, оҕолоруттан ойуччу тигинээн олорор. Олбуорун иһэ соҕуруу дойдуттан туох да атына суох. Киирэр аантан кэккэлии үүммүт хатыҥнар анныларынан сибэкки талбыта өрө анньар. Салгыы оҕуруот аһын арааһа. Хаһаайын ону көрдөрө-көрдөрө:
   – Биһиэхэ во маннык тиийэр! – дии-дии моонньун туора соттон кэбиһэр. Салгыы уһанар сарайа, теплицата, хотоно, кыбыыта – барыта уурбут-туппут курдук, тэлгэһэҕэ ордук-хоһу ыһылла сытар туох да тэрил суох. Чахчы дьаһаллаах хаһаайын олороро уулуссаттан да биллэр.
   – Биир козабытын кыһыннары ыыбыт. Үүтэ хойуута диэн – во! – бу сырыыга эрбэҕин чочос гыннарар.
   Дьиэ иһигэр баар тэрили бүтүннүүтүн бэйэтэ оҥорор. Олоппоһо хаадьаҥныа, остуола эйэҥэлиэ, ыскааба иэгэйиэ диэн саараама даҕаны. Лээхэбинэн, Булуҥунан, Тиксиинэн тиэстэллэригэр тэбис-тэҥҥэ ытынан, самолетунан айаннаспыт иистэнэр массыына билигин да сулууспалыыр кыахтаах үһү. Дьиэ тэриллэриттэн биир бочуоттанар мал быһыытынан сылдьар, ыалдьыттарга көрдөрүүгэ турар күндү реликвия. Былыргы баайдар малларын угар улахан дьааһыктарын уон оччонон куоһарар куорам саха ууһун мындырын, уран тарбаҕын хайа да бэйэлээх музейдарга үөрдэ-көтүтэ кэпсии турууһу. «Ыпсарыылааҕа биллибэт, хараҕалааҕа көстүбэт», – диэн дьэ маннык оҥоһугу этэн эрдэхтэрэ.
   Ол эрээри улуу булчут олорор бэлиэтэ тоҕо эрэ көстүбэт. Били дьиэ икки истиэнэтин үргүлдьү тайыыр үрүҥ эһэ тириитэ да, түөрт уон салаалаах таба муоһа да көстүбэттэр. Бу дойду булда киниэхэ булт буолбатах. Онон дьөрү сааскы куска да сааламмат эбит. Эгэ кубус-кураанах тыаны кэтэн тайахтаһыа дуо? Суох! Ол эрээри:
   – Хоту арыыларга сылдьыбытым манна баар! – дии-дии Иван Яковлевич ыалдьыттарыгар төбөтүн, сүрэҕин туппахтанан көрдөрөр.
   Киһи хараҕа туолар гына дьаһанан олорор саха биир хатыламмат уола-хаанын көрө-көрө астынан төбөҕүн эрэ быһа илгистэҕин. Били, бэйэтэ этэригэр дылы, кини курдук «эриэккэй эксэмпилээри» күнүһүн да тымтыктанан булуоҥ суоҕа.
   Ньургустаана Ивановна кыргыттара Валериялаах Ньургуйаана көмүс тарбахтаах Көмүстүйэ эбэлэрин курдук, көмүс илиилээх эһэлэрэ – «Уол оҕо уон уһуктааҕа дуо?» дэппит Иван Яковлевич Кривошапкины киэн тутта ахталларыгар саарбахтаабаппын. Кэлэ сылдьалларыгар сорсуйан эрэр суо-бараан саха сатабыллаах кырдьаҕаһын көрбүттэрэ. Дьиэтэ-уота, өйө-санаата онно толору сөп түбэһэрэ. Оттон Ньургустаана Ивановна хараҕар аҕалаах эһэтэ сэргэ көстөн кэлэллэр. Эһэтин илиитин сылааһа билигин да биллэн ааһарга дылы…

ӨЛҮҮ-ТИЛЛИИ ИККИ АРДЫНАН

   Муора арыытыгар уонча сыл олоруу араас быһылаана кэмэ суох элбэҕэ. Олору арыт-арыт тэһэ астаран санаан ыллаҕына, бэл Уйбаан курдук уола-хаан куйахата үмүрүтэ туппахтыыр, сүрэҕэ ытырбахтыыр.
   Бастакы сайыннарыгар муораҕа өйүлээбэккэ киирэн биэрэн былдьата сыспыттаах. Чуумпу баҕайы күн этэ. Уу үрдэ бэрт барбах эппэҥниирэ. Чугаһынан уста сылдьар халҕаһа мууска түлүөннэр күн уотугар таалалыы сыталлара көрүөххэ үчүгэйэ бэрдэ. Үһүгэр сылдьар кыыһа олору ыйа-ыйа тыы таһыгар турара. Уйбаан тыытын төтөлө суох ууга дьулуруччу аспыта. Аҕыйах саһаан сиргэ, бачча чуумпуга кыыһыгар түлүөннэри көрдөрөр санаата батарбатаҕа. Аҕыйахта дайбаан мууска тиийэ охсубуттара. Халҕаһа муус кытыыта көөрөттө сылдьарыттан кыйдаран син балачча өр тоҕоостоох сири көрдөөн тула эргийэ сылдьыбыттара. Муус үрдүгэр тахсыыларыгар аны түлүөннэр сытар сирдэрэ нөҥүө уһукка буолан биэрбитэ. Бачча киирэн баран сатаатар биир түлүөнү кыыһыгар көрдөрдөҕүнэ табыллар.
   Кытылтан кэргэнин аймаммыт саҥата өрө умайыктаммыта. Били аҕыйахта эрдинэн туораабыт ып-ыраас уулара хайыр мууһунан туола охсубут. Хантан эрэ муора диэкиттэн муус мууһу хабырыйар тыаһа ньирилиир-ньиргийэр. Кэргэнэ ол тыас диэки ыйа-ыйа хаһыытыыр саҥата бэлиэр ыраатан дорҕооно эрэ кэлэр. Тыыларын муус хампы анньара буолбут. Нэһиилэ өрө соһон өрүһүйдэ. Муораҕа ньирилиир тыас ханна эрэ бэрт чугас. Хайа муус хаһан өрө күөрэс гыныа биллибэт. Муора уонна муус билиэнигэр түбэстэхтэрэ эчи соһуччутун. Кытаанах кытаҕаска ылларбыттара эмискэччитэ бэрдиттэн Уйбаан сүрэҕэ айаҕынан тахсыахтыы өрө битигириирин кэлин өйдөөбүтэ. Хата, кыыһа куттанарын билээхтээбэт. Тыыга киирэн сытынан кэбиспит. Муора тыаһыгар бигэтэн утуйан эрэр.
   – Бу иэдээни! – диэн Уйбаан кыыһын өлөр өлүүгэ угуйан киллэрбититтэн баттаҕа өрө туран, тымныы көлөһүн сарт түһэр, биир мээр өрө бабыгырыы-бабыгырыы баттаҕын харбыалана олордо. – Хайдах буолуохха, тугу гыныахха?
   Оттон муора тыыннаах курдук өрүтэ эппэҥниир, тыбыс-тымныынан аҥылыйар. Ханан да арыылара баар сибикитэ биллибэт.
   – Муустаах ууга чомполонон өлөр күнүм тирээтэҕэ дуу? Оттон оҕом эрэйдээх мин кэппин эмиэ кэтээхтиэх муҥа буоллаҕа. Хайдах баҕайыный? Мууспут күөрэ-лаҥкы бардаҕына, тутуу былдьаһан, бэйэбитин дьаһанарбыт ордуга дуу? Оччоҕо оҕобунаан эрэйдэниэ суох этибит.
   Күн туох да буолбатаҕын курдук чэмэлийэр. Ол аата арыыларын туһаайыытын сүтэримиэххэ сөп эбит. «Бээрэ! Мууспут устар хайысхатын уларыппыт, хоту түһэн эрэбит. Ол аата, арыыбытыгар чугаһыахпытын сөп эбит», – диэн бэйэтин кытта бэйэтэ кэпсэтэр курдук ботугуруу олордо.
   Чычаас сиргэ улахан муус өрө сүгүллэн хайа саҕа буолан хамсаабакка олорорун Уйбаан, бадаҕа, сүрэҕинэн сэрэйдэ. Ойон туран тыытын соһон сылбаххай ууга киллэрдэ, дьэ уонна муустар быыстарынан били көрбүт муус хайатын диэки дьүккүйдэ. Улахан мууска тыытын соһор, ырбыы кэллэҕинэ, эрдинэр. Хас чаас, төһө өр түһэ-тахса соһуспутун билбэт. Хайа курдук өрө үллэн олорор мууһугар тиийэн эрэ баран быста сылайбытын, аччыктаабытын биллэ. Оҕото уһугуннаҕына тугу эмэ бултаһан көрүөҕэ. Бачча улахан халыҥ муус хонноҕор-быттыгар туох эмэ баар ини.
   Тыытын иһин, ол-бу быыһын туппалаан күөгү курдукка таба тайаммата. Бэл балык хатырыга да көстүбэтэ. Түүн буолуута тула уу лаппа ырааһырда. Били кинилэр түлүөнү көрө тахсыбыт муустара хоту букатын ырааппыт бадахтаах. Ханна тиийэн хас мууһу кытта харсыһан төһө бытарыйбыта буолла? Оҕото уһуктан ас көрдүөр диэри арыыны былдьаһа сатыахха. Тыытын ууга түһэрэн, мотуорун эһэн ууну өрө күдээритэн эрдэҕинэ оҕото дьэ уһуктар.
   – Паапа! Дьиэбит оол-ол көстөр, – дии-дии тугу эрэ ыйбытыгар көрбүтэ, кырдьык, тумарык быыһыгар арыыларын омооно барыйар эбит.
   – Ээ, оҕом барахсан хараҕа кыраҕы да эбит. Эн баар буолаҥҥын тыыннаах ортубут. Соҕотоҕум эбитэ буоллар, бука, өйүм көтүө хаалла.
   Бензин куттубатаҕыттан кэмсинэ саныы олордоҕуна, мотуора бөтүгүрүү-бөтүгүрүү тохтоон хаалар. Биэрэстэ курдук сири бэрт өр эрдэн кытылы булар.
   Уҥа-хаҥас көрүөлээн үссэнэр баарын булбата. Киһи кыһалыннаҕына, хаар эбэ да көстүбэт эбит. Итиннэ-манна өрө сохсоһор бэйэлэрэ ханна тимирдэхтэрэй?
   Балаҕаннара мантан биэс-алта көс буолуохтаах. Кыыһын сүгэн, саатын кыбынан баран сүүрэн бэдьэйэн истэҕинэ, күнэ сыыйа үрдээн барар. Ити аата иккис сууккаларын айахтарыгар тугу да укпакка истэхтэрэ. Аара түөрт үрэҕи күллүргэччи кэһэн, сыккырыыр тыыннара эрэ дьиэлэрин булаллар. Кэргэнин баттаҕа онон-манан туртайан хаалбыт. Саҥата иһиттэн тахсыбат буола ытаабыт.
   – Хата, хайаан, – диэн сибигинэйдэ.
   – Оҕом баар буолан тыыннаах ортубут. Бэйэм эрэ эбитим буоллар, дьаһаныахтаах этим.
   – Дьэ, иккиһин төрөөбүт киһи, муораҕар махтан. Быстах өлүүгэ аны киирэн биэримэ.
   Муора өһөҕүрэ харааран, хаҕыс тылынан кытылы салаан күллүргэтэ сытар. Харах ыларынан халҕаһа муус өрүтэ күөрэҥнэһэр. Муус тыаһа сэрии бара турар хонуутун санатар.
   Үлтү сылайбыт дьон өлөрдүү утуйа сыттахтарына дьиэлэрин үрдэ хамсаан, сиэрэгинэн муус кутуллан ууга-уокка түһэртиир. Оҕолорун кыбына-кыбына турар бэйэлэринэн таһырдьа куоталлар. Уу түллэр кэмигэр түбэһиннэрэн миэтэрэ курдук халыҥнаах, уһаайбаттан эрэ мэнэкэ иэннээх муус дьиэлэрин сыыһын үлтү анньан баран үрдүгэр сытар эбит. Эргэ тутуу ону уйбакка көрдөрбүтүнэн туран иэгэйэн барар. Уйбаан анньыынан мууһу үлтү сынньан, малларын-салларын бэрт нэһиилэ орууллар.
   – Муорабыт туох ааттаах буолла? Аны кытылга кытта эккирэтэн тахсан баттаталыыра итэҕэс эбит.
   – Чэ, бээ! Хата, өлөртөөбөтөҕөр махтан. Бачча тыыннаах хаалбыт дьон дьиэни баҕас өр гыныахпыт суоҕа. Муораҕын көр. Дьэ көнньүөрбүт.
   Муора ханан да мууһа суох. Ып-ыраас уунан өрүтэ түллэҥнии сытар. Арай кытылга тахсыбыт муус бөлүүҥҥү тыаһы-ууһу санатар. Кытыл тааһын бульдозер курдук өрө күрдьүбүтэ буомба тоҕута тэппитин курдук күөдэллэммит.
   Уйбаан оҕолоругар балаакка туруора охсор, бэйэтэ сыыһа-халты аһаат, балаҕаны үрэйэн чөл соҕус бэрэбинэлэри, хаптаһыннары сыыр үөһэ таһар. Чугас үрэххэ дьапталаммыт маһы эбэн, уруккуттан өссө тупсаҕай дьиэни үс күн иһигэр тутан дьэндэтэн кэбиһэр. Икки туруу киһи тутта-хапта сылдьалларын ким эмэ көрбүтэ буоллар, бука, ырыаҕа ыпсарыа, хоһооҥҥо холбуо хааллаҕа. Тыыннаах хаалбыт үөрүүтүгэр сүрэҕэ тэбэн кэбиһэн күнүстэри-түүннэри олорор-турар бокуойа суох үлэ да үлэ буолан ылла. Маннык туруммутун бэйэтэ да бэккиһээн төбөтүн быһа илгистэ-илгистэ кэпсиирин элбэх киһи иһиттэҕэ.
   Уйбаантан:
   – Арай муораҕа ити сырыыгар өлбүт буол, дьонуҥ бары да быстарыахтар эбит буолбат дуо?
   – Балааккаҕа олоро үөрүйэхтэр, ас-үөл дэлэйэ. Кыстыыр даҕаны кыахтаахтара. Суол турдаҕына, ытынан Киһилээҕи булуо этилэр. Суура өйүнэн-санаатынан киһи тэҥнэспэт дьахтара этэ. Оҕолорун чуҥкуталыа дии санаабаппын.

ДОЛГУН АРҔАҺЫГАР ОЛОРСОН

   Аччыгый Лээхэпкэ олорбуттара хаһыс сылыгар бу түбэлтэ буолбутун Уйбаан билигин чопчу өйдөөбөт. Ол гынан баран муора кубулҕатын чахчы билбэхтэспит курдук сананар кэмэ этэ. Айылҕа тыынар тыыннаахтан туох да атына суоҕун онно өссө төгүл итэҕэйэн турардаах. Киһи тулалыыр эйгэтин көҥүлүнэн дьаһайар кэмэ кэлиэ диэн эрэҥкэдийэр букатын сымыйа. Төттөрү, Айылҕа киһини бэйэтин талбытынан тутар-хабар, оонньуур оҥостор курдуктуҥу. «Кимниин эмэ ханна эрэ, анаабыт курдук, ыы муннугунан анньыһа түһүүҥ түбэһиэх түбэлтэ» диир дьон улаханнык сыыстараллар. Ити – Айылҕа биир дьикти «бэлэҕэ». Ону биһиги Дьылҕа дэһээхтиибит. Дьиҥэ баара, Айылҕа хас биирдиибит дьылҕатын үүннүүр-тэһиинниир. Дьон эрэйдээх ону быдан былыр сүрэҕинэн-быарынан сэрэйэн Таҥара оҥостоохтообут. Киһи барахсан хайа эрэ сүдү тыыннаах эттик сорҕото дуу, төрүөҕэ дуу. Дьэ ол иһин Ийэ Айылҕа диэн өйдөбүл үөскээтэҕэ. Биһиги бэйэбитин Айылҕа оҕолоробут дэһэрбит сөрү-сөп. Айылҕаҕа үҥэр-сүктэр омук хаһан да өлөн-охтон биэриэ суоҕа. Туох да эгилитэ-бугулута суох быһаччы Айылҕаны кытта сибээстээхпитин билинэрбит – биһиги дьолбут. Дьэ ол иһин тугу барытын, күн бүгүнүгэр диэри, тыыннааҕымсыта сырыттахпыт.
   Ол күн Уйбаан Киһилээххэ өрө мэҥитэн тиийбитигэр күнү-дьылы кэтээн көрөр станция үлэһиттэрэ оонньуу-күлэ этэ тоһуйбуттара:
   – Биһиги бэҕэһээҥҥиттэн буурҕаны кэтэһэбит, ону эн тохтоттуҥ дуу, хайаатыҥ дуу?
   – Оонньоомоҥ, улахан буурҕа иһэр бадахтаах. Ол иһин уҕааланар.
   – Ону билэ-билэ тоҕо кэллиҥ? Туох эрэ улахан наада баар дуу?
   – Манна Тиксииттэн суудуна иһэр диэбиттэрин иһин, уолбун ыытаары… Төннө охсуом этэ.
   – Буурҕа түһэр диэн тохтообуттара. Аны хаһан графикка туруораллара биллибэт. Оттон эн ону хантан иһиттиҥ?
   – Ээ, Дьокуускай араадьыйата бу сарсыарда тиһэх сонунугар иһитиннэрбитэ.
   – Улахан буурҕа түһэрин билэ-билэ төннөөрү гынаҕын дуо? Арай, мотуоруҥ саахалланнын?
   – Уонча күн манна тугу гынабын? Хайдах эмит мүччү көтөр инибин…
   Буурҕа Уйбааны Этэрикээн билиитин ортотугар сиппитэ. Бастаан уу ньуура эбир долгунунан дьирибинээбитэ, онтон үрүҥ толбону түһэрэн дьикти кэрэ көстүүлэммитэ. Сыыйа, били ырыаҕа этиллэринии, «үрүҥ эһэ арҕаһыныы» мөлбөрөҥнөөбүтэ. Муора, субу аҕай хорутуллубут бааһына көрүҥнэнэн, хараара будулуйан барыыта тыал күүһүрэн, тула ытыллан-ыйылаан тымныы уунан сабыта охсон барбыта.
   Уйбаан кэннин хайыһан көрбүтэ, сүүнэ улахан долгун субу саба халыйан иһэр эбит. Тиийиэхтээх кытыла халлааҥҥа өрө көтө-көтө ханна эрэ үөдэн түгэҕэр тимис гынар. Ол аата кини бэйэтэ арыт долгун үөһэ, арыт долгун ууну эҕирийэр түгэҕэр түһэн-тахсан эрдэҕэ. Онтон сыыры дабайар, таҥнары курулуур дьаабыта саҕаланар. Манныкка биирдэ да түбэһэн көрбөтөх киһиэхэ, дьэ, ынырык хартыына. Сүрэҕин тилэххэр түһэрэ, ыгыта убахтыыра хайдах эрэ сүүнэ улахан хачыалга өрүтэ тамнааттанары санатар. Хараххын быһа симиэххин баҕараҕын, эт-этиҥ кычыгыланар, тула ирим-дьирим. Оо, тыыны туора эрэ туппатах киһи! Оо, долгуҥҥа түҥнэри эрэ оҕустарбатах киһи! Мотуора өссө да үлэлиирин илиитэ эрэ билэр. Оттон тарбахтара бааллар эрэ, суохтар эрэ – биир кэм тимир курдуктар.
   Тыыта өрө чарбачыһан долгун арҕаһыгар тахса сатаан эрдэҕинэ, мотуорун «тыаһа» илиитигэр илигириирэ мөлтөөн хаалар. Бу алдьархайы! Аны кэннинэн таҥнары сурулууругар тиийдэҕэ. Оччоҕо кэнниттэн субу халыйан иһэр долгун халҕаһата үрдүнэн саба охсоро чахчы. Кытыла, долгун арҕаһыттан көрдөҕүнэ, чугаһаабыт да эбит! Бай! Тыыта долгун арҕаһыгар хам сыстыбыт курдук «олорбут». Кытыла өрүтэ көтөрө тохтообут. Тугун дьиктитэй! Оннооҕор муора чуумпурбукка, көнньүөрбүккэ дылы көрүҥнэммит. Долгун арҕаһыттан мүччү түспэтэххэ, кытылы этэҥҥэ булуохха сөп эбит ээ. Оо, Муора Эбэ Хотун! Эн ити аата миэхэ кырыгыҥ суох эбит буоллаҕа. Ытыһыҥ үрдүгэр олордон дьиэбин этэҥҥэ булларардыы сананнаҕыҥ. Үгүһү да биллэрэн, элбэххэ да үөрэтэн эрдэҕиҥ тоҕо сүрэй. Ол да иһин кыыспынаан түбэспит алдьархайбар, оҕобун куттаабакка, уутун аймаабатах быһыылааххын. Онон көхсүбүн кэҥэппиккин, тыыммын уһаппыккын, санаабын салҕаабыккын, өйбүн өһүлбэтэххин. Бэйэм бэппинэн тыыннаах ортум диэн айаҕаламматахпын, дьылҕабар, айбыт айыыларбар махтаммыппын, ити аата, истэр-билэр эбиккин. Үрүҥ тыыммын өссө төгүл өллөйдөөбүккэр, кытылы этэҥҥэ буллахпына, араҥаччылыыр аанньалларым нөҥүө сиргэ тиийэ сүгүрүйэн Эн Үрдүк ааккар үҥүөм-сүктүөм…
   Аллаах ат айанынан өрөһө долгун миҥэлэнэн Уйбаан кытылга өрө барылатан кэлэр. Дьиэ саҕа үрдүктээх халҕаһа долгун кытыл тааһын бырдаҥалата оонньотон саба халыс гыныытыгар тыы түгэҕэ биэрэккэ лиһигирэйээтин кытта, Уйбаан дьаакырын кыбыммытынан сиргэ дьирэс гына түһэр да илимин иилэр тимир турбатыгар онтун эрийэ быраҕар. Долгун үөскэ төннөрүгэр тыытын төлө тардан илдьэ барыахтыы тирдьигинэтэн ылар. Дьэ саҥардыы өрө уһуутаан эрдэҕинэ, атын долгун өссө дохсун балаһата тыытын толору уунан саба кутан кэбиһэр. Бэйэтин көстүбэт илиитинэн хам тутан иһирдьэ соһон эрдэҕинэ тимир турбаттан хаптан ылар. Үһүс балаһа өрө баргыйан кэлиитигэр сыыр үөһэ чыраахтаһан нэһиилэ сыыһа-халты харбатар. Тыытын төлө охсон илдьиэҕин, толору уулаах буолан дуу, мотуоруттан туорайданан дуу, илдьибэккэ хаалларар. Тимир турба уһулу тардыллыбыт. Уйбаан тыытын өрө тарда сатыыр кэмигэр кэлбит атын долгун күүһэ-уоҕа хараан абырыыр. Инньэ гынан, хаһыс эрэ балаһа эрчимириэр диэри, тыытын уутун иҥнэри тутан, мотуорун өрө быраҕан, холкутук сыыр үрдүн булларар.
   Балаҕаныгар бүтүннүү уу чоккурас киһи киирэр.
   – Хайа, бу айылаах ала буркуҥҥа хайдах кэллиҥ? – кэргэнэ соһуйан аймана түһэр.
   – Кэллим.
   – Хайдах? Буурҕа түһэрин билэ-билэ барбытыҥ буолбат дуо? Тоҕо онно хаалбатыҥ?
   – Бэйэм да билбэппин… Муора аҕалла… Арааһа, ол дойдуга барыам эрдэ быһыылаах.
   – Таҥара баар эбит буоллаҕа. Хата, соҕурууттан буккуран мууһу аҕалбатаҕар махтан. Бу хаһан өйдөнөр киһигиний?
   – Дьэ билбэтим… Бы-бы-бы! Тоҥмут да эбиппин. Уоккун отто охсууй! Кофета кута тарт. Тоҥно таһаар.
   – Хас буолабын. Тоҥмут киһи, бэйэҥ балык киллэрэ таарыйа, таһырдьа сүүрэкэлээ. Оҕолоргор эмиэ киллэрээр.
   – Чэ, бээ. Кураанах таҥаста бу диэки бырах эрэ. Араадьыйа туох диир?
   – Дьокуускай Тиксиигэ буурҕа түспүтэ үһүс күнүгэр барда дии олорор. Москуба полярниктарга ас-таҥас кэмигэр тиийдэ диэн сымыйалыыр.
   – Оттон дьоппуоннар туох дииллэр?
   – Эрэбээн диэн куорат ханна баарый? Бука, соҕуруу буолуо. Онно буойастар харсыспыттарын, көрөн турар дьон курдук, бодуруобуна хаста да сэһэргээтилэр. Туруустар диэн туох дьону ааттыылларый? Саха сириттэн эмиэ баар курдук этэллэр. Москубаҕа уот кураан, тулата баһаар бөҕө үһү. Оттон ыстаансыйа дьоно инньэ диэн кэпсээбэттэр дуо?
   – Ону-маны сэлэһэ олорор бириэмэ суоҕа. Уонна ол дьон Дьоппуонньаны, Амыарыканы сатаан истибэттэр дуу, бэйэ-бэйэлэриттэн мэһэйдэтэллэр дуу… Миигиттэн аан дойдуга туох буола турарын сураһааччылар. Дьэ уонна киһи кэпсээтэҕинэ, итэҕэйэр аат диэн суох. Туох эрэ буолбут дьону көрөбүн. Наар бородуукталарыттан чорботон материкка баһыылкалыыр адьынаттаммыттар.
   – Ол ханна баар дойдуга, бачча ыраахтан туохтарын ыыталлар?
   – Бэйэлэрин дойдуларын «Материк», «Большая земля» диэн ааттыыллар. Дьонноро хоргуйан олороллорун курдук, куруппатыгар тиийэ баһыылкалыыллар. Ити куһаҕан бит. Өҥ-тот, байылыат олохтоох ааттаахпыт уонна саахарыгар тиийэ хотуттан төттөрү тастарабыт. Ыал буолбат эрэ дьон идэтэ. Дьон бородуукталыы Москубаҕа тиэстэрин туһунан Амыарыка араадьыйата айдаарбыта ыраатта. Ол дьон кырдьыгы кэпсииллэр быһыылаах.
   – Аны тугу истибиккин үлүбээй онно-манна кэпсии сылдьаайыккын. Торотуоруннаах Ньукулаайап чугас дьаамҥа таарыйтарбакка утаартарыахтара. Оннооҕор мантан арҕаа сытар быычыкаан арыыга соҕотоҕун олорор нууччаны кэлэн тутан барбыттар үһү буолбаат? Бэйэҥ хаһан эрэ инньэ диэн омуохтатан кэлбиккин өйдөөбөккүн дуо?
   – Ээ, Остуолба арыыга хайа эрэ киһи күрээн тиийэн олохсуйбутун лахсыйаллар. Бу эргин хаайыылаах эрэ элбэх буолуохтаах. Ити Тароторин даҕаны Прибалтикаттан үүрүллэн кэлэн баран олоҕурбут киһи. Тугу оҥорон үүрүллүбүтүн туох билиэ баарай. Быыкапка айыылаах элбэх киһи кырамтата кыстана сытарын бэйэм илэ харахпынан көрбүтүм.
   – Ол саһаан курдук кыстана сыталлар дуо?
   – Эчи суох. Биир ииҥҥэ хас да киһини көмөллөр эбит. Биэрэк сиҥнибитигэр атахтара көстөрө. Хат көмпөтөхтөр этэ. Муора бэйэтэ харайбыта дэһэллэрэ.
   – Эйигин да муораҥ хаһан эрэ харайара буолуо. Мээнэ чэчэгэйгинэн көрө-көрө көтүтэҕин.
   – Кэлээри турдахпына, арыгынан күндүлүү сатаабыттарын испэтэҕим. Бу да буолларбын иһэ-иһэ муорабар биирдэ да киирэ иликпин. Арааһа, ол иһин баччаҕа диэри чыыбыргыы сылдьабын быһыылаах.
   – Арай оннук ини. Дьылҕа диэн баар диэбэккин дуо? Онтуҥ таайан эрдэҕэ.
   – Биһиги бары Айылҕа оҕолоро буоллахпыт дии. Айылҕа бэйэтэ билэр.

ҮРҮҤ ЭҺЭЛИИН ХАПСЫҺЫЫЛАР

   Арааһа, ол сыл үрүҥ эһэ мэнээгэ буолан ааспыт быһыылааҕа. Эһэ эрэ туһунан түһээн да баттаппакка олордохторуна, соһуччу баҕайы бу быһылааннар утуу-субуу буолуталааннар, ууга-уокка түһэртээбиттэрэ.
   Уйбаан Аччыгый Лээхэп ыһыытыыр хоту баһыттан паастарын эһэн төннөн иһэрэ. Халлаан сырдаан, күн тахсан туундара киэҥ нэлэмэн ньуура, ыраас кумааҕы курдук, иннигэр тэлгэнэн сытара көрүөххэ кэрэ да буоллаҕа. Куруппааскы үөрэ хойуу, кутуйах да айаннаата, онон кырса олоҕуттан хамсаабат сыла үүннэ диэн Уйбаан эһиилги сыллааҕы булда хайдах буолуоҕун сылыктыы, уоһун иһигэр тулатыгар туох буола турарын тутатына хоһуйан туойар-ыллыыр икки ардынан киҥинэйэ иһэн нухарыйан ылбыта. Уутун быыһынан дьиэтэ чугаһаабытын билбитэ эрээри, хараҕын аһыан сүрэҕэлдьээн, утуйар-утуйбат икки ардынан төбөтүн умса быраҕан олорон, сыарҕатын сыҥааҕа хаарга дэгдиргиирэ тоҕо эрэ уларыйбытын муодаргыы санаабыта. Бэриэччитэ туох буолан дьиэтин туһаайыытын уларыттаҕай? Ити икки ардыгар ыта ыйылыырын истэн аһарбыта, аны бачча дьиэлэригэр чугаһаабыт ыттар муҥ кыраайдарынан түһүнэр бэйэлэрэ айаннара биллэ бытаарда. Бэйи эрэ, туох ааттаахха бу айылаах аралдьыйдахтарай? Ыттарын дьарыйан, тиэтэтэн биэрээри саҥа таһааран көрдө да «дьонноро» өссө эбии бытаардылар. Хас эмэ ыт тэҥинэн ыйылаһар саҥалара кулгааҕар охсуллан ааста. Халтаһалара ыбыс-ыараханнык сабыллыбыттарын бэрт эрэйинэн атытан туундаратын унаарда да, туох да киһи хараҕар быраҕыллыаҕын булан көрбөтө. Ыттара бары кутуруктарын купчутан, кулгаахтарын чөрөтөн, тусаһаларын атыҥыраабыт курдук, кытыл сыырын диэки халыйан эрэллэр. Уйбаан карабинын түргэн үлүгэрдик хаба тардан ылар. Арааһа, атын ыалдьыт суолларын быһан кэтэһэн сытар быһыылаах. Хайа эрэ айан киһитэ ааһан иһэн быһа охсон таарыйарын, бэл, ыттар үөрэ-көтө көрсөөччүлэр. Бөрө, торҕонноон, булчут ыырын батыстаҕа. Соҕотох бөрөттөн ыттар куттаныа суохтарын сөп этэ. Ити аата, бөрө үөрэ буулаатаҕа. Саба түстэхтэринэ, биэстэ эрэ ытыыһы. Ордук-хоһу таһаҕас гынымаары саатын сэбин саппаас илдьэ сылдьааччыта суох. Чэ, бээ. Тутуһан туран ыттаҕына биэс бөрөнү охторор ини. Оччоҕо атыттара син дьаадьыйыахтар этэ.
   Ыттара туох иһин дьиэлэригэр барбаттар. Саатын кыбынан, ыттарын сиэтэн тэлгэһэтигэр киириэр диэри бөрө баар сибиһэ биллибэт. Оттон бэриэччитэ соһулла сылдьар. Дьиэ иһигэр тыһы ыта боҕургуура иһиллэр. Кэргэнэ ытын дьиэҕэ киллэрбитэ дьикти. Ол аата туохтан эрэ куоттардаҕа. Оттон ол «туох эрэ» тоҕо кини хараҕар көстүбэт? Кыс маһын кэтэҕэр саһа сыттаҕа. Соҕотох эрэ буоллар…
   Оҕолоро таһырдьа бытарыһан тахсыбатылар. Оһох буруолуур. Аан хос түннүгүн биир өстүөкүлэтэ суох. Ыта туохтан эрэ куотан түннүгү алдьатан киирдэҕэ… Чигдитийбит хаарга итии хобордооҕу уурталаабыт курдук, күтүр улахан баппаҕайдар батарыта үктээбиттэрин бэриэччитэ сытырҕалыы-сытырҕалыы ытырдыбытыгар Уйбаан ону дьэ өйдөөн көрдө. Бу тухары үрүҥ эһэ туһунан өй Уйбаан төбөтүгэр букатын киирбэт. Хата, хаар киһи, чучунаа туһунан хаһан эрэ истибитэ өйүгэр охсуллан ааһар. Дьэ, ол баҕайы буулаабыт буоллаҕына, сүгүнүнэн арахпат. Тааһынан төһө ырааҕы быраҕар күтүр эбитэ буолла? Сыарҕатын дьаакырын чигдигэ батары үктээн баран, дьиэтин быраҕыы холобурдаах ырааҕынан эргийэ хаамар санаалаах саатын ытардыы бэлэмнэнэ турдаҕына, кэргэнэ алдьаммыт түннүгүнэн быкта уонна аан диэки ыйа-ыйа тугу эрэ хаһыытыыр. Куттаммыт, ороһуйбут сибис биллибэт. Уйбаан бэргэһэтин кэннигэр түһэрэн, кулгааҕын сабар анал тирии таҥаһын эрэһиинэтин өрө тарда-тарда кэргэнэ тугу диирин истэ сатаата да, тыал саба охсо турар. Онуоха эбии ыттарын көхсүлэрин тыаһа күп-күрдүргэс.
   Аан аһыллыбытыгар тыһы ыт ньылбы ойон тахсар. Уруккутун курдук киниэхэ өрө сүүрэн кэлбэккэ, ааҥҥа кэннинэн сыстан туран сүр суостаахтык тугу эрэ үрэн баргыйар. Онно эрэ ыттара бэйэ бодолорун тардынан, арҕастарын түүтүн туруоран, аһыыларын килэтэн баргыһа-баргыһа дьиэ диэки дьүккүйэ сатыыллар. Дьэ онуоха эрэ тас аантан аҕыйах хаамыылаах сиргэ көһөҥө хаар үллэ сытарын өйдөөн көрөр. Ол кэмҥэ кэргэнэ ытын буойа-буойа утары тахсан кэлэр уонна хаар көһөҥөтүн үрдүгэр олорунан кэбиһэр. Аны оҕолоро бытарыһан тахсаллар.
   Хаар көһөҥөтө диэбитэ үрүҥ эһэ үллэ сытар эбит. Киниэхэ көхсүнэн охтон, хаары кытта хаар буолан, таба көстүбэтэх эбит.
   – Ким өлөрдө?
   – Ким өлөрүө буоллаҕай? Бэйэтэ кэлэн оҕутта ини.
   – Көнньүнэн дуо?
   – Оттон бэйэҥ көрүүй, туохтан өлбүтэ көстөр ини.
   Уйбаан эһэни тиэрэ тардар. Тыһы эһэ. Ырыгана сүрдээх. Соторутааҕыта утуйан турбут быһыылаах. Икки өттүгүн түүтэ тааҕытыйбыт. Оҕоломмут сибис биллибэт. Торҕонноон дьон олорор тэлгэһэтин буулаатаҕа. Хаҥас эмиийин үрдүнэн сүнньүөх түспүт суола чөҥөрүйэр. Соторутааҕыта ытыллыбыт. Этэ саҥа бөһүйэн эрэр. Хорондоорон кэлэн охтуох туһа суох.
   – Эн дьаһайдыҥ дуо?
   – Тыын тыыҥҥа харбас этэ. Чэ, чэйиҥ, итии эрдэҕинэ киирэн өл хаба түс. Манна хонноруохпут дуо, астаан көрүө этибит.
   – Оо, дьэ, Суура, кыыс оҕоҕун ээ. Эйигиттэн маны эрэ күүппэтэҕим.
   – Оттон оҕолорбун харыстаан…
   – Оттон бу күтүрүҥ оҕолоро суох этэ дуо?
   – Былырыыҥҥы оҕолоро быһыылаахтара. Хойут кэлэн сытырҕалыы сылдьалларын көрбүтүм. Манна ханна эрэ чугас сырыттахтара буолуо.
   – Хаһыа этилэрий?
   – Иккиэ.
   – Ыттарым олору көрдөхтөрө дуу…
   Шура сарсыарда ыта ыйылыы-ыйылыы ааны тарбаабытыгар, туох ааттаах буолла диэн, ааны сэгэтэн өҥөйөн көрөөрү ытыгар түҥнэри көтүттэрбит. Хатыырын төлө тардаатын кытта, халҕаны иһирдьэ силэйэ анньан, ыйылаабытынан көтөн түспүт. Урут дьиэҕэ бааспат ыт туохтан ити айылаах куттаммытын көрө тахсарыгар, сэрэххэ, саатыгар сүнньүөх уктубут. Аанын саҥа сэгэтэн иһэн көрдөҕүнэ, сап-саһархай сэбирийбит түүлээх үрүҥ эһэ чигдини кирэ турар үһү. Аан тыаһаабытыгар икки кэлин атаҕар турбутунан дьиэ диэки атыллаабыт. Дьэ онуоха Шура халҕанын олуйа охсоот, аан хоһугар биирдэ баар буолбут. Түннүгүнэн көрбүтэ субу саба барыйан турар эбит. Түннүк үрүт өстүөкүлэтин тоҕо анньар, сүрэҕин туһа манан ини дии санаат, саатын элбэрээгин хам тутан кэбиспит. Онуоха эһэтэ тиэрэ таралыс гыммыт уонна киһи куйахата күүрүөх кылана-кылана чигдигэ күөлэһийтэлээбит. Иккис сүнньүөҕүн уктан баран көрбүтэ, эһэтэ бэрт барбах дьигиҥнии сытара үһү. Хантан эрэ табаһыттар ыттарын курдук үллэкэчийбит эһэ оҕолоро баар буола түспүттэр. Ийэлэрин тула хаама сылдьан, сытырҕалаан-сытырҕалаан баран, уонча хаамыы тэйэн, дьиэни уун-утары көрбүтүнэн сытынан кэбиспиттэр. Онтон ыраах ыттар иһэллэрин көрөн, дьиэ кэннин диэки аҕыйахта үллэкис-үллэкис гыммыттар. Нөҥүө түннүккэ сүүрэн тиийиэр диэри ханна барбыттара биллибэккэ сүтэн хаалбыттар.
   Сарсыныгар Уйбаан Улахан Лээхэпкэ баар паастарын эһэ барар. Ампаардаах балаҕаныгар чугаһаан истэҕинэ, ыттара эмиэ ыйылаһа-ыйылаһа хаарга хаптайан хаалаллар. Балаҕан аана аһаҕас. Чугаһынан туох да баара көстүбэт. Саатын бэлэм тутан, ыттарын тохтообут сирдэригэр хааллартаан баран, дьиэҕэ соҕотоҕун барар. Хаар тибэ турар буолан суол-иис биллибэт. Тыал дьиэ өттүттэн үрэр, кыыл баар да буоллаҕына, сыт ылбакка, ону-маны үрэйэ сылдьара буолуохтаах. Ааны тыал аһыах туһа суох. Бу үйэҕэ турбут халҕаны хайаан да ким эрэ киирэн баран саппакка хааллардаҕа. Уонча хаамыы ыга кэлэн баран, хаһыытаан көрөр да, дьып-дьылыччы. Сыгынньах илиитэ тоҥуох курдук гынар. Киириэх баҕайы дуу, хайыах баҕайы дуу? Бэйи, таҥара сэрэҕи таптыыр, сааны эһэн ким-туох баарын чуолкайдаатаҕына табыллыыһы.
   Балаҕан оһоҕун ылтаһын турбатын ытан хабылыннараатын кытта, түннүк өстүөкүлэтэ кырылыы түһэр. Кып-кыһыл айах соҕотохто түннүк нөҥүө кытас гынар. Уйбаан, аарыма улахан аһыылардаах айаҕы туһаайаат, иккитэ ытан субурутар. Түннүк бэрт өр хараара өһөр. Дьиэ иһигэр ынчык курдук күрдүргүүр дорҕоон иһиллэр.
   Уйбаан ыттарын аҕалан, хонордуу оҥостон, аалыктарын сүөртэлии сылдьан хараҕа дьиэттэн арахпат. Тула уу чуумпу. Ыттара атаҕар эриллэ сылдьаллар, кини сирэйин-хараҕын кэтииллэр.
   – Билигин сылаас эт сиэххит, уоскуйуҥ! – диэн эҕэ-дьаҕа саҥара-саҥара, аҥаар илиитигэр банаар тутан, аҥаарыгар саатын ытардыы бэлэмнэнэн дьиэ иһин өҥөлдьүйэр. Онно көрдөҕүнэ, сүүнэ улахан атыыр эһэ, түөрт атаҕын өрө тэппитинэн, дьиэ ортотугар тиэрэ түһэн сытар эбит. Эһэни үрдүнэн эрэ атыллаан оһоҕор барыыһы. Ханан да хаамар сир диэн орпотох. Наара, остуол, долбуур үлтү кумаламмыттар. Буочуку оһох хомулу охсуллубут. Кууллаах бурдуга ибили ньалбаммыт, кэнсиэрбэлэрэ тэриэлкэ курдук хаптаччы барбыттар. Өстүөкүлэ бааҥкалары биири да ордорбокко үлтү сыспыт. Икки бытыылкалааҕыттан биирдэрэ орон улаҕатыгар төкүнүйэн алдьаммакка хаалбыт. Ата сытар айаҕыттан испиир сыта сибиэһэй хаан сытын баһыйа аҥкылыйар. Ити гынан муостаҕа тугу да тохпотох дуу, тутатына ньылбы салаан иһэр дуу эбит.
   Ыттарын хат көлүйэн дьиэттэн эһэтин бэрт өр сыһаҕастаһан ньылбы соһон таһаарар. Олус тотон, ааҥҥа баппат буолбут быһыылаах.
   Ити күн Уйбаан эһэкээнин аһата-аһата кыылын дьаһайар, дьиэтин өрө тардар, халҕанын олордор. Ыттара эһэ этин үрдүгэр түһэн сиэн барбаттар. Балачча өр сытыргыы-сытыргыы ытырдымахтыыллар, төбөлөрүн быһа илгистэллэр. Иччилэрэ бөһүйэн эрэр быары тэлэкэлээн сиэбитин көрөннөр, ону даҕаны сии олорор быарыттан биирдии ыстыыны бэрсибитин сэлибир гыннаран бараннар, өлүү ойоҕосторун үтүктүспүт курдук салаан ньылыбырыталлар, дьэ онтон иҥсэлээхтик хадьырыйан тиистэрин тыаһа лаһыгырыыр. Аһаан, күүс-уох ылынан, кутуруктара өрө тыкарыйар. Эһэ хачыыбатын сытыргыылларыгар ыйыласпат буолбуттар. Эр хааннарын ылыммыт көрүҥнэнэллэр. Аны үрүҥ эһэттэн куттанан бэрт.

ИККИ АТАХТААХ «КЫЫЛЛАР»

   Ол «кыыллар» дьонтон туох да атыттара суохтар. Киһи кинилэргэ билбэккэ киирэн биэрэн былдьатар. Бэл, Уйбаан, Чылаа кырдьаҕас төһө эмэ такайбытын үрдүнэн, оннук дьоннуун хабыдаһан ааспыттаах. Бүгүн олортон сыччах икки түгэни быктара түһэн ылыахпыт.
   Аччыгый Лээхэпкэ тиийбит бастакы сааһыгар, Котельнай арыыга түүлээхтэрин туттара барар сурахтарын истэн, айан аартыгар кэтэһэн, аргыстаһан турардаах. Онно биир киһи, наар дьонтон тэйиччи хаалан, соҕотоҕун айанныырын бэлиэтии көрөн хаартыскаҕа түһэрбиттээх эбит. Ону кырдьаҕас булчуттан сураспытыгар: «Кэмэлдьитэ», – диэн кэбиспитэ.
   Ол киһи балаакка турбутун, ас буспутун кэнниттэн сыыһыгыраан кэлэн, тэйиччи түһүүлэнэр. Талбыт балааккатыгар көтөн түһэн бэлэм аһы асаһар да, ыттарын хоонньуларыгар утуйан хаалар. Балаакка эҥин диэни билиммэт. Бэл, балаҕаҥҥа, төһө эмэ босхо наара баарын үрдүнэн, дьону кытта бииргэ хонсубат үһү. Уйбаан ол сырыытыгар киниттэн онтон атын энчини булан көрбөтөҕө. Өссө: «Ыалдьыттыы тиийиэм!» – диэбитигэр үөрүүнэн сөбүлэспитэ.
   Дьэ, ол киһи тиийэн кэллэ. Уйбааннаах бука бары үөрэ-көтө көрүстүлэр. Саҥа тиийбит дьон бэйэлэрэ илдьэ кэлбит бородуукталарыттан ураты туохтара да суоҕа. Таба үөрүгэр түбэһэ илик кэмнэрэ этэ.
   – Хайа бу, эккит-балыккыт? – дии-дии кэнсиэрбэҕэ чугаһаабатаҕа. Сирэйэ-хараҕа тута хараара дьэбидийбитэ. Кыыһыран сохсос гыммыта. Онто хайдах эрэ хаар эбэ кутуйах үрдүгэр түһээри олорорун санаппыта.
   – Ыттарбытыгар эрэ балыктаах олорор дьоммут.
   – Саамай баай арыыбытын баһылаан олорор эрээри…
   – Хас да сыл ким да үктэммэтэх сирэ диэн ыыппыттара.
   – Сымыйа, киһи бөҕө тиэстэр сирэ.
   – Кимнээх?
   – Көрөттөөн иһиэҥ. Табаны бэртэлиэтинэн эккирэтэн бултуур адьынаттаннылар. Ол дьон эйигин сөбүлүүллэрэ биллибэт. Манна ким да уһаабатах дойдута.
   – Ол аата?
   – Куотар эбэтэр букатыннаахтык хаалар.
   – Өйдөөбөтүм ээ…
   – Ону да өйдөөбөт эрээри, тугу гына манна кэлбиккитий?
   – Ыыппыттарыгар кэллэхпит дии.
   – Хайа, манан күндүҥ-мааныҥ бүтэр дуо?
   – Сотору биһиги да көнөө инибит.
   – Чэ, оччоҕуна «көнөрүҥ» диэки кэлиллиэ.
   – Манна утуйсубаккын дуо? Олохтоох киһиттэн ону-маны истиэхпит диэн, биһиги бары да кэлбиккэр үөрэн бөҕө олоробут.
   – Арыгы утаҕа суох уоһум өһүллүбэт. Ону билэн кэбис.
   – Эһиил ол да баар буолуоҕа.
   – Оччоҕо эһиил баччаларга, тыыннаах сураххытын иһиттэхпинэ, кэлиэҕим. Бардым.
   – Хайа, билигин төннөөрү гынаҕын дуо?
   – Сыарҕа үрдүгэр утуйарбын сөбүлүүбүн.
   – Ыттаргын сынньаппат эбиккин дуу?
   – Ыт өллөҕүнэ эрэ сынньанар, – диэн баран тилир гынан хаалар.
   – Дьикти тыллаах-өстөөх киһи эбит дии, бачча ыраах тугу сии кэлбит баҕайытай? – диэн Уйбаан олус соһуйан саҥа аллайар.
   – Сэрэхтээх киһи сылдьар быһыылаах. Наар быһаҕын угуттан илиитин араарбат, – диир Шура.
   – Эн эмиэ бэлиэтии көрбүт эбиккин дии. Ити аата үнүргү табабыт сэмнэҕэ бэртэлиэтинэн бултааһын тобоҕо эбит.
   Ити итинэн ааһар. Умнулла быһыытыйар. Иккис сылларыгар түүлээхтэрин Киһилээххэ илдьэн туттараллар. Тураахап диэн сахалыы араспаанньалаах киһи Уйбаан тириилэрин тутарыгар:
   – Саҥа булчут диэтэххэ, тириилэргин олус бэркэ таҥастаабыккын, – диэн хайгыыр. – «Аччыгый Лээхэпкэ эһэ арҕаҕын үктээтим», – диир киһи баар. Онно булчуттар иккиэҕит дуо?
   – Суох. Соҕотохпун.
   – Летчиктартан арыгы көрдүүрүгэр инньэ диэн тыл ыһыктыбытын истибитим. Ол дьон үөрэ түспүттэрэ. Үс оҕолоох тыһылаах атыыр эһэ тириитин муус эстиитэ өлөртөөн аҕалыах буолан биир дьааһык арыгыны буор босхо ыһыгыннарбыта. Мин ону албыҥҥа үктэттилэр быһыылаах дии санаабытым. Атыыр эһэ хаһан да тыһытын кытта бииргэ кыстаабат. Өссө утуйара да биллибэт. Тыһы эһэ арыыга утуйарын истибэтэҕим, саас эрдэ уһуктар буолуон сөп этэ.
   Уйбаан ону истээт, сүрэҕэ мөҕүл гына түспүтэ. Ол кинилэри этэр эбит. Былырыын ити аата кимнээх эрэ сорудахтарынан чуҥнаан барбыт. Браконьердар кэллэхтэрин аайы, бэртэлиэттэрин нүөмэрин суруна-суруна, Киһилээххэ тиийдэҕинэ радиограмма бэрдэрэн иһэрин иһин, дьакыйтарар санааламмыттар эбит. Киһи кырамтатын булан харайбытыгар, ол иһин ким да кымаардаабатах. Котельнайга, Улахан Лээхэпкэ ким эрэ сураҕа суох сүттэҕинэ: «Итирэн баран тоҥон өлбүт, муммут, ыттарын кыыл ыыппыт», – диэн иһэллэр. Эбэтэр муораҕа күтүрүүллэр. Төһөтө онтон сөбө-сөтөгөйө биллибэт. «Хоту дойду эн сокуоҥҥун билиммэт», – диэн ааттыыллар.
   Ити кэмтэн ыла Уйбаан, кэргэниттэн кистии-саба кэтэнэн, дьиэтин таһыттан ырааппатаҕа. Арай биир түүн дьикти түүлү түһээбитин кэргэнигэр кэпсиир:
   – Били былырыыҥҥы ыалдьыппыт кэлэр кэмэ ааста.
   – Абааһы киһитин эмиэ тоҕо кэтэстэххиний? Ол иһин дьиэни манаан тахсар эбиккин дии.
   – Бөлүүн түһээн көрдүм ээ. Оҕо курдук, ахтатын аннынан биһиги диэки көрөн тоҥхойон турара. Ыҥырбыппар сүтэн хаалта. Кини киһи эппит кэмигэр хайаан да кэлиэхтээх этэ. Баран сураҕалаһан кэлиэм. Мин суохпар кэллэҕинэ, куһаҕан ыалдьыт кэлбитин курдук санаар.
   – Ол аата?
   – Миигин суох эрэ гынан баран манна кэлиэҕэ.
   – Тугу-тугу тыллаһан бардыҥ?
   – Суол хаалыар дылы тугун-ханныгын биллэхпинэ эрэ сатаныыһы. Муучу бөҕө буоллум.
   – Чэ, оччоҕо бара охсон кэл. Хаһан күүтэбит?
   – Сарсын киэһэ биллибэтэхпинэ, бэйэҥ оҕолоргун кытта соҕотоҕун хаалбыт курдук сананаар. Мин ити этэр болдьоҕум иннинэ ыттаах киһи көтүтэн иһэр буоллаҕына, урут туттардыы бэлэмнэнэн көрөөр. Аны, утуйа-хайыы сылдьаайаҕын?
   Уйбаан Киһилээххэ тиийэн истибит бастакы сонуна кини түүйбүтүн курдук буолбута.
   Шалауровка станциятыгар таһаҕас илдьэн баран төннөн иһэр тракторы итирик булчут көрсүбүт. Саанан куттаан арыгы көрдөөбүтүн иһин, уолаттар саатын, быһаҕын былдьаан бараннар, будкаларыгар хатаан кэбиспиттэр. Биир тохтобулга киһилэрэ: «Ыттарым хоргуйан өлүөхтэрэ, мантан сатыы төннүөм», – диэбитин иһин, будкаттан таһаарааттарын кытта, ааны аспыт уолу быһаҕынан сүрэххэ аспыт. Ону көрбүт иккис уол, били киһи саатын биэрээри кэлэн иһэн онтунан булчуту түҥнэри ытан түһэрбит. Саа иитиитэ суоҕа буоллар, иэдээн өссө иэнигийиэ хаалбыт. Наар үс быһахтаах сылдьар киһи эбит. Ону уолаттар биир эрэ быһахтаах курдук санаабыттар.
   Трактор саҥа кэлэн турарын Уйбаан уоба баттаһар. Баран көрбүтэ – били киһи. Ол аата киниэхэ аат ааттаан кэлэн иһэн уолаттары уолдьах көрүстэҕэ. Уйбаан ол күн Москваҕа, хаһан эрэ сайын уоппускатыгар барыахтаах киһинэн, браконьердар кадровай булчуттар учаастактарыгар көҥүл айбардыылларын бопсон, Косыгиҥҥа сурук ыыппыта. Станция начальнига В.М. Смирновка Тураховтан истибитин быһааран кэпсээбитигэр, суругу Виктор Манелеевич бэйэтэ суруйбута.
   Харда уһаабатаҕа. Косыгин илии баттааһыннаах сургуустаах сурук Аччыгый Лээхэпкэ аадырыстанан полярнай станцияҕа кэлэн күүтэ сытара.
   – Дьэ, Иван Яковлевич, Эн кыайыылаах таҕыстыҥ, – диэн начальник Уйбаан илиитин ыга туппута уонна суругу дьонугар дорҕоонноохтук ааҕан биэрбитэ.
   – Барыбыт ситиһиитэ, доҕоттор! Эһиги көмөҕүт манна олус улахан. Хардарыта өйөстөхпүтүнэ, кэлэр да өттүгэр өлөн-охтон биэриэхпит суоҕа. Эһигини мин төгүрүк сылы быһа сибиэһэй аһылыгынан төһө баҕарар хааччыйабын. Мин биир тыллаахпын билбиккит ыраатта.
   – Билигин Косыгинтан улахан бырааптанныҥ. Онон браконьердары биһиги да уодьугуннаһарга тылбытын биэрэбит.
   Иккис түгэн Бегичев арыытыгар бултуурдуу оҥостон Сааскылаахха тиийдэҕин утаа буолбута. Хантан эрэ аргыс көстө охсубутун түһэр ыалыгар илдьэ тиийбитэ. Чэйдээн эҥин баран, түбэһиэх аргыһа таһырдьа тахсыбытыгар, дьиэлээх оҕонньор:
   – Ити киһини өлөрбүт баҕайыны кытта булса сылдьаҕын, – диэн быһаччы эппитэ.
   – Билэр киһиҥ дуо?
   – Саҥа көрөбүн да, онто хараҕар сурулла сылдьар. Чылаа кырдьаҕас эмиэ: «Киһи кимэ-туга хараҕар көстө сылдьар», – диирин Уйбаан умнан кэбиспититтэн бэйэтиттэн бэйэтэ кэлэнэ санаабыта. Кырдьык, ол икки күтүрдэр харахтара дьонтон эрэ атын быһыылаахтара. Ириэнэх кыымы кинилэр көрүүлэриттэн булар уустугун бу олорон биирдэ өйдөөбүтэ.
   Оннооҕор туос-ама дьонтон киһи элбэх быртаҕы булара баар. Бэрт былдьаһыы, атааннаһыы, хом санааһын, суохха күтүрээһин, күнүү, улаханнык сананыы ол иһин дэлэй. Уйбаан атыттартан чорбойо бултуоҕуттан дьон ордугумсаҕын элбэхтик билбитэ. Григорий Константинович Болтунов диэн Котельнайга үөскээбит кырдьаҕас булчут хаһан да 80 кырсаттан өнүйбэтэх. Оттон Уйбаан иккис сылыгар 200 кырсаны туттарбытын көрөн, кыыһыран тымтыбыт омунугар: «Булчуттары соролуур хаартыһыт сылдьар!» – диэн тыл тарҕаппыта билиҥҥэ диэри дьон өйүгэр кытаанахтык иҥэн сырыттаҕа. Ону күөртээн биэрэр дьон көстө охсубуттара. Оннооҕор сытыары сымнаҕас Егор Громов биир дьыл кыттыгас бултаһарыгар, сырыы аайы Уйбаан киниттэн төһө эмэ элбэх кырсаны аҕаларын көрө-көрө, хас эмэ күн ис буолбакка буугунуур буолара. Дьэ ол иһин Уйбаан наар соҕотоҕун бултуурун ордорор. Кыттыгаһа онно-манна түбэһэн эҥин-дьүһүн буоллаҕына, кини бастаан күтүрэнэрэ чахчы.
   Кэргэнигэр кэлэн Киһилээххэ көрбүтүн кэпсээбитигэр:
   – Ол эмиэ тоҕо Москубаҕа сурук ыыттыҥ? – диэн соһуйа түспүтэ.
   – Булпун кыйдыыллара бэрдин иһин, бопсо сатыыбын диэн өлө сыстахпыт. Иэдээни бэйэбинэн иэнигитэн баран таах олорон биэриэм дуо? Маннааҕы былаастар кыайбат дьонноро быһыылаахтар. Ону билээхтээбэтэхпин. Биһиги кэлиэхпит иннинэ аҕыс сыл көҥүл айбардаатахтара. Таах турбут сирдэригэр мин курдук дьирээ киһи олоҕурарын тоҕо сөбүлүөхтэрэй. Бэртэлиэттээхтэр уос-тиис салаһалларын сирбэт буолан, сөбүлэһэн көтөн эрдэхтэрэ. Маапыйа диэн баара, ити аата, чахчы эбит. Бэйэбитин бэйэбитинэн дьакыттарар санаалаахтара табыллыбата. Биһиги дьолбутугар, тракторист уол илиитэ салҕалаабатаҕар махтал.
   – Ол уолу хайыыллара буолла?
   – Мин эбитим буоллар, ол оҕоҕо уордьан биэриэм этэ. Мин манна кэлиэм аҕай иннинэ милициялар илдьэ барбыттара.
   – Ханна?
   – Быһылаан тахсыбыт сирин көрө. Уол эрэйдээх өйүттэн тахсыбыт быһыылааҕа. Тугу ыйыттахтарын аайы кэҕиҥниирин эрэ билэрэ.
   – Эрэйдээҕи…

ЛЭЭХЭП УОЛА

   Уйбаан бэйэтэ тутан-хабан төрөппүт уола Анатолий, Лээхэптэр арыыларыгар төрөөбүтүнэн, Гиннес кинигэтигэр киириэн сөптөөх. Истэр тухары киниттэн атын ким да ол арыыларга күн сирин көрбүтэ биллибэт. Кривошапкиннар курдук оҕолоох-уруулаах көһөн ньиккирээн киирэн олоҕурбут ыал урут да, кэлин да суоҕа. Онон Лээхэптэр арыылара отуттан тахса сыллааҕыта аан бастаан уонна бүтэһигин оҕо саҥатынан аймана сылдьыбыттаах. Ол дьикти түбэлтэни өйдүү-саныы сылдьар дьон элбэх буолуохтаах. Уһук хоту тиийбит киһи эмискэ эмиийдээх оҕону көрөрө дьикти бөҕө буоллаҕа. Өссө онно төрөөбүт уу кыһыл оҕону эт хараҕынан илэ көрөрө! Оннук түгэн Киһилээххэ, дьэ, биирдэ тосхойбуттаах.
   Түүлээх туттара кэлэллэригэр Уйбааннаах уу кыһыл оҕолорун аан бастаан Киһилээххэ аҕалалларыгар чуут аара сүтэрэ сыһан турардаахтар. Бүгүн ол аймалҕан туһунан саас-сааһынан сэһэргии түһэн ылыахха.
   Оҕоломмут кэргэнин уонна бэйэтэ төрөппүт оҕотун бырааска, ордук доҕотторугар көрдөрө охсор баҕа үүйэ-хаайа тутан, Уйбаан түүлээҕин туттара барар кэмин тэһийбэккэ-тулуйбакка күүппүтэ. Дьэ ол барар күнэ үүнэн, өгдөрөҥнөөһүн бөҕөтө. Алта миэтэрэ усталаах айанын сыарҕатын хаар анныттан хостоон, кибииккэтин туруорбута. Ол тэлэкэчийэ сылдьан эбитэ дуу, хаһан эрэ айанныырыгар эбитэ дуу, сыарҕатын биир кэтит адарайын хабылы үктээн кэбиспитин өйүлээн көрбөтөх этэ. Ол дьыл олус бултуйбута, тириинэн толору симиллибит кууллары өрөһөлүү тиэнэн, кэһии тайма бөҕөлөнөн хонноллоругар сыстан былыт саба халыйбыта, арҕааттан тыалырбыта. Ону ол диэбэккэ, Этэрикээн билиитигэр өрө көтүтэн тиийбиттэрэ. Билигин куомпаска, сулуска наадыйбаттар. Ыттара Киһилээхтэн атын сиргэ тириэрпэттэрин билэллэр. Ханна эрэ билбэт хайысхаларынан айаннаан эрэр дьон буолбатахтар.
   Хаар үллүктүү түһэн эрдэҕинэ, муус ардайыгар киирэн түҥкүр-таҥкыр түһэн тэлээрдэн, син балачча айаннаабыттара.
   – Хайа, оҕобуут! – диир хаһыы иһиллибитигэр, Уйбаан барбытын кубулуппакка иһэн, кибииккэ аанын арыйан, иһирдьэ өҥөс гыммыта. – Оҕобут суох! – диэн Шура хаһыыра көрсүбүтэ. Ону истээт, кыыстаах уоллара утуйар мөһөөктөрүн иһиттэн быгыаласпыттара.
   – Хайдах?
   – Оҕобут кибииккэ иһигэр суох!
   – Дьиэҕэ хаалбыта буолаарай?
   – Мууска киирэрбитигэр эмтэрбитим дии. Сахсыырга эһиллэн хаалла быһыылаах.
   – Кибииккэ бүтэй дии.
   – Оччоҕо ханна барар. Ыттаргын тохтот эрэ. Ханна төкүнүйдэ?
   Иккиэн кибииккэ иһин, лаампа уматан баран, өссө кичэйэн көрөллөр. Истиэнэтэ быыһа суох, бүтүн. Оттон оҕолоро ханна да суох. Онтон эһэ тэллэхтэрин арыйа тарпыттара, саамай кэтит адарайдара суох. Уйбаан тыалга умуллубат лаампатын хаба тардаат, таһырдьа ыстанар. Сыарҕа анныгар туох да көстүбэт. Кэлбит суолун омооно, ону даҕаны хаар саҥардыы түһэн, син көстөр эбит. Ону батыһан муус ардайын ааҕа көрө-көрө кэлбит сирин хоту түһүнэн кэбиһэр. Халыҥ былыт курдары сырдык бэрт барбах биллэр.
   Тохтообут сириттэн төһөнөн тэйэр да, суоллара соччонон сүтэн иһэр. Оҕотун да булуо суох, бэйэтэ да сыарҕатыгар чопчу төннөрө биллибэт. Тыала күүһүрүөх курдук. Ыттарын сиэтэ сылдьыахха баар эбит. Хайдах гыныахха? Суолун омоонун тыал суурайа охсуон иннинэ төнүннэҕинэ – бэйэтэ эрэ быыһанар. Оттон оҕотун буллаҕына даҕаны, өскөтүн тыыннаах буоллаҕына, иккиэн сыарҕаларын таба хаамаллара саарбах. Адарай хаптаһына төһө өр тарыырдаммыта биллибэт. Оҕото эрэйдээх, онно кыбыллан, төһө эрэ муус арҕаһыгар охсуоланна… Буурҕаҕа түбэспит киһи мээнэ барыа суохтаах. Муора килэгир мууһугар буурҕа астарын кэтэһэн өр уһаабаккын. Аны муус быыһыгар түһэн хаалбыт түрбэни, хаар саба типтэҕинэ, тутуһан да туран көрүөҥ суоҕа.
   Уйбаан бу курдук эмискэ туоххаһыйбыта ахсааннаах ини. Оҕотуттан да маттаҕа, дьонуттан да быһыннаҕа эчи түргэнин. Дьоно мантан икки биэрэстэ кэриҥэ буолуохтаахтар, оччоҕо кытылга диэри көһү кыайбата дуу. Сатаатар төһө-хачча сири барбыттарын билбэт. Тиийбэтэҕинэ, кэргэнэ дьиэтигэр төннүөҕэ. Оччоҕо, баҕар, ыттара кинини таба тайаныахтара. Онооҥҥо диэри лаампата умуллубатар ханнык. Оттон ол кэмҥэ, сатаатар, оҕотун булан тоһуйара буоллун даа. Ити санаата кымньыылаан, Уйбаан кытыл диэки дьүккүйэр. Буолар буоллун! Хайаан да сылааһына, суол омооно өссө көстөр эрдэҕинэ барбахтаһан хаалыахха! Килэгир муус быыһын аахтара хаамтаҕына табыллар. Сүүс миэтэрэ… Икки сүүс… Санаатыгар төһө сири барбытын ааҕа сатыыр. Оо, куомпаһа суох куһаҕан да эбит. Били куомпаһын улахан уола оонньуур оҥосто сылдьан алдьаппыта ыраатта. Бачча халыҥ былыт хаһан бысталаныа биллибэт. Тыал эрэ хайысхатын уларыппатар, кытылын син булуо этэ. Оттон оҕотун? Үс сүүс миэтэрэ…
   Тыынын ылан аҕылыы туран көрдөҕүнэ, иннигэр туох эрэ хараарар. Өссө хамсыыр. Ити туох баҕайыный? Арааһа, хараҕа иирэр. Суох! Хамсыыр туох эрэ баар! Итиччэ көстөрү тиийэн тутан-хабан көрдөҕүнэ табыллар. Биэс хаамыы… Уон хаамыы… Уон биэс… Муус быыһыгар сыарҕатын адарайын аҥаара туруору түһэн хороххолонон тыалга биэтэҥнии турар. Мууска тобуктуу сылдьан ол-бу быыһын туппахтыы сатыыр. Адарайа манна түспүт. Оччоҕо оҕо суулаах мөһөөҕө арыый хойут түһүөн сөп. Ити санаатынан салайтаран кэлбит сирин хоту, хас биирдии атылын сирийэн көрө-көрө, төннөр. Эмиэ оччо миэтэрэ, бачча атыл диэн ааҕа иһэн туох эрэ сымнаҕаһын муус быыһыгар харбаан ылар. Оҕото бу сытаахтыыр! Таба тириитэ мөһөөх быатын ньылбырыта тардар, онтон кырса истээх таҥас тастаах мөһөөх тимэҕин төлөрүтэ тыытар. Сымнаҕас суорҕаҥҥа сууланан оҕото туох да буолбакка утуйан буккурата сытаахтыыр эбит. Оо, бу дьолу!
   Иҥнэн дуу, халтарыйан дуу охтуом диэн сэрэнэн, үктээн кэлбит суолун омоонуттан хараҕын араарбакка төннөн истэҕинэ, эмискэ бэйэтин да, сыарҕатын да суоллара мэлис гынан хаалаллар. Өр толкуйдуу барбат. Лаампатын муус быыһыгар охтубат гына туруорар уонна, сыарҕатын туһа манан буолуохтаах диэн сүүрбэ хаамыыны баран тула ол-бу бэлиэ хаалбытын көрө сатыыр. Лаампатын ырааҕынан эргийэ көтөн иһэн бэйэтин суолугар кэтиллэ түһэр. Аны ол суолун аттыгар оҕотун сытыаран баран лаампатыгар төннөр. Оннук, суолун төһөтө эмэ сүтэрэ-сүтэрэ, мэскэйдэнэн биэрэстэ эрэ холобурдааҕы барда быһыылаах. Оҕото хаста да уһукта-уһукта ытаан эһиэхтэннэ. Кэлин кыыкыныыр эрэ саҥа иһиллэр. Күүс-уох киниэхэ да эстэ быһыытыйда. Тиһэҕэр суолун мылыччы сүтэрэн кэбистэ. Тыала күүһүрэн, муус дьапталын быыһынан араастаан улуйан, энэлийэн, ииримтийэн барар. Сатаатар хаара астан, кураанаҕынан кыйыдыйан, урут түспүтүн сыыһын олоччу сотон илдьэр.
   Дьэ, манна, букатын туохха да хаххаланар суох сиригэр, дьоннорун күүтэллэригэр тиийэллэр. Ол дьон төһөҕө санаа булан төннөллөрө биллибэт. Муҥур уһуктарыгар тиийдэхтэринэ биирдэ төннүөхтээхтэр. Сир уларыйдахтарына булбатын бэркэ билэллэр. Онон иккиэн биэрэстэ холобурдаах ыраах-ыраах эрээрилэр күүтүһэн сору көрүөх муҥнара бүрүүкээтэҕэ.
   Уйбаан таах туруохтааҕар, лаампата умайарын тухары, үөһэ-аллара далбаатанарын кубулуппат. Кэргэнэ ону таба көрдөҕүнэ кэлиэн сөп этэ. Тоҕо эрэ биллибэт. Тыал охсорунан холоотоҕуна, оол диэки буолуохтарын сөп курдук.
   Төһө-хачча буолбутун ким билиэ баарай. Чаһытын оҕону аһатар киһиэхэ – кэргэнигэр биэрбитэ. Тыалга наар көхсүнэн буолан оҕотун хаххалыы сатыыр. Хараҕа, сэрэйэринэн, дьоно баар буолуохтаах туһаайыыларыттан арахпат.
   Бай! Уот кыламнаан иһэн, түүтэх-түүтэх кыымынан ыһыахтанан туох эрэ умайан күлүбүрүүр. Уйбаан ол хоту түһүнэн кэбиһэр. Хаста да халтарыйан тас иэнинэн барыталаан сырытта да, кыһаллыбата. Наар бэйэтин көхсүнэн түһэ сатыыр. Ойон тура-тура, тыын быһаҕас аҕылыы-аҕылыы, иннин диэки түс да түс, дьүккүй да дьүккүй. Уот өр буолбата – умуллан хаалаахтаата. Ытыс таһынар ыас хараҥаҕа Уйбаан хайысхатын сүтэримээри биир сири тобулу көрбүтүн ыһыктыбат буола сатыыр. Ол иһэн ыттара үрэллэрин чуолкай истэргэ дылы гынар. Чахчы! Ыттара барахсаттар кинини билэннэр өй мэйдээх тулуйбатынан араас куолаһы түһэрбиттэр. Оо, эрэйэ суох, хата дьоннорун буллаҕа үһү!
   Шура, кэтэһэ сатаан баран, Уйбаан олбох гынар таба тириитэ тэллэҕин умаппыт эбит. Биэрэстэ аҥаара сиргэ кэлэн баран суолун сүтэрэн кэбиспит. Ыттара иччилэрэ чугас баарын билэн үрбүттэрэ ырааппыт. Икки чааһы быһа кэтэспит. Кэлиэхчэ кэлбэтэх. Дьэ, онтон өй булан, ыттара тохтообокко үрэллэриттэн ыксаан даҕаны, тэллэҕи уматарга санаммыт.
   Оҕолоро, ытаан-ытаан, күөмэйэ бүтэн, бэрт эрэйинэн эмиийин эмэр. Биир кэм өрүтэ ыгдаҥныыр мээр.
   Уйбаан ыттарын тарыырын төлө тардар, бугуһуйбут ыттар турар сирдэриттэн ньылбы охсон дохсуннук хоҥноллоругар, мэктиэтигэр, кибииккэлэрэ хаала сыһар.
   Анатолий Этэрикээн билиитин ортотугар, муус ардайын быыһыгар, дьэ ити курдук, аҕыйах ыйдааҕар үйэ-саас хаала сыһан турар. Билигин үлэһит бэрдэ.
   Ол эрээри Уйбаан оҕолорун бүгүҥҥү олохторун туһунан кэпсиэн тоҕо эрэ ыарырҕатар. Арааһа, дьон тыла хонуо диэн сэрэнэриттэн буолуо. Тыл сэттээх дииллэрин билэн бөҕө. Сөпкө гынар. Дьон тэҥинэн үчүгэйдик эрэ олордуннар.

ЭТЭРИКЭЭН УОННА ЛЭЭХЭП

   Уйбаан Дьаакыбылабыспытын – Миллионер Кырбыһааҥкыммытын, Аччыгый Лээхэбин арыытыгар алта сүүс кырсатын кытары хаалларан баран, тоҕус сыллаах мүччүргэннээх сырыыларын сэһэргии таарыйа, түөрт уон сыллаах олоҕун бүтүннүү түөрэ эргитэн кэбистибит. Өссө онно астыммакка, алта уон ордугуна алта сааһыгар тиийтэлээн ыллыбыт. Дьэ, мантан ыла суруйуохтаах түһүмэхтэрбитигэр киһибититтэн харыс халбарыйбакка кыһана сатаан көрүөҕүҥ. Ол төһө табылларын-табыллыбатын күн-дьыл бэйэтэ көрдөрөн иһиэҕэ.
   Киһибит алта сүүс кырсатын тириитин хас да түрдьэ оҥорон уйуктаах баҕайы уп-уһун сыарҕатын кэлин өттүгэр өрөһөлөөн баран, балааккатынан бүрүйбүтэ, мэктиэтигэр, боскуйа саҕа үллэн көстөр. Ортоку – ыттарын аһылыгын кытары дьонугар кэһиилэнэр этин, балыгын, куһун эҥин кууллара саһаан курдук кыстаммыттар. Инники – күннээҕи туттар мала-сала, иһитэ-хомуоһа кэлэр күнүн сарсыардатыгар өлөрбүт табатын илин-кэлин атахтарын быыһыгар дьип-дьап ууруллубуттарын маҥан тириитинэн инчэҕэйдии бүрүйбүтэ, туох да быатыгар-туһаҕар наадыйыа суох курдук, хам ылларбыттар. Табатын көҥдөйүгэр Киһилээххэ баар табаарыстарыгар хаалларар бэлэҕэ-туһаҕа, аһа-үөлэ. Табатын этин, мүһэ-мүһэ араарбакка, оннооҕор муоһун эрбээбэккэ, сыалай илдьэ иһэр. Бу чахчы маҥан таба буоларын муоһа, төбөтө биир-биэс тыла суох «кэпсиэхтээхтэр».
   Этэрикээн билиитигэр күөрэ-лаҥкы тоҥмут муус дьапталын үрдүнэн сыарҕата араастаан эгдэрэҥниирэ, арааһа, маҥан тирии үрдүгэр олороруттан быһыылаах, бэйэтэ соҕотоҕун салгыҥҥа уйдаран өрүтэ көтөн иһэрин курдук, дьикти хартыына буолан көстөр. Уйбаан бу иһэн, өрүү буоларын курдук, айаҕын иһэ хам буолбат: ыллыыр-туойар икки ардынан тохтоло суох кулуһутар. Күппүлүөтүн саҕаланыытын уһаты тардан бэлиэ биэрэр. Атын-атын түһүмэхтэрин ис хоһоонноругар сөп түбэһиннэрэн матыыбын уларытар.
   Киһибит туох туһунан туойар-ыллыыр буолар эбит, болҕойо түһэн истиэххэйиҥ эрэ:

     Аччыгый Лээхэби булан,
     Ааттаах-суоллаах улуу булчутун
     Албан аатын сүктэҕим буоллун.
     Тоҕус сыл толору бултаан,
     Тустаах арыым тойоно ааттаан,
     Торҕон да дьон толлор буолбуттар.
     Уон икки сыл анараата
     Уол оҕо хатана ааттатан,
     Уот аан бастаан суолбун тобултум.
     Дьол көрдөөн Лээхэпкэ кэлтим,
     Доҕор чулуутун манна билтим,
     Киһи дэтэн мантан күөрэйтим.

//-- * * * --//

     Ааспыт сыллар уорҕалара,
     Урукку дьыллар уҥуордара,
     Киһи суолун көрбүккүт баараа?
     Бастаан Лээхэп сырыттаҕыҥ —
     Аата-суола суох арыылары
     Аан маҥнай аспыт аатырдаҕыҥ.
     Хайа омук бэрдэ этиҥ?
     Түүлбэр, дьэ, тоҕо көстүбэтиҥ?
     Биппэр, дьэ, тоҕо биллибэтиҥ?
     Үөрэх той бөҕөлөөх киһи,
     Үөрү, бука, үөппэтиҥ ини?
     Үҥэр таҥараҥ биллэр кимэ…

     Онтон ыла булчут бииһэ:
     Дьон кэрэмэһэ, киһи кииһэ
     Бу кытылларгар үктэннэҕэ.
     Кинилэр үтүө биттэрэ,
     Эрэйи-муҥу билбиттэрэ
     Дьолу тосхотон эрдэхтэрэ.
     Эһиги үтүө ааккытын
     Үйэтиппэтэх абаккатын…
     Киһилээҕим ону санаттын!
     Этэрикээн билиитин мин:
     «Этэр икэнтэн буолуо», – диибин, —
     Таба кыстыыра бэрдин иһин.

//-- * * * --//

     Тоҕо эрэ манна суохтар
     Былыргы киһи уҥуохтара,
     Туох баарый ол кэми санатар?
     Арай саҥа кэм быртаҕа —
     Буочуку арааһа сыттаҕа…
     Ким маны хомуйуо буоллаҕай?
     Дьиҥнээх хаһаайын суоҕуттан
     Туундарам буорайда, быһыыта,
     Биир киһи үйэтин устата.

//-- * * * --//

     Оҕо дьон булка сыстыбат,
     Төрөөбүт өтөҕүн санаабат —
     Туундара ыччаты угуйбат.
     Дьоннорун кытта сылдьыбат
     Гынныбыт үөрэтэ сатааммыт,
     Интэринээт кимин умуннарбыт.
     Солбук дьон суоҕа бэрдиттэн
     Сотору чуҥкуйуо бу эргин,
     Саныахха ыарын да эбитин!
     Инним миэнэ да хараҥа,
     Истэбин: суҥхарар кырдьаҕас…
     Ииннэнэр, биэнсийэ ылбакка
     Сор суола буолбут соргубут:
     Сокуонньут булчуту «умнубут» —
     Сол иһин биэнсийэ суох буолбут.
     Туундаралыын үкчү дьылҕа
     Соруйан оҥоһулуннаҕа…
     Тоҕотун тордоһуом буоллаҕа.

   Дьэ бу курдук бүтэр уһуга суох тойук ис хоһоонун, сөбө буолаарай диэн сиидэлээн, ааҕааччыбар иһитиннэрэр санааланным. Маны Уйбаан тылыттан үкчү сүһэн ыларын ылбатым. «Туойар этим», – диэбиттээҕэ. «Туох туһунан?» – диэн ыйыппыппар, ити сибилигин аахпыт лоскуйдарбытын быктартыы түспүтэ. Олору мин бэйэм билэрбинэн хоһооҥҥо кубулута сатаатым. Оччоҕо эрэ тойук дуу, ырыа дуу буоларын эһиэхэ итэҕэтиэх курдукпун.
   Оттон Уйбаан Лээхэп уонна Этэрикээн тустарынан тойугар тойоннуурун курдук, мин эмиэ үкчү урут саныыр эбиппин. Холобура, Лээхэби «лях» диэн тылтан таһааран, омуктан төрүттээх тылы нууччатыппыттар дии саныырым: «Ляхов сын» эбитэ буолуо. Этэрикээни – Аччыгый Лээхэпкэ туоруу сатыы сылдьан быстаран өлбүт булчут аатынан ааттыахтарын сөп курдуга. Онтубут букатын атын буолан таҕыста.
   «Саха энциклопедиятын» I томун өрө-таҥнары бэрийэ сылдьаммын, бу икки киһи ааттарыгар кэтиллэ түстүм. Онтукпуттан бэйэм да соһуйдум. Букатын атын түгэни ханна эрэ булан аахпыппар тирэҕирэн кыбытар санаалааҕым.
   Дьэ онон…
   Аан бастаан бу арыыларга үктэммит киһи – Чугастааҕы арыыга мамонт муоһа бөҕө кыстана сытар сирин булбут Этэрикээн диэн эбээн булчута эбит. Ити 1760 сыллар эргин. Ол арыылар тустарынан Усуйаана атыыһыта Уйбаан Лээхэп обургу истэ охсубут уонна 1770 сыллар саҕаланыыларыгар ол арыыларга көрө-истэ, быһата, төһө булт-алт, муос баарын сибикилии тиийэр. Бука эрэ соҕотоҕун тиийбэтэҕэ чахчы. Уйбаан Лээхэп арыыларга сырыытын туһунан Дьокуускайга биллэрбитин Бойобуода кэнсэлээрийэтэ ыраахтааҕыга сурук ыытар. Ити Екатерина II саҕана. Ыраахтааҕы укааһынан, урут Чугастааҕы уонна Этэрикээн арыыларынан биллэр сирдэр «Ляхов арыылара» буола түһэллэр, Уйбаан Лээхэп бас билиитинэн биллэриллэр. Этэрикээн аата-суола сурукка умнуллар. Арай биир өрүс кини аатын илдьэ хаалар. Ол эрээри дьон-сэргэ өйүгэр дириҥник иҥэн буолуо, советскай былаас олохтоммутун кэннэ, Этэрикээн аата билиигэ (пролив) сүппэт-оспот гына бигэтик иҥэриллэр.
   Ити гынан Уйбаан Лээхэп 1773 сыллаахха саха атыыһыта Протодьяконовтыын кыттыспыт курдук. Уонна ол сыл сайыныгар биэс саха эрдииһиттээх айаҥҥа туруналлар. Дьон бэртэрэ ити сайын өссө хоту көстөр арыыга тиийэллэр. Арааһа, ити сайын олус чуумпу күн-дьыл турдаҕа, кыраҕы баҕайы дьон быһыылаахтар – хайалар омооннорун итиччэ ыраахтан көрбүттэрин киһи сөҕөр. Тиийдэхтэрин утаа дьэс хочуолу булан ылбыттар. Ол сырыыларын эмиэ, муос эрэ элбэх диэн, ыраахтааҕыга биллэрдэхтэрэ – арыы Котельнай диэн сүрэхтэнэр.
   Бу дьон онно кыстаабыттар быһыылаах: үс сибиэбийэни, хас да балаҕаны туппуттар.
   Лээхэп атыыһыт 1790 сыл өлбүт, онон ити арыылары Семен уонна Лев Сыроватскайдар бас билэллэр.
   Ол эрээри бу арыыларга дьон сылдьыбыта ырааппытын атын чахчылар эмиэ кэрэһилииллэр. Оттон сурукка, ыраахтааҕы укааһа тахсыбыт сыла ыйыллыбытынан, «саҥаттан арыйыы» оҥоһулуннаҕа.
   Киһи сылдьыбытын дьэс хочуол көстүбүтэ, былыргы тыы элээмэтэ сытара уонна Лээхэп арыылара урут Муостуур диэн сахалыы ааттаахтара бигэтик кэрэһилииллэр. Оттон Уйбаан Лээхэп аан бастаан истибит киһитэ Этэрикээн буолан, арыыларга аан бастаан тиийбит киһинэн сурукка киирдэҕэ.
   Өссө маннык сахалыы ааттар эмиэ элбэҕи этэллэр: Кубалаах үрэх, Ампаардаах, Ураһалаах диэн сирдэр Аччыгый Лээхэпкэ; Ампаардаах, Хаастыыр диэн сирдэр Улахан Лээхэпкэ; Балыктаах өрүс, Малакатыын Тааһа Котельнайга… Бу ааттар Уйбаан Кырбыһааҥкын бултаабыт ыырдарыгар бааллар, оттон кини сылдьыбыт сирэ – Улахан Лээхэп арҕаа эҥээрэ (Ампаардаах эрэ арыый хотугулуу сытар). Онон арыы үгүс өттө өссө элбэх сахалыы ааттааҕа чахчы. Котельнайга да барытын кэрийбэтэх буолуохтаах. Тоҕо эрэ эбээннии ааттаах сирдэргэ түбэспэтим. Арай: мыс Большой Ванькин, мыс Малый Ванькин уонна Ванькин өрүс, Станчик, Пункт Петра диэн нууччалыы ааттар бааллар. Бу дьон кимнээхтэрин историктар кыайан быһаарбатахтар. Состуой диэн аат хайа тылтан эбитин саарбахтаатым.
   Итини хайдах быһаарыахха сөбүй? Хайа омук бэрэстэбиитэлэ урут тиийбитинэн сирдэр ааттанар үгэстээхтэр. Ол аат уонна хаһан да уларыйбат. Ити төрүт олохтоохторго – биһиэхэ суруллубатах сокуон. Уларытыыны нууччалыы сурукка киллэрии таһаарбыта мөккүһүллүбэт чахчы. Холобур, Эһэлээх – Медвежий буолар. Онон үгүс олохтоох омуктар тиийбит-түгэммит арыыларын ааттара умнуллар, арай микротопонимнар эрэ бу арыылары кимнээх арыйбыттарын кэрэһилии сылдьаллар. Топонимика диэн наука үтүөтэ-өҥөтө итинтэн да көстөр.
   Этэрикээн уонна Лээхэп кимнээхтэрин дьэ ити курдук эмискэ-бааччы биллэҕим үһү. Историк-океанограф С.Мостахов былыргы докумуоннартан хаһан хостоон таһаарбыта эбитэ буолла? Кини кинигэтиттэн ити этэр энциклопедиям I томугар киллэрбиттэр.

СОРУЙАН ОҤОҺУУ

   Киһилээххэ кэлээт, Уйбаан совхоһугар радиограмма охсор. Ол эрэ кэнниттэн, табатын муоһун салаата элбэҕин сөҕө-махтайа турар дьонугар тиийэр.
   – Үһүйээҥҥэ эрэ кэпсэнэр таҥара табатын бултаабыккын. Сөҕөн кэбистибит. Буолар да эбит.
   – Манна кэлээри турдахпына, бэйэтэ саа тэбэр сиригэр кэлэн турунан биэрдэ. Онон ытык таба көрдөһүүтүн толордум дии саныыбын.
   – Улуу булчукка анаан-минээн кэлэр эбит буоллаҕа. Эрэйдээбэккэ дьаһайбыккын. Оруобуна сүүһүн ортотугар түһэрбиккин. Ол аата таба барахсан эрэлин толордоҕуҥ. Тииһэ миилэтин кытта тэҥнэспит. Браконьердар тоҕо таба көрбөтөхтөрөй?
   – Ол биллэр. Маннык сааһырбыт таба үөртэн тэйэ сылдьар буолар үһү. Хаарга да балыйтаран эрдэҕэ.
   – Кырдьыык-кырдьык. Биһиэхэ хаар баҕас баар аҕай. Муоскун хайыыр санаалааххын? – диэн Уйбаан эрбии тутан турарын көрөн ыйыталлар. – Добуочча сыаналыырыҥ буолуо…
   – Мин эһиэхэ биир эмэ муоһу атыылаабыттаахпын дуо? Босхо ылар этигит дии. Оттон маны кимиэхэ да бэлэхтиир санаам суох. Атыылаатахпына, аньыы буолуо. Байанайым бэлэҕэ буоллаҕа. Аан дойдуга маннык элбэх салаалаах муос биир эмэ ини.
   – Оннук-оннук. Быыстапкаларга чахчы бастыыр муос.
   Таба этин суол-суол эрбээн бүтэн эрдэҕинэ, радист сүүрэн кэлэр: – Иван Яковлевич, бу совхоз директорын аатыттан радиограмма кэллэ.
   – Туох диэбит?
   – «Самолекка лимиппит бүппүтэ», – диэбит.
   – Оччоҕо оройуоҥҥа таҕыс. Бачча элбэх тириини ыллаттарыахтара. «Алта сүүс тириилээх» диэн чуолкайдаар.
   – Оо, тоҕо элбэҕэй! Манна аҕыс булчут баара эйиэнин ырааҕынан сиппэтэхтэр…
   – Байанайдарын кэлэтэллэрэ бэрт.
   – Иван Яковлевич, ол тугунан кэлэппиттэрин билэҕин?
   – Паастарын олус өр буола-буола көрөллөр. Онон кырсаларын кырса сиир.
   – Кырдьык-кырдьык. Аралдьыйаллара элбэҕэ бэрт. Манна самолет кэллэҕин аайы баар буолаллар уонна уонча хонуга суох барбаттар. Арыгы, хаарты айдааннаах дьон.
   – Ол биллэр. Мин бу дойдуга кэлбит сылбар, кырса тириитинэн бырахсалларын көрөн, кэлэйэн турабын. Киһи ыалласпат дьоно эбит дии санаабытым.
   – Сөпкө гыммыккын.
   – Бу таба этин хаһаарыма куукунатыгар илдьиҥ. Кырдьыбыт таба этэ сымсах уонна, абыычай этэринэн, сиэниэ суохтаах үһү. Оттон саллааттар ону-маны итэҕэйбэт дьон буолуохтаахтар. Хараны аҕыннахтара. Минэ барар көрүҥнээх.
   Сарсыныгар, оройкуомтан харда кэлбэтэҕэр, хоһулаан радиограмма охсоллор. Онно маннык ис хоһоонноох эппиэт кэлэр: «Совхоһуҥ самолету ыытар кыаҕа суох. Оттон биһиги аэропорду дьаһайан, олохтоммут рейс графигын уларыттарар санаабыт суох. Бэрээдэк диэн баар. Эн ааккар манна үҥсүү элбэх. Хайдах оччо элбэҕи «бултаабыккын» истэ-билэ олоробут…»
   – Хайыыгын?
   – Рейсэбэй хаһан кэлиэхтээҕий?
   – Аны икки нэдиэлэнэн.
   – Оччоҕо тирии тутуллар болдьоҕо ааһар. Болдьох ааста да, түүлээҕи Иркутскайга ыыта охсоллор. Ити, оччо түүлээхтээхпин диэн эппитим иһин, соруйан дьаабыланаллар. Бэлэх-туһах ыла үөрэнэн хаалбыттар. Оттон мин Тиксиигэ олоҕуруом диэн таас дьиэттэн квартира көрдөспүппүн соһо-сыһа сылдьалларын иһин кыһыйан, кырсам өҥүн да тустаах тойотторго көрдөрбөппүн. Туох өҥөлөрүн иһин мин кинилэргэ государство баайынан тамнааттаныахтаахпыный? Итинник ымсыы дьон былааһы туталларын тухары өнүйэрбит биллибэт.
   – Баҕар, Косыгиҥҥа суруйбуккар иэстэһэн дьиэҕэ чугаһаппатахтара буолаарай? Сыһыаннара даҕаны…
   – Суох. Мин кинилэргэ бастаан биллэриэм суоҕа.
   – Оччоҕо?
   – Оччоҕо… байыаннайдары кытта кэпсэтиэххэ.
   – Онтуҥ төлөбүрдээх буолуо дии.
   – Буоллун. Төлөһүллүө. Инньэ диэн бачча элбэх түүлээҕи тыалга ыһыам дуо?
   Сотору соҕус буолан баран радист:
   – Сөбүлэстилэр. Манна хайа эрэ инспектор тойону аҕалыахтаахтар эбит. Ону сарсын атын сиргэ барыахтааҕын манна кэлэр оҥордулар. Киниэхэ ханна да барара син биир буоллаҕа.
   – Оо, доҕотторум барахсаттар! Кэм өйүү сылдьар буоллахтара. Оччоҕо бүгүнү быһа балыктыыбын. Эйиэхэ улахан баһыыба. Матарыам суоҕа.
   – Арай тугу да туттарыма.
   – Байанайым көмөлөһүө.
   – Байанайыҥ Аччыгый Лээхэпкэ хаалбатаҕа дуо?
   – Байанайым манна, – диэн баран Уйбаан сүрэҕин ыйан кэбиһэр. – Өрүү миигин кытта. Манна муус аннынан балыктааччыгыт суох дуо?
   – Кырдьаҕас булчуттар баалларына балыктыыллара үһү.
   – Оттон эһиги?
   – Биһиги хараҥарда да уурайааччыбыт. Муус чарааһыгар эрэ.
   – Тугунан балыктыыгыт? Илиминэн дуо?
   – Элбэх күөгүлээх быа түһэрэн.
   – Манна хаһан да тоҥмот ырбыы баарын билбэккит дуо?
   – Ырааҕа бэрт, суола куһаҕан.
   – Дьэ, мин онно бардым.
   – Киэһэрдэ дии, сотору хараҥарыа.
   – Сарсыарда кэлиэҕим. Күүтээйэҕит.
   Уйбаан ыттара килэҥ мууска хоно үөрүйэхтэр.
   Сыарҕатын бириһиэн үрдүгэр үктэннэрэн баран, ол үрдүн утуйар мөһөөктөөх балаакканан саба быраҕар. Ыттара сыарҕа анныгар, бэйэтэ үөһэ бэрт үчүгэйдик, хайдахтаах да тыалы билбэккэ, утуйан турааччылар. Аһаҕас уу эрэ баара быраап, балык ханна барыай. Оннооҕор, түлүөн ойбонунан балыктаһыллааччы.
   Сарсыныгар, эппит кэмнэригэр байыаннай вертолет кэлэн, Уйбаан Тиксиини этэҥҥэ булар. Ол эрээри түүлээх тутар киһитин күнү быһа кыайан таба туппат. Сарсыныгар Дьокуускайдаабыт аатырар. Оройуон салалтата ытыһын эрэ нэлэҥнэтэр.
   Тэҥнэһиэ дуо, Быыкапка кытта баран төннөр. Оннук төттөрү-таары аэропорт ыскылаатыгар тиэнэр-сүөкэнэр кэмигэр түүлээҕин биир түрдьэтэ биллибэккэ сүтэн хаалар.
   Бу сырыыга эмиэ байыаннай доҕотторо өйөбүл– тирэх буолаллар. Тыа хаһаайыстыбатын министригэр быһа радиограмма охсоллор.
   – Дьэ, Иван Яковлевич, министр тугу да кыайан дьаһайбатаҕына, биһиги таарыйа эйигин Иркутскайга илдьиэхпитин сөп. Ону, бу айылаах таһаҕастаах, бэйэҥ суолгун тобулунан сылдьар кыахтааххын дуо?
   – Тылы ханна тириэрдэр диэччилэрий? Булан сылдьыллыа.
   – Урут Иркутскайга таарыйбыттааххын дуо?
   – Суох. Москваҕа, Кисловодскайга сылдьыталаабытым. Түүлээхпин көрдөрдөхпүнэ, таксистар начаас булларыахтара.
   – Арай, куһаҕан таксист түбэстин?
   – Ол туһа туспа. Дьылҕабар эрэнэбин. Аһынар-харыһыйар айыылардаах буолуохтаахпын.
   – Ол үҥэр идолгын илдьэ сылдьаҕын дуо?
   – Тугу этэргит эбитэ буолла? Арааһа, эмэгэти этэҕит быһыылаах.
   – Да, да. Христос курдук, эһиги туохха эмэ итэҕэйэҕит дуо?
   – Үрдүк таҥара диэн баара үһү. Оттон мин үҥэр аанньалларым, айыыларым манналар, – диэн баран Уйбаан түөһүн тоҥсунар.
   – Көрдөр эрэ.
   – Тугу?
   – Ол идолгын.
   – Биһиги ити итэҕэлбитин ытык кырдьаҕастар сүрэххэр, өйгөр-санааҕар оҕо эрдэххинэ өһүллүбэт гына иҥэрэллэр. Онон мин үҥэр айыыларым сүрэхпэр, хааммар, мэйиибэр иҥэн сылдьаллар. Онтон ордук күүстээх итэҕэл баара буолуо дии санаабаппын. Оттон эһиги туохха эмит муҥура суох итэҕэйэҕит дуо?
   – Итэҕэйэн. Биһиги итэҕэлбит – Коммунистическай партия.
   – Тоҕо эрэ мин ону саарбахтаабытым ыраатта. Киһи барыта хомуньуус ааттаах. Ол гынан баран онно үҥэ-сүктэ сылдьар киһини тоҕо эрэ көрбөппүн.
   – Биһиги итэҕэлбит эмиэ сүрэхпитигэр, Ийэ дойдубут иһин тыыммытын толук уурарга андаҕайан турабыт.
   – Мин эмиэ сулууспалыы сылдьан андаҕайбытым. Ийэ дойду туһа туспа. Хомуньуустары онно буккуйумаҥ. Хомуньуус бэрдэ салайааччыларым куһаҕаннарыттан государство баайын туппакка эрэйдии сылдьалларын көрбөккүт дуо?
   – Кинилэри кытта тэҥҥэ аахсыаххын баҕарар буоллаххына, партияҕа киир. Биһиги рекомендация биэриэхпит. Рабочай кылаас бастыҥ бэрэстэбиитэллэрэ партияҕа киириилэрэ кэбэҕэс.
   – Биирдэ эмиэ эһиги курдук доҕотторум киллэрэ сатаабыттара да, чугаһаппатахтара.
   – Туох диэн?
   – Өй-санаа өттүнэн ситэ бэлэмэ суох, партизанныы майгылаах, салалтаны билиммэт эҥин диэн элбэҕи эппиттэрэ. Уонна Ленин дьиҥнээх араспаанньатын эҥин билбэт диэбиттэрэ. Дьэ уонна миигиннээҕэр түҥ хааһахтары ылыы бөҕөлөрө. Мин баартыйалааҕым буоллар, кинилэри оннуларын буллартыам этэ. Дойдубутун эстэр-быстар суолга итинник дьон киллэриэхтэрэ.
   – Дойдубут муҥутуу сайда турдаҕына туохха олоҕуран этэҕин? Маннааҕы салайааччы куһаҕаныттан дойду укулаата хамсыы охсубат ини.
   – Эһиги, бэлэмҥэ олорор дьон, тугу да билбэккит. Эбэтэр билэ-билэ ону аһаҕастык этэр кыаххыт суох. Соҕуруу бара сылдьан элбэҕи көрбүтүм. Москубаҕа эрэ ас-таҥас дэлэйэ.
   Ити кэмҥэ министерствоттан харда тиийэн кэлэр. Оройкуом хонтуруолугар ылан түүлээҕин дьэ тутар буолбуттар.
   Кырдьык, Уйбааны доҕотторо партияҕа киллэрээри мэктиэ сурук эҥин суруйа сылдьыбыттаахтар. Аҕа дойду сэриитин ветерана Кучеров, байыаннай чаастан Чьянков, үлэлээбит промкомбинатын директора Макарец рекомендация суруйбуттара онон оннук таах хаалбыттаах.
   Билигин Уйбаан бииртэн хомойор. Тиксиигэ олоҕурбута буоллар, булдуттан сүгүн дьүгээр тэйэ охсубаттаах этэ. Пааска түбэспит кырсаны биири да энчирэппэккэ бултуур ньыматын эдэр дьоҥҥо көрдөрөр, батыһыннара сылдьан үөрэтэр баҕата туолбакка хаалбыта. Ол барыта – толору хааччыллыылаах дьиэҕэ чугаһаппатахтарыттан.
   Кэргэнэ оҕолорун кытта кыһалҕата суох кыстыыр кыахтара суох буолан, Намҥа олохсуйарга күһэллибиттэрэ. Онон били этэр дьиэбитин туттан-хайаан, ол быыһыгар пилорамщиктаан эҥин аҕыйах сыл Намыгар олоро сылдьыбыттаах. Уон икки сыл, ханна да ырыта тыыттарбакка, бултаабыта буоллар, 900 кырса тириитин биир кыһын (сезон) хайа баҕарар холкутук соҕотуопкалыыр кыахтааҕа. Оннооҕор хойгур ыраах (Улахан Лээхэп илин уһуга) Шалауров тумуһугар баар станцияҕа кытта таба этин соҕотуопкалыы сылдьыбыттаах. Кыыл табаны угуйан ылар албаһын туһунан урут билиһиннэрэн турабыт. Ити сырдык күн-дьыл, оттон ытыс таһынар ыас хараҥа бүрүүкээн турдаҕына, ытынан саба сүүрдэн киирэн, ракетницанан сырдатан, сыарҕатыгар сөп буолары биир үүккэ охторорун этэ да барыллыбат. Станцияттан аҕыйах көстөөх сиргэ охтортообут хас да сыарҕа табатын биир-икки күн тастаҕына сөп оҥорооччу. Инньэ гынан Шалауровка барарыгар кураанах сыарҕалаах хоҥнорун ордорооччу. Оччоҕо сири да түргэнник хоротор, ыттара да быстыбаттар. Киһилээхтэн рациянан таба баарын-суоҕун биллэ да быраап. Хайдах күн таба ханна буоларын биэс тарбах курдук эндэппэккэ билэринэн оннооҕор оҕонньоттору соһуталааччы.

ТОЙОН ДА АРААСТААХ

   Уйбаан түүлээҕин сыыһа-халты туттараат, Дьокуускайга көтөр. Мала-сала, онто-манта элбэҕэ сүрдээх. Ону таһынан хас да куул аһа-үөлэ. Онтуларын оннуларын тойдорун буллартаан, дьэ «һуу» гынан иллюминатор нөҥүө бэркэ билэр туундаратын саҥа көрөр киһилии кыҥастаһар. Ол тааска бастакы кыылын охторбута, оол-ол көстөр алыыга саас аайы хаастыы кэлэллэрэ. Ити Күһүүрдүүр суол орҕочуйа сытар. Саас манна таба бөҕө мустааччы. Илимниир, муҥхалыыр күөллэрэ хаар анныттан омоонноро эрэ көстөллөр. Бу диэки сиринэн сылдьыбатаҕа ырааппыт да эбит. Хайалар арҕастара сыыйа үрдээн, атынтан атын хартыына арыллар. Бу Уйбаан билбэт, сураҕын эрэ истэр чубукулаах кыраайа. Оҕо сылдьан былыт үрдүнэн суодуһан көстөр чымаан арҕастары салла көрөрө. Итиннэ, хайа эрэ арҕас үөһэ сүүнэ улахан тыы (хаарбас дуу, кунгаас дуу) сытарын көрбүт кырдьаҕастар кэпсииллэрин истэ-истэ, хаһан эрэ хайаан да ону баран көрөр санаалааҕа. Арааһа, ол ырата туолуо суох. Хайа арҕаһа элбэҕэ да бэрт эбит, чопчу билэр киһи тиийэн хаартыскаҕа түһэрдэр, доҕотторугар бэртээхэй сувенир буолуон сөбө. Аны кэлэн ол кыаллара биллибэт. Быйыл сайын доруобуйатын көрдөрдөҕүнэ табыллыыһы. Хайа дьаабы буулаатаҕай? Станция бырааһа туох эрэ диэн суруйан биэрбитин илдьэ иһэр. Балыыһаҕа сытыарар сурук диэн эрэрэ.
   Кэргэнэ эмиэ ыарытыган буолан эрэр. Ааспыт саас өссө ыҥыртаран соһуппуттаах. Кыайыы күнүн бэлиэтэһэ Киһилээххэ кэлбитигэр телеграмма күүтэ сытара. Уйбаан сонно, аһаабакка даҕаны, балаҕаныгар төттөрү охтубута. Намҥа, баҕар, кыстыыр кыһалҕа тириэ диэн, барытын чөкөтөн, ууран-тутан төннүбүтэ. Быйыл эмиэ, аны бэйэм тардыллыам диэн, дьип-дьап сабан, дьаарыстаан иһэр.
   Балаҕаныттан сарсыарда күн күөрэйиитэ хоҥнон баран, Киһилээххэ бурҕатан кэлиитигэр Тиксии самолета кэлэн сүөкэнэ турара. Ыттарын, өрүү буоларын курдук, анал сирдэригэр – хаһаарыма куукунатын кэтэҕэр баайталаан, наартатын дьаарыстаан бүтэригэр: «Хаһаайын, бардыбыт», – диэн хаһыы иһиллибитэ. Ыттара манна сылы да быһа кинини күүтүөхтэрин сөп. Уйа диэтэххэ уйа, мэччийиэххэ диэтэххэ сир эрэ дэлэй. Арай, быаларыттан эрэ босхоломмоттор. Көлүүр ыта мээнэ босхо барбатын саллааттар бэркэ диэн билэллэр. Аһылык эрэ дэлэй.
   Тиксиигэ тиийэн кэлиитигэр Дьокуускайдыыр самолекка дьон киирээри субуруһан иһэллэригэр кэтиллэ түһэр. Летчиктар стюардессаҕа: «Бу Лээхэп арыыларын хаһаайына, Якутскайга илдьэбит», – диэн быһа-бааччы этэн кэбиспиттэрэ. Инньэ гынан Киһилээхтэн айанын таҥаһын уларыттыбакка көппүтэ-көппүтүнэн соннук Дьокуускайдаһан хаалбыта. Улуу Туймаадаҕа кэлэн түһүүтүгэр ардах курулата турара, оттон биһиги Уйбааммыт курумуулаах, өссө саҥыйахтаах сылдьара. Идэтинэн хас да куул соһуурдааҕа, саатын, батарантааһын, быһаҕын бүтүннүүтүн иилинэн килбэҥнэппитинэн такси тута болуоссакка төһө эмэ өр төттөрү-таары биэрэстэммитэ. Ким да Намҥа таһаарыан баҕарбатаҕа. Ол аайы борогуон сыанатын үрдэтэ этэн иһэрэ. Унтуу соҕотуопката, балык, искэх эҥин состоруулаабытыгар биир таксист дьэ сөбүлэспитэ. Онон Уйбаан ол саас биир күнүнэн Аччыгый Лээхэптэн Намы булан турардаах.
   Быйыл буоллаҕына түүлээҕин туттара сатаан, бүтүн нэдиэлэтин сүтэрэн айаныгар табыллыбакка иһэр. Бу кэлиитигэр аан бастаан тойоттору кытта сирэй көрсүтэлээн кэпсэтэр санаалаах. Онон Намҥа аҕыйах күн сынньана түһэр уонна, көрдөрүнэ эҥин диэн, Дьокуускайдыыр.
   Бастаан булт тэрилтэлэрин, Тыа хаһаайыстыбатын министерствотын туһааннаах салааларын өҥөлдьүйэр да, күттүөннээх кэпсэтии тахсыбат. Мордьойбутунан көрсөр, суос бэринэн олорор тойооскулар ааны астах аайы элбэхтэрэ сүрдээх. Обкомҥа партията суох киһини чугаһаппаттар эбит. Милиция күргүй-көбүө былаастаах кэпсэтэн дэлби кыынньаан кэбиһэр. Онон эбитэ дуу, Верховнай Совет дьиэтигэр көтөн түһэр. Манна эмиэ милиция утары көрсөр. Ону кытта аргыһа турдаҕына:
   – Уйбаан Дьаакыбылабыс, – диэн ыҥырар саҥа иһиллэр.
   Эргиллэ биэрбитэ, Степан Николаевич Платонов мичээрдии турар эбит. Намҥа дьиэ туттан, пилорамаҕа үлэлиир кэмигэр оройкуом бастакы тойоно, дьон барыта ытыктыыр киһитэ бэйэтэ билэн ыҥырбытыттан соһуйан мух-мах барар. Намҥа үлэлиир эрдэҕинэ, бэл, уулуссаҕа тохтоон кэпсэтэр сайаҕас салайааччы этэ.
   – Хайа, Ыстапаан… Ньукулаайабыс, манна бааргын дуо? Намтан барбыт диэбиттэрэ ээ.
   – Бу дьиэҕэ үлэлиибин. Син ыраатта.
   – Эн туох эрэ наадалаах быһыылааххын?
   – Пропуск ыллара сатыыллар.
   – Барыах, мин толотторуом. Аһарыахтара. Булкар төннүбүт сураххын истибитим. Лээхэпкиттэн кэлбитиҥ төһө өр буолла?
   – Син ыраатта. Нэдиэлэ буолан эрэр.
   – Дьэ, бу хоско пропуск суруттарыахпыт. Туох докумуоннааххын? Буот. Мин ааппар суруттарыах. Онтон ханна наадыйар отделгар таһааран биэриэҕим.
   – Мин, Бэрхуобунай Сэбиэт тойонугар сылдьыам дуу диэн кииртим ээ.
   – Онно да сырытыннарыам. Александра Яковлевнаҕа наадалааххын дуо?
   – Укаас таһаарар хотун кини дуо?
   – Кини. Мин кабинетым бу хаҥас аан. Дьэ, сорук оҥостон кэлбит наадаҕын кэпсээн кэбис. Баҕар, мин көмөлөһөр дьыалам буолуо.
   – Ити, булчуттар, биһиги, улаханнык атаҕастаммыт курдук санаан сылдьабыт. Биһиэхэ пиэнсийэ көрүллүбэт дьоно эбиппит. Ол алҕаһы көннөрөр укаас тахсыан наада.
   – Саамай сөпкө туруорсар эбиккин. Москваҕа эрэ быһаарыллар боппуруос быһыылаах. Кырдьык, Александра Яковлевнаҕа тахса сырыттахпытына табыллыыһы, – онтон секретарын ыҥыран саппыыска биэрэр, чэй сакаастыыр. – Дьэ, булт-алт хайдаҕый?
   – Быйыл алта киһи учаастагар соҕотоҕун бултаатым. Алта сүүс тириини Тиксиигэ аҕалбытым да, сүүстэн тахса тириибин ыскылааттан уордаран кэбистим.
   – Ол хайдах?
   – Түүлээхпин тутумаары мундуйдаан хас да күн эрэйдээтилэр. Киэһэ аайы ыскылаакка аҕалар этим. Порт ыскылаата. Киирэр-тахсар дьон элбэҕэ бэрдэ. Хараҥаҕа ким ылбыта биллибэт. Баһаалыстаҕа уурдарар дьоммун туох диэн күтүрүөхпүнүй?
   – Оннук эбит. Сылын аайы эбэн иһэр эбиккин. Мин өйдүүрбүнэн, оччо элбэҕи бултаабыт киһи баара иһиллибэт. Пятилетка устата бултаабытыҥ түмүгүн таһаараллар ини?
   – Туттарар сирим уларыйа турар. Аахпаттар быһыылаах. Билигин «Таймылыыр» сопхуоһу кытта дуогабардаахпын. Бастаан «Холбос» тутара. Ыһыллыбыта. Туох да кумааҕы хаалбатах буолуохтаах. Умата сылдьалларын көрбүтүм. Онтон «Булуҥ» сопхуос балаансатыгар киллэрбиттэрэ. Кэргэммэр кибитээнсийэ эрэ элбэх. Ону көрүөхтэрин да баҕарбаттар. Биһигиттэн уурайбытыҥ диэн буолар.
   – Буолар да эбит. Соцкуоталаһыы эҥин диэн баара дуо?
   – Саҥа истэбин.
   – Оччоҕо наҕараада эҥин диэн суох?
   – Саа биэрбиттэрэ. «Булуҥтан» барарбар.
   – Уонна?
   – «Холбостор» туох эрэ пуондатын биэриэх буолбуттара, тугу да ылбыппын өйдөөбөппүн. Таҥас сууйар массыынаны эҥин атын дьоннортон атыылаһааччыбын. Моряктар, лүөччүктэр, байыаннайдар хааччыйаллар.
   – Ол, таҥас сууйарыҥ ханна баарый?
   – Лээхэпкэ.
   – Мотуордааххын дуо?
   – «УД-1» диэни булуммутум. Кыһыннары-сайыннары балаҕаммытыгар мэнээк туһанабыт. Уу мотуора «Москва» баара эргэрэн эрэр. «Дурууспалаахпын», «Биихир», мотуордаах сыарҕа сакаастаһа сылдьабын.
   – Аныгылыы олорор булчут эбиккин. Дьонноруҥ?
   – Намҥа олоҕурдулар. Оҕолору интэринээккэ итэҕэйэр куһаҕанын билэн сылдьабын. Ийэбит ыарытыйара улам бэргээн иһэр. Бэйэм да балыыһаларга суруктаах кэллим.
   – Туох дииллэр?
   – Сылдьа иликпин.
   – Дьэ, маннык. Эн, мин сэрэйэрбинэн, чемпион булчут сырыттаҕыҥ. Ону дьонуҥ-сэргэҥ билиэн наада. Урут «Кыымҥа» ким суруйда этэй?
   – Донускуой суруйбут курдук истибитим. Бэйэм көрө иликпин. Киниттэн атын киһи көрсө илик.
   – Оччоҕо мин Феодосий Семеновиһы кытары кэпсэтэ сылдьыаҕым. «СЯ»-ҕа таһаартара сатыахха баара. Республика таһымнаах араас культурнай мероприятиелар буолаары тураллар. Онно ыҥырдахпытына киирэр буолаар.
   Ити кэмҥэ секретарь кыыс киирэн туох эрэ диэбитигэр:
   – Дьэ, Уйбаан Дьаакыбылабыс, Александра Яковлевна уонча мүнүүтэ сололоммутун туһанан тахса сылдьыах, – Степан Николаевич паапка тутуурдаах остуолтан туран кэлэр.
   А.Я. Овчинникова күтүр улахан кабинетын түгэҕиттэн утары кэлэн бэрт эйэҕэстик дорооболоһор:
   – Иван Яковлевич, Эн сураххын биһиги Москва нөҥүө истэр киһибит эбиккин. Былырыын саас Косыгин кэлэ сылдьан бэйэтинэн эйигин сураҕалаһан турардаах. Бу Степан Николаевич баар буолан онно хардарсар кыахтаммыппыт. Кими этэрин билбэккэ муҥ этэ. Тугу туруорсаргын Степан Николаевичтан иһиттим. Министрдэр Советтарын коллегиятыгар боппуруос бэлэмнээн киллэриэххэ сөп эбит. Онно, баҕар, бэйэҕин ыҥырыахтара. Министерствоҕа ыйытык оҥоруллуо. Герой булчуттартан көрдөрүүҥ үрдүгэ сөхтөрдө. Бу боппуруоһу көтөҕөр кэм уолдьаспыт. Дьэ уонна бачча көрсүһэн баран өссө тугу этэрдээххин?
   – «Холбостор» туох эрэ фондалара ананан баран тиксэ илик эбит, – Степан Николаевич тыл кыбытар. Оттон Уйбаан: «Суох!» – диэн быһа бааччы этэр санаалааҕа. «Москва», «Косыгин» эҥин диэн тыллартан мах бэрдэрэн хаалбыта. Овчинниковалара уу сахалыы саҥарыа диэн көһүппэтэҕэ. Улахан тойоттор олус да сайаҕас буолаллар эбит диэн сөҕөн тылыттан матан, остуол күөх баархатын туппахтыы, кириэһилэ биттэҕин имэрийэ олорбута. Киһи эрэ буоллар онно киэптэппиттээх.
   Ити кэмҥэ А.Я. Овчинникова телефонунан «Холбостору», министерствоны, булт хаһаайыстыбатын кытта кэпсэтэлээн быһаччы дьаһал биэртэлээбитэ. «Массыына» эҥин диэн тыллар иһиллибиттэрэ.
   – Дьэ, Иван Яковлевич, кыра бириэмэ кэпсэттэ диэн хом санаама, үлэ-хамнас мүнүүтэтигэр диэри үллэһиллэн турар. Степан Николаевич хонтуруоллуоҕа.
   Уйбаан ол сайын Нуучча литературатын күннэригэр кыттан, Ленин пааматынньыгар венок уурсубутун бастакы түһүмэххэ ахтан аһарбыттаахпыт. Коллегия аһаран, булчуттар пенсия ылар кыахтаммыттара саамай улахан ситиһиитэ этэ. Ол эрээри орто баайыы, этэргэ дылы, сорук-боллур чиновниктар Уйбааны мөҕө-этэ көрсөллөрүн кубулуппатахтара. Нууччалыы саҥаран сабыһыннара сатыыллара биир суол. Ол аайы уола хаан өссө өргөйөн кимсэн иһэрэ. Оннооҕор коллегияҕа ыҥырыллан олорон нууччалыы тыл этэн куугунаппытын санааҥ. Уол оҕо уон уһуктааҕын умсары көрдөрөр орто баайыылаах киһи, арааһа, билигин даҕаны суох быһыылаах.
   Доруобуйатын кэтээн көрөбүт, онон уһуннук эмтиибит диэн, биир сыл сынньанарыгар эппиттэрэ. Хас да сыллаах уоппускаҕын аахтар диэн сүбэлээбиттэрэ. Онон атырдьах ыйыгар Таймылыырга тиийэн тугу да ситиспэккэ төннүбүтэ. Үлэтин киниискэтэ толоруллубатаҕа хас да сыл буолбутугар бэйэтин буруйдаабыттара.
   Тиксиигэ тиийэн С.Н. Платонов сааҕа дэҥнэнэн өлбүтүн истибитэ. Аны санаатаҕына, Степан Николаевич аатын сүгэр уулуссаҕа кини аан бастаан дьиэ туттубут эбит. Билигин онтунан олус киэн туттар. Ол сайын С.Н. Платонов Нам ыһыаҕар ыҥырыллан тахса сылдьар кэмигэр тиһэх төгүл көрсүбүттэр. Маҥан «Волга» ааһан иһэн тохтообута. Степан Николаевич тахсан илии тутуһан дорооболоспута, доруобуйатын туоһуласпыта, сотору министерствоттан киһи тахсыа диэн эрэннэрбитэ. Кини өлүөҕүттэн, Иван Яковлевич чемпион-булчут буолара умнуллубута.
   Үтүөкэн киһи 70 сааһын көрсө тахсыбыт ахтыы кинигэтиттэн көрдөххө, Иван Яковлевич Кривошапкины хайаан да туох эрэ наҕараадаҕа түһэртэриэхтээх эбит дии саныыбын. С.Н. Платонов олох эдэр сылдьан, төрөөбүт дойдутугар Туобуйаҕа үлэлиир сылларыгар икки киһи – С.И. Васильев, А.Н. Саввинов, сылгы иитиитигэр уһулуччу көрдөрүүнү ситиһэннэр, тутуспутунан 1949 сыллаахха Социалистическай Үлэ Геройдара буолбуттара элбэҕи кэпсиир. Онон үтүө киһи кэриэһин олоххо киллэрэр курдук санаа бүгүҥҥү салайар эргимтэ дьонугар олоҕуруон сөп этэ.

ҮӨРҮҮ УОННА ХОМОЛТО

   Уйбаан, бэйэтэ этэринэн, икки олоҕунан олорор. Лээхэп арыыларыгар бултаабыт сыллара өйүттэн-санаатыттан ааһан-араҕан биэрбэттэр. Күҥҥэ хаста даҕаны буолбут да, буолбатах да түгэннэр хараҕар элэҥнээн ааһаллар, тылыгар ымньанан ылаллар, саныа кэрэх – өрүү онно чыпчылыйыах икки ардыгар тиийэ-түгэнэ охсо түһэн ылар. Оттон түүлүн туһунан этэ да барыллыбат.
   Сарсыарда чэйдии олорон кэргэнэ: «Хайа, тугу түһээтиҥ?» – диэн ыйыттаҕына: «Ээ, онно сылдьабын», – диэн кэбиһэр.
   Хаһанын бу диэн чуолкай өйдөөбөт. Бэл, бэҕэһээҥҥини таһы-быһа умнар саас диэн баар. Ол кэмэ бэлиэр адаҕыйда бадахтаах. Чэ, быһата, билигин Уйбаан уруккута буолбатаҕын билинэ сылдьар. Хайдах эрэ сыыһа-халты туттаран дьаҥнаабыта-хайаабыта эрэ баар буолар. Тохсунньуга даҕаны маайканан таһырдьа сүүрэкэлиирэ уурайда. Дьэ уонна… утуйар уута эмискэ бааччы кэһиллэр идэлэннэ. Сыттыгар төбөтүн уурда да мунна тыаһыырын тыаһыыр. Бу гынан баран түүн сорох ардыгар оронугар олоро биэрбитин бэйэтэ да билбэккэ хаалар. Соһуччу түүлтэн өмүрэн өрүтэ тэйиэккэлээбэт. Аан дьиэ халҕанын тоҥсуйан тибигирэтэр тыастан утуйар уута көтөр. Олбуора олуурдааҕын үрдүнэн, калитка нөҥүө өттүгэр электрозвонок баарыгар наадыйбакка, ала-чуо дьиэ аанын тоҥсуйаллар. Мэник үөдэттэр дьиибэлэниэхтэрин иһин, кыраһа тыытыллыбатах буолар. Оччоҕо? Суох, кини тоҥсуйар тыаһы түһээн истибэт, уһуктан баран эмиэ истэр эбээт! Арыт-арыт ааны субу аһа баттыар диэри либиргэтээччилэр. Бу күтүрдэриҥ аанын хайаан да астаран баран уоскуйаллар курдук.
   Оннук уһуктан уута көппүт түүнүгэр арааһы барытын эргитэ саныыр. Ким эрэ бэриэччитэ диэҕи, ыраахтан ыадастар ахсааннаах. Байанайа ыҥырыаҕын бултан-алтан тэйбитэ ыраатта. Баалаан, өбүгэлэрэ суохтаатахтара дуу диэн эмиэ ытырыктатар. Оччоҕо ым-тым икки ардыгар сылдьан аттаныах муҥа буоллаҕа дуу? Эрэйэ тиллэр кэмэ кэлэн эрдэҕинэ баран хаалара хомолтото бэрт буолаарай. Урут олоруохпун олордум, сылдьыахпын сырыттым диэн хабаана суох саҥартыыра. Билигин бииртэн биир үтүө сонуну истэрэ үчүгэйэ сүрдээх, ол аайы туохха эрэ эрэҥкэдийэрэ күн-түүн күүһүрэн иһэр. Оо, сатаатар биэнсийэтин көбүччү эбэр курдук эппиттэрэ-тыыммыттара олоххо киирэрин көрдөр, дьоллоох үөдэн эбиппин дэниэ этэ турдаҕа. Үрдүк наҕараадаҕа сыыттыылларынааҕар ол уонунан ордук уйуктааҕа чахчы.
   Эрэннэриилэртэн биирдэрэ эбитэ дуу: Булуҥ улууһун бочуоттаах гражданина диэн дастабырыанньа аан бастаан кэлэн соһутта. Хойутаан да буоллар, син сыаналаабыттар. Билиҥҥи салалта: «Билбэт киһибит», – диэтэҕинэ да көҥүлэ этэ. Киһи оҥорбут үтүөтэ, үлэтин-хамнаһын түмүгэ ол аата умнуллубат эбит. Уйбаан Дьаакыбылабыс ону маннык быһаарар:
   – Ньылаҥнас, хаптаҥнас, бэрик үйэтэ бүрүүкээбитэ ааспыт дии саныыбын. Дьоммун олордоору, оҕолорбун үөрэттэрээри, оо, төһөлөөхтө Тиксиигэ дьиэни туруорса сатаабытым буолуой?! Үрүҥ эһэ тириитэ утары уунуохтаах үһүбүн. Өссө биири эрэ буолбатах, элбэх тириигэ маҥалайдара ханыах курдук тыллаһааччылар. Ол эрэ буолуо дуо, көрдүүр илии хаһан да улук буолбат эбит этэ. Мин оннук сиэмэх дьоҥҥо кырса да тириитин бэлэхтээбит айыым суох. Судаарыстыба дьиэтэ эһиги бас билиигит буолбатах, мин үлэбинэн толору хааччыллыылаах дьиэни тоҕо ылыа суохтаахпыный диэн өрө кимсэр этим. Хайа, уонна үрүҥ эһэни бултаһар бобуулааҕын бэйэҕит хонтуруоллуур дьоҥҥут, сокуон барыбытыгар биир дэтэлиирим. Дьиэҕэ чугаһаппатахтара, оҕолорум интернатынан сылдьан алын кылаастарга үөрэммиттэрэ. Оннук дьон эгэ наҕараадаҕа түһэриэхтэрэ дуо? Атын оройуоттар бэйэлэрин дьонноругар (түүлээхситтэригэр диэн өйдөө) кыһаллаллар да эбит этэ. Орто Халымаҕа андаатардыы барыахпын хаста да санаталаан баран, оҕолорбуттан тардыстан хаалыталаабытым. Бултуурбун тохтоппут биир биричиинэм – оҕолорум. Ол иһин Намҥа дьиэ-уот туттубутум. Тиксиигэ сылаас дьиэлээхтэрэ буоллар, Лээхэппиттэн тоҕо тэскилиэхпиний. Дьэ эбии сэтэрэрим хаалбыта. Ити муҥутаан 600 кырсаҕа тириэрдибитим дьиҥэ кыра, аҕыйах. Үксүн кырсаҕа сиэтэҕин. Мин биири да энчирэппэт ньыманы тобулбуппун эйиэхэ этэн аһарбыттаахпын. Ону, санаабын толордохторуна, анаан-минээн суруйтарыаҕым. Патен ылыахпын наада. Оннук. Аны биири чопчулуурбун иһит. Астрономическай сыыппара диэни удумаҕалатар буолуохтааххын. Мин уопсайа уон икки сыл Лээхэп арыыларыгар бултаабытым. Дьиҥинэн, «бултаабытым» диэн биир эрэ тыл. Киһи барыта оннук өйдүүр. Ол сыыһа! Бу санаатахпына, бултаабыт түүлээххэр эрэ харчы төлүүллэр эбит. Ону даҕаны балыйыы бөҕөнөн. Бастаан, түүлээҕи тутар киһиҥ тирии хаачыстыбатын намтатар. Мин биир киһини оннукка күтүрээбитим да, харытыттан харбыыр кыах суоҕа. Бэйэтин тириитэ наар бастыҥ хаачыстыбаҕа сыаната быһыллар, иркутскайдар үрдэтэн туталларын курдук кумааҕы кэлэрэ. Атын дьон, ордук биһиги курдук хоту үөскээбиттэр, албыны-көлдьүнү түһээн да баттаппатах эрэйдээхтэр, аахсар-хайыыр диэни билбэт этибит. Куул бииркэтин уларытарын, түүлээҕин ахсаана төһөтүн бэрэбиэркэлиир туһунан өйбүтүгэр да оҕустарбат этибит. Аны уоппуска эҥин көрүллүбэт да быһыылааҕа. Эгэ бириэмийэ диэн кэлиэ дуо? Кырсаҥ харчытынан бүтэ тураҕын. Төһөлөөх кыыл муоһун туттарарбыт ахсаана да биллибэт. Ханна ыһан-тоҕон баран төһөтүн судаарыстыбаҕа «дук» гыналларын билбит суох.
   Ити өссө кыра! Сүүрбэччэ көлүүр ытыҥ таһынан солбуккун эмиэ бэлэм тута сылдьыахтааххын. Ыккын кыыл ыыттыҥ да – бүттэҕиҥ ол. Туох да кэпсэлэ суох тоҥон, хоргуйан өлөҕүн. Муораҕа биир оннук алдьархай атаҕыҥ анныттан өрө күөрэс гына түһүөн сөп. Быһата, өлөр-тиллэр икки ардынан төгүрүк сылы быһа тула холоруктуугун. Барыта бэйэҕиттэн. Ыккын хайдах иитэриҥ, уһуйарыҥ, аһатарыҥ элбэҕи быһаарара. Отучча ыты аһатаргар күҥҥэ төһө эт, балык наада буолуо дии саныыгын? Ону сыл хонугар төгүллээ, аны ону уон иккитэ ыл. Бэйэҥ аһылыгыҥ, оттугуҥ бэлэмэ, таҥаһыҥ-сабыҥ. Кэргэним хамнас диэни билбэккэ өлөөхтөөбүтэ. Оҕо харчыта да диэни тутан көрбөтөҕө. Бэйэм пааспын сыллата сэлбийэрбэр төһө буору, маһы таспытым буолуой? Сир үрдэ уонча сантиметр ирбэт, буор кэмчи чэҥ муус дойдута. Маһыҥ – уу аҕалбыт сытынньаҥа. Араас мас, онтон пааска дьүөрэни буларыҥ баар. Онон төһө туонна балыгы, эти бэлэмнээбитим уопсай суумата, дьэ, доҕор, уон икки сылга астрономическай сыыппараҕа кубулуйар. Биир-биэс харчыта суох үлэ диэн, дьэ, ол.
   Өссө иһит! Муҥутаан алта киһи бултуур учаастагар суос-соҕотоҕун сылдьыбытым. Пааһым ахсаана тыһыынчанан. Ону уоннуу хоно-хоно кэрийиэххин наада. Ый көстүбэт ыас быдаана, улуйар улуу буурҕа да тохтоппот. Төгүрүк сылы быһа олорон-туран көрбөккүн. Ол айылаахха, дойдум туһа диэн, бултаабыт киһи үтүөтэ-өҥөтө тоҕо умнуллуохтааҕый? Сэриигэ дьоруой бэлиэтин биир төгүллээх хорсун быһыы иһин биэрэллэр. Ол сөп. Бу гынан баран, мин сэргиирим өссө биир махталлаах түгэнэ баар. Ол тугуй диэ! Дьоруой аатын сонно тута иҥэрбэтэхтэрин да иһин, тугунан эмэ хайаан да наҕараадалыыллар. Онтон төһө эмэ сыл ааспытын кэннэ, ол хорсун быһыыларын дьэ дьиҥнээхтик сыаналыыллар. Урут бэлиэтэммитэ диэбэттэр. Оттон мин турудабыай подвигым дьэ кэлэн аан бастаан сыаналаныах курдук буолбутугар – кэмэ ааспыт дэһэллэр. Үөрдэн баран хомотуох курдуктар. Персональнай пенсия анаабатахтар. Үтүөлээх аатынан бүтэриэх кэриҥнээхтэр. Ол оннугар тугу да ырыйбатах тойоттор уон сыл остуолу охсубуттарын манньатыгар иккис пенсияны эмсэхтэниэхтээхтэр.
   Уйбаан Дьаакыбылабыс бэйэтиттэн бэйэтэ тэптэн эппитин-тыыммытын сүнньүн, баһын-атаҕын эрэ билиһиннэрдим. Манна геройум майгытын-сигилитин билиһиннэрэ түһэр тоҕоостоох, Саха Республикатын тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ диэн бочуоттаах ааттаах дьоһун киһини онно-манна ыҥырдахтарына, бастаан көрөн, баҕар, соһуйуохтара. Тойон-хотун диэн толлубат, санаабытын этэн тэйэр харса хаан хараактырдаах киһи. Иккиэйэх да олорон сэһэргэһэригэр субу-субу олоҕуттан сулбурута ойон туруо, киэҥ саалаҕа тыл этэн эрэр курдук, күөмэйин муҥунан саҥарарын таһынан илиитэ тохтоло суох күөрэҥниэҕэ. Табылыннын-табыллыбатын, нуучча тылын хойуутук тутуннаҕына да көҥүллээх. Онон эбитэ дуу урут кини туһунан ким да ылсан сырдаппатаҕа. Дьону хоруо курдук этэр-тыынар киһини сэбиэскэй сириэдийэн олорор кэмигэр ким сөбүлүө буоллаҕай?
   Мин даҕаны, омос көрбүтүм буоллар, чугаһыахпын билбэтим. Кини эмтэммит балыыһатыгар врачтар, ыарыһахтар куттарын туппутун истибитим. Сыппыт палаататыгар улахан сиэркилэ, чаһы атыылаһан туруоран тахсыбыт биир эмэ ыарыһах баара дуу? Аны, кинини билсиэм иннинэ, тэлгэһэтин көрбүтүм: маннык олордуу хатыҥ сэлэлээбит ып-ыраас олбуордаах ыалы тыа сиригэр сэдэхтик көрдөҕүм буолуо. Мин өссө кыһын сылдьыбытым. Сайын сибэкки ортотунан кэлэр-барар эбиккин. Онон көрүөм инниттэн кэрэ дууһалааҕын, сэдэх киһитин билэн тиийбитим. Маайканан эрэ таһырдьа тахсарын да көрөн соһуйбатаҕым. Хата, бэйэм эдэр сааспын киниэхэ ханыылыы санаан аһарбытым.
   – Туундара киэҥэ-куоҥа, тыала-кууһа бэрт. Онно хайаан сибигинэйэн кэпсэтиэҥий. Ыттаргын хамаандалыыргар илиигин урут хамсатаҕын. Онон далбаатанан саҥарарга үөрэнэн хаалбыппын. Уонна онно полярнай станцияҕа, байыаннай чааска бары нууччалар, моряктар, летчиктар эгэ дуо. Нууччалыы-сахалыы балкыйдаххына бэркэ өйдөөччүлэр. Билигин да нууччалары кытта олус тапсабын. Майгыбар-сигилибэр кинилэр сабыдыаллара элбэх. Оттон онно сылдьан маспын-оппун олус ахтар этим. Ол иһин тэлгэһэм толору үүнээйи.
   Ыкса билистэххэ, Уйбаан олус уйан дууһалаах, кэрэни кэрэхсиир айылгылаах, дьиҥ-чахчы айылҕа оҕото. Ити гынан хомолтото киниттэн ааһан-араҕан быстыбата. Ыһыах саҕана ыалдьан балыыһаланан сырытта. Өссө эмп тэрилтэтигэр тиийэн өйүн сүтэрэн өрүһүммүт курдук кэпсиир. Онтон өрүттэн эрдэҕинэ: «Хайа, өлбөтөххүн дуу?» – диэн халы-мааргы хаадьылааччы көстүбүт.
   Өр-өтөр буолбат, аны хараҕа туманнырар идэлэммит. Эппэрээссийэлэтэ киирбитин сүрэҕиҥ тулуйуо суох диэбиттэр. Онон, чурапчылары кытары эҥээрдэһэн, арыый иннибин ыйдаҥардар эрдэхпинэ диэн, Тиксиигэ тиийэн төнүннэ. Ол айаныгар төһөлөөхтө уруккутун-хойуккутун өйүгэр бэрэлээбитэ биллибэт. Уолугунан уһуутуур уолан сааһын улаан кэмэ ойон-мөҕөн ааспыт сирин-уотун аны көрөр эрэ, суох эрэ.
   Алтынньы 19 күнэ үүнэр (2003 с. – П.Ч.). Ити киниэхэ дьол уонна сор алтыспыт күнэ. Күндү ыалдьыт буолан ыҥырыллан тиийэн истиҥ-иһирэх тыллаах махтал суругу тутан, улуус дьаһалтатын дьиэтигэр атаҕа сири билбэт буолан сырыттаҕына, доҕоро-атаһа ыар сураҕы иһитиннэрэ «уазигынан» өрө мэҥитэн кэлэр. Урут оһоҕунан оттунар эрдэҕинэ, маһын-уутун этиппэккэ тиэйэр-таһар тракториһа В.И. Маслов өрө бөтүөхтүү-бөтүөхтүү:
   – Яклыч, түргэнник бардыбыт!
   – Ханна?
   – Эһиэхэ!
   – Туох буолла?
   – Дьиэҥ иһиттэн буруолуур сураҕын иһиттим. Бара охсуох!
   – Бай! – Уйбаан сүрэҕэ «парк» гына түһэр. Туох эрэ сүрэҕин хаһан да билбэтэх ап-аһыынан быһа хаарыйталаан ылар. – Онно сиэннэрим, кэргэним. Күрүлүүр күнүс хайдах? – диэмэхтиир.
   Тиийбиттэрэ, баһаарынайдар саҥардыы кэлэн олбуору нөҥүө түһэн эрэллэр эбит. Аанынан хоп-хойуу буруо өрө уһуура турар. Сүүрэн тиийэн ону саба охсор.
   – Баһаарынайдар түргэнник кэлэннэр дьиэм үрдэ сууллубата. Киһи туһанара туох да ордубакка умайбыт. Турар бэйэбитинэн тула сүүрэн хааллыбыт. Арай эмээхсиним аҕыйах аҕай таҥаһын сараҕыта дуу, хайыы дуу таһаарбыта чөл хаалла. Дьиктитэ баар, туох да ордубакка умайбыт шифоньерым иһигэр икки сорочкам уокка салаппатахтар. Кумааҕыларым, хаартыскаларым, докумуоннарым барылара күл-көмөр буоллулар. Бу Булуҥ улууһун бочуоттаах гражданина буоларбын туоһулуур дастабырыанньам маннык көрүҥнэммит, – диэн баран тас өттө улаханнык хоруорбут киниискэтин көрдөрөр.
   – Туохтан барбытый?
   – Сиэннэрим бэйэлэрэ эрэ хаалаахтаабыттар. Ол дьон мин утуйар хоспор киирэннэр ночнигы холбообуттар. Өлүү түбэлтэлээх, түннүк сабыыта тюль сыстан турбут провода замыкайдаабыт. Эбэлэрэ тахсан бараатын кытта, көрүөх бэтэрээ өттүнэ. Ийэлэрэ 15 мүнүүтэ тардыллыбыт. Солбуга хойутаабыта эбитэ дуу? Урут кыыһа кэллэҕинэ, ийэбит барар буолар этэ, хата, сиэннэрбин уокка былдьаппатылар, ийэлэрэ уоба кэлэн быыһаталаабыт. Уолуйан хаалан аанын сабарын умнан кэбиспит. Салгын киирэн уот аҕыйах мүнүүтэ иһигэр көҥүл күүлэйдээбит. Мин Лээхэпкэ дьиэм умайбытын ааны сабан быыһаабыппын кэпсээбиппин өйдүүр инигин? Ол саҕана кэргэним оҕолорунаан Намҥа этилэр. Утуйбутунан умайыах дьону кини саҥата уһугуннарбыта. Арааһа, быйыл эмиэ маны сэрэтэн тоҥсуйталаата быһыылаах…

АТЫҤЫРАҺЫЫ

   Уйбаан хара кырсаны, маҥан табаны бултуйбут сылыгар соҕотоҕун кыстаабытын бэркэ ыарырҕаппыта. Сүрэҕиҥ олус ноҕуруускаламмыт диэн Дьокуускай быраастара үчүгэйдик сынньанарыгар сүбэлээбиттэрэ. Инньэ гынан, соҕуруу санаторийга кэлэ-бара, араас куораттарынан сылдьыталаан ыкса күһүн эргиллибитэ. Ол кыһын арыытыгар бултуу киирбэтэҕэ. Кини оннугар алта эр бэрдэ кыстыы диэн ааттаан тэринэн барбыттара даҕаны, сотору утуу-субуу төннөн тахсыбыттара. Арай биригэдьиирдэрэ Федя Бурцев болдьоҕун толору сылдьыбыта да, өнүлээҕи бултуйбатах этэ.
   – Лээхэп, нэлэмэн туундараҕа холоотоххо, түҥкэтэҕэ, тыйыһа, тыала-кууһа, тыаһа-ууһа сүрдээх бөҕө буоллаҕа. Бөһүөлэккэ киирэ-тахса сылдьан бултуур курдук буолуо дуо? Наар бэлэмҥэ сылдьа үөрүйэх киһиэхэ – чымаан дойду. Тоҥ хаһаа балаҕаҥҥа кэлэн уот отторуҥ, аскын буһарынарыҥ, таҥаскын бэринэриҥ, ыттаргын бостууктууруҥ саллымара ханна барыай. Этэргэ дылы, кырсаны сүлбэтэх да дьон киирдэхтэрэ дии.
   Күһүн аскын-үөлгүн үчүгэйдик хаһаамматаххына, биир-биэс тыла суох быстараҕын. Кыһын устата биир көлүүр ыта (15—17 ыт) сүүс алта уон табаҕа тук буолбат. Тоҥ балыгы кирэр ыт аһылыгар астыммат, түргэнник дьүдьэйэр. Оттон Уйбаан икки сыарҕа көлүүр ыттааҕа. Онно төрүүр-ууһуур тыһы ыттаргын уонна уончаҕа тиийэ өнүргэстэргин (сарсыҥҥы солбуктаргын) эп. Төһөлөөх да бэлэмнэммит эт, балык тук буолааччыта суох. Ол иһин кыһыҥҥы им-балай хараҥаҕа кыылы бултастаххына табыллар. Ону ыллыҥ да мээнэ сатаабаккын. Үөрүйэх, сатабыл наада. Ыттаргын оннук бултуурга эрдэ уһуйуохтааххын. Кылаабынайа, таба үөрүн үргүтүө суохтаахтар. Хабыс-хараҥаҕа пааһыҥ таһыгар бэйэлэрэ тохтуу үөрүйэх ыттар киһи хамаандатын түргэнник ылыналлар, таба үөрэ чугаһаатаҕына, тохтоон эн сирэйгин-хараххын кэтэһэллэр эбэтэр айан уонна көтөл сыарҕаларын сэргэстэһиннэри баайан айаннаатаххына, ол күн бултуу баралларын эндэппэттэр. Икки сыарҕа кэккэлэһэ холбонноҕуна түҥнэстибэт, онно анал мастанаҕын, быһата, катамараан курдук буолар. Таба үөрэ дьиэҕиттэн чугас чуоҕустаҕына, оннук тэринииҥ ордук көдьүүстээччи. Бултуйдаххына, сорох табаларгын туруортаан кэбиһэҕин, оччоҕо кырса чугаһаабат, табалар эргийэн кэлэ тураллар, хайаан да саантаан ааһаллар. Түгэн тосхойорун хаһан баҕарар мүччү тутуо суохтааххын. Эн сүрэҕэлдьээтэххинэ, ыттарыҥ эмиэ наадыйыахтара суоҕа, – диир Иван Яковлевич.
   Эһиилигэр, саас эрдэ, Уйбаан Лээхэпкэ бултаспыт Гоша Громовы илдьэ киирбитэ. Уол элбэх саҥата суоҕун, киһи тылын истимтиэтин, иҥэ-бата сатаабатын сөбүлээбитэ. Урут соҕотоҕун бултуурун ордороро. Үөрүйэҕэ суох киһи Лээхэпкэ боҕуу эрэ буолуохтааҕын сэрэйэрэ. Туох баар эппиэтинэс киниэхэ сүгүллэрин билэрэ. Мунаах киһи, үөрүйэҕэ суох көлүүр арааска тэбиэн сөбө. Ол үрдүнэн доҕор-атас баара эмиэ наада курдуга. Соҕотох аата соҕотох.
   Ол сырыытыгар Уйбаан букатын табыллыбатаҕа. Барыта кини сэрэйбитин курдук буолан иһэрэ. Оттук маһы тиэйэ барбыт уола ып-ыраас чэмэлкэй күн сүтэн хаалбыта. Кытылы батыһа чохчоломмут маһы күҥҥэ хаста да кырынар чугас сиргэ киһи хайаан мунуоҕай. Кыыл табаны эккирэттэҕэ диэн бастаан кыһаллыбатаҕа. Сарсыныгар сатыы, ыттарын куоттарбыт да буоллаҕына, кэлиэ дии санаабыта. Уола эмиэ биллибэтэҕэ. Илимнэрин бэрийдэҕинэ эрэ көрдүү барар кыахтааҕа. Муора бүгүн ыраас, сарсын хайдах-туох буолуо биллибэт. Муус халҕаһата сөрөөн илдьэ бардаҕына көҥүлэ. Уола үһүс күнүгэр сыккырыыр тыына эрэ тиийэн кэлбитэ.
   – Бачча өр ханна сырыттыҥ?
   – Туундараҕа.
   – Кыыллаатыҥ дуо?
   – Суох.
   – Оччоҕо?
   – Уоту көрөн. Дьон баар эбит дии санаабытым.
   – Ол гынан?
   – Булаттаабатым.
   – Оттон кэлэн хаалыаххын.
   – Ыттарым атын балаҕаҥҥа илдьибиттэрэ.
   – Дьэ буоллаҕа… Тугу аһаан сырыттыҥ?
   – Суох.
   – Балаҕантан тугу да булбатаҕыҥ дуо?
   – Киирэ сылдьыбатаҕым.
   – Оттон саалааххын, испиискэлээххин дии. Ама, тугу да көрбөтүҥ дуо?
   – Көрөн.
   – Уонна?
   – Ыттарым ыттарбатахтара…
   – Уһаабытыҥ буоллар, ыттыын-бэйэлиин өлүө эбиккин дии.
   – Билбэтим.
   – Ыттарыҥ хамаандаҕын истибэт буоллахтарына хайдах бултуох бэйэккэҕиний?
   – Билбэтим.
   – Былырыын хайдах сылдьыбыккыный?
   – Эрдэ тахсыбыппыт.
   – Кырсалаабатаххыт дуо?
   – Кырса суоҕа.
   Дьиэ эргин эрэ сылдьыах кыттыгастаммытын Уйбаан онно эрэ билбитэ. Ол аата былырыыҥҥыттан кырса биллэ аҕыйаабыт. Быйыл да өнүйэн бултуо суохтар. Ырааҕынан тэлэһийдэҕинэ табыллыыһы.
   Иван Яковлевич кэпсээнэ ити эрэ буолбатах:
   – Хоту сир бэйэтэ туспа сокуоннаах. Ону тутустаххына эрэ табыллар. Уолаттар ону удумаҕалаабат эбиттэр этэ. Өбүгэ үгэһин биир киһи үйэтигэр ити аата таһыччы умнуохха сөп эбит. Киһи туундараттан тэйдэ даҕаны эбэтэр үгэһи үрдүттэн үктүү сылдьар буоллун даҕаны, тулалыыр айылҕа оттуун-мастыын кэхтибитинэн барар. Мин Лээхэппэр кэлэн баран уолаттартан кэлэйэн бөҕө. Арай Гошабынаан Аччыгый Лээхэпкэ олорбут дьиэбэр кэллибит. Саас, сир хараарбытын кэннэ. Чөкөтөн-чөкөтөн барбыт малым-салым бөххө кубулуйбут. Дьиэлэрин букатын өрө тарпат дьон эбит. Субу сибилигин хоно кэлэр курдук, турбуттар да тахсан барбыттар. Остуол үрдэ үп-үрүҥ түүнүгүнэн үллэн олорор. Оттор мас суох, аһылык саппааһын хаалларбатахтар. Дьааһыгынан ас арааһын, бурдугу, саахары куулунан хаалларбытым – тугу да ордорботохтор.
   – Манна кимнээх олорбуттарай? – диибин.
   – Кэлэ-бара бары.
   – Барытын ыраастаа, мин хайдах хаалларбытым курдук өрө тарт! – диэн дьарыйабын.
   Сатамматахпыт онтон саҕаламмыта, – диэн баран Иван Яковлевич икки ытыһынан төбөтүн хам туттумахтаан, аллара хаһыйбахтаан ылар.
   Бастаан дьиэлэрэ умайа сыһар. Ыкса күһүн ардахха баттатан кэлэн оһохторун үрдүгэр таҥастарын куурда ыйыыллар. Дьэ уонна аһаан-сиэн баран утуйан хаалаллар. Уйбаан утуйаары сытан:
   – Оһоххун көрөөр, – диэбитин уола атыннык өйдөөтөҕө буолуо, тоҥмута оччото дуу, маһы толору симэн утуйбут.
   Аһара оттуллубут оһох билиитэтэ дэлби кытаран, аллара намылыйбыт таҥастара хоруора сатаан бараннар умайан барбыттар. Төлөн саҥардыы өрө салаан эрдэҕинэ, Уйбаан кэргэнэ илэ-бодо ыҥырбытыгар соһуйан олоро биэрбитэ, арай дьиэтин иһэ өрүтэ үҥкүүлүүр курдук үһү.
   – Оо, бу алдьархайы! – диэт, ыстаанын сулбу тардан ылыах курдук гыммыта, сиэбиттэн ботуруоннара кытарбыт билиитэҕэ түһэн тобугураһаллар. – Куосаа! Тура тарт! Умайан эрэбит! Билигин ботуруоннар эстиэхтэрэ, куот! – диэн эрдэҕинэ, биир ботуруона өс хоту эстэн тоҕо барар.
   Иккиэн баккынан эрэ күүлэҕэ ойоллор. Ол ыстаналларыгар канистралаах бензиннэрин түҥнэри көтөн ааһаллар.
   Аан аһыллыбытыгар сып-сырдык төлөн өрүтэ күдээриҥниир. Күүлэҕэ тахсан баран туох баар таҥастара иһирдьэ хаалбытын биирдэ өйдүүллэр.
   – Бар, түннүгү ас!
   – Хайдах?
   – Таһырдьаттан муус хаттыгын түөрэ сүргэй. Мин туох кыалларын иһиттэн тамныам. Чэ! – диэн баран аанын тэлэйэ баттаабыта хабыс-хараҥаҕа төлөн түүтэҕэ күлүм гынар. Канистратын сулбу таһыйан ылан таһырдьа быраҕаары харбыалаһан иһэн уолуттан иҥнэн ат буола түһэр.
   – Хайа! Тоҕо олороҕун, тура оҕус!
   – Атаҕым туруорбат, – диэхтиир. Кутталыттан самаҕа кыпчыйбыт эбит.
   Уйбааҥҥа ол турдаҕына өй кылам гынар: «Бээрэ, ити аата төлөн ааны астахха сэтэйэр. Салгына суохха уот тумнастыан сөп эбит. Уолум түннүк мууһун тыыппатаҕына табыллыыһы».
   Гоша таһырдьа тахсаары тас боруоктан тайанан турара. Ону иһирдьэ анньан баран, бэйэтэ атах сыгынньах дьиэтин үрдүгэр тарбачыһан тахсан оһоҕун турбатын муус лоскуйунан саба баттыыр. Хойуу буруо онон-манан быыһылаан иһэн мэлис гынар. Мууһа ирэн сырдьыгынаан иһэн, турба устун аллара тимиччи киирэн хаалар. Аны бордууһунатын муус лоскуйдарынан симэн буруо тахсыбат оҥорор. Дьэ уонна уолунаан тиистэрэ ыпсыбат буолуор диэри күүлэлэригэр туох буоларын кэтэһэллэр. Тоҥ таба тириитигэр үктэнэн турар буоланнар арыый тулуспалаһаллар. Хайа уонна күһүн буоллаҕа дии.
   – Күһүн муус хантан кэлэн хаалла? – диэн Иван Яковлевичтан ыйытабын.
   – Муора мууһа буолунай, сайыннары ыһылла сытааччы.
   – Дьэ, онтон?
   – Сэрэнэн-сэрэнэн ааммын аспытым, төлөн көстүбэт. Буруо баҕас дэлэй. Хата, таҥастарбыт умайбатахтар этэ. Үөһэ эрэ бааллары төлөн салыыр буолар эбит. Онон кыл-мүччү тыыннаах ордон турабыт. Баккынан эрэ ханна ыраатыахпытый, тоҥон өлөр этибит. Онтон ыла солбук таҥаспын дьиэттэн тэйиччи харайар буолбутум. Киһини эрэй үөрэтэр. Өссө ол кыһын бэйэм өлө сыһан турабын. Көр эрэ, бу маны, – диир уонна уҥа холун тас өттүн көрдөрөр.
   – Уокка салаппытыҥ дуо?
   – Буорахха салаппытым.
   – Хайдах? Кэпсээ эрэ.
   – Ол сыл бэйэтэ даҕаны кырса аҕыйах этэ. Онон бэлэм сылтах, Саҥа дьыл иннинэ дойдубутугар төннөн тахсыбыппыт. Дьэ, иһит. Туруохпун сүрэҕэлдьээн, олорон эрэн саабын уунан ылан эрдэхпинэ эстэн тоҕо барда. Буулдьа бу уҥа холум тас тириитин сиирэ көтөн ааспыта. Буорах уота таҥаспын хабан, устуохпар диэри тириибин бүүрэ сиэбитэ. Аһаҕас баастаах ханна ыраатыаҥый. Ол да буоллар, уолбун илдьэ сылдьан, паастарбытын эһитэлээн баран дойдулуурга барбыппыт. Дьэ, Лээхэбим ол сыл миигин атыҥыраан турардаах. Уолаттар көҥүл айбардаабыттарын сөбүлээбэтэх быһыылааҕа. Айылҕа, сир-уот барахсан киһиттэн туох да атына суох. Хомойор-хоргутар, иэстэһэр даҕаны буолааччы. Туох абааһы дьонун ыытаҥҥын баайбын-дуолбун кэҕиннэртэрдиҥ диэбит быһыыта буолуохтаах.

КЭХТИИ

   Сир-дойду уонна айылҕа биир өйдөбүллээхтэр дэһэбит. Ол эрээри «сир-дойду» диэни бэйэбитигэр чугаһатан этэбит быһыылаах. Дьон-сэргэ олохсуйбут, киһи-сүөһү тоҕуоруйбут сирэ-уота диэн. Оттон «айылҕа» – икки атах үктэнэ илик түҥкэтэх түөлбэтигэр да ханна барыай. Ону өссө тупсаран «Ийэ айылҕа» диэн эрдэхпит. Тыытыллыбакка чөл турар диэн.
   «Сири-уоту киһи киэргэтэр» диэн өйдөбүл баар. Ол чахчы. Көһөн хааллахха, бэл сайылык кураанахсыйбыт курдук буолааччы. Киһи барахсан тиийбит-түгэммит сирэ букатын чыҥха атын көрүҥнэнэр. Ити «киэргэтии» диэн өйдөбүлгэ сыһыары тутан эттэххэ. Оттон төттөрү өттүн ылар буоллахха, туох аанньа буолуой – кэхтэр аакка барар.
   Иван Яковлевич быйыл сайын Тиксиигэ тиийэ сылдьан Лээхэбин арыыларын туһунан сураһан кэлбит. Уонна бу курдук кэпсээннээх:
   – Дойдубун булда кэхтибит дэһэллэр. Ким да кыстаабатаҕа ырааппыт. Балаҕаннарым ыһыллыбыттар, уматарын уматан, оттунарын оттон бүтэрбит курдуктар. Дьэ, бу дьаабыны көр! Киһилээххэ полярнай станция аны суох үһү. Эгэ байыаннайдар кэлиэхтэрэ дуо? Кырса олус хойуутук үөскээтэҕинэ бэйэтэ дьаалатынан эстэр аакка барар. Кутуйаҕа эһиннэ да, бүтэ турар. Улахан сир туундаратыгар кутуйах даҕаны, кырса даҕаны оннук имири эстибэт. Муора ыраах арыытыгар бултанар гына дэлэйдик аҕыйах сыл иһигэр кырса үөскүү охсубат. Барыта бэйэ-бэйэтиттэн сибээстээх. Кутуйах үөскүүрэ-үөскээбэтэ от хайдах үүнэриттэн. От эмиэ кэхтэр. Таба үөрэ олус элбээтэҕинэ эбэтэр олус тымныы сайыннар утуу-субуу солбустахтарына, ситэ-хото үүнэн быстыбат. Бэрт барбах сэрбэйбити көтөр даҕаны бүтэриэн сөп. Оттон от дэлэйдик үүммэтэ даҕаны, табаҥ ас көрдөөн, сир кырсын илдьи тэпсэн кэбиһэр. Аһа бүттэ даҕаны тохтообот – өлөрө өлөр, барара барар.
   Киһи (дьон) олохсуйдаҕына, букатын атын буола түһээччи. Туох барыта дэлэйбитинэн барааччы. Мин муҥутаан бултуйар сылларбар от киһи тобугун ааһар гына үүнэрэ. Кус-хаас дэлэйэ кырыскын уоҕурдар, хойуу от кутуйаххын араҥаччылыыр, киһи бултастаҕына, кырса да, таба да үөскүүрэ кэмнэнэр-кэрдиилэнэр. Кутуйах аһылыктаах сиэмэх көтөрдөрү ыыргар чугаһаппаккын. Оттоох дьыл таба бара-кэлэ сатаабат. Онон киһи айылҕаны киэргэтэр, тупсарар, байытар аатыгар сылдьыахтаах. Айылҕаҕа киһилии сыһыан диэн ону этэллэр. Оттон кыыллыы сыһыаннастаххына, барыта тутатына кэхтибитинэн барар. Ыччаты киһилии дьаһанарга эрдэттэн үөрэтиэххэ наада. Аҕыйах сыллааҕыта оннук хамсааһын баарга дылыта. Сахалыы хаһыаттар суруйбуттарын көрбүт курдукпун. Булка сыһыаннааҕы эмээхсиним көтүппэккэ ааҕааччы буолара бу кэлин тоҕо эрэ тохтоото. Суруйбаттар дуу, ситэн суруттарбаппыт дуу?..
   – Булка сыһыаннаах сурунаал тахсан эрэр.
   – Дьэ-дьэ! Ону булан көрүөххэ баар эбит ээ.
   – Сыаната быһа сытыйбыт сурахтааҕа, – эмээхсинэ быһа түһэр, – хаһыаты да суруйтарарбытын ыарырҕатыах курдук олорон…
   – Ити баар ээ.
   – Булт туһунан тугу суруйбуттарын интэриэһиргээбиккиний? Хайа хаһыакка?
   – Ээ, ол ыраатта. Ыһыллыы иннинэ.
   – Эдэр дьону булка уһуйар ыстатыйалар тахса сылдьыбыттарын этэр быһыылаах. «Эдэргэ» этэ дии, бадаҕа…
   – Ону эрэ этэр үһүбүн дуо?
   – Наар мөккүһэн тахсааччы. Кини эрэ этэрэ кырдьык үһү.
   – Оннук-оннук! Олору түмэн туспа кинигэ гынан таһаарыахтарын. Билигин барыга бары үөрэтэ сатыыр курдуктар. Бэл Сунтаартан Дьокуускайга сатыы кэлэр оҕолор бааллара.
   – Ону эмиэ утарсар курдук этиҥ буолбат дуо?
   – Соок! Утарсыбыт буолбатахпын. Атыннык дьаһаныахха сөп диэтэҕим. Айылҕаҕа оҕону сыһыарар аналлаах лааҕырдары тэрийэр көдьүүстээх буолуох этэ.
   – Үлэ лааҕырдарын курдук дуо?
   – Ол атын. Үлэ үөрүйэхтэригэр үөрэтии туһа туспа. Ону лааҕыра таймата суох сатыыр буолан тураллар. Бэйэ эрэ иннин көрүнүү кэмигэр сатабыллаахтар оҕолорун түмэ тардан сыта байыахтара. Оттон мин букатын атыны этэбин. Тугу да сатаан тэрийбэт сатаҕай олохтоох өссө да элбии туруоҕа. Дьэ оннук дьон оҕолорун айылҕаҕа таһааран сайылатыахха баара. Дьоннорун кытары олорон син биир тугунан да дьарыгырбаттар.
   – Хайа, онно үбүҥ-аһыҥ?
   – Улахан өйөбүл наадата суох. Бастаан кыраттан саҕалыыгын. Аҕыйах аҕай уол оҕону илдьэ сылдьан отуу арааһын оҥосторго, кутаа отторго, сир аһын хомуйарга, бултуурга-балыктыырга үөрэтэҕин. Сайыны быһа айылҕа тугу биэрэринэн аһылыктанан сырыттахха, туох улахан ороскуота кэлиэй. Сылын аайы атын оҕолору сыһыаран, дьарыккын элбэтэн иһэҕин. Туспа хаһаайыстыбаланыаххын да сөп. Оччоҕо оҕолор төрөппүттэрэ, сүөһү тутар кыаҕа суох дьон даҕаны сыстыа этилэр. Бэйэ оҕуруоттанара, ходуһаланара, сылгытыгар тиийэ ииттэрэ, көлөлөнөрө оннук тэриннэххэ төһө баҕарар кыаллар кыахтаах.
   – Ким сир-уот биэрэр?
   – Дьон бэйэлэрэ сирдэнэргэ, сүөһүлэнэргэ дьулуһуохтара. Холбостоххуна, тугу баҕарар кыайыахха сөп. Ону оҕолорунан саҕалатар ордук. Оҕо биирдэ көрбүтүн, ыллыктаах тылы истибитин хаһан да умнубат. Бэйэбинэн охсон этэбин. Чылаа оҕонньор этэр буолара: «Уол оҕо ойууртан, ууттан аһыыры-таҥнары билэр, сатыыр буола улааттаҕына, хаһан да өлөн-охтон биэриэ суоҕа». Мин үйэм тухары ону умнубакка тиийэн кэллим:
   – Бука, киһи барыта ону сатаабата буолуо.
   – Барыны бары сатыыр киһи, кырдьык, ахсааннаах быһыылаах. Ол иһин түмсэ сатаныллыахтаах. Соҕотоҕун тура сүүрэн тугу да кыайбатыҥ чахчы.
   – Эн бэйэҥ курдук булка-алка ис-иһиттэн дьоҕурдаах киһини биири эмэ көрсүбүтүҥ дуо?
   – Баар буолумуналар. Ол гынан баран туохха баҕарар дэгиттэр киһи ахсааннаах быһыылааҕа.
   – Холобура?
   – Булт-алт туһа туспа. Хоту эр киһи барыта булка сыстаҕас. Бу гынан баран, ол дьонуҥ дьиэҕэ-уокка күн көдьүүһэ суох кэтэх тардыстан баран сытынан кэбиһиэхтэрэ. Оннук дьон бэрт сотору бэйэлэрэ кыылга кубулуйуохтара. Дьиэҕэ бүгүрү киһи аны атыныгар кэдэйэн биэриэ. Барыга бары сыстаҕас киһи хаһан да өлөн-охтон биэрбэт. Мин ону этэбин. Өссө. Техникаҕа да сыстаҕас буолуохтаах. Мин биир кылаас үөрэҕэ суох эрээри мотуор арааһын баһылаабытым. Ол өссө кыра. Айылҕаҕа сыстаҕас диэн эмиэ баар. Айылҕа уларыйарын, кыыл-сүөл майгытын кэтээн көрө, өйгөр тута сылдьыахтааххын. Муора арыытыгар олорор киһи ону барытын билиэхтээх. Аны чуҥкуйууну-соҕотохсуйууну нөҥүөлүүр ылбычча кыайтара охсубат. Кыттыгас уолум аҕыйах ый иһигэр, бэл сайын, чуҥкуйан дьоҥҥо тардыһара бэрдиттэн мунан өлө сыспытын санаа. Миигин радиолам уонна ыттарым чуҥкутааччылара суох. Уонна бастакы уонча сылга дьоннорбун илдьэ сылдьыбытым сыттаҕа дии.
   Иван Яковлевич итинник сэһэргии олордоҕуна харахпар биир атаһым көстөн кэлэргэ дылы гыммыта. Хайдах эрэ улуу булчут ирдэбилигэр сөрү-сөп түбэһэр быһыылааҕа. Самолету да хайа баҕарар көтүтэр кыахтаахпын диэбитин бастаан итэҕэйбэтэҕим. Онтум анал авиационнай үөрэхтээх эбит. Үс үрдүк үөрэҕин барытын туһана сылдьар уол оҕо курдук көрөбүн. Олоҕун туһунан олус үчүгэй сэһэни суруйар кыахтаах, суруксут бэрдэ. Бэйэтэ куорат олохтооҕо. Онтуттан улаханнык олуттарар курдук саҥарааччы: «Бу үлэбэр ылар аҕыйах тыһыынчабын уонча хонук иһигэр хайа баҕарар булунабын», – диэччи. Онтун ханна да харыс ырааппакка, куораттан тахсыбакка. Мин ону илэ көрөн итэҕэйбиттээхпин. Алта күн устата уон хапкаанынан куорат иһинээҕи дөйө тоҥор уулартан 279 андаатары хаптаран соһуппуттаах. Туттара-хаптара сымсаҕайын өрүү ымсыыра уонна умсугуйа көрөөччүбүн. Онто бэйэтэ туспа искусство айымньытын курдук буолааччы. Балеттан туох да итэҕэһэ суох уран хамсаныыларын тоҥорбун да умнан биир күн анаан-минээн көрбүттээхпин. Илиитэ бөҕүөрбэтин сөхпүтүм. Тохсунньуга хаар саба түспүт отун быыһыттан хахсы уйаны була охсон, чохороонунан онон-манан отойо түһээт, уйа иһинээҕи ууну-оту булкуйан хапкаанын иитэр. Эргийэн кэлиибитигэр хапкааныгар андаатар иҥнибит буолар. Ону сылааһыгар сонно тута сүлэн сылыбыратан кэбиһэр.
   Дьиэ-уот түбүгэр хайа да бэйэлээх хаһаайка тэҥнэспэт киһитэ аны кини. Асчыт бастыҥа. Салааты астыырыгар оҕурсуу, помидор эҥин кырбаан илибирэттэҕинэ, быһаҕа үөһэ-аллара буоларын ситэн көрбөккүн. Оннук түргэнник туттар.
   Балыктастахха, инчэҕэй муҥханы уонна икки киһи уйуктаах эрэһиинэ тыыны таһаҕас оҥостубат. Кини баарыгар мэлийиэм дии санаабаккын. Айылҕаттан айдарыылаах курдук. Сааскы кус аан бастаан киниэхэ кэлэн түһэн биэрэр. Күһүн туох барыта хам тоҥон турдаҕына, эмис куһу айылҕата анаан киниэхэ өлүүлүүр. Биирдэ олорор күөлүн таһыгар, дьиэтиттэн аҕыйах хаамыылаах сиргэ, Тойон кыыл илэ бэйэтинэн киниэхэ ыалдьыттаан ааспыта. Ол күһүөрү кэм этэ. Бөтүүгү да киһи тутара уустук буолуохтаах. Оттон кини Тойон кыыл үллэн олорор тиитигэр тиийэн кинини холодильнигар баар сибиинньэ этинэн күндүлээбит эбээт! Илиититтэн ылан аҕыйахта дьүккүк гыммыт. Балтараа киилэ сыалаах эккэ топпотох курдук туттубут. Ол иһин чугастааҕы ыалларыттан эт көрдөһөн эбии аһаппыт. «Дьэ бу кэннэ туохпут да суох!» – диэбитин өйдөөбүт курдук, өс хоту Чочур Мураан кэтэҕин диэки көтөн күпсүйэн хаалбыт уонна биллибэтэх. Айылҕа оҕолоро ити курдук билсиһэн дуу, бэйэ-бэйэлэрин тургутуһан дуу ааспыт түбэлтэлээхтэр. Улуу булчут буолуохтаах киһи куоракка хам хараҕаламмыт курдук көрөбүн.
   Атаһым өссө биир дьиктилээх. Дойдутугар биирдэ эмит таҕыстаҕына, аара суол кытыытынааҕы ууларга хапкаан иитэлээн ааһар идэлээх, онтуларын кэлэн иһэн хомуйан ылар. Уонна: «Оо, Орто Халыма күөллэригэр андаатарга туу уга сылдьыбыт киһи баар ини…» – диэмэхтиир. Үүт-үкчү Иван Яковлевич курдук ыраланар. Айылҕаттан айдарыылаах дьон биирдик этэр-тыынар эбит буоллахтара.
   – Доҕоор, эйигин ааккын ааттаан суруйабын дуо? – диэбиттээхпин. Онно:
   – Кээс. Тугун баҕаһын. Аны дьон ордук саныаҕа. Дьон ордук саныыра куһаҕан, хайаан да тугунан эмэ диэлийэн тахсааччы.
   Дьэ, онон атаһым аатын онуоха-маныаха диэри этэртэн туттунабын. Оттон чугас дьоно кинини эндэтиэхтэрэ суоҕа дии саныыбын. Бэйэтэ даҕаны биллэр-көстөр бэрт бэлиэ киһи. Доҕоро-атаһа, билсиитэ-көрсүүтэ элбэх.
   Иван Яковлевичка кэпсээбиппэр хараҕа уоттана түһэр, субу сүүрэн тиийэн билсэ дуу, көрө-сылыктыы дуу охсуохтуу тула холоруктаамахтаан ылар.
   – Барыга бары бааттаах дьон баар буолааччылар. Оо, манна таһааран убаһаны сүллэрэн сылыбыраттарбыт киһи баар ини, – диэмэхтиир.
   – Ханнык убаһаҕын кэпсиигин, оҕонньоор? – диир эмээхсинэ кырдьык-хордьук итэҕэйэн.
   – Урут совхозтар баар эрдэхтэринэ диэн этэбин. Оччолорго убаһа өлөрүүтэ бырааһынньык курдук буолар этэ.
   – Хата, инньэ диэ.
   – Ханна баҕарар кэхтии кэмэ бүрүүкээтэ. Уопсастыба олоҕо айгыраата да айылҕа эмиэ уостар куолута. Сүүрбэ биирис үйэҕэ үктэнэн баран арыый саҥалыы дьаһанар туһунан өйү-санааны салайа тутар тоҕо сатаммат.

«ӨРҮҺҮНҮҮ БЭЙЭҔИТТЭН ЭБЭТЭР…»

   Уйбаан Хоту Муустаах байҕал арыыларыгар кырсалыыр сылларыгар Этэрикээн билиитин хаста-хаста туораабытын ким аахпыта баарай. Улаханнаах Кыра Лээхэптэри тилийэ бултуур киһи сырыыта-айана элбэҕэ чахчы.
   – Аны санаатахпына, олус да рискованнайдык сылдьыбыт эбиппин. Ол гынан баран, эдэрим бэрдикэтиттэн эбитэ дуу, биирдэ да куттаммыппын букатын өйдөөбөппүн. Ити киһиргэс буолбатах. Бадаҕа, ол эрэ туһунан санаабат этим. Ол эрээри сурах бөҕөнү истэрим. Ол киһи сүппүт, бу киһи эргиллибэтэх диэн буолааччы. Маҥнай тиийдэҕим утаатыгар өлүү-сүтүү үгүс этэ. Үксэ мээнэ дьон кэлэн быстараллар быһыылааҕа. Онно көҥүл дойду. Ким сүрэхтээх тиийэр сирэ. Каадырабай булчуттартан элбэх буолааччылар. Быһата, быраканьыардар. Элэ-мээнэ кэлэр дьону ким тохтотуой. Мин эриһэн-эриһэн вертолетунан кэлэн айбардыыр тойоттору, ону даҕаны Москубанан эргитэн тохтотолообутум.
   Үөрүйэҕэ суох булчуттар ханна барыахтарай, бааллара. Дьэ ол иһин, күһүн буолла даҕаны, бултуу киирэр дьоҥҥо илии баттатар идэлээх этилэр: «Өллөхпүнэ-сүттэхпинэ, совхоз салалтата буруйу сүкпэт», – диэн ис хоһоонноох сурук буолааччы, онтулара. Мин бастаан киирэрбэр илии баттаппыттара. Дьоммун лөкөччү илдьэ киирдэҕим дии, онон миэнин суруга арыый атын этэ. Дьоммор эмиэ сыһыаннааҕа. Дьэ ол иһин хара бастакыттан полярнай станция дьонун тутуспутум. Дьылҕабыт бэйэбититтэн тутулуктаммытын билэ-билэ киирбиппит.
   Айаннаатахпына, төбөм иһэ бап-баллыгырас саҥа буолааччы. Тоҕо диэ? Саҥарбатаххына, тугу да өйгөр тутан хаалбаккын. Саҥаҥ син биир сурук тэҥэ, букатын сотуллубат. Холобура, тугу саҥарар этигиний диэ.
   «Дьиэбиттэн оччо чааска таҕыстым, тыал күүһэ-хайысхата оччо, сулустаах эбэтэр былыттаах, маннык хайысханан бардым» эҥин диэн. Дьэ уонна бачча чааска ол сулус онно турар, хаар дэгдирэ бачча чааска уларыйда, ити-бу кэлиэхтээх диэн. Былыттаах, им-балай хараҥаҕа сотору-сотору компаскынан хайысхаҕын билэ иһэҕин, тыал охсубут хаара долгун курдук эбирдээҕин эндэппэккэ билэ сатыыгын. Аны дьыл хайа кэмигэр муус ырбыыта төһө-хачча кэтиттээҕин, уратытын барытын мэйиигэр хатаан иһэҕин.
   Бэриэччит ытыҥ эйигиннээҕэр өйдөөх буолуохтаах. Ырбыы чугаһаабытын үчүгэй ыт эндэтээччитэ суох. Атын ыттарыҥ бэриэччит тугу диирин тутатына толоруохтаахтар. Үөрүйэҕэ суох ыттар бэриэччиккин ууга соһон кэбиһиэхтэрин сөп. Биир эмэ куттас ыт баар буолла даҕаны, кыра да ырбыыны кыайан ойуохтара суоҕа. Бэриэччит сөбүлээбэт эбэтэр хадьырыйар ытын көлүүртэн тута туоратаҕын.
   Мотуорканан сылдьарга биир оннук. Долгун майгытын үөрэтэҕин, түргэнин, хайысхатын сылыктыыгын. Дьэ ол эрэ кэнниттэн айаҥҥа турунаҕын. Муора уостарын, түллэрин билэн айанныыгын. Даарым киэҥ куйаар курдук эрээри, уоһуннаҕына, олус чычаарааччы. Онон муораҥ дириҥин-чычааһын эмиэ билиэхтээххин. Муора уонна өрүс долгуннара букатын майгыннаспаттар. Өрүс муоратааҕар өссө кутталлаах.
   Мин маҥнай киирэрбэр уон икки киһи эрдэр тыытын илдьэ сатаабытым. Самолеттанар буолан хаалларан турабын. Геологтартан ыһыгыннарбыт тыым этэ. Ону илдьэ киирбитим буоллар, таах балык аһылыга буолардаах этибит. Сылбырҕа тыы ордук эбит этэ. Мотуоруҥ тыаһа уларыйда да, туга мөлтөөбүтүн билиэхтээххин. Айаҥҥар мотуоруҥ аккаастаата да, бүтэҕин. Оҥостуоххар диэри сүүрүк дуу, долгун дуу, тыал дуу ханна илдьиэ биллибэт. Билэр, сылдьа үөрүйэх сиргинэн кэлэ-бара сатыахтааххын. Бэйи, муораҥ да «суоллаах» буолар. Долгун төһө улаханыттан, тыал төһө түргэниттэн көрөн айаҥҥын түргэтэтэҕин-бытаардаҕын. Сулустар, тыал, куомпас – эн эрэллэриҥ.
   Айанныырга ахсынньы сэрэхтээх буолааччы. Биирдэ маннык буолбуттаах. Саҥа дьыл аҕай иннинэ полярнай станцияҕа баран истим. Биир ырбыыга кэлэн мучумаан бөҕө буолла. Хабыс-хараҥа. Ырбыы төһө кэтиттээҕэ биллибэт. Бэриэччитим кутуругун көрөбүн. Кыайан туоруо суоҕун билбит көрүҥнээх. Сэрэххэ иккис бэриэччиктээх сылдьар этим. Онтубун сыарҕам кэннигэр сэтиилээн иһэрим. Ол ыппын сүөрэн, туораа диэн хамаандалаатым. Ытым өс хоту ууга ыстанан кэбистэ уонна уҥуор тахсыбыта биллибэккэ сүтэн хаалла. Ыппын аһыйан ытаабатым эрэ. Онтум станцияҕа тиийбит эбит. Көмө көрдөһө. Доҕотторум ыппын көрөөт, алдьархай буолбутун сэрэйбиттэр. Муус кыаһаан буолбут соҕотох ыт тиийэн кэллэҕэ дии. Тиксиигэ биллэрэ охсубуттар. Оннук үлэхтээх этибит. Ый баччатыгар биллибэтим да, тиийэҥҥит дьоммун харайаарыҥ диэн. Ол аата, өллөхпүнэ эрэ болдьообут чыыһылабар тиийиэ суохтаахпын. Оттон бу сырыыга кинилэргэ биир эрэ ыт тиийбитигэр, ырбыыга тимирдэҕэ диэн тойонноотохторо дии.
   Мин онно ыттарбын уоскутан, аһатан эҥин баран, төннөөрү хомунан эрдэхпинэ, ырбыыбыт аны туран ыпсан хаалла. Муораҥ даҕаны син биир тыынар тыыннаах курдук эбит этэ. Кыһыннары хамсыы-имсии турар, ол аата уостара-түллэрэ кыһын даҕаны биллитэлиир эбит. Оннукка түбэспиппит.
   Полярнай станция дьоно кубус-кураанах тиийэн кэлбиппэр соһуйуу бөҕөнү соһуйдулар. Ытым тыыннааҕын көрөн уонна өйүн сөҕөн ытаатым ээ. Үөрүүбүттэн. Ытым барахсан хараҕым уутун салыы олороро билигин да субу баар.
   Лээхэпкэ кырса аҕыйаабыт сылыгар Котельнай саамай хоту өттүгэр бултаан сылдьыбыттаахпын. Ону олохтоох булчуттар сөбүлээбэтэхтэрэ. Бэйэлэрэ хаһан да тиийбэт сирдэрэ этэ даҕаны, тугунан эрэ чорбойору тоҕо сөбүлүөхтэрэй. Моржалара диэни онно билэн турабын. Чуумпуур курдук сэптээх кыыллар эбит этэ. Бүтүннүү уҥуох, онтулара. Сиэмэлэрэ тас суолаах курдугунан сынньылыйар. Ортотунан дьөлөҕөс эҥин диэн суох. Сувенир киэнэ ааттааҕа. Буоска чүмэчитин курдук мап-маҥан. Миэтэрэҕэ тиийэ уһуннаах буолааччы. Онтун наадыйдаҕына эрэ субурутан таһаарар. Ону даҕаны дэҥҥэ түбэһэн көрөҕүн. Маҥнай мин тугун уҥуоҕа буоларын таайа сатыыр этим.
   Өлө сыспытым элбэх этэ эрээри, туох эрэ эйигин араҥаччылыыр биллибэт күүс баара дии саныыбын. Түүлбэр кытта биллээччи. Биир сөхпүппүн кэпсиим. Түүл буолбатах. Илэ буолбут түбэлтэ.
   Ити түбэлтэ кэргэним өллөҕүн утаатыгар, бу Лиизэбин кэргэннэнээри сырыттахпына этэ. Ону сүөлүргээбит элбэҕэ. Кэргэним булларан бараахтаабытын хантан билиэхтэрэй. Үчүгэй эрдэҕинэ иистэннэрээччи элбэҕэ. Ыалдьыбытыгар сылдьар киһи суоҕун кэриэтэ этэ. Бу Лиизэ ийэтэ эмээхсин хата дьүөгэ оҥостон сылдьарын уураппатаҕа. Биирдэ үһүөн чэйдии олордохпутуна, Лиизэ ийэтигэр тугу эрэ этээри таарыйан ааста. Кып-кыра бааһынайдыы хааннаах оҕону батыһыннара сылдьар.
   Тахсыбытыгар Суурам эттэ:
   – Уйбаан, ити кыыһы көрөн кэбис. Оҕото кыратыгар ыал буолуо этигит. Дьүөгэбиниин кэпсэтиилээхпит. Оҕолоруҥ улаатан онно-манна бардахтарына, өйөһөр киһи наада буолуоҕа.
   Мин ону истэн эрэ кэбиспитим. Дьэ, онтон массыына фондата биэрдилэр. «Запорожец», онтубут даҕаны. Массыына ылар сурахпын истэн баран, саҥаттан права туттардым. Эмээхсиним наар этэр буолара: «Массыынаҕын ыла бараргар Лиизэни доҕор гынан илдьэ бараар», – диэн. Массыынабытын Беркакиттан баран сүүрдэн аҕалыахтаахпыт. Тыыннааҕар ыыталыы сатаабыта кыаллыбатаҕа.
   Күһүн, Суурабын харайан баран, бардыбыт. Уулуссаҕа да массыынаны ыыппатах киһи, суоппара суох аҕала бардыбыт. Аара, айаҥҥа, үөрэниллиэ диэн буолла. Кэлэн иһэн, дьэ, доҕор, хайа хапчааныгар түһэн өлө сыстыбыт. Сүрдээх уһун түһүү баар эбит этэ. Ол өҕүллүүтүгэр таһаҕастаах массыына хабырыйа сыһан ааста. Биһиги тоҕоноххо түбэһэн туора ойутан быыһанныбыт. Ол да гыннар суолбутугар кыайан киириэ суохпут диэн, туох имнэммитэ буолла, тохтоотум. Тахсан көрбүтүм, хайа эниэтиттэн хапчааҥҥа түһээри аҕай турар эбиппит. Кэлин көлүөһэм иинэҕэс баҕайы хатыҥ төрдүттэн өйөнөн аллара курулаабатахпыт. Хоҥноору гаастаабытым буоллар, хатыҥчаан эрэйдээх силиһин тоҕута эрийтэрэн сыыр сирэйин сиҥнэрэн сууллуох эбиппит. Лиизэ тахсаары үнүөхтээбитигэр хатыҥмыт иэгэйэн киирэн барда. Ону тохтоттум. Хата, тэпсэ сыһан ааспыт массыынабыт тиийэн кэллэ. Көрөн баран, төбөтүн быһа илгистэр. Суолга таһаарсан биэрдэ. Массыынабар киирэн биирдэ уоскуйдум. Онтон тахсан били сирбин чинчийэн көрдүм. Хатыҥчааным ханна да суох. Массыынабытын үтэрбитигэр ким эрэ тирэммитигэр түөрүллэн аллара сууллубут быһыылаах дии саныыбын. Аны туран чугаһынан кини курдук биир даҕаны хахыйах да, талах да суох. Биһигини быыһаары соҕотоҕун үүнэн тураахтаабыт эбит. Сыллар аастахтарын аайы саныыбын ээ: хахыйах баара дуо? – диэн. Арааһа, кэргэним Суура барахсан хайа эрэ биллибэт айыылартан көрдөһөн дуу, бэйэтэ дуу хаһан да үүнэ сорумматах хахыйах буолан биһигини быыһаатаҕа. Аны Лиизэм оннугар атын киһи барсыбыта буоллар, миигин кытта тэҥҥэ ойон тахсан массыынабытын суулларыахтаах этибит. Лиизэм бытааран уонна бэйэтин ыйааһынынан баарыстаан суулларбатах буолуон эмиэ сөп. Суурам ол иһин кинини эрэ илдьэ бараар диэбит курдук буолан тахсар.
   Ол иһин этэбин: бэйэҕиттэн төһө да тутулуктааҕын иһин, туох эрэ эйигин хайаан даҕаны араҥаччылыыр.
   Иван Яковлевич кэпсиирин тыл быһаҕаһын даҕаны кыбыппакка истэ олорон, уол оҕону аҕыс өттүттэн алдьархай күүтэр дииллэрин санаан ыллым. Уонна араҥаччылыыр күүскэ итэҕэйэр буолан эрэх-турах сананан араас быһылааны аһаран иһэр эбит диэн түмүккэ кэллим. Сап саҕаттан салҕаммыта, биир киһиэхэ диэтэххэ, элбэҕэ сүрдээх. Кини ону наар кэргэнэ Суура барахсан үтүөтүн-өҥөтүн курдук этэр. Бэйэм бэрпинэн улуу булчут буоллум диэн тыл быктарбытын истэ иликпин. Кырдьык, Суурата суоҕа буоллар, Лээхэпкэ киирэн итиччэ өр бултуура биллибэт этэ. Таҥаһын-сабын табан да бэрийэр буолар эбит! Бэгэччэк, иэдэс, кулгаах таҥаһыгар тиийэ бэйэтэ толкуйдаан тигэрэ үһү. Уу киирбэт үргүлдьү кэтэр курумуутун түөһүгэр диэри тардынар гына тикпитин сөҕөбүн. Оннооҕор ыттарыгар аахтара «этэрбэс» тигэрэ үһү ээ. Мууска халтарыйбат уонна атахтарын ыырааҕын хайыта аспат гына. Дьэ, сүрэх-бэлэс диэтэҕиҥ. Кырдьык даҕаны, сахаҕа дэҥҥэ төрүүр кыыс оҕо кылааннааҕа кэлэн барбыт быһыылаах.

ТҮМҮК ОННУГАР

   Бу суруйуум «Киин куорат» хаһыакка саҥардыы ортолоһон эрдэҕинэ, Иван Яковлевич дьиэбэр көтөн түһэр. Сирэйэ-хараҕа сырдаабыт, туттара-хаптара түргэтээбит, уһугунан дугунар уола-хаан эрдэҕинээҕитин курдук, эрбэҕин үрдүгэр сэттэтэ эргийэр гына эрчимирбит. Тас таҥаһын ньылбырыта тыытар уонна түөһүн ыйбахтыыр:
   – Бу, көр эрэ! Хаһыаппытын Дьокуускайга эрэ аахпаттар эбит. Тиксиилэр Булуҥ улууһун бочуоттаах гражданина оҥорбуттар. Саҥа үйэ дьоно сыаналыыллар эбит. Биир сезоҥҥа 600 кырсаны оннооҕор Соц. Үлэ Геройдара бултаабатахтара. Ити буоллаҕына… – дии-дии ханна-ханна сылдьыахтааҕын этэ-этэ хаҥас илиитин тарбахтарын аахтара бүк баттаталыыр.
   Ити итинэн ааһар. Кини Яков Алексеевич Семеновы көрсөн кэпсэппитин, суруйсубутун түмүгэр «Үүммүт үйэҕэ – киһиэхэ уонна сиргэ үтүөнү» диэн ХХ-с үйэҕэ биһиги республикабыт тыа хаһаайыстыбатыгар ситиһиилэрин эридьиэстиир улахан форматынан тахсыбыт дьоһуннаах справочникка булчуттартан кини аата киллэриллибит этэ. Соц. Үлэ Геройдарын ааттара суохтар. Ону дьиибэргээбиппэр Яков Алексеевич:
   – …Булчуттартан кини көрдөрүүтэ таһыччы. Ол иһин, – диэбитэ уонна үтүмэн үгүс квитанцияны тиһэ сылдьарын көрдөрбүтэ: – Бу Иван Яковлевич түүлээҕин туттарбыт хас эмэ сыллаах көрдөрүүлэрин туоһута. Кырсаны биири да энчирэппэккэ бултуур саҥа ньыманы айбытын, бэйэм булчут киһи, олус биһирээтим. Кинигэ дуу, брошюра дуу суруйуох буола сылдьабыт, – диэбитэ. Хомойуох иһин, Яков Алексеевич ол санаатын кыайан олоххо киллэрбэккэ күн сириттэн барбыта.
   Иван Яковлевич 600 кырсатын тириитин кыайан туттарбакка тула холоруктуу сырыттаҕына, байыаннай летчиктар Иркутскайга буор-босхо илдьэ сыспыттарын туһунан кэпсээн аһарбыппын саныы-саныы бэйэм олохпор итиннэ майгынныыр түгэни өйдөөн кэллим. 1968 с. ыам ыйын бүтүүтэ, аармыйаҕа сулууспалаан бүтэн иһэр уолаттар Уус Куукка кэлэн хаайтаран хаалбыппыт. Ону Тиксиигэ баран иһэр байыаннай самолет экипаһа Дьокуускайга диэри бука барыбытын биир-биэс харчыта суох аҕалтаан турардаах. Биһигини түһэртээт, ол АН-12 сонно тута салгыҥҥа өрө көтөн тахсыбытыгар соһуйан эрэ хаалбыппыт. Байыаннайдар барахсаттар, хор, оннук үтүө санаалаах буолалларын билэн турардаахпын.
   И.Я. Кривошапкин дөрүн-дөрүн түһээн, Аччыгый Ляховка тиийэн хаар анныгар хоно-хоно бултуу сылдьар буолар.
   Усуйаанаттан мамонт оҕотун булбут сураҕы истиэҕиттэн утуйар уута көтөн ылбыттаах. Өссө Тиксиигэ көтөөрү тиргиллэн баран, кумааһынньыга кураанаҕыттан тохтоон турар.
   – Көр эрэ! Биир саас балаҕаммар төннөн иһэн көрдөхпүнэ, чугас баҕайы куруппааскы хороллон олорор. Ыппыппар хамсаабата даҕаны. Баран көрбүтүм, мамонт муоһа быга сытар эбит. Сирийэн көр-иһит. Дьэ, доҕор, мамонт бүтүн бэйэтинэн сытар буолуон сөп курдук. Буору кыратык хаһыйбыппар аҥаар сыҥааҕа көстөн тиийэн кэллэ. Түүлэри сылдьар. Ол муоһу уонна биир балтатын тууран ылбытым. Онон ким да таба көрбөт уонна муораттан ыраах, билигин да онно сытара чахчы… – диэн соһуппута.
   – Ону туһааннаах тэрилтэҕэ биллэриэххэ баар эбит дии…
   – Ээ, эппитим да – наадыйбыттара көстүбэт. Миигинэ суох булаллара саарбах. Ол иһин бэйэм соҕотоҕун баран баарын-суоҕун билээри гынарым табыллыбата.
   – Булуоҥ дуо?
   – Харахпын симэн да туран булуом этэ…
   Туох билиэй! Баҕар, баҕар, мамонт бүтүн өлүгэ эттиин-сиинниин сытар буолан таҕыстын! Иван Яковлевич наукаҕа сүдү бэлэҕэ, кылаата – ким да булбутун иһин – ол сытар дии саныыбын. Иван Яковлевич онно «автограбын» хаалларбытын ким да мэлдьэһэр кыаҕа суох: хаһан эрэ хайаан да көстүөхтээх мамонт өлүгэ аҥаар муоһа (аһыыта) уонна биир балтата суох буолуон эрэ наада.
   Ылбычча киһи хатылаабат олохтоох Александра уонна Иван Кривошапкиннар тустарынан эбиитэ-көҕүрэтиитэ суох сэһэним манан тохтоон эрдин…

Прокопий Чуукаар Өлүү-тиллии икки ардынан