Текст книги "Rivoyat va ertaklar"

USMON QO‘CHQOR

Rivoyat va ertaklar

SHIROQ

She’riy rivoyat

DORONING BOSTIRIB

KIRISHI VA SHIROQNING

BIR QARORGA KELISHI

Yer-ko‘kni bosdi faryod,

Dahshat, vahshat, g‘alayon.

Ulovda yo piyoda

Bosib kelar olomon.

Qochib kelar xaloyiq

Oh-u zor, dodlar bilan.

Mingani – tuya, xachir,

Eshag-u otlar bilan.

Kimdir kimnidir qarg‘ab,

Kim yiqilib, kim turib,

Guvlab kelar izdihom

Ko‘chki kabi surilib.

Go‘yo qiyomat-qoyim

Bosgan deysiz dunyoni.

Quyoshni to‘sib qo‘ygan

Sahroning chang-to‘zoni…

Shu sahroda bir cho‘pon

Bor edi – oti Shiroq.

Bir ozgina quv edi,

Bir oz sodda, odmiroq.

Ota-bobodan meros

Bir tayog‘-u bir nayi.

Lablarida tabassum,

Nur sochadi manglayi.

Nigohlari burgutdek,

Soch – yelkada qo‘ng‘iroq…

Xullas, suruvni haydab,

Nay chalib yuragini choq –

Bu ur-sur, chang-to‘zondan

Hayratda turib qoldi.

Itlar tinmay vovullar,

Otlar pishqirib qoldi.

Duv etib bitta joyga

To‘plandi-ku suruvi.

Sahroga soldi larza

Xaloyiqning g‘uv-g‘uvi.

Shiroq otiga minib

Yeldi o‘tovi tomon.

Borsa, quduq oldida

G‘ujg‘on qaynar olomon.

Qaydan kelmish buncha el

Sel yoqqandek bemahal?

Suv ichishar talashib,

Bir-biriga bermay gal.

Karvon desa, karvonmas,

Qo‘shin desa, yo‘q qurol.

Aralash-u quralash

Taloto‘pdir, bu ne hol?

O‘tovning soyasida

Turar bir chol xafaqon.

Shiroq borib hol so‘rdi:

“O‘zi ne gap, otaxon?”

Gap boshladi chol mahzun:

“So‘ramagin, ey o‘g‘lon.

El bunday g‘am ko‘rmagan

Qurush davridan buyon.

Yurtimizga o‘tdek bir

Balo kelur bostirib.

Eronning yovuz shohi

Doro kelur bostirib.

Bog‘-rog‘-u dala-tuzni

Dushman payhon etmoqda.

Yosh-qari, erkak-ayol

Birday tig‘dan o‘tmoqda.

Yulduzdan ko‘p lashkari,

Hammasining ko‘zi qon.

Joningdan umid bo‘lsa,

Sen ham qochib qol, o‘g‘lon”.

Chol xayr-ma’zur qilib,

Olomonga ergashdi.

Shiroq qayg‘uda qoldi,

Lol qoldi, aqli shoshdi.

O‘g‘li bilan xotini

Yaqin kelib cho‘kdi tiz.

Yo Tangrim, bu qanday gap?

Yer tilsiz, falak tilsiz.

Xotiniga termuldi

Ichga yutib yoshini.

Mador yo‘q silagani

O‘g‘lonining boshini.

Falakka ne otilsa,

Qaytib yerga tushadi.

Burch avvalo otaga,

Avval erga tushadi.

Tangri buncha bag‘ritosh,

Tangri buncha berahm?

Ayol ko‘zida – o‘tinch,

O‘g‘lon ko‘zida vahm.

Ikki mushtipar nigoh

Turadi najot kutib.

Yetti kunda bu yerga

Doro kelarmish yetib.

Alhol, gap boshlar Shiroq:

“Dam oling bu kecha siz.

Erta tongda turibon

Kunchiqishga ko‘chasiz.

Men bir chora topgali

Tangrimga yolboraman.

Tongda sizni kuzatgach,

Saroy tomon boraman”.

Bola, axir, bola-da,

Bundan suyunib ketdi.

Ayol mung‘ayib qoldi,

G‘amdan kuyunib ketdi.

Ikkisin ikki yondan

Bag‘riga bosdi Shiroq…

Bu mangulik baxt edi,

Va bu – mangulik firoq…

SHIROQNING O‘G‘LI

BILAN VIDOLASHUVI

Erta turdi uchta jon,

Tong bo‘z kabi bo‘zargan.

O‘g‘lon ko‘zida sevinch,

Ayol ko‘zi qizargan.

G‘amlashdi ozuqani,

Quduqdan suv tortishdi.

O‘tovni ham bo‘laklab

Tuyalarga ortishdi.

Shiroq o‘g‘lin bir chetga

Chaqirib oldi imlab.

Boshini siladi-yu

Boshlay ketdi shundoq gap:

“Ulg‘ayib qolding, bolam,

Aql-u hushing yig‘ endi.

Men o‘limga boryapman

Sen bo‘lma deb sig‘indi.

Bir kun anglab yetarsan

Bu hikmatni, bolam-a,

Sen quldek yashama deb,

Men mard bo‘lib o‘laman.

Yetimman deb o‘ksima,

Senga shul o‘gitimdir:

Otasi yo‘q yetimmas,

Vatani yo‘q yetimdir.

Ertakmas bu gaplarim,

Bu so‘zlarim lof emas.

Hamma narsa topilgay,

Faqat Vatan topilmas.

Dushman bossa dalangni,

Bog‘ingni etsa g‘orat,

Qul aylasa o‘zingni,

Yo‘q bundan zo‘r haqorat.

Mute bo‘lsa Vataning,

G‘anim yurtda bo‘lsa bosh,

Boshingga ming musht urib,

Bergaydir bir yutum osh.

Kuning itdan ham battar,

Tuning o‘limdan og‘ir.

Eshitganing – haqorat,

Mehnatdan yelkang yag‘ir.

Ko‘kka ozod boqolmay,

Boshing egib yurarsan.

Hatto nafas olmoqni

Yovlaringdan so‘rarsan.

Qaysi elga qochmagin,

Qadring bo‘lmas dunyoda.

Yurtsiz qolganning holi

Tuban bo‘lur gadodan.

Toki Vatan bor ekan,

Umring go‘zal bog‘ bo‘lar.

Olg‘a bossang, u – manzil,

Ortda suyanch tog‘ bo‘lar.

O‘zga yurtning bolidan

Yurtingning zahri ulug‘.

Ming dushmanning mehridan

Bir do‘stning qahri ulug‘.

Toki Vatan bor ekan,

Unarsan, ulg‘ayarsan.

Yurtning eng suluv qizin

Bir kun sevib qolarsan.

Sevgiga ham erk kerak,

Kerak ozod bir makon.

Yurting ozod bo‘lmasa,

Baxt topmassan hech qachon.

Bandga tushgan Vatanning

Onalari cho‘ridir.

Yurt nomusi toptalsa,

Qizlarining sho‘ridir.

Daryodagi balig‘ing,

Osmondagi lochining –

Bariga g‘anim ega,

Zulmat bo‘lur ochuning.

Chaman ichra bir gulni

Xush ko‘rishdan qo‘rqasan,

Hatto kechalar uxlab

Tush ko‘rishdan qo‘rqasan.

Ko‘zlaringni ko‘r qilar

Jon vahmining to‘zoni.

Qoningda sovib borar

Bobolarning isyoni.

O‘tmish chiqar esingdan,

O‘chib boradi yoding.

Sendan-da ojiz, qo‘rqoq

Tug‘ilgaydir avloding.

Hamma bir-biriga yot,

Bir-biridan cho‘chiydi.

Ta’ma, yolg‘on, xiyonat,

Razolatlar urchiydi.

Sherdek-sherdek yigitlar

Yov poyida yotadi.

Otasini o‘ldirib,

Onasini sotadi…

Yurt bor ekan, yurasan

O‘lan aytib, dod solib.

Ko‘pkariga kirasan

Tulpor minib, ot solib.

Adirlarda ayqirib,

Tog‘lar oshib damodam,

Qushday uchib yurarsan,

O‘zib o‘zg‘ir shamoldan…

Men-ku ketib boryapman,

Shirin bolam, bol o‘g‘lim.

Kel, ko‘zingdan bir o‘pay,

Endi yaxshi qol, o‘g‘lim.

Enang endi – ham enang,

Ham mehribon otangdir.

Endi otang – shu eling,

Shu suyukli Vatandir.

Yetimman deb o‘ksima,

Senga shul o‘gitimdir:

Otasi yo‘q yetimmas,

Vatani yo‘q yetimdir”.

Bola ko‘ngil, nelarni

His etding sen shu damda?

Angladingmi otadek

Kuch borligin olamda?

Ulg‘aydingmi bir onda,

Yo irod berdi Tangri?

Yo‘qsa nega teng-to‘shdek

Quchoqlading otangni.

Yo‘qsa yig‘lab-siqtamay,

Nega chekmay oh-fig‘on,

Shivirlading mardona:

“Men roziman, otajon…”

SHIROQNING XOTINI

GULDURSUN BILAN

VIDOLASHUVI

“Men ruh bo‘lsam, duolaring

Ruhga shodlik to‘ldirsin.

Sahrodagi noyob guldek

Sevdim seni, Guldursun.

Tunlarda tun kabi uzun

Sochlaringga ko‘mildim,

Lablaringda o‘tdek yondim,

Ko‘zlaringda cho‘mildim.

Kipriklaring ko‘ksim aro

O‘q bo‘lmoqqa chog‘landi.

Qora qoshing ko‘zlarimga

O‘rtuk bo‘lib bog‘landi.

Ikki qo‘ling sirtmoq kabi

Chirmashganda bo‘ynimga,

Shirin ajal kirgan kabi

Tuyulardi qo‘ynimga.

Tonggacha shu ajal meni

Yig‘latsin-u kuldirsin.

Hayotim ham, o‘limim ham

O‘zing eding, Guldursun.

Adirlarda yalang oyoq

Chopganlaring esimda.

Kaftim ochib ming bitta fol

Topganlaring esimda.

Botayotgan kunga boqib,

Tiz quchib oqshom payti

Aytgan hazin qo‘shiqlaring

Hamon jonni o‘rtaydi.

Seni doim qizg‘ongan bir

Yo‘lbars edim, sher edim.

Ot choptirsang adirlarda,

Farishtami, der edim.

Sening shivir-shivirlaring

Jonda to‘lqin otardi,

Qulog‘imdan poyimgacha

Qondek oqib yotardi.

Bulutga bosh qo‘ygan kabi

Boshim qo‘ysam tizingga,

Jannat kabi edi dunyo,

Jonim, mening ko‘zimga.

Kundek o‘g‘il tug‘ilganda

Mehring oqdi u tomon.

Ilk bor sendan o‘ksinganim

Esimda hali-hamon.

Ezgin-ezgin allalaring

Ezganida sahroni,

Dami ichlariga tushib

Ketardi bu dunyoning.

Qo‘y, yig‘lama, yoshing artay,

Kel, bir kulgin, kel, o‘ptir.

Sening shuncha olamingga

Bitta jonim ne bo‘pti?

Tangrim o‘zi yaratgandir

Sendek suluv jahonni.

Hamda uni asrash uchun

Mendek tanho qurbonni.

O‘chog‘ingdan qo‘r o‘chmasin,

Ko‘zingdan so‘nmasin nur.

Sendan xabar olgani

Har kecha ruhim kelur.

Ot o‘rnini toy bosadi,

O‘g‘limga ayt rostini.

Farqlay bilsin og‘ir kunda

Dushmanidan do‘stini.

Qarg‘amagin, nolimagin,

Uni guldek so‘ldirma.

Yolg‘izligin bildirmagin,

Yetimligin bildirma.

Bog‘lab qo‘yma bovloq toydek,

Ozod o‘ssin, hur o‘ssin.

Ulg‘aymasin o‘kinch bilan,

Yovqur-u mag‘rur o‘ssin.

Mayli, g‘anim qo‘li bilan

Tangrim meni o‘ldirsin.

Lekin sening nomusingga

Dog‘ tushmasin, Guldursun.

Men ketarman bu dunyodan,

Qolma xunbag‘ir bo‘lib.

Bahorlarda yog‘ajakman

Boshingdan yomg‘ir bо‘lib.

Bir dam tingan shamol kabi

Bir damgina tinarman.

Yana bir kun poylaringda

Maysa bo‘lib unarman.

Goho bo‘ron, goho samum –

Devonadek kelurman.

Tunlar yoqqan chirog‘ingga

Parvonadek kelurman.

Tush ko‘rsangki – bir zaif sham

Lip-lip yonar go‘shada,

O‘sha shamman mening o‘zim,

Mening ruhim – o‘sha-da.

Ne uchun yig‘lab turibsan

Endi mo‘ldir-mo‘ldir sen?

Ko‘z yoshlaring o‘zim ichay,

Ichim otash, Guldursun!”

Guldursunning qanotlari

Yoyildi – oqqush bo‘ldi.

Bu dunyo bir ro‘yo bo‘ldi,

Bu dunyo bir tush bo‘ldi.

Shiroqning olov lablari

Kapalakka aylandi,

Pir-pir uchdi gulzorlardan,

Gul ichiga joylandi.

Guldursunning qaro sochi

Qop-qora chodir bo‘ldi.

Ko‘rolmadim, bu chodirda

Nimalar sodir bo‘ldi.

Bulut kelib to‘sib qo‘ydi

Falakning juft yulduzin.

Eshitdim men uzuq-yuluq:

“Diydor… Qiyomat…” so‘zin…

SHIROQNING KENGASHGA

BORISHI

Xalqning otasi – xoqon,

Rabning yerda ko‘lkasi.

U tadbir topmog‘i shart

Xavfda qolsa o‘lkasi.

Doro bosib kelmoqda

Shaklar Vatani tomon.

Qabila boshliqlarin

Saroyga yiqqan xoqon.

Mashvarat ko‘p qizigan,

Xoqon so‘rar birma-bir:

Bu baloga ne chora?

Bu kulfatga ne tadbir?

Birov der: Dorodan zo‘r

Dunyoda yo‘q shahanshoh.

Biz taslim bo‘laylik-da,

Undan topaylik panoh.

Doro tomon sotilib

Ketdi uch-to‘rt qabila.

Qon to‘kib yurmaylik-da,

Bosh egaylik bir yo‘la.

Yo‘q, der birov, biz axir

Shak degan xalq bo‘lamiz.

Kurashamiz, yo yengamiz,

Yo hammamiz o‘lamiz.

Bu dunyo keng, der birov,

Qandayin zo‘r joylar bor.

Bo‘liq-bo‘liq yerlar-u

Uzun-uzun soylar bor.

Doro qadami yetmas

Ul joylarga ketaylik.

Boshqa vatan topaylik,

Boshqa bir yurt tutaylik…

Hech bir tadbir ma’qulmas,

Xayolga tolgan xoqon.

Ayni shu payt saroyga

Kirib keldi bir cho‘pon.

Shunday qaltis mahali,

Qil uzra turganda jon,

Bunday kengashda senga

Balo bormi, hoy cho‘pon?!

Xoqon der: “Bu kim o‘zi,

Aql-u hushdan yiroqmi?!

“Bu Shiroq, – der allakim, –

Oddiy cho‘pon – Shiroq-ku!”

Xoqon der: “Yurtga ajal

Chovut solib turgan payt,

Bizning kengashni buzib

Nega kelding, cho‘pon, ayt?”

Shiroq kengash ahliga

Tashladi bir-bir nazar.

Bu nigohda hayot bormi

Yoki o‘lim, alhazar.

G‘azab desang, bu nigohda

Chaqnab turar muhabbat.

Muhabbatning zamirida

G‘azabi bor qatma-qat.

Bu nigohga chiday olmay

Hamma yerga tikdi ko‘z.

Shiroq xoqonga boqib

Og‘ir-bosiq boshlar so‘z:

“Sizga bu yurt nechog‘lik

Aziz bo‘lsa, xoqonim,

Menga ham shuncha aziz,

Mening ham yonar jonim.

Martaba-yu mansabda

Farqimiz bor begumon.

Lekin yurt sevgisida

Tengdir xoqon va cho‘pon.

Izn etsangiz, – deb ko‘ksiga

Qo‘ydi Shiroq qo‘lini, –

Men dushmanni yengishning

Topdim bitta yo‘lini!”

Piq etib kuldi kimdir,

Tentak, dedi kim birov.

Saroydan bu jinnini

Quvlamoq kerak darrov.

Lekin xoqon ko‘p fozil,

Oqil-u dono edi.

“Xo‘sh, topding qanday tadbir,

Qani, cho‘pon, ayt!” – dedi.

“Boshliqlar chiqib ketsin,

Faqat o‘sha paytda man,

Bu tadbirni, bu sirni

Bitta sizga aytaman!”

Xoqon dedi: “Ey Shiroq,

Sening ko‘ngling bo‘lsin to‘q.

Mening bu boshliqlardan

Yashirguvchi sirim yo‘q!”

“To‘g‘ri, lekin bularning

Xotini, bolasi bor.

To‘g‘risi bor odamning,

Odamning olasi bor.

Shubham yo‘q boshliqlardan,

Lekin maqol borki, bas:

Uch kishi bilgan sirning

Aslo sirligi qolmas”.

Birdan saroy ichida

Zo‘r g‘alayon qalqidi.

“Xoqon, sizga tajovuz

Qilmoqchidir balki u?!

Xoqon, nahot ishonmay

Shuncha ashraf-a’yonga,

Ishonsangiz shu tezak

Hidlab yurgan cho‘ponga?!”

Ko‘rsaki Shiroq, hech kim

Ishonmaydi so‘ziga.

Tor keldi unga dunyo,

Qon quyildi ko‘ziga.

Qindan olib pichog‘in

G‘alat o‘yin boshladi.

Burni, ikki qulog‘in

Shartta kesib tashladi.

Bu dahshatdan bir lahza

Qotib qoldi olomon.

Shiroqning ust-boshiga

Tirqirab oqardi qon.

“Hoy, bo‘ling tez, – der xoqon, –

Bir odamni so‘ydirib

Nega qarab turibsiz,

Namat bosing kuydirib!”

Jarohatga namatni

Kuydirib bosishgan on,

Asta-sekin qon tindi,

O‘ziga keldi cho‘pon.

So‘ng chiqib ketdi hamma,

Cho‘pon-u xoqon qoldi,

Vatan deya atalgan

Yer bilan osmon qoldi.

Biri turib yuksakda

Adli bilan sochsa nur,

Biri qora ter to‘kib

Rizq-nasiba yetkazur…

Suhbat uzoq bormadi,

Tugamay bir chovgum choy,

Shiroq saroy ichidan

Chiqib keldi, hoynahoy.

Bilmam, ne dedi Shiroq,

Xoqon unga ne dedi?

Chunki o‘sha saroyda

Men o‘zim ham yo‘q edim…

SHIROQ DORO HUZURIDA

Shaklar yurti, go‘zal diyor,

Ta’rifingga yo‘qdir so‘z.

Har yov seni qildi havas,

Har bosqinchi tikdi ko‘z.

Ko‘klami jannat kabi,

Yozlari bir tush o‘lka.

Kuzi oltinning o‘zi,

Qishlari kumush o‘lka.

Yuraklarga o‘t solgan

Misli o‘t-otash Vatan.

Falakning andozasi,

Osmonga tutash Vatan.

Yerga suqsang ko‘karar

Cho‘ponning tayog‘i ham…

Mana, seni toptadi

Doroning oyog‘i ham.

Minglab chodir tikilgan,

Qoq o‘rtada qarorgoh.

Kulgu o‘rlar falakka,

Ko‘kka o‘rlar zor-u oh.

Lashkar uchun xizmatda

Minglab cho‘ri, qul edi.

Forslar g‘alabadan mast,

Ishratga mashg‘ul edi.

Oson kechgan janglardan

Doro shod edi juda.

Chodirida – a’yonlar,

O‘yin-kulgu avjida.

Shu payt kirib bir posbon

Bukildi, ta’zim qildi.

O‘pdi Doro etagin,

Oyog‘iga yiqildi.

Dedi: ”Kelmish bir yigit,

Maymun yig‘lar holiga.

Ruxsat so‘rar kirgali

Bu dargohi oliyga!”

“Kim ekan u? – der Doro,

Norozi nigoh tashlab, –

Xo‘p, qurolin oling-u,

O‘zini keling boshlab”.

Kirib keldi bir jonzot,

Odamlik siyog‘i yo‘q.

Qo‘l-oyog‘i, boshi bor,

Burni yo‘q, qulog‘i yo‘q.

Aysh ichra bu Doroga

Juda xunuk ko‘rindi:

Qaydan kelmish g‘o‘laga

Qo‘ndirilgan bu mo‘ndi?

“Xo‘sh, kimsan, nega kelding,

Bu ne turq-u tarovat!?”

“Shohim, men bir cho‘ponman,

Izlab keldim adolat!

Qabilamni shak derlar,

Otimni derlar Shiroq.

Xalqim ham, xoqonim ham

Qadrim bilmadi biroq!”

“Nega?”

“Sizning bu yurtga

Kirganingiz bilgan on,

Qabila boshliqlarin

Kengashga yig‘di xoqon.

Birov dedi, Doro zo‘r,

Bundan ko‘chib ketamiz,

Uning oyog‘i yetmas

Joylarni yurt etamiz.

Birov dedi, biz unga

Bosh egmaymiz hech qachon.

Kurashamiz qolguncha

Toki so‘nggi tomchi qon.

Men ularning fikriga

Qarshi chiqdim banogoh.

Dedim, Dorodek odil

Olamda yo‘q shahanshoh.

Bundan ko‘chib ketsak biz,

Kim sig‘dirar yeriga.

Bu dunyoda yo‘q axir

Biror makon beega.

Shundayin zo‘r shoh bilan

Jangga kirib netamiz?

Bekor-u behudaga

Biz qirilib ketamiz.

Xoqon so‘rdi, xo‘sh, o‘zing

Ne deysan, ayt-chi, Shiroq.

Dedim, hammasidan ham

Taslim bo‘lsak yaxshiroq.

Doro kabi zo‘r shohga

Biz cho‘ri, qul bo‘laylik.

Kiraylik panohiga,

O‘lpon desa – to‘laylik.

Biroq buni eshitgach,

Xoqonga larza tushdi.

Uning buyrug‘i bilan

Quloq-burnim kesishdi.

Yurtimda topmay qadr,

O‘z elimdan o‘kinib,

Sizning huzuringizga

Qochib keldim yukinib…”

Doro Shiroqqa boqdi

Nafrat, hazari bilan.

A’yonlarga yuz burdi

Savol nazari bilan.

Ta’zim ila izn olgach,

So‘z boshladi bosh vazir:

“O‘z Vatanin sotgan kas

Do‘st bo‘lmas bizga, axir.

Bundaylarning ko‘nglida

Ilon pusib yotadi.

Payti kelsa bizni ham

Boshqalarga sotadi”.

Lashkarboshi Ranosbat

Der: ”Balki bu josusdir.

Ikkilanmay boshini

Shartta uzmoq joizdir?”

Shiroq dedi: “Siz meni

Ayblamangiz beasos.

Tangrim haqqi, yurakda

Yonmoqdadir o‘ch, qasos.

Men o‘limdan qo‘rqmasman,

Ming afsus, ming nadomat,

O‘lsam, ko‘ra olmasman

Tiklanganin adolat”, –

Cho‘pon g‘am-alam bilan

Boshin quyi egadi.

Doro: “Xo‘sh, sening bizga

Qanday foydang tegadi?”

Shiroq der: “Tangrim guvoh,

Aldab nima qilaman?

Ular qayda zo‘r qo‘shin

To‘plaganin bilaman.

O‘ldirsalar, mana – bosh,

Yo‘q e’tiroz, yo‘q so‘zim.

Ishonsalar, u joyga

Boshlab borayin o‘zim”.

“Olib chiqing cho‘ponni, –

Dedi Doro betoqat, –

Uni ko‘z qorasidek

Ehtiyot qiling faqat.

Ul-bul yegulik bering

Bu badbaxt nobakorga.

Ertaga biz kengashib

Kelurmiz bir qarorga!”

Shohning qovog‘i soliq,

Ko‘zlari xunxor edi.

Lek bu ko‘zlar ostida

Bir mamnunlik bor edi.

O‘z xalqidan o‘ch-qasos

Qilayotir talab-a!

Shohim, yaqindir zafar,

Juda yaqin g‘alaba.

So‘rmoqchiydim Dorodan

Bir haqiqat, bir haqni:

Yaxshiroq bilasizmi,

Shohim, o‘zi bu xalqni?

Biroq ayshdan bosh karaxt,

Ko‘zlarida g‘ubordir.

Menga qarab turmasdan

Kengash boshlab yubordi…

DORO LASHKARINING

SHIROQ YETOVIDA YO‘LGA

TUSHISHI

Tongda Doro chodirga

To‘plab ashraf-a’yonni,

Amr ayladi: “Keltiring

O‘sha badbaxt cho‘ponni!”

Shiroq keldi. Doroning

Ko‘zlarida yonar shaxt:

“Men dushmanning ustiga

Yurish uchun qildim ahd.

Aldar bo‘lsang, bilib qo‘y,

Ko‘zlaringni yoshlayman.

Mana shu qilich bilan

Boshing uzib tashlayman!”

Shiroq dedi: “O‘ch olmoq

Bor ekan bu yoziqda.

G‘amlangiz yetti kunlik

Pichan, suv va ozuqa.

Yettinchi kun deganda

Bir ma’voga yetamiz.

Dushmanning lashkarini

Yer-la yakson etamiz!”

Hozir qilindi bir-bir

Shiroqning aytganlari.

Cho‘pon yo‘lboshchi bo‘ldi,

Ortda – Doro lashkari.

Doroga go‘yo cho‘pon

Zo‘r bir suyunchi edi.

Hammaning yuragida

Zafar ilinji edi.

Kimningdir ko‘z oldidan

O‘tar qiz-u xotinlar.

Kimdir sanar xayolan

Jaraq-jaraq oltinlar.

Kimlar yalar lablarin

Bol yegandek bemalol.

Kimdir, qancha qul qilsam,

Deya surardi xayol.

Telba ochko‘zlik bilan

Yonar Doroning ko‘zi.

Go‘yo yotar poyida

Butun dunyo, yer yuzi.

Ikki kun yo‘l bosishdi,

Oldinda – sarbon Shiroq.

Gullagan vodiy tugab,

Cho‘l boshlandi qovjiroq.

Bir taqir yerga boqib,

Bir ko‘z tashlab osmonga,

Gumon bilan shahanshoh

Tikildi-ku cho‘ponga.

“Parvo qilmang, – der Shiroq, –

Shohim, qilmang e’tibor.

Oraliqda besh kunlik

Kattagina sahro bor.

Shundan o‘tsak bir joy bor –

Jannatlarning jannati.

Ana shunda keladi

Qo‘shiningiz navbati”.

Xuddi Shiroq aytgandek

Sahro boshlandi lov-lov.

Qum sochar jazirama,

Osmon yog‘dirar olov.

Uyurmada chang-to‘zon

Raqqosadek o‘ynardi.

G‘ijirlar har tishlam non,

Meshlarda suv qaynardi.

Saksovuldan lol boqar

Echkiemar tasqara.

Yumronlar ta’zim ila

Qilar edi masxara.

Toshbaqa kosasiga

Tortib olgan boshini.

Ilonlar qochib qolar

Sudragancha loshini.

Ko‘kda to‘rg‘ay muallaq –

Izhor etar dilini.

Kim ham tushungay axir

Bu sahro bulbulini.

Qurib qolgan quduqdan

Par-r etib uchar ukki.

Cho‘lchumchuq chivirlaydi –

“Chikki-pukki, chik-pukki”…

“Qayt-qayt” deya havoni

Kesadi qirg‘iyaklar.

Unda-munda sochilib

Yotar oppoq suyaklar.

Borgan sari qo‘shinda

Mashaqqat ortar edi.

Go‘yo ulkan ajdaho

Domiga tortar edi.

Otlar tiziga qadar

Qumga cho‘kib boradi.

Hamma bundoq sahroni

Qarg‘ab, so‘kib boradi.

Ha, insonni mashaqqat

Goho jondan to‘ydirar.

Dubulg‘a-yu sovutlar

Tekkan joyin kuydirar.

Sabrning ham kosasi

Asta to‘la boshladi.

Oltinchi kun deganda

Otlar o‘la boshladi.

Tugarmikan bu azob,

O‘tarmikan bu kunlar?!

Bosib ketdi falakni

O‘laksaxo‘r quzg‘unlar.

Taskin beradi Doro

Toliqqan cherigiga.

Otdan ayrilgan jangchi

Mingashar sherigiga.

Faqat Shiroq ot uzra

Bardam borar iz olib.

Xuddi qoya ustida

Turgan burgut misoli.

Olti kun davom etdi

Inson va muhit jangi.

Nihoyat yetib keldi

Yettinchi kunning tongi.

Yana o‘sha jazira,

Yana o‘sha qum-to‘zon.

Doro so‘rar: “Sen aytgan

Ul vodiy qayda, cho‘pon?

Mana, o‘sha aytganing –

Olti kun ham o‘tdi-ku.

Muhlat tugadi, axir,

Yettinchi kun yetdi-ku?!”

“Shohim, qurol-aslaha

Og‘irlik qildi bizga.

Tez orada yetamiz

Shaksiz, manzilimizga”.

Dosh bermay bu azobga,

Hattoki to‘yib jondan,

Kimdir tashlar nayzasin,

Kim voz kechar qalqondan.

Pichanlar tugab bo‘lgan,

Qurib bitgan kuch-mador.

Na meshlarda suv bordir,

Kajavada na non bor.

Amringga shak yo‘q, Tangrim,

Tangrim, qoyil ishingga.

Qo‘shinga tegdi o‘lat

Borar-bormay peshinga.

Banda bilmas – qayda hayot

Va qayerda qazo bor.

Har jabrga bor javob,

Har zulmga jazo bor.

Qo‘ymasayding sen agar

Har bir nafsga bir qopqon,

Bu dunyoni yutardi

O‘sha nafs degan o‘pqon.

Go‘yo odam tomosha

Qilgandek chumolini,

Sen ham ko‘rib turarsan

Har bandaning holini.

Mana, buyuk shahanshoh

Hali jang qilmay turib,

Qo‘shinining yarmidan

Turibdi-ku ayrilib.

Yovga qarshi kurashar

Yurtingdagi sahro ham.

Nihoyat aldanganin

Anglab yetdi Doro ham…

Bitta boshda bir o‘lim,

Shohim, ne g‘am chekasan.

Faqat alam qiladi

O‘lib ketsang bekafan.

Oqsa-yu sarin suvlar

Qaydadir bu dunyoda,

Alam qilar sen tashna

O‘lib ketsang sahroda.

Qaylardadir bog‘-rog‘lar

Yotsa mevaga to‘lib,

Alam qilar o‘lganing

Qora nonga zor bo‘lib.

Kimdir chaman og‘ushida…

E-voh, dunyo, voh, olam.

Sen jasadlar orasida…

Alam qiladi, alam…

SHIROQNING G‘ALABASI

Ichin it tirnasa ham,

Sir boy bermasdan biroq,

Doro so‘rar: “Cho‘ponim,

Manzil yaqinmi, yiroq?”

Birdan bosdi sahroni

Bir qahqaha – telbavor:

“Yetib keldik, shahanshoh,

Shu yer – men aytgan diyor.

Qoq sahro o‘rtasiga

Men seni olib keldim.

Shundoq buyuk qo‘shindan

Bir o‘zim g‘olib keldim.

Bir o‘zim zo‘r lashkarni

Yengmoqqa bo‘ldim qodir.

Endi qayon yursang ham,

Yetti kunlik sahrodir!”

Ranosbat g‘azab bilan

Qilichini sug‘urdi.

Doro uni to‘xtatdi,

Doro oraga kirdi:

“Shiroq, mayli, Vataning

O‘zingga siylov, faqat,

Suv tomon boshla bizni,

Suvning yo‘lini ko‘rsat.

Tegmaymiz mo‘yingga ham,

Bizga yurting kerakmas.

Biror suvli quduqqa

Bizni boshlab borsang bas!

Hoy, keltiring Shiroqqa

Bo‘lsa qancha mol-dunyo!”

Bir lahzada tog‘ bo‘ldi

Dur-u marvarid, tillo.

Shiroq esa guldirab

Qahqaha urar hamon:

“Bir o‘zim g‘olib chiqdim!

Vatanim qoldi omon!..”

Sahro yomon kuydirar,

Hech bir imdod yo‘q edi.

Shiroq qahqaha urar,

Undan najot yo‘q edi.

Doro turardi karaxt,

“Bir oddiy cho‘pon!.. Nega?!”

Ranosbat kelib qilich

Soldi Shiroq bo‘yniga.

Go‘yo chaqmoqdan chinor

Ikkiga ajrab ketdi.

Tog‘dek quladi Shiroq,

Qonlari sachrab ketdi.

Doro boshin changallab

Qarg‘anar edi faqat:

“Yarmi jannat, yarmisi

Do‘zax bu yurtga la’nat.

Ming la’nat zaminiga,

Osmoniga ming la’nat.

Shundoq qo‘shinni yenggan

Cho‘poniga ming la’nat!..”

Shiroq qoni sahroni

Ol rangga qorar edi.

Lashkar esa muttasil

Qirilib borar edi.

Ufqqa cho‘kib borardi

G‘amdan qip-qizil quyosh.

Unga termulib turar

Yerda yotgan bitta bosh.

Botgan quyosh nurlari

Falakka sochiq qoldi.

Sahro ichra bir juft ko‘z

Manguga ochiq qoldi…

XOTIMA

Yillar o‘tib bormoqda

Bedabdaba, behasham.

Nega ma’yus tortaman

Lip-lip qilib yonsa sham?

Yashamoqdan ne ma’no,

Hayotning qadri nadir?

Chiroqqa o‘zin urgan

Parvona dardi nadir?

G‘am chekkali odamzot

Kelmas axir olamga.

Nega otlar dupuri

Meni chulg‘aydi g‘amga?

Nega mening dardlarim

Buncha mavhum, betizgin?

Qiynar qaysi xotira

Yog‘sa yomg‘irlar ezgin?

Nega alla eshitsam

Qonlarimga tushar o‘t?

Go‘yo kimnidir kutib

Yo‘llariga ko‘zim to‘rt.

Botib borarkan quyosh

Qizarib o‘z ufqiga,

Qaysi xotira qiynar,

Nega, nega…oh, nega?..

Oqshomlar ingrar shamol,

Sado kelur moziydan.

Ruhimga bir nur yog‘ar

Goh shahid, goh g‘oziydan.

Vatanni sevaman deb –

Dunyoga solmay dovrug‘,

Qulamay turibdimi

Shiroq tikib ketgan tug‘?

O‘sha tug‘ni izlab har

Qalbga kirib boraman.

Tushim suvga aytaman,

Gulga ko‘nglim yoraman.

Lov-lov yongan dunyoda

Vatan – bitta samandar.

Men shu Vatan bag‘rida

Kezib yurgan qalandar.

Kezdim tog‘-u toshlarni

Goh g‘olib-u goh g‘arib.

Bu dunyoga men faqat

Kelganman so‘z axtarib.

Jinday shoirroqmanmi

Yoki jinday baxshiroq?

Muhlat bering, o‘ylayin

Hammasini yax…shi…roq…

1994 y.

950 misra

TURON BOTIR

She’riy ertak

O‘zing adashding, oraga yomonni kirgizding. Qurolli qaydan kelib tarqatib yubordi, nayzali qaydan kelib surib ketdi.

Kul Tigin bitigtoshi. Ulug‘ bitig.

I

Nurota tog‘laridan

Yo beri, yo narida,

Shundoq daryo bo‘yida,

Tog‘ning etaklarida

Bir go‘zal yurt bor ekan,

Xalq farovon, el ozod.

Shu boisdan bu yurtning

Nomi ekan Elobod.

O‘tlab yurar adirda

Bo‘talog‘-u tuyasi.

Sutga to‘liq yelini

Sigiri-yu biyasin.

Qoplab yotar qirlarni

Bulut kabi qo‘ylari.

Eh, hammadan zo‘r ekan

Elobodning to‘ylari.

Yetti kun-u yetti tun

Davom etar har bir to‘y.

So‘yilarkan har to‘yda

Necha novvos, necha qo‘y.

Elobodda to‘y degan

Xabar ketsa sarafroz,

Kelar yetti iqlimdan

Yetti yuzta chavandoz.

Zaminni zir titratib

Boshlanganda ko‘pkari,

Qo‘pdimi deb qiyomat,

Aqli shoshar ko‘plarning.

To‘kin-sochin dasturxon –

Palov, xasip, shirmonlar.

Boshmaydonda muttasil

Kurash tushar polvonlar.

Bir yonda raqs, tantana,

Childirma, karnay-surnay.

Qo‘shiq aytar hofizlar

Bir-biriga gal bermay.

Bir yonda bo‘z yigitlar,

Bir yon – parivash qizlar.

Oqib yotar meshlardan

Bo‘zalar-u qimizlar.

Ana shunday hur elning

Hur, baxtiyor maskanin,

Aytib beray, bolajon,

Yovlar qanday bosganin.

Rostdir ushbu ertak ham

Barcha ertak singari.

Iskandardan ming yilcha

Yo keyin, yo ilgari

Bu voqea, bu kurash

Bo‘lgani aniq, tayin.

Eshitmagan bo‘lsang gar,

Men birma-bir aytayin.

II

Elobodda yasharkan

Turon degan mard o‘g‘lon.

O‘n uch-o‘n to‘rt yoshlarda,

Rostgo‘y va jo‘mard o‘g‘lon.

Cho‘qqilarning burguti,

Adirlarning lolasi,

Elning asl yigiti,

Asl cho‘pon bolasi.

Goho otasi bilan,

Goho tog‘da bir o‘zi

Bahordan to kuzgacha

Boqar ekan qo‘y-qo‘zi.

Sibizg‘asin chalganda,

Atrofni beixtiyor

Davra qilib olarkan

Barcha jonzot-jonivor.

Sibizg‘aning kuyida

Ming yillik dard, kulgilar.

Dumlariga o‘ranib

Tinglar ekan tulkilar.

Qachonki kuy chalmoqqa

Turon shaylanar ekan,

Burgut qanot qoqmasdan

Ko‘kda aylanar ekan.

Jarqaldirg‘och charx urib

Bu nag‘maga jo‘r bo‘lar,

Hatto chiqib kelarkan

Ayiqlar-u bo‘rilar.

Hatto sher-u yo‘lbarslar

Tortib mushukdek yuvosh,

Turonbekning poyiga

Yum-yum yig‘lab qo‘yar bosh.

Turon nag‘ma chalganda

Ilon tashlar ekan po‘st.

Bir-biriga kushanda

Jonivorlar ahil, do‘st.

Turonbekning yodiga

Tushganida qo‘shni qiz,

Jamalaksoch, ohuko‘z,

Hayoli, es-hushli qiz,

Nola qilar sibizg‘a:

“Oysuluv, hoy Oysuluv,

Men jahonda ko‘rmadim

Sendayin chiroy, suluv.

Tol-tol bo‘lib eshilgan

Soching tushdi yodimga,

Kamalakdek egilgan

Qoshing tushdi yodimga,

Cho‘lpon kabi chaqnagan

Ko‘zing tushdi yodimga,

Xol-xol bo‘lgan olmadek

Yuzing tushdi yodimga,

Ortidan kun ko‘ringan

Qulog‘ing tushdi yodimga,

Qulog‘ingga osilgan

Baldog‘ing tushdi yodimga.

Yalangoyoq yugurgan

Yo‘llaring tushdi yodimga,

To‘ptosh o‘ynab tolmagan

Qo‘llaring tushdi yodimga.

Qizil qumni kuydirgan

Izing tushdi yodimga.

Rostini aytsam, Oysuluv,

O‘zing tushding yodimga”.

Parvo qilmasdan Turon,

Na sizga-yu na bizga,

Olis tog‘lar bag‘rida

Chalaversin sibizg‘a.

Ot boshini buraylik

Do‘stginam, ortga qarab.

Elobodga boraylik,

Qani unda nima gap?

III

Elobodning ellari

Yasharkan bexavotir,

Bosib kelar bu yurtga

Yovuz sulton – Zardagir.

O‘ynab yurar bolalar,

Maskani – o‘r-qirdadir.

Mo‘r-malaxdek bu yurtga

Bosib kelar Zardagir.

Erlar yumush bilan band,

Goh adir, goh jardadir.

Quyun kabi yoprilib,

Bosib kelar Zardagir.

Kimdir yangi uyiga

Qilayotir pardagir.

Xabari yo‘q, balodek

Bosib kelar Zardagir.

O‘tgan joyidan o‘tlar

Kukun bo‘lib tap-taqir,

To‘qayga tushgan o‘tdek

Bosib kelar Zardagir.

El to bir-birin ogoh

Qilgunicha dod solib,

Yetib keldi Zardagir

Lashkar bilan ot solib.

Bir lahzada tinch elni

Bosdi qiy-chuv, to‘polon.

Ne ham qilsin g‘aflatda

Qolgan sho‘rlik olomon!?

Kim chiqdi bolta bilan,

Kim panshaxa ko‘tardi.

Lekin lashkar – lashkar-da,

Barin toptab o‘tardi.

Har bir erning ortidan

O‘nta navkar ot qo‘ydi.

Boyliklarni taladi,

Hovlilarga o‘t qo‘ydi.

Hash-pash demay Elobod

Yondi, kuydi, to‘zg‘idi.

Yov lashkari o‘r-qirda,

Jarliklarda izg‘idi.

U yerlarda bolami

Yo katta bor – ushladi,

Bandi qildi barchasin,

O‘z ko‘nglini xushladi.

Yongan hovli kul bo‘ldi,

Botganlar botdi qonga.

Qolgan-qutgan hammani

Yig‘ishdi Boshmaydonga.

To‘g‘ri chiqdi yovuz shoh –

Zardagirning mo‘ljali.

Maydonda bo‘lishdilar

Tushgan barcha o‘ljani.

Onalarning qanoti

Endi qayrilar bo‘ldi.

O‘z shirin bolasidan

Shunda ayrilar bo‘ldi.

Olib ketdi Zardagir

Ayollarni tul qilib.

Erkaklarning bo‘yniga

Kishan solib, qul qilib.

Elobodda ushbu kun

Xo‘rlikning zo‘ri bo‘ldi.

Ne-ne parivash qizlar

Kaniz-u cho‘ri bo‘ldi.

Asirlikning dog‘idan

Yig‘lab ketdi Oysuluv.

To ketguncha ko‘ksini

Tig‘lab ketdi Oysuluv.

Ha, darvoqe, aytmabman

Ba’zi muhim gaplarni.

Oysuluvning bor edi

Xat tashuvchi kaptari.

Bu go‘zal qiz qimtinib

Maktub yozsa Turonga,

O‘sha kaptar uchardi

Xatni olib osmonga.

Oysuluvlar uyiga

O‘t qo‘ygandа navkarlar,

Boloxona ichidan

Uchib chiqdi shu kaptar.

Ammo ko‘kka o‘rlagan

O‘t ichidan o‘tgan choq,

Kuydi jinday qanoti

Va ko‘ksida qoldi dog‘.

Hatto qushlar ham bilar

Yaxshi bilan yomonni.

Uchdi ushbu kaptar ham

Ko‘zlab Turon tomonni.

IV

Aslo parvo qilmasdan

Turonbek siz-u bizga,

Tosh ustida o‘ltirib

Chalar edi sibizg‘a.

Borliq sukutga cho‘mgan,

Hatto pashsha urmas par.

Shu payt uning kiftiga

Kelib qo‘ndi bir kaptar.

Bu – Oysuluv kaptari,

Turon yaxshi biladi.

Uni olib kiftidan,

Patlarini siladi.

Va dahshatdan Turonbek

Tosh qotdi shu zahoti.

Xat yo‘q, buning ustiga

Kuygan jinday qanoti.

Sho‘rlik qushning ko‘zida

Cheksiz bir dard, yig‘i bor.

Va to‘shida olovdan

Qolgan qora dog‘i bor.

Sibizg‘asin tiziga

Urdi, sindirdi Turon.

Ilon chaqqandek sapchib

O‘rnidan turdi Turon.

Larza solib tog‘larga,

Telbalarcha baqirdi.

“Oqyol! Ko‘kyol!” deb darhol

Itlarini chaqirdi.

“Ko‘nglim sezib turibdi,

Bir falokat ro‘y bergan.

Men bu yerda yurganda

Zo‘r bir ofat ro‘y bergan.

Hayallamay men endi

Elobodga yetayin.

Vafodorlar, suruvni

Sizga tashlab ketayin.

Qachon qaytishim gumon,

Siz ehtiyot bo‘lingiz.

Faqat har tun zor-nolon

Oyga qarab ulingiz.

Mabodo oy girdini

Qoplasa qora gardish,

Tushar mening boshimga

Og‘ir yumush, zo‘r tashvish.

Gardish uch tun muttasil

Tarqamasa, zor uling.

Tog‘lar farzandi Turon

Endi qaytmas deb biling!”

Otga minib, “Hayt!” deya

Solgan edi bir nido,

Tog‘-u toshdan “Qayt!” deya

Qaytib keldi aks sado.

Quloq solmay Turonbek

Tog‘-u toshning dodiga,

“Qaydasan, Elobod!” deb

Qamchi soldi otiga.

Tulkilar-u ayiqlar

Tiyolmadi yoshini.

Burgut qo‘nib cho‘qqiga,

Quyi soldi boshini.

Yerga kirdi ilonlar,

Tig‘ kirgandek qiniga.

Yo‘lbarslar ham bosh egib

Qaytib ketdi iniga.

Yel kabi ketdi Turon,

Orqasidan chang qoldi.

Bu changlarga termulib,

Oqyol, Ko‘kyol tang qoldi.

V

Yetdi-yu Elobodga,

Turonbek qoldi hayron.

O‘t tushmagan hovli yo‘q,

Hamma yoq xarob, vayron.

Uylar tomi qulagan,

Maydon ham bo‘m-bo‘sh, g‘arib.

Unda-munda ustunlar

Turar kuyib, qorayib.

Siqib ko‘krak qafasi,

Suyaklari sirqirab,

Turonbekning ko‘zidan

Yoshlar oqdi tirqirab.

Elobodning har ko‘yi –

Ko‘chasiga ot soldi.

“Bir tirik jon bormi?” – deb

Na’ra chekdi, dod soldi.

Tanish sasni eshitib,

Chiqib keldi birma-bir,

Qaltirab o‘n-o‘n besh chol,

Munkaygan besh-o‘n kampir.

Tanigach Turonjonni

O‘rab olishdi ular.

Birdaniga o‘krashib

Uvvos solishdi ular.

“Qayda qolding, Turonim,

Aziz, erkatoy bolam.

Yurtimizni yov bosdi,

Sen so‘rmagin, voy bolam!

Go‘ring kuygur Zardagir

Elobodni kul qildi.

Qizlarni qildi cho‘ri,

Erkaklarni qul qildi.

Yuho kabi yulqidi,

Yalab ketdi bu elni.

Bitta echki qoldirmay

Talab ketdi bu elni.

Go‘daklarni onadan

Judo qilib birma-bir,

Barin podaday haydab

Olib ketdi Zardagir.

Qayda qolding, Turonim,

Aziz, erkatoy bolam.

Yurtda qo‘pdi qiyomat,

Sen so‘rmagin, voy bolam!”

Bu faryodga, bu dodga

Yer-u osmon o‘rtandi.

G‘azabga keldi Turon,

Ko‘zlarida o‘t yondi.

Va dedi: “Bas, yig‘lamang,

Bobojonlar, bas endi.

Ko‘z yoshidan foyda yo‘q,

Momojonlar, bas endi.

Elimni qutqazgani

Endi men yo‘l olayin.

Ushbu muqaddas jangda

Yo o‘lay, yo qolayin.

Ulusini axtarib

Ketar bo‘ldi bolangiz.

Bering menga fotiha,

Menga oq yo‘l tilangiz!”

Bir chol allaqayerdan

Topib keldi bir qilich.

Dami hatto toshni ham

Kesgudek o‘tkir qilich.

Bitta kampir uyidan