Текст книги "Хьалимин Йага – Шимин Чора. Нохчийн а, оьрсийн а маттахь аналитикан, публицистикан белхаш (аналитико-публицистические статьи на русском и чеченском языках)"

Таханлерчу дийнахь вайн къомана хьалха лаьтташ болу хиламаша гойту вайна хийцамаш мел ч1ог1а хилла, вайн тахана Россин дозанахь елахь а, нохчийн пачхьалкх ю. Вай тахана бен ца дуьйладелла оцу пачхьалкхан маршонех кхета а, пачхьалкхехь дуьззина цуьнан дай а хилла даха а. Х1Х б1ешарашкахь нохчийн хилла адамийн юкъаметтигаш г1оле-м хир яра нохчашна, амма вайн таханлера бакъдерг и пачхьалкх ю, пачхьалкхехь даха 1емаш ду вай.

Минкаилов Эльбрусан «Гуорабожийна сай» ц1е йолчу дийцарах дош.

Аналитическая статья по рассказу известного чеченского писателя и публициста, главного редактора республиканского литературного журнала «Орга» Минкаилова Эльбруса «Упавший на колени олень».

«…Со лаамза хилла теш ма вара цуьнан дахаран…» ишттачу дешнашца чекхйоккху Минкаилов Эльбруса дахаран талламан-тидаман цхьа жимма йолу кийсаг, шен дийцар «Гурабожийна сай», «Вайнах» литжурналан 2010 шарахь, №6 т1ехь арадаьлла долу. Амма и дахаран кийсаг ма-хуьллу хабийна, йоцца язъйина ю авторан дийцаран аг1онашна т1ехь, Минкаилов Эльбрус даима а г1урту шен кхолларалехь дош ма-торру доца ала. Х1ара «Гуорабожийна сай» ц1е йолу дийцар а ду хьаьдда доьдучу дахарана юкъара дош хоржуш ка тоьхна схьадаьккхина яздича санна. Эльбруса кест-кестта ша олуш ма-хиллара: «дийцар мелла а юккъе совнах долу басарш ца ийдеш дош доцца олуш яздан деза, делахь а оцу доца яздаро легашка хорам бина садукъдан а ца деза кхуллучу произведенин…» Дийцар ша кхуллучу заманчохь цу т1ехь аьлла дош доца делахь а, 1аламат боккха а, «адаме муха ланлур бу техьа иштта халниг» аьлла хоьтийтуш хала а адамийн дахарехь хилан тарлуш болу (х1унда ца мега ишттачу дахаран некъ, хилам хилла хила а) цхьа некъ бу автора теллинарг. Вайна гайтархьама бийцина бац и некъ, ша теш а волуш, шен дийцаран коьрта турпалхочуьнца шен синлазам а буцуш, цуьнан халонах ша дакъа а лоцуш, и хало шен дагах чекх а йокхуш, дог а лозуш дийцаран аг1онашкахула чекхволу автор, шен турпалхошна улло а х1уттий. Дийцаран коьрта турпалхой Шемал а, Саида а бу, ткъа Шемалца ишколехь дуьйна цхьана дешна, цхьана юьртара а волуш, вевзаш ву произведенин т1ехь Эмин. Эминан ц1арах ду дийцар д1ахьош, амма дийцаран турпалхочун мотт хьоьхург а хилла ца вуьсу Эльбрус оцу произведенин аг1онашна т1ехь. Эминас дуьйцуш долу, дагна лан а, лергана хаза а хала долу дийцар, автор гуш вацахь а, шен пох1мин к1оргаллийца ша уллохь хилар гайтаро синлазам алсамбоккхуш ду. Эминин дийцар-м дац кхин басарш совдаьлла, ур-аттал шен накъостийн юьхь-сибаташна т1е тидам бахийтина а. Амма говзачу суртдиллархочо санна ши-кхо басархьакхаран кепехь кхоссар а дой автора кхоччушдолу сурт-м дуьллу шен турпалхойн. Масала, Шемалан дешнаша «…Хьажахь, хьажахь хьуьлла йог1учуьнга! Цхьа сай бу-кха, сай!…» ца дуьйцу мел куц-кеп долуш хаза йо1 ю Саида. Коьрта тидам т1ебохуьйтург духар а дац, амма вайн б1аьргашна хьалха хазчу куьцехь дуьззина сурт-м х1утту оцу йоь1ан. Йоь1ан духарх лаьцна доцца аьлла долу «…б1аьстенан басаршца йог1у къорза коч…» а ца хетало оцу кучан сурт кхолларан дуьхьа аьлла, амма – б1аьстенан хазалла гайта, б1аьстенан зама гайта аьлла хетало. Т1къа коьртаниг йоь1ан куьцехь дерг: «…суна хета а хийтира и сайнах тера, цхьана курачу сайнах, парг1ато евзаш а, и лоруш а болчу…» Мел дукха басаршца къагош дийцича а алалур дацара иштта к1оргера чулацам болуш оцу йо1ах дош. «Парг1ато еза сай» йоь1ан, къоначу адаман дахаран юьхь, мел сирла дахар хьоьху дешархочун синкхетамехь ишттачу турпалхочун васто. Б1аьсте, къоналла, «парг1ато еза сай» – мел лекхарчу, сирлачу т1ег1анашкара хаза д1адолало дахар. Х1аъ, дахар даима а долало хаза, сирла – серлонна, хазаллийна кхоьллина а ду дахар! Адаман ойланаш, догдаг1арш а хуьлу даима а хазаллехьа г1ерташ, амма адаман ницкъаш а, комаьршаллаш а цхьатерра ца хуьлу. Адам дукха чолхе кхоьллина ду, дукха комаьршаллонаш цуьнца елахь а, цхьадолу адам дахаран 1аьржачу аг1онашкахь тиллой дуьсу, хьуьнаюккъехь тилделларг санна, адам ша хьуьнюккъара арадолу моьттуш кхин а к1орге чутуьлу. Мел чолхе ду дахар, ткъа и дахар довза, оцу дахарах лаьцна дош ала мел чолхе хьекъал оьшу. Эрна олуш дац: «дийцар – уггаре а халачу литературни жанрех цхьаъ ду». Йоккхачу романан т1ехь-м дийнна адамийн дахарах лаьцна яздан шортта таронаш ю, ткъа доццачу дийцаран аг1онашкахь чолхечех цхьаъ адаман дахар гайта ондда пох1ма долуш стаг хила веза. Эльбрусан аьтто баьлла, бу бохуш болчу вайн яздархойн дийцаршна т1ера масала далийча а, цаьрца дуьстича а, шен дийцарехь к1орггера турпалхойн васташ кхолла а, дахаран юккъера цхьаъ чолхе кхоллам гайта а.

Дийцаран юьхьанца дуьйна автора вай цхьана кхераман а, хиндолучун а йийсарехь латтош санна хета, къаьсттина дийцаран юьххьехь вайна Саида евзинчул т1аьхьа. Х1унда ду вай авторан «йийсарехь»? Х1унда аьлча, шен дийцаран ц1е а говза тиллина автора: «Гуорабожийна сай», дикка тидам бича, гуорабоьжна а бац сай – «гуорабожийна». Хьа? Сте? Дахаро? Мостаг1чо? Мел дукха хаттарш кхуллуьйту оцу дийцаран ц1аро а! Интрига ц1еран т1ера д1айолалуш ю дийцарехь. Хетало дийцарехь вайна хьалха х1уьттун долу суьрташ 1аламат тамашена, я инзаре хир ду, амма автора вайна гойту сурт дахарехь хила тарлуш а, хуьлуш долчех мог1арера хиламийн сурт ду. Делахь а Эльбрусан дийцаран турпалхой а бу, массо а адам санна ша тайпа шайн амалаш йолуш, оцу амалийн бесарийн башхаллашца мехалла а бу уьш дешархошна. Соьга хаьттича, коьрта турпалхоша санна шен дуьненан кхоллам лохуш, дуьненчохь санна дийцаран аг1онашна т1ехь шен меттиг д1алоцуш ву ша автор а. Аса лакхахь ма-аллара, автор ву наггахь 1индаг1 санна дийцаран аг1онашна т1ехь хаалуш а, наггахь коьртачу турпалхочун Эминан вастаца, амалца д1ауьйш а схьавог1уш. Делахь а билгала дериг ду, автор Эминан вастах шавериг а д1аийна ца хилар. Дийцаран мог1аршлахь шена лерина меттиг хилийта дуй а ца хаьа, автора Эминан васт мелла а эшош кхоллар. Сурт доккхуш санна, геннара шен турпалхой Саидий, Шемаллий гайта безначу киртигехь, меттехь шена хьалха тотту автора Эмин, цо шена автора т1едиллина и декхар кхиамца кхочуш а до. Амма синлозамо, къинхетамо дог 1овжочу меттехь Эминан уллохь делахь а, цуьнца ийна делахь а, г1улч хьалха хилла а цунна хьалха хуьлий а автора шен дог 1овжадо шена дукха безаш болчу турпалхойн къинна шен дог лозадо. Билгал долуш ду Эминан безамаш, къинхетамаш цхьана Саидийца бен доьзна доцург, амма авторан синлазам хьаьрча Саидех санна Шемалан декъазчу дахаран хиламех а. Кхин цхьаъ а ду, Эмин Шемалца жима волуш дуьйна цхьана хьалакхиъна велахь а, юьртахо велахь а, кхин доттаг1алла цаьршимма лелош дацахь а, цо Саида ялорна цунна къинт1ера ца волу Эмин дахаран дохаллехь. Цуьнан бахьна а вайна дика гуш ду, Эмин ша а ву Саиде болу къайлаха безам шен дагчохь къуьйлуш, дешархойх цо и мел лечкъорах а гуш ду иза а «…б1аьрзе ца хилар…» къона Саида ца гуш, аьлча а, къайла-къулаха ца езаш и ца хилар а. Т1аьхьа дахаран халонийн хиламаша а, ша шен бен ца гуш, ша бен дуьненахь кхин х1ума ца дезаш хиларна а оьшуш, дахарна к1елавуьсуш схьавог1уш велахь а, къаьсттина къона волчу хенахь Шемал Эминал онда ву амалашца. Цунна тешалла ду, масала, Шемалас мало а ца еш «йо1 йовза шена некъ а лохий» шена хазахетта йолу йо1 Саида ялайо. Саидина а, Шемална а, ур-аттала ша-шена а гучубаккха ца ваьхьа Эмин шен йо1е болу къайлаха безам. Дийцаран дешархошна а схьакъийдабо цо и Саидех лозуш долу са санна, къинхетам санна. Оцу масалана т1ехь а гойту Эминас шен ледара, мела аг1о.

Коьртачу турпалхойн вовшашна юккъехь йолчу уьйрашна т1ехь хилла ца 1аш кхин цхьа аг1о а ю Эминас шен ледара гойтуш. Ала деза, Минкаилов Эльбрусас Эминан вастаца гойтуш ериг нохчийн интеллигенции хилар а, х1инцалерачу заманахь оцу интеллигенцино шегара ялийтина ледарлонаш гойтуш хилар а. Вайна дика дагадог1у, иттех шо хьалха вайн къомана т1ех1иттина хилла къиза хиламаш. Интелигенцино оцу хиламашкахь шегара гайтина хьуьнарш а, нийса хир ду, ца гайтина хьуьнарш аьлча. Суна хетарехь, Минкаилов Эльбрусан дийцаран т1ехь коьрта меттиг д1алоцурш а, коьрта ерш а нохчийн къомана т1ех1иттина халонаш, къизалонаш а ю. Дийцар литературан жанр жимачех ларалуш делахь а, авторан дика аьтто баьллачех коьртаниг а ду, йоцачу литературан произведенехь къоман а, пачхьалкхана а ницкъа хуьлуш, дерриг дуьненан а бала кхочуш хилла болу баккхийн хиламаш гайтар. Ткъа шина-кхаа турпалхойн васташ бен ца гойтуш, ца кхуллуш ишттачу барамехь литературни а, дахаран а к1оргалла гайта яздархочунна к1езига девзаш хилан ца деза дахар а, цуьнан алсама хилан деза пох1малла а.

Дийцаран юьхьенгахь, дуьххьара вайна Шемал вевзачу хенахь, и жима стаг цхьабосса, адамийн юкъараллехь хилан еза аьлла юкъарлаьцначех тера, амалаш йолуш вац, Эмине хаьттича-м х1етте а. Эминас мелла а сийсаз яхь а, Шемалас ша мел бен-башхалла ца хеташ ша гайтахь а шен амалаш, дешархочун кхин дог доккхуш, дог дохош, билгалла вон ю аьлла амалаш а яц оцу жимчу стеган, хан-замане хьаьжича. Эмин санна тай тоьхча санна нийса и лелаш вацахь а, дешархочо шех дог оьцуш, дешархо шегахьа д1аийзош ю Шемалан амалаш. Эмин институте деша воьду атта экзаменаш д1а а лой, Шемалан и аьтту ца хуьлу, делахь а Шемалас шена юьхьара лаьцна йолу 1алашо кхочушйо заочно деша а воьдий. Шена хазъеллачу йо1е геннара хьоьжуш ца 1а и, масала, Эмин санна къайла-къулах хьоьшуш, цо-м и т1ехьа а волий, йоь1ан ойла шегахьа а ерзайой и ялайо, шайн х1усам а кхуллу. Аьлла хета, нагахь санна Советан 1едал ца духуш, машарен зама кхин а д1а яханехь, Шемал кхин нах санна г1ийла шена а шен х1усаман а дуьхьа вехар вара аьлла. Берашна «берийн бешахь» меттиг а хир яра, Шемална а, Саидийна а бан болх а хир бара, цхьана х1уманах кхеран а ца дезара, шина вонах цхьаъ «дика во» харжа а дезара дацара. Мел к1еззиг а хийцамаш буьйлалуш, халонаш т1ех1уьттучу заманчохь Шемал милицин капитан ма хуьлу, иза Советан 1едал долчу хенахь к1езига дарж лоруш ма дацара. Вай къайла дахийта хьаьвсича а Эминас дуьжийтур дац Шемал маларца эвхьаза ваьлла хилар жима стаг волуш дуьйна, цо адмна мел дохьуш долчу вонах Шемал к1елхьара ваьлла ца хилар а. Делахь а Шемалас санна къаьркъа малар советан 1едал долчу хенахь, бакъ дериг аьлча вайн заманчохь а, къаьсттина Россин юкъараллин дахарехь кхин доккха къа лоруш а дацара. Молуш болучаьрга хьаьжича Шемал масмалик хилан а тарлуш хьал дара, делахь а уггар а вончарех цхьаъ амал-м ю иза, оцу т1ехь вайн ойланаш Эминан ойланашца цхьана йог1уш а ю. Делахь а, Шемалан мел делахь а, даржах х1ума а ду, шен х1усам а ю, къизаллех сийсаш йолу зама т1е ца кхаьчнехьара Шемалан доьзална а, дерриг а вайн къомана а. Халчу замано даима а адмана ч1ог1алла туьйсу, к1еданиг, ледарниг дакъаза а воккху оцу сохьта. Советан замано кечвеш вацара стаг халонаш лан, харцонашца къийса а, оцу къийсамехь толамаш баха а, лай хилан 1амавора. Берзан амалаш йолчу капитализмах-м вайн нехан х1инца а бац кхин баккхийн кхетамаш, кхечу къаьмнашка, Россин регионашка хьаьжича вайн къам х1инца а ша Советан заманахь дехаш ду тарделла 1аш ду. Ткъа Советан пачхьалкх йоьхна д1аяьлча, советски «теплицан» хьелашкахь 1емина долу вайн къам цхьана маь11ера вукху маь11е кхоссалуш тохаделира. Хуьлуш долчух билгал кхеташ к1езига адамаш дара, шаьш х1ун дан деза хуурш кхин а к1езига бара. Къомана хьалха бевллачара а, къоман мостаг1аша а бен шайна пайда оьцуш стаг а вацара оцу хьелашкахь. Дийцаран аг1онашна т1ехь гойтуш йолчу масех митингаша а, цкъа цхьанна т1ехьадовлуш, т1аккха вукхарна т1ехьа х1уьттуш лелачу б1аьрзечу адамаша а гойту мел кийча дац адам ишттачу хиламашна дуьхьала латта, къийса а, шайна оьшуш йолчу меттиге д1аг1орта а, цига кхача-м х1етте а. Масанаш адамаш дакъаза дехира оцу чолхечу хьелаша, масанаш х1аллак а бира, царех цхьаъ Шемал а, цуьнца цхьана Саида а, церан х1усам а. Ишттачу хийцамашна кийча вацара Шемал, цуьнца цхьана дерриг а къам а ца хиллера ишттачу хийцамашца къийса, толам баккха, толам баьккхича а, цунах нийса пайда эца а. Кийча ца хилира Эмин а, цуьнца цхьана вайнехан шайолу интеллигенции а. Эмин Шемал санна дакъаза цаваларан бахьана дахаран хийцамашца и ларавалар дацара, амма и а, вайн интеллигенции а юьстаха латтар дара, къийсамана йистехьа латтар! Интеллигенци къоман нийсонехьа болчу къийсамехь хьалхарчу мог1анашкахь хила езар-кха аьлла хета, къоман уггар а хьекъален долу дакъа ма ду и. Шемал-м г1оьртира къовсамна улло, харцоно и сихонца мерцира, т1аккха вага а вина чим бира цунах. Эмин Шемалах кхаьрдаш санна хетало, цунна атта ду аьлла а хета, геннара хьожуш латта, бакъверг а воцург а билгалваккха, эшнарг бехкеван а, воьжначунна т1е п1елг хьажон а. Оцу хенахьлера интеллигенци ян а яра шен къоман хиламийн «…лаамза хилла теш…», я къомана хьалха яьлла нийса некъ гайта а де доцуш, я къовсаман байракх буйна эцан а стогалла доцуш. Генара кхечу пачхьалкхашкара, уллора вайн пачхьалкхан кхечу регионашкара х1ун хуьлу хьовсар дар-кх цара хаьржинарг «…теш хилар…». «Оппозици» сардамийн дош долчу хенахь, кхин къийсам латтон де долуш ца хилира Шемал а. Мухха делахь а, оццу оппозиционераша толам баккхалца и ваьхнехьара цхьа дарж а кхача мегара цуьнга, хьалха советан 1едал долуш санна наха а лоруш стаг а хилла д1авахан а тарлора иза. Саида а дийна йисан тарлора, хенан къизалло «гуора ца йожош». Амма хенан хиламан кхел кхочушхилира оьздачу мискана Саидин а, заманан къизалло хьекъалах талхавал к1еда хиллачу Шемалан а, шех х1ара ду аьлла цхьа а пайданехьа х1ума ца даьллачу Эминин а дахарехь.

Дийцаран юьхьанца йолчу аг1онашна т1ехь Эмин цхьаъ ву аьлла хетало уггар нийса, ницкъала амалш а йолуш тоьллачех волу произведенин турпалхо. Кхин х1ара ду аьлла шех къаьрзина гуш вон х1ума ца долийтуш чекх а волу Эмин дерриг а дийцар чекхдаллалц. Оцу халачу заманчохь нийса хила а атта дац, делахь а нийса аг1о харжар ду аьлла хетта юьхьанца Эминан дийна висан аьтто балар, ницкъа кхачар. Делахь а бакъволу ницкъала турпалхо-м къийсаман к1ур юккъехь а вуьсу дийна, толам а боккхуш шена а, шен къомана а. Эмин муха висира дийна, дийна виса а висиний техьа и, чохь садолуш и велахь а синхаамца? «Селхана сан къомана т1е вониг кхаьчча, ас х1ара дика дир-кх сайн къомана» ала х1ун дитира цо оцу шен дахаран цхьана кийсагехь шех лаьцна? Ша «лаамза теш хиллачу» Саидин а, Шемалан а дахарах лаьцна долу доцца дийцар? Ткъа ша ваха а ваьхний и оцу заманчохь? Х1ун бакъдолу дахар гина цунна шена, схьакъедадарш доцург? Ткъа Саида? Саида вайна Эминин дешнашца бен ца евза, амма Эминан вастехь ца гуш йолу деган йовхо ю цуьнца, деган лозам, кхин башха баккхий толамаш цо ца баьхнехь а, бу къийсам! Х1аъ, Саидас шена чуьра са д1адаллалц латтабо къийсам дахаран къизаллийца! Оцу къийсамехь г1ор а довш к1елаюьсуш д1айоьду и. Х1унда? Ша цхьаъ хиларна! Саидин халчу дахарах лаьцна дийцар доцург кхин цунна накъост хилан де долуш Эмин а вац. Шемалах хилларг а вайна гуш ду, дахаро хьовзавой х1оз бо цунах, цо Саидас латтош боллучул а къийсам ца латтабо цо. И сиха вуху дахаран халонца дуьхь-дуьхьал ша 1оттавелча, кхерало. Оцу кхераваларо иза а «гуорвожаво» Саидел а хьалха. Ткъа Саидас дахарца латтош болу къийсам вайна шабериг а гуш бацахь а, бакъболу къийсам и бу. Шена мел хала хиларх и гонахарчаьрга ца оьхьуш, цаьрга г1о ца доьхуш, ца тийжаш латтабо цо шен х1ора дийнахь болу къийсам. Х1ун дийр ду, дахаро цунна дуьхьала теттина халонаш онда хилла-кх цуьнан к1едачу куьйгел, цуьнан хазаллел, серлонел, адамаллел!

Дерриг а дуьненахь евзаш йолчу оьрсийн классически литературехь оьрсийн яздархоша кхоьллина долчу «оьрсийн зудчуьна» васте д1аг1уртуш, масала эцан тарлуш васт ду Эльбрусас шен дийцарехь кхоьллина долу Саидин васт. Цуьнан бакъболу мах-м кхин а лакхара хилан хьакъ долуш бу, хенан заманахь дешархоша а, литературан 1илманчаша-талламбархоша а хадора бу Саидин сирлачу вастан хьакъ болу мах.

Т1ехьарчу хенахь д1адижина делахь а, дукха дийцарш деш дара вайн прессехь а, журналийн аг1онашкахь а х1инцалерчу заманчохь хиллачу т1емашкахь турпалалла гайтинчу нохчийн зудчунна х1олам х1оттон декхарехь ду вайн къам бохуш. Оцу нохчийн турпала-зудчунна Эльбруса ша-тайпана х1оллам х1оттийна шен дийцарехь! И х1инцалера нохчийн турпала зуда Дадин-Юьртара Альбика санна марахь герз къуьйлуш къовсамехь гайтан оьшуш ца хилар а ду Эльбрусас шен дийцарехь гойтуш дерг. Дукхахьолехь базара х1оьттина, шелонехь делахь а, муьлххачу а хенахь оцу базаршна т1ейожан таро йолуш бомба елахь а, снаряд елахь а, халонна, шен синкхерамна сатухуш схьаеира нохчийн зуда. Шен доьзал мацаллех а, шелонех а ларабеш, доьзалара салташа бехказа д1авигина ц1ийнада, шийтта-кхойтта шо кхаьчна к1ант к1елхьара цо ваьккхира, хийлаза шен дахарана кхерам а болуш. Оцу нохчийн-турпалачу зударийн тобана юккъера цхьаъ ю Эльбрусан Саида а, цуьнан малх санна серлонех лепаш долу сурт а, васт а! Масана бисира оцу х1инцалерачу къизачу т1еман кийрахь иштта серлонех буьззина, шаьш тийна-таь11ина оьзда бехаш уьш хиллехь а, турпала сийдолу нохчийн зударий! Къонахий а шайх догдиллина, къарбелла гуораоьгучохь цара къийсам д1акхийхьира. Шаьш эгнехь а, толам а баьккхира, вайн къам парг1атоне дерзалца шайн къийсам ца сацош хьалха д1а а г1иртира.

Дийцар йисте долуш, Саида ма-ярра евзинчул т1аьхьа бен ца кхета дешархо «…сай гуорабоьжнехь…» а, дахаро шена хьалха теттинчу халонашца г1ийла белахь а, чохь са мел ду, къийсам латтош боьжна и гора, къийсамехь гуорабоьжначохь са д1а а даьлла цуьнан. Шена чохь са мел ду къийсам латтийна «…кура сай, парг1ато евзаш а, и лоруш а болу сай…» бу Саида!

Шен дийцаран турпалхойн хиламашца автора буьстина хетало вайн къомана ца оьшуш йолу къизалла, эшамаш, харцонаш йохьуш кхаьчна хилла болу хилам а. Дерриг а вайн къоманан дахарехь хиллачу хиламийн кхоччуш яцахь а жима макет ю аьлла хетта Эльбрусан дийцаран турпалхойн дахаран аг1онаш. Дукха хьолехь оцу дийцаран турпалхойн цхьаъ ша жима дахар доккхачу нохчийн къоман хиламашца дустар доккха маь1на долуш а, дукха мехалла а ду. Иза произведенин чулацаман а, идейни а башхалийн бух хуьлий д1ах1утту. Кхечу аг1ора аьлча, и ойла иштта кхето а мегаш ю: жимчу х1уманан масаллийна т1ехь доккхачу х1уман проблематични хилам гойту автора шен произведении т1ехь. Дериге дуьненан а литературан жанрашкахь и литературни бакъо (прием) дукха хенахь дуьйна лелаш елахь а, автора кхин керланиг схьа ца диллинехь а, Эльбрусан аьтту баьлла и литературни бакъо говзаллийца шен дийцаран бухна т1еялош, цу т1ехь пайдаэца.

Эльбрус сайн ца вевзаш велахьара-м ца ала а мегар аса иштта, ала деза яздархо Минкаилов Эльбрус нохчийн мотт к1орггера хууш болучеран а, бевзаш болучеран а, нохчийн мотт 1алашбечеран а хьалхарчу мог1анашкахь ву. Цундела ала деза, дийцаран мотт, авторан хьелашка хьаьжича, мелла а к1езиго хета. Х1ора произведени мел язъйо оцу 1илманийн-яздархойн аьтто бу нохчийн меттан шабериг а ницкъа гайта, х1инцалерачу заманах лаьцна произведени елахь а, ширачу нохчийн меттан к1оргера таронаш гайта. Меттан бекъина хилар-м тхуна, яздан 1амаг1ертачарнна а магон дезаш дац. Минкаилов Эльбрус санна ницкъалчу нохчийн моттлелорхоша дешархо нохчийн меттан аьттонаш а, таронаш а, басарш а гойтуш цецбохийла лаьар-кх, нохчийн меттан хилан х1акъ болу лаккхара мах хадабойла а лаьар-кха.

«Минкаилов Эльбрус шовзткъе итт сов статьян автор ву. Литературин истории, теории, иштта литературни з1енийн хаттарш толу цо царна т1ехь. Литературин критикин декъехь а, фольклор талларехь а, гочдарехь а къахьоьгу цо. Царах цхьаерш „Нохчийн литературах а, фольклорах а“ ц1е йолчу шен киншки юкъа а яхийтина автора.»

Нийса хир ду иштта т1еч1аг1дар: Минкаилов Эльбрус дукха хьолехь шен 1илманан балхана т1е алсама тидам бахийтина велахь а, цуьнан яздархочун пох1ма шен к1оргаллийца, хьал долуш хиларца а нохчийн х1инцалерачу яздархойн мог1анашкахь шен вевзаш волчу яздархочун меттиг д1алоцуш билгалваьлла ву.

2005 шо.

По следам критики.

Статья Г. Индербаева о современной чеченской драматургии.

В литературно-художественном журнале «Вайнах» (№1, 2007 г) вышла критическая статья Гелани Индербаева «Современная чеченская драматургия: события, характеры».

Эта исследовательско-аналитическая работа о состоянии современной чеченской драматургии привлекает внимание продуманностью, стройностью рассуждений, высоким профессиональным уровнем. Автор, несомненно, в курсе состояния современной чеченской драматургии, и аналитическая работа автора по данной тематике непременно является весомым вкладом в чеченскую критическую мысль.

Однако, нисколько не умаляя авторитет работы Гелани Индербаева, хотелось бы воспользоваться философским содержанием истины: «сколько людей – столько и мнений» и высказать незначительные спорные моменты по поводу содержания этой работы. В частности, автор статьи сетует на тот факт, что « в чеченской литературе до сих пор нет писателей, специализирующихся на драматургии…, драма стала как «запасным» жанром, в котором отдельные поэты и прозаики время от времени «пробуют» и «доказывают», насколько высоки их творческие возможности“. К числу таковых писателей автор данной статьи причисляет: С. Гацаева, М. Ахмадова, Л. Яхъяева, А. Исмаилова, Г. Алиева и др. „Драматургия для этих авторов, как было отмечено выше, – проба своих возможностей в новом жанре…». Я бы позволил себе не поддержать эту мысль в идеале, (имеющую однако право на существование) и отметить неоспоримый факт того, что Н. В. Гоголь, А. П. Чехов и другие великие не имели привычки специализироваться именно на драматургии. Однако было бы слишком категоричным высказывание литературоведов заявляющих, что их драматургические творения – это всего лишь желание «доказать» своими опытами в драматургии «насколько высоки их разносторонние творческие возможности».

Следует высказаться и по поводу заданной автором тематики. В статье Г. Индербаева тема определена как «Современная чеченская драматургия…», однако непосредственно раскрытию этой тематики, как основной, уделено чрезвычайно мало внимания, если быть точнее, этой тематике посвящается лишь окантовочная часть статьи. Было бы несправедливым по отношению к автору, если не выделить то. Что автор статьи дает довольно пространный, точный и поучительный анализ состояния современной чеченской драматургии в вводной части своей работы. Однако самая емкая основная часть статьи посвящена развернутому анализу произведений лишь одного писателя-драматурга Мусы Ахмадова. Надо сказать, разумеется, известный чеченский писатель Муса Ахмадов и его произведения заслуживают всестороннего внимания и изучения со стороны таких, известных своим литературоведческим талантом и критической деятельностью, авторов как Гелани Индербаев. Но в этом случае нелишним было бы, на мой взгляд, озаглавить статью несколько иначе, скажем: «Современная чеченская драматургия: события, характеры. (Драматургия М. Ахмадова)», а возможно и иначе.

Как уже было сказано выше, основную часть своих размышлений и развернутого анализа автор статьи посвящает произведениям писателя-драматурга М. Ахмадова. «Критические размышления об успехах и упущениях современной драматургии хотелось бы начать с разговора о произведениях о произведениях Мусы Ахмадова…» переходит автор статьи к экскурсу в творчество драматурга. Аналитическую часть, посвященную произведениях М. Ахмадова автор статьи начинает с пьесы А. Ахмадова «Хьуьнан юккъехь ирзу» («Поляна в лесу») ж. «Вайнах», №, 2004г) К саожалению, автор статьи в самом начале своих критических размышлений допускает неточности в изложении фактических данных по части содержания, он начинает со слов «Действие в пьесе М. Ахмадова происходят в советское время в одном из сельских районов республики…» но с таким утверждением невозможно согласиться, если более скурпулезно ознакомиться с первоисточником. Чтобы не быть голословным, следует привести несколько примеров, высказываний самих персонажей пьесы во 2-й картине пьесы:

Ахъяд. Такого рода вольности позволял себе и я. Но я предохранялся, я читал о СПИДе. Хотя, кто знает… в городе, когда был в больнице… Осколок мины попал мне в бедро… Крови много потерял…

Далее в этой же 2-й картине пьесы:

Беслан. Круг сужается, парни, сужается… правда, таких вот грехов на мне нет. Хотя меня и беспокоит одна мысль. Однажды во время зачисток забирали меня, я провел месяц в фильтрационном лагере. И там нам делали какие-то уколы… Кто знает?

Надо признать, что автор статьи прав лишь по части «лагерей». В советское время тоже были лагеря, и они вполне сравнимы и с концентрационными, и с фильтрационными из недавней действительности нашей современной истории. Ну, на минах люди у нас в Чеченской Республике подрываются до сих пор. На основе вышеприведенных фактических примеров, мы вполне имеем право на вывод: действие в пьесе М. Ахмадова происходит в постсоветской действительности.

На мой взгляд, есть в статье персонажи, требующие более конкретизированной аналитической работы. Имеется в виду один из персонажей «юноша со странным именем – Букъарш», как высказался о нем автор статьи. Но, если вдуматься и растолковать значение чеченского слова «букъарш», от которого и произошло собственное имя, то можно натолкнуться на небезынтересные выводы. Букъарш в одном из своих значений имеет понятие – бурливый поток разлившейся воды. Букъаршом чаще всего в чеченских семьях называют мальчишку, чаще ребенка, который неудержим в своих детских энергичных играх или в баловстве. Такое (чаще) прозвище, как правило, дается малышу на какой-то определенный возрастной этап, а иногда лишь один или несколько раз окликнут ребенка «Букъаршом». Этот краткий экскурс в лексическое значение этого слова позволит нам без особого труда осмыслить собственное имя, данное автором пьесы молодому человеку-персонажу пьесы Букъарш. И почему автор пьесы выбрал именно такое «странное имя» Букъарш. Думается, что один из ведущих специалистов по чеченскому языку и культуре республики М. Ахмадов при желании выбрал бы массу разнообразных имен. Если же М. Ахмадов выбрал именно этот вариант имени, то мы можем, исходя из изначального смыслового значения этого слова, прийти к определенному выводу. Приятель главного героя пьесы Беслана Букъарш, хоть и юноша призывного возраста, но словно бурливый, игривый поток разлившейся реки, энергичен и своим неугомонным характером напоминает мальчишку, ребенка. Он словно еще и сам не догадывается, что он уже вышел из детского возраста, что ему бы пора и остепениться. Хотя, если бы он остепенился и в один миг стал серьезным, то ему не удалось бы как персонажу, герою произведения выполнить поставленную в пьесе перед его ролью задачу. Но герой справляется с этой задачей именно благодаря своему «бурливому» характеру. Помимо своей внешней активности и энергичности Букъарш сохраняет в себе и ангельскую детскую чистоту души. Когда в его приятеле Беслане признали носителя ВИЧ-инфекции то, Букъарш, не задумываясь, со святой детской преданностью остается рядом с другом. Но Букъарш сохраняя в себе чистые детские качества, все же юноша, и он проявляет еще и типичные мужские качества. Он старается поддержать, сочувственно успокоить Беслана. Исходя из таких примеров, мы можем с уверенностью заявить, что образ Букъарша и непосредственный выбор автором пьесы такого неординарного имени позволило ему создать яркий, оригинальный и колоритный образ и персонаж.

С профессиональной скурпулезностью автор статьи рассматривает в пьесе М. Ахмадова «Поляна в лесу» и факт распространения слуха на призывном пункте о признании одного из призывников носителем ВИЧ-инфекции: «Как известно, в медицине существует врачебная тайна, за разглашение которой следует уголовное наказание. Как же автор (М. Ахмадов) допускает, что медицинская сестра могла распространить среди призывников слух о СПИДе? Почему это не было сделано в индивидуальном порядке, не подвергая страшному испытанию целый призыв?..

Как же случилось, что фамилия настоящего больного оказалась в списках призывников? Конечно, возможны случайности, но они должны быть правдоподобны».

Все эти вопросы, возникшие у автора статьи, настолько справедливы насколько и оспоримы. На мой взгляд, самым интересным из вопросов является тот, где автор статьи подмечает в пьесе оторванность ситуации от реальной действительности. Хотя перед этим сам же и дает вполне приемлемый ответ на свои же вопросы: «… конечно, возможны случайности…». Но почему же Г. Индербаев не допускает, что этот факт врачебного попустительства типичный паникерский поствоенный (или же военного времени) синдром и больше указывает на несовершенство врачебной структуры, прошедшей жестокие испытания в ходе двух военных кампаний. И тем самым факт этот максимально приближен к реалиям жизни. На мой взгляд, автор статьи требует от пьесы идеализации жизненных фактов. При этом следует выделить еще одну сторону этой неординарной ситуации в произведении. Автор пьесы, показывая сам факт врачебного попустительства, используя этот факт как сюжетообразующий, однако же не ставит перед собой целью расследование этого фактического «преступления» и грубого нарушения врачебной этики и наказания медицинской сестры, совершившей данное преступление. В противном случае автор пьесы вынужден был бы изменить жанровое составляющее, да и само название своей пьесы, скажем, на «Преступление медсестры и наказание».

Анализируемый автором статьи далее пример из пьесы тоже не лишен многозначительности восприятия. Думается, что автор статьи все же несколько идеализирует реальную действительность, выдавая желаемое за реальность: «Узнав о том, что Беслан „болен“ СПИДом, односельчане требуют, чтобы он с матерью покинул село. Все это привнесено, скорее, из другой моральной среды». Морально-этические нормы общественного бытия вайнахского общества, дороссийского периода и после, предполагали идеальное в своей справедливости право принятия в качестве полноценных членов с наделом земли независимо от национальности порядочных новых членов общества. Но наряду с этими правами и нормативами вайнахское общество того или иного поселения реально владело и пользовалось практикой удаления «изгнания» из своей средв недостойных, порочащих моральные, этические устои общества, членов своего общества, опять же, независимо от происхождения и занимаемого им места в обществе. Естественно, современные морально-этические нормы и социальная структура не проявляет в такой остроте это несомненное фактическое, по своей изначальной сути демократическое, право общества. К примеру, в городах или в крупных поселковых образованиях больше уповают на государственные структуры охраны здоровья и правопорядка. И с точки зрения современных конституционных норм факт физического изгнания гражданина страны – это прямое нарушение Прав человека. Однако моральное общественное давление, воздействие допустимо особенно в небольших компактных более патриархальных обществах. К этому следует добавить и современное, моральное и даже физическое состояние общества, пережившего жесточайшее испытание на выживание в ходе двух бесчеловечных и долгих войн. Общество имеет вполне приемлемое право на свою безопасность, насколько это возможно в данной фактической ситуации. Следует выделить и то, что СПИД это не просто болезнь, а следствие недостойного поведения члена общества, следствие моральной нечистоплотности. Следуя из вышеизложенного, вполне допустим и в моральном плане вайнахской этики дороссийского периода, и поствоенного современного состояния общества реальный факт «изгнания». Тем более, как это происходит в пьесе, в качестве требования, волеизъявления односельчан, как проявление инстинкта самосохранения.