Текст книги "Сайсары күөлгэ түбэлтэ"

Саха АССР прокуратурата, силиэдэбэтэл Элиэнэпкэ. Гражданка Александрова Г.С. кыбартыыратыгар сэтинньи 8 күнэ буолар түүнүгэр бэчээти алдьатан киһи киирэ сылдьыбыт. Буруйдааҕы буларга бары миэрэлэр ылылыннылар.

Салдын куорат прокуратуратын силиэдэбэтэлэ Васюков

«Олох – бу түүл»

Телеграмманы ылаат, Захар Захарович дьыаланы уталыппакка, киэһэ Салдынныырга быһаарынна. Сөмөлүөккэ билиэт үлэстэ, эбиэт кэмигэр буфекка биир ыстакаан кофены кытта бэрэски сиэн аһаабыта буолла, ол кэнниттэн кабинетыгар киирэн, Александрова дьыалатын саҥаттан арыйан барда: «Билиҥҥитэ инники хардыы, кыра да ситиһии суох… Өлөрүөхсүт Давыдов буолбатаҕа эрэ дьэҥкэрдэ. Оччоҕо кимий? Өлөрүөхсүт, сабаҕалаатахха, бииринэн, Александроваттан тыс көрдөөн баран аккаастаппыт, кинини абааһы көрөр, өстүйэр дьон буолуохтарын сөп. Онон тэрилтэтин үлэһиттэрин, табаарыстарын кытта үчүгэйдик кэпсэтиэххэ. Ким кимиэхэ хайдах сыһыаннаһарын билиэххэ. Иккиһинэн, өлөр күнүгэр сарсыарда киниэхэ төлөпүөннээбит киһи. Гелена Александрова билсэр дьонун, эйгэтин чуолкайдыахха. Кинилэр истэригэр сууттаммыт, хаайыллыбыт, буруйу оҥоруон сөптөөх киһи биир эмэ баар дуо? Үсүһүнэн, күөлгэ түбэһиэх көрсүбүт күлүгээттэри бэлиэҕэ ылыахха. Туоһулар наадалар. Тулатынааҕы ыаллары кэрийиэххэ, баҕар, ити киэһэ Александрованы көрбүттэр баар буолаайаллар? Өлүөхсүт Давыдовтан тоҕус саҕана барбыт, оччоҕо түүн үөһэ өлүөр диэри ханна, кимниин сырытта? Эмиэ туоһулар наадалар…»

Санаатыгар буолан, төлөпүөн өрө тырылыы түспүтүн маҥнай соһуйбут курдук көрдө, онтон туруупканы ылла, көхсүн этиттэ:

– Һм… Даа, истэбин.

– Захар, – Марианна үөрбүт-көппүт куолаһа чаҕаарыйда. – Син буллум ээ! Дьэ, уочарат да уочарат, арыычча… «Вооружен и очень опасен…»

– Ким?! – Элиэнэп, мэктиэтигэр, ходьох гынна, онтон дьэ өйдөөтө: – Ээ… киинэни этэҕин дуо? Сөп-сөп… Ээ, Марианна, дьүөгэҕин Дусяны илдьэ бар, мин бүгүн Салдынныыр буоллум, командировкаҕа.

– Оо, эмиэ? – кэргэнэ сибилигин аҕай үөрбүт-көппүт куолаһа уларыйда.

Захар Захарович кини сирэйин көрө олорордуу сананна – чаҕылыспыт харахтара соҕотохто курус гынан, уоһун өһөстүк ньимиппит буолуохтаах.

– Билиэт булан наһаа да үөрбүтүм, онтукам ханна баарый…

– Чэ, хайыахпытый, бырастыы гын. Аныгы сырыыга хайаан да…

– Төһө өр буолаҕын?

– Биллибэт, дьыала хайдах хаамарыттан…

– Дьиэҕэр таарыйбаккын дуо?

– Барарбар киирэн тахсыам, алтаҕа көтүөхтээхпин.

– Ол аата мин үлэбэр сырыттахпына… Чэ, үчүгэйдик сырыт, субуоннаар.

– Быыс буллахпына. Этэҥҥэ, – Элиэнэп туруупкатын уурарыгар Хомподоев таптаан туттар тылын эппитин өйдөөн мүчүйэн кэбистэ: «Ити гынан баран биһиги кэргэттэрбитигэр эрэйдээх үлэлээх дьоммут ээ. Сарсыарда тоҕустан киэһэ алтаҕа диэри күннэтэ ханна да хамсаабат, хам бааччы олорор идэлээхтэр дьиэҕэ-уокка туһалара улахана чахчы. Ол эрээри – тугу талбыккынан. Бары оһох үрдүгэр ээл-дээл сыттахпытына, ким куһаҕаны, түктэрини кытта охсуһуой, суох оҥорорго дьулуһуой?! Суох, сыыгынаан-сааҕынаан күл-көмөр буолуох кэриэтин күлүбүрэччи умайбыт ордук…»

…Элиэнэп эбиэттэн киэһэ Давыдовы аҕаларга соруйда. Батыһан киирбит милииссийэ үлэһитигэр силиэдэбэтэл тоҥхох гынна: «Тахсыаххын син». Иккиэйэҕин хаалан баран, Захар Захарович чочумча Давыдовы үөрэтэрдии көрдө. Баттаҕа арбайан, иирсэн, сирэйэ-хараҕа кытаран, дарбайан хаалбыт, таҥаһа-саба да имиллибитэ, кирэ сүрдээх. Дьиҥ иһээччи көрүҥнээх Давыдов кыбыччы көрбүт сырдык хараҕынан кабинет утары эркинин аахайбатахтыы одуулаһа олордо.

– Дьэ эрэ, билсэн кэбиһиэххэ. Мин Элиэнэп диэн силиэдэбэтэлбин. Эн Давыдов Федор Федоровичкын?

Киһитэ таас дьүлэй киһилии ибир да гыммата.

– Давыдов, мин эйигин босхолуур туһунан боппуруос туруора прокурорга киирээри олоробун. Буруйа суох эрээри, тоҕо киһини өлөрдүм диэн айаҕаламмыккыный?

Мээнэнэн көрбүт харахтара кэҥээн хааллылар, онтон бокуойа суох сүүрэлэстилэр, кэмниэ кэнэҕэс Давыдов дьэ силиэдэбэтэл диэки хайыста.

– Туох даа?!

– Истибитиҥ курдук. Сарсыҥҥа-өйүүҥҥэ диэри эйигин босхолуохтара.

Давыдов бүк түстэ, арбаллыбыт хара баттаҕа, өһөстүк чохойбут кэтэҕэ эрэ силиэдэбэтэлгэ көстөр буоллулар, онтон кэтэҕэ титирэстээн, муннун сыҥсыйан, ытаан бахсырыйан барда.

– Чэ-чэ, түксү, Давыдов, – Элиэнэп сөбүлээбэккэ сирэйин мырдыччы тутунна. – Эр киһи буоллаҕыҥ, тохтоо.

– Оо-уу, оо-уу… – Давыдов уһуутаамахтаата, сонун сиэҕинэн хараҕын дьукку анньынна. – Геля, Геля барахсан… Ол иһин да, көмүспэр, таҥарабар хайаан илиибин көтөҕүөмүй?

– Оттон өлөрбүтүм диэн тоҕо билиммиккиний?

Давыдов оннугар көннө, арбаллыбыт баттаҕын быыһынан Захар Захаровиһы уоттаммыт хараҕынан көрдө:

– Геля… Оо, Геля… Кини эрэ этэ миэхэ саамай күндүм, чугас киһим. Ол киэһэ атаспынаан дэлби арыгылаан, сарсыныгар төбөм дьап-дьалкыҥнас, сир-халлаан үллэҥнии-үллэҥнии улаатар-аччыыр, сүрэх өлөхсүйэр, тип-титирэс киһи үлэбэр тиийэн баҕыарыҥныы сырыттахпына, милииссийэ үлэһиттэрэ кэлэн тутан таһааран массыынаҕа чып гыннарбыттара уонна иккис отделениеҕа көтүтэн аҕалбыттара. Биир хоско олордубуттара, мин чараас хаптаһын быыс нөҥүө кинилэр кэпсэтэллэрин истибитим. «Ити туох киһини аҕаллыгыт?» Онуоха миигин аҕалааччы саҥата: «Александрова диэн дьахтары бөлүүн Сайсары күөлгэ быһаҕынан анньыбыттар. Онно уорбаланар…»

Итини истээт, кулгааҕым чуҥкунуу түспүтэ. «Геляны өлөрбүттэр…» диэн санааны атын солбуйбута: «Бэйэм буолаайамый?..» Милииссийэ үлэһиттэрин саҥаларын алах-былах истэбин: «Хомус быыһыгар сытар үһү…», «Халаабатахтар…», «Хара тирии сонноох, мааны баҕайы дьахтар…» Онно өйдөөтөхпүнэ, кырдьык, түүн Геляҕа хаһыытыырга дылы этим уонна, арааһа, хомуһу хачыгыраччы кэһэр быһыылаахпыт… Сатахха, биирдэ быһаҕынан далбаатаммыттаах этим. Ол иһин билиммитим, итиэннэ Геля өлбүтүттэн симмэр да түспүтүм…

– Даа, – Элиэнэп киһитин хараҕын көрө сатаата да, сүүрэлэс харахтары кыайан таба одууласпата. – Мин бу дьыаланы үөрэтээри, Давыдов, эн биографияҕын сиһилии үөрэттим. Сөхтүм уонна, Давыдов, олус бэйэмсэҕиҥ эйигин иэдэппит. Дьону хомоттоххуна, кинилэр эйигиттэн харааһыннахтарына улахан дуоһуйууну ылар эбиккин. Чэ, холобур, баардарынан-суохтарынан көрөн-харайан ииппит төрөппүттэргэр, эйигин улаатыннарбыт, оҕолообут, таптаабыт манньаларын тугунан төлөөтүҥ? «Албыннаабыттар» диэн сымыйанан сылтанан, кинилэртэн атырдьах салаатыныы арахсыбыккын, билигин өлөр өстөөхтөргүнүү саныыгын. Кэлин үлэҕэр эйиэхэ үчүгэйдик сыһыаннаһа сатаабыт дьону, бэл, Геляны, кыраттан сылтаан кыыһырдыҥ да, «үтүө дьүһүммүҥ көрүҥ» диэххэ айылаах арыгылааҥҥын, араастаан дьаабыланаҥҥын кэлэтэн, тэйитэн кэбиспиккин. Киһи барыта Хамсеев курдук арыгы эрэ иһэр инниттэн эйигинниин табаарыстаһыа суоҕа. Өйдөн, Давыдов, өйдөн, эн оҕо буолбатаххын ээ! Эйигин сөбүлүү сылдьыбыт дьоҥҥун, төрөппүттэргин санаа, тоҕо кинилэр эйигиттэн хомойдулар?

Давыдов тугу да саҥарбата, сырдык харахтара сүүрэлииллэрэ бытаарда, онтон тохтоон муостаны чыпчылыйбакка одууластылар. Кэмниэ кэнэҕэс хатырбыт балларыттаҕас уостара хамсаатылар, кыратык кыыкынаан саҥарбыта нэһиилэ иһилиннэ:

– Гражданин силиэдэбэтэл, эн сүбэҥ хойутаабыт… Үтүөҕэ тиэрдиэхтээх киһим барбыта, букатыннаахтык…

2

Элиэнэп кыра суумкатын тутан, аҕыйах киһини батыһан Салдын аэровокзалын дьиэтигэр киирэрин кытта, үрдүк уҥуохтаах, саар-тэгил Васюков мичээрдээбитинэн утары кэллэ. Свердловскайдааҕы юридическай институкка Элиэнэп бүтэрэр сылыгар Васюков үөрэнэ киирбитэ. Атын-атын куурус устудьуоннара, оччолорго төһө да бодоруспаталлар, кэлин бэрт үчүгэйдик көрсүһэллэр, ол сиэринэн киһитэ эмиэ айхаллыы тоһуйда:

– Киин куорат сыщигар эҕэрдэ!

Илии тутуһан эҕэрдэлэһэн, кэпсэтэ-кэпсэтэ таһырдьа, вокзал аанын айаҕар тохтоон турар «газикка» тиийдилэр.

Васюков инники суоппар өттүнээҕи ааны аһан, Элиэнэп суумкатын уурда: «Баһаалыста, киир». Сэргэстэһэ олордулар. Васюков хайыы-үйэ чигдитийбит айан аартыга көбүс-көнөтүк субулларыгар массыынатын хапсаҕайдык салайан киллэрдэ. Фаралар уоттара дэйбиирдэнэн, суол икки өттүгэр барыарбыт оту-маһы элэгэлдьиттэ, уһун олбуору кыйа бардылар, кыһыл транспарант көстөн ааста: «Туругурдун Улуу Октябрьскай…» диэн тыллары Элиэнэп көрөн хаалла.

– Биир хоско соҕотох буолуоҕуҥ. Билигин хаайтарыы кэмэ, онон гостиницаҕа дьон соччо суох. Эйиэхэ кими да эбии киллэрбэккэ эппиппит. Салдыҥҥа бүтэһигин хаһан сырыттыҥ этэй?

– Ээ, ыраатта, хас да сыл буолла.

– Оччоҕо уларыйыы элбэх. Ити культура саҥа дьиэтэ…

Захар Захарович түннүккэ нөрүс гынна да, соччо-бачча дьиэни быһааран көрбөтө: арай элбэх түннүктэр уоттара сандаарсалларын туһунан «саҥа кулууптара буоллаҕа» диэн сэрэйдэ.

Гостиницалара икки этээстээх эбит. Үөһээ мэндиэмэҥҥэ муннук хоһу анаабыттар. Элиэнэп суумкатын уурда, кыл түгэнинэн суунна эрэ, Васюков аны остолобуойга арыаллаан илтэ.

Остолобуойга киһи элбэх. Уочараттаан-уочараттаан хомпуоту кытта чэйи, ыһаарыны ылан муннукка турар остуолга тиийдилэр.

Элиэнэп хата быһыытыйбыт кэтилиэти биилкэтинэн иилэн иһэн, сүүһүн аннынан киһитин көрөн ылла. Кэтит түөһүн тиирэ киэптээбит ырбаахытын үөһээ тимэҕин төлөрүтэн, бэркэ тиритэн-хорутан, аһаан-сиэн сапсырыйар. «Александрова кыбартыыратыгар ким киирбитин, арааһа, быһаара илик, туох эмэ сонуннааҕа буоллар, сонно кэпсиэ этэ. Ити урут биллэрбиттэринэн, өлөрүү төрүөтүн сырдатыахха айылаах ханнык да матырыйаалы биэрбэтэх. Төһөнөн ыраатаҕын да, соччонон дьыала иитэ-саҕата сүтэн иһэр курдук… Аны өлүөхсүт бэчээттэммит кыбартыыратын көтүрү тардан киирэн, тугу эрэ көрдүүллэр. Ол аата Геленаны түбэһиэх күлүгээттэр өлөрбүт буолуохтарын сатаммат, дьыалабыт силистэнэн-мутуктанан барарыгар тиийэр…»

– Табаарыс силиэдэбэтэл, – аттыгар саҥаны истэн өрө көрө түстэ. Хаар маҥан баттахтаах, чэбэр көстүүмнээх, орто уҥуохтаах киппэ киһи турар. – Биири этиэхпин син дуо?

– Баһаалыста…

– Эйигиттэн уонна эйигиттэн эмиэ, Степан Аркадьевич, Александрова Геля өлөрүөхсүтүн хайаан да булуҥ диэн көрдөһөбүт. Бу курдук уора-талыы, оннооҕор дьону өлөрө-өлөрө көстүбэтэхтэринэ, буруйу оҥорооччулар олус эрдийиэхтэрэ. Биһиги, Салдын олохтоохторо, көрдөһөбүт, ону ааһан модьуйабыт – өлөрүөхсүтү тутарга саамай кытаанах миэрэни биэрэргэ.

– Сөп-сөп, – Васюков мичээрдээбитэ буолла.

– Конспирация чааһа мөлтөх дуу, кэлэ иликпиттэн туох соруктаахпын билэллэр, – диэтэ Элиэнэп маҥан баттахтаах киһи тахсар аан диэки барбытын кэннэ.

– Бөһүөлэк, төһө да куораттыы типтээх аатырдар – кыра. Дьон бары бэйэ-бэйэлэрин билсэллэр, оттон «Александрованы Дьокуускайга сырыттаҕына өлөрбүттэр» диэн соһумар сурах бөһүөлэккэ аҕырымныы илик. Кинини үгүстэр билэр этилэр, олох-дьаһах комбинатын тутаах үлэһитэ буоллаҕа.

Аһаан бүтэн таһырдьа таҕыстылар, бөһүөлэк үрдүнэн итиннэ-манна остуолбаҕа лаампалар уоттара кылахачыһаллар, остолобуойтан ньиргийэр оркестр тыаһыгар баһыйтаран, чугаһынан массыына бирилээн ааһарга дылы гынна.

– Захар Захарович, – диэн Васюков саҥарбытыгар санаатын ситимэ быһынна. – Хайыыгын? Александрова дьыалатыгар матырыйааллары сарсын ыларыҥ дуу? Бүгүн сынньан…

«Дьэ, саҕаланна», – Элиэнэп чэпчээбиттии үөһэ тыынна итиэннэ табаарыһын эйэргиир быһыынан.

– Суох, Степа (кини үлэлээбитэ элбэҕинэн, сааһа аҕатынан уонна, быһыыта, званиета да үрдүгүнэн – Васюкову итинник ааттыырга үөрэнэн хаалбыт), бэйэҕит өскүт хоһоонун өйдөө: «Тимири итиитинэ эллээ», бүгүн билсиэххэ.

– Сөп, оччоҕо биһиэхэ бардыбыт.

Газик киин уулуссанан сырылаата. «Өйдүүр инигин – ити «рапкоммут…», «ол – кинотеатрбыт…» – диэн Васюков быһаарарын истэ-истэ, кэҕиҥнии-кэҕиҥнии, түннүгүнэн уҥа-хаҥас көрбөхтөөтө. Массыына от күөҕэ өҥнөөх кырааскалаах олбуору кыһарыйар-кыһарыйбат тохтоото: «Кэллибит…»

Прокуратура дьиэтэ, таһыттан көрдөххө, дьоҕус эрээри хоп-дьип курдук оҥоһуулаах. Ааны тартылар. Хатааһыннаах. Тоҥсуйдулар. Дьуһуурунай милииссийэ үлэһитэ кэлэн аста уонна Васюкову көрөн, чиэс биэрдэ.

– Үтүө киэһэ, Степан Аркадьевич.

– Үтүө киэһэ.

Васюков хараҥаҕа күлүүһүн таһааран балачча өр букунаста, киирээт, аан чанчыгын харбыалаһан выключатели булла – уот сандаарыс гынна. Икки остуол түннүк анныгар утарыта тиксиспиттэр, муннукка бороҥ кырааскалаах бөдөҥ сейфэ багдайар. Остуолга – графин, төлөпүөн, машинка.

– Соҥҥун уһул, – диэтэ Васюков кыра таҥас ыйыыр ыскаап аанын аһа-аһа. – Дьиэҕэр-уоккар курдук санан, – ол кэнниттэн сейфэтигэр сулбуччу хааман тиийэн аһан хачыгыратта уонна хара дипломат суумканы ороон таһааран остуолга уурда. – Дьэ, Захар Захарович, биһиги Александрова кыбартыыратыгар киирэ сылдьыбыт киһини чуолкайдаан эрэбит диэххэ сөп.

– Бай?! – Захар Захарович утары олорон иһэн, соһуйан өндөх гынна: – Тарбаҕын суолун хаалларбыт дуу?

– Суох. Хомойуох иһин, кичэйэн көрдүү сатаатыбыт да, тарбах суолун булбатыбыт. Онон сибээстээн, киириэхсит улахан уопуттаах түөкүн диэн түмүккэ кэллибит. Ытынан ирдэтии да туһалаабата, ыт дьиэлэри эрийэ-буруйа сүүрэн, киин уулуссаҕа тахсан суолун сүтэрэн кэбистэ. Билэргит курдук, эрдэтээҥҥи дьэҥдьиир эмиэ туох да туһаны аҕалбатаҕа. Адьас мэлийдибит диэн эрдэхпитинэ, бүгүн күнүс оройуоннааҕы балыыһа бырааһа Илларионова бу суумканы аҕалан биэрдэ, «Александрова куоракка барарыгар хаалларбыта» диир. «Кэллэхпинэ, ылыам, докумуоннарым эҥин бааллар» диэбит үһү. Эрдэ тоҕо аҕалбатаҕын ыйыталаспыппар, сэтинньи иккис күнүгэр, Александрова өлбүтүн билбэккэ эрэ, ыстаадалары, сүөсүһүттэри кэрийиэхтээх оройуоннааҕы биригээдэҕэ киирсэн барбытынан уонна бырааһынньык эрэ иннинэ төннүбүтүнэн быһаарда. Бэрэбиэркэлээбиппит – кырдьык эппит, биригээдэҕэ сылдьыспыт. Суһаллык Илларионова туһунан чахчылары хомуйан, кини бу өлөрүүгэ кыттыгаһа суоҕа дакаастанна. Кини бокуонньук Александровалыын дьүөгэлиилэр эбит. Дьэ онон бөһүөлэк сэбиэтин дьокутаата Авдюшкин, Илларионова бэйэтэ, кэрэһиттэр баалларына дипломатканы аһан, малларын уопустаабыттар. Бу бааллар олоро – Васюков суумка икки күлүүһүн «лас» гыннаран аста итиэннэ иһинээҕитин биир-биир хостоото. – 214/05 нүөмэрдээх сберкиниискэ, былырыын ахсынньы ыйга икки мөһөөҕү угуунан аһыллыбыт, онтон, көстөрүн курдук, ый аайы биэс уоннуу солкуобайы уган от ыйын 1 күнүгэр биэс мөһөөххө тириэрдибит. Онтон ыла харчы суумата уларыйбатах. Бухгалтерия докумуоннарын арыйан билбиппит, атах таҥаһын оҥорор сыах сыллааҕы былааны аһара толорон, ахсынньыга бу сыах үлэһиттэрэ бары харчынан бириэмийэлэммиттэр, ол иһигэр Александрова мөһөөх биэс уону ылбыт. Кини хамнаһа ыйга ортотунан икки мөһөөх биэс уон үс солкуобайга тэҥнэһэр эбит. Онон аҥаардас дьахтар ый ахсын биэс уону, сүүһү чорботунар толору кыахтаах. Ити – сберкиниискэ туһунан, – Васюков киниискэни остуол кытыытыгар халбарыччы аста уонна хара саппыйаан хахтаах халыҥ уопсай тэтэрээти таһаарда. – Дьэ бу кэллэ саамай сыаналаах докумуон. Бу – Александрова күннээҕи тугу көрбүтүн-истибитин бэлиэтэнэр дневнигэ. Быйылгы дьыл кулун тутар уон түөрт күнүттэн саҕаламмыт, маҥнай утаа хас күнү көтүппэккэ суруйан иһэн, кэнникинэн биирдэ эмэ, кэлин ый устата хаа-дьаа суруйар буолбут. Мин хас биирдии страницаны, туочукатыгар, соппутуойугар тиийэ, сыныйан аахтым. Саамай биһигини кэрэхсэтэр бэлиэтээһиннэр от ыйын уон биэс күнүттэн саҕаланаллар. Чэ, бэйэҥ көр, мин итиннэ наадалаах сирдэри кытыытыгар кыһыл харандааһынан бэлиэтээбитим…

Элиэнэп чыпчырынна, баһын быһа илгиһиннэ.

– Итинник үлүгэр сонуннаах эрээри, мааҕыҥҥыттан саҥарбаккын?!

– Ханна кэпсиэмий? Остолобуойга дуо?

– Чэ, уопсайынан… «Сарсын дьыаланы көрөөр» диигин… – Захар Захарович дневниги утаппыттыы ааҕан иһэн өскүөрүтүн хоруйдаата.

Васюков астыммыт быһыынан баттаҕын имэриннэ.

– Туохха ыксаан. Эн кэлиэҥ эрэ иннинэ ити Засыпкин олорор Томтоҕор дэриэбинэтин участковайын кытта кэпсэппитим. Сарсын сарсыарда Засыпкины бэйэтин көрүөҥ, билигин хайыы-үйэ бэбиэскэ ылбыт буолуохтаах.

Элиэнэп хараҕа ыраас буочар кырылаабытынан иҥсэлээхтик сүүрдэ, маҥнай инниттэн саҕалыахтыы санаан баран, от ыйыттан, Васюков кыһыл харандааһын суола баар сириттэн, саҕалаата:

«От ыйын 15 күнэ. Кэмниэ кэнэҕэс, күүтэн-күүтэн, уоппускам маҥнайгы күнэ дьэ үүннэ ээ! Буолаары буолан бэрт сэргэхтик, сонуннук саҕаланна. Сарсыарда уһугуннум, сонно уоппускам дии санаат, үөрдүм – имитиллибит тирии, боолдьох, силим сытыттан, түү күдэригиттэн, тыс этэрбэс сирэйэ-хараҕа суох көрдүүр дьонтон дьэ аҕыйах хонукка сынньаныам буоллаҕа!

Тэлэбиисэри холбоон, хаһан да сэрээккэлээбэтэх бэйэм, бэл, гимнастары үтүктэн чохчоҥноон, тэбиэлэнэн ыллым. Түннүкпүн тэлэччи аһан, дьиэбэр генеральнай уборка оҥордум. Онтон эбиэккэ диэри кинигэ ааҕа-ааҕа сыттым. Күнүс көөймөстөн, сыралҕан да сыралҕан куйаас буолла! Ыксаан, өрүскэ сөтүөлүү киирдим. Кумах кытылга ууга оҕолор чомполоноллор уонна биир эмэ бэйэм курдук уоппускалаахтар бааллар. Кытылтан кэһэн киирэн иһэн төбөм оройунан ыстанан кэбистим. Бу сөрүүнүн, үчүгэйин! Өрө күөрэйэн үөскэ харбаан киирдим, онно аттыбынан арай сиирэ-халты киһи алларанан умсан ааста, миигин таарыйаат, соһуйбуттуу ууттан үөһэ ыстанан таҕыста – токур муруннаах, хойуу хаастаах эр киһи эбит, миигин көрөн буруйдаммыттыы мичээрдээтэ: «Бырастыы гын, алҕаска», – диэтэ. Мин күлэн кэбистим. Харбаан күппээллээн эрдэхпинэ, кини мин аттыбынан ааста: «Кэрэ кыысчаан, сэрэн, олус дириҥҥэ кииримэ», – диэтэ. Мин төннөр баҕалааҕым, ол эрээри ону истэн, кыһыйан, өссө үөскэ дьулустум. Кини тугу да саҥарбата эрээри, сэмээр аттыбар сылдьар. Сотору төнүннүм. Кини миигин кытта тэҥҥэ уу кытыытыгар тахсыста. Онно көрдөххө, үрдүк уҥуохтаах, кэтит сарыннаах, хомпоруун хотойдуу дьүһүннээх киһи. «Куттамматыҥ бэрт эбит, ол эрээри сэрэйэбин – тоҕо итинник хорсуҥҥун». – «Тоҕо?» – диибин дьиибэргээн. «Страховкаҥ суумата улахан быһыылаах, тимирдэххинэ да: «Биэс тыһыынча баар! – диэн хаһыытыаҥ». Мин эмиэ күллүм – дьэ эмиэ теоретик дии. Киһим эмиэ мичээрдээтэ: «Таайдым дуу? Аҕал эрэ хаҥас илиигин, олоххун барытын да кэпсиэхпин сөп», – өйдөнөр бокуой биэрбэккэ, томороон тарбахтарынан бэгэччэкпиттэн ылбытыгар, сүрэҕим хайдах эрэ мөхсө түстэ. «Таайабын: сүрдээх кыыһырымтаҕай, күнүүһүт кэргэннээх эбиккин, биэс дуу, алта дуу оҕолооххун…» Мин күлбүппэр, киһим мичээрдээбиттии тутунна, онтон сүр боччумнаахтык эттэ: «Кырдьык да, эн Александрова Гелена диэҥҥин, олох-дьаһах комбинатыгар үлэлиигин. Мин онно эйигин көрөөччүбүн ээ, билсэн кэбиһиэххэ – Засыпкин Панкрат диэммин, суоппарбын, Томтоҕор дэриэбинэтиттэн командировкаҕа кэлэ сылдьабын…» Ити курдук билистибит. Уопсайынан, кинини хара ааныттан испэр киллэрэ, сөбүлүү санаатым. Бэрт эрдээх көрүҥнээх, дьүһүнэ-бодото да номоҕон, кэпсиирэ да дуоспуруннаах. Билиитэ-көрүүтэ сүрдээх, киһи көннөрү суоппар диэ суох курдук. Оннук сэһэргэһэн, «көрсүөххэ диэри» дэһэн тарҕастыбыт. Оо, дьахтар, дьахтар дьылҕата! Эр киһи эбитим буоллар ньии диэх санаа биһиги аймахтан кимиэхэ киирэн тахсыбатый?! Күн ахсын, күн ахсын күүтүү, кэтэһии. Ордук биһигинньиктэр, кэрэчээн кэмнэрбит күрэнэн эрээччилэр, өйдөөх ис киирбэх эр дьону көрүстэхпитинэ саныыбыт: «Кини дуо? Кини дуо мин аналым? Кини дуо олоҕум аргыһа?..»

От ыйын 25 күнэ. Дневникпин илиибэр ылбатаҕым өр да буолла! Сүрэҕэлдьиибин, бириэмэ да тиийбэт. Дьокуускайга сынньана сылдьабын. Эдьиийим Капа атырдьах ыйын 1 күнүттэн уоппускатын ылан, соҕуруу курорка барыахтаах. Кэлин кэмҥэ сотору-сотору Панкраты санаан кэлэбин, ханна буолуой билигин кини? Өрүс кытыытыгар билсии кэнниттэн көрсүбэтэхпит эрээри, Томтоҕордооҕу филиалбытыгар үлэлиир дьахтары уулуссаҕа көрсөн, сэмээр эппитим: «Засыпкин диэн эһиги дэриэбинэҕит суоппара этэрбэс уллаттараары кэлэ сылдьыбыта…» – «Аа, Панкрат дуо? – дии түспүтэ онуоха дьахтарым. – Бастыҥ суоппарбыт, сопхуос наадатыгар айаннаан ахан биэрэр, дьиэтигэр көстөрө да ахсааннаах быһыылаах, ити эрээри холостуой киһи туохтан иҥниэй…» Буоллаҕа ол. Холостуой…

Атырдьах ыйын 5 күнэ. Мин табыллан иһэр курдукпун, тьфу-тьфу-тьфу, аны быһа этэн кэбиһиэм. Эдьиийим 1 чыыһылаҕа курордугар көппүтэ, мин ол иһин нуучча театрыгар соҕурууттан сылдьар вокальнай-инструментальнай ансамбль кэнсиэригэр сырыттым, соҕотоҕун. «Цивилизация сыстыбатах сирэ» диэн сэнииллэрэ бэрдэ дуу, даххаһыйан-даххаһыйан оонньоотулар да, искусство сыта да суох – быһата, халтурщиктар кэнсиэртэрэ, конферансье да баар – кини «анекдоттарын» бэйэтин ытыктанар киһи дьүөгэлэригэр да быктарыа суох… Быһата, муор-туор тахсан, автобус тохтобулугар баран иһэн, арай ыы муннубунан Панкраттыын анньыһа түстүм, иккиэн соһуйдубут. Кини эмиэ уоппуска ылан күүлэйдии кэлбит.

Дьиэбэр ыҥырбытым, «сарсын үс-түөрт диэки кэлээр» диэн. Панкрат сибэккилээх, шампанскайдаах лоп курдук үс аҥаар чааска (звонок тыаһаабытыгар, эркин чаһытын көрбүтүм) кэлбитэ. Сүрдээх үчүгэйдик сэһэргэһэ-сэһэргэһэ аһаабыппыт. Магнитофону холбоон кыратык үҥкүүлээбиппит. Кини олоҕун кэпсээтэ, эрэйдээх сор-муҥ бөҕөнү эҥээринэн тэлээхтээбит эбит. Соҕуруу, университекка, геологическай факультекка сылдьан, үһүс кууруска практикаҕа барбыттар, онно биир уоллара ууга түһэн өлбүт. Панкрат – куурустарыгар староста, ити күн лааҕырдарыттан барбыт бөлөххө салайааччы буолан, ол уол өлүүтүнэн сибээстээн, үөрэҕиттэн уһуллубут, өссө «салайааччы сэрэҕэ суоҕуттан таҕыста» диэн кинини сууттаабыттар. Ол эрээри Панкрат санаата күүстээх, «кырдьык син биир өрөгөйдүө!» диир. Билигин бастыҥ суоппар да буолбута, мин саныахпар, элбэҕи кэпсиир…

«Атырдьах ыйын 10 күнэ. Киниэхэ мин улам ылларан иһэбин, атыттар курдук тута атаакалаан, кууспаҕалыы, ууруу-сыллыы сатаабат, олус корректнай…

«Атырдьах ыйын 25 күнэ. Нэдиэлэ кэриҥэ Панкраттыын сынньанан, отонноон, балыктаан кэллибит. Хаандыгаҕа сылдьар «ракета» капитаныныын кэпсэтэн, онон Алдан төрдүгэр тиийэн түспүппүт. Балаакка тардыбыппыт. Биир нэдиэлэлээх дьону, үлэни-хамнаһы, аан дойдуну бүтүннүү умуннарар остуоруйа дьиктилээх олоҕо… Наһаа да кэрэ күн сирэ! Бэҕэһээ куораппытыгар төннөн кэллибит. Мин Панкраты быдан былыргыттан, бэрт төрүөм иннинээҕи кэмтэн билэргэ дылыбын. Бүгүн кинини күүтэбин. Субу, аҕыйах мүнүүтэнэн, аан звонога ураты кэрэтик лыҥкыныа уонна: «Дорообо, күндү киһим», – диэбитинэн, сонно уураан-сыллаан ылыа. Сүрэҕим тэбэр да тэбэр, сөпкө да эппит эбит улуу поэт: «Как ждет любовник молодой минуты верного свидания…»

Ити кэнниттэн суруйуу быстыбыт, арай «15.IX» диэн бэлиэтээһиннээх аҕыйах тыллар бааллар: «Олох – бу түүл» диэн Шекспир этиитин саныыбын. Хайдах эрэ ээл-дээл турукка киирэн хааллым, оттон истибит сонунум… Оо, ынырык! Хайдах да киһи кулгааҕар, хараҕар баппат иэдээннээх… Сымыйа ини, хайдах оннук… Эс, сымыйа, сымыйа! Оттон арай кырдьык буоллун? Оччоҕо? «Олох – бу түүл» диэммин арыый уоскуйабын. Аны сүүсчэ, тыһыынча сылынан барыта умнуллуо… Умнуллуо… Оттон билигин?.. «Утуйа сылдьабын» дэнэммин, билбэтэх-көрбөтөх быһыынан, кыһаллыбакка аһарыам дуо?! Суох, ол хайдах да кыаллыбат! Хайаан да С-ны көрүстэххэ, бу дьыаланы быһаарыстахха табыллар. Биирдэ олорор олоҕум мөлтөх түүлгэ кубулуйбатын…» Ол кэнниттэн тугу эрэ өр толкуйдаабыт быһыылаах, бэрт бөдөҥ буочарынан нууччалыы: «Из вещества такого ж, как и сон, мы созданы, и наша жизнь на сон похожа, и наша жизнь лишь сном окружена». Шекспир «Буря» – диэн баран, ити тыллары хаста да төгүрүтэ тарпыт.

Элиэнэп, өссө туох эмэ баара буолаарай диэбиттии, хас да ыраас лииһи арыйталаата итиэннэ тэтэрээти «лап» гына сапта. Тэтэрээт бөдөҥ өҥнөөх килиэккэ ойуулаах хаҕын одуулаһа, төбөтүн өндөппөккө олордо. Бу тэтэрээт – улахан күндү булумньу. Дьыала мантан салҕанан, тэнийдэр тэнийэн, били, остуоруйаҕа баар кутуругуттан хаптаран бүтүннүү оронон тахсыбыт саһыллыы, тиһэҕэр, буруйдаахха тиэрдиэхтээх. Биллэн турар, Засыпкин элбэҕи ыйдаҥардарга көмөлөһүөхтээх, холобура, Геленалыын сыһыаннара ханна тиийбитэй? Дневниккэ бүтэһик суруйууга эмискэччи санаарҕааһын хантан кэллэ? Ханнык ынырык сонуну истибитин ахтарый? «С» диэн кимий? Өлөрүүгэ Засыпкин кыттыгастаах дуо? Университеттан уһуллубутун туһунан кэпсээнэ сымыйа дуу? Кырдьык дуу? Хайа университетый? Оо, ыйытыы элбэх, барытын быһаарыахха наада…

Захар Захарович хонос гынна, харахтара ыйытардыы көрбүт халлаан күөҕэ харахтартан иҥиннилэр.

– Засыпкины сарсын төһөҕө ыҥырдыҥ?

– Уон чааска.

– Чэ, сөп, – Элиэнэп туран тэтэрээти дипломаккаҕа укта. – Сарсыҥҥы күнү күүтүөххэ.