Текст книги "ПЎЛАТИ ВА ПЎЛАТИЛИКЛАР"

Касалванд одамлар сони жуда кўп. Табиб ҳаммасига ўз хўжалиги ишларини бўлиб ташлаган. Сигир, от, қўй, қўзилар, ҳатто паррандалар, санасанг, адоғи йўқ. Собиқ СССРнинг ҳамма бурчагидан беморлар етарли. Даволангани келганларга парҳез ва кундалик овқат пишириб берар экан. Тоғ ҳавоси, ундаги ўт-ўланларни кўриб, Табиат инсонларга шундай манзилларни инъом қилганини изоҳлашга сўзнинг мадори етмайди. Оқаётган дарё ва жилғаларнинг таърифи йўқ. Дастурхонга қўйилган қимиз, қумрон, сут, қатиқ, бринзанинг мазаси тилни кесади.

Бизни табиб қароргоҳига олиб боришди. 80 ёшлардан ошган, ўта бақувват, юзидан нур ёғилиб турган, қирғизча чакмон, бош кийим кийиб олган, соқоли ҳам ўзига ярашган табиб ҳузурига олиб киришди. «Кел», деб менга жой кўрсатди. «Ўлтириб туринг» деб алоҳида курсини кўрсатди Муродилла Саидовга. Дафтарига арабча имлода менинг исми-шарифимни ёзиб олди, қўл томиримни икки дақиқача ушлаб туриб: «Бўтам, қонинг тоза, сен сариқ касал кечиргансан. Гиёҳлар бераман, мол ёғини тановул қилма, ичиш ва чакишдан узоқ бўл, кўп узоқ яшайсан. Ҳар йили бағрингни даволатиб тургин. Асабни жиловла. Мен сенга дори сув бераман, фақат овқатдан кейин бир пиёла ичгин», деб кўздан кечиришни тугатди.

Навбат Муродилла Саидовга келди. «Дунган» табиб: «Сиз форсийлармисиз?» деганди Саидов: «Бизлар араб миллатига мансубмиз», деди.

«Дунган» табибнинг чеҳраси ёришди.

Муродилла Саидовнинг қўл томирини озгина ушлаб турди, кўзларига қаради, панжалари билан сочларини кўрди, икки елкасига қўли билан босим ўтказди: «Қисқаси, ўт пуфагингизда қурт бор. Ҳазм тизимингизда яралар бор. Асабни чарчатгансиз. Ўзингизни пичоққа берманг. Ҳар йили икки марта гиёҳлардан даво олинг», – деб кўрикни тугатди.

Муродилла Саидов билан табиб араб тилида гаплаша бошлади, бизлар табиб ҳузурида кўп туриб қолдик. Ўз бисотидаги инсонни ҳамма дардларидан фориғ қиладиган 200 грамм иккита қоғозга ўралган қотирилган гиёҳ берди, фақат ётишдан олдин истеъмол қилишимизни тавсия қилди.

Мен дадил табибдан сўрадим. «Сизни нега «Дунган» табиб деб аташади деганимда, бир зум ўйга толиб: «Бўтам, – деб гап бошлади, – менинг бобом Сўғди Арабистоний Қашқардаги Ғулжа шаҳрига келган. Шу жойда дунган миллатига мансуб аёлга уйланиб, яккаю ягона отам дунёга келган. Мени онам ҳам дунган бўлган. Мен Қозоқ ва Қирғиз чегарасидаги Урумчи деган шу жойда чўпон бўлиб кўп йиллар ишладим. Табиблик бобомдан ўтган, отам ҳам табиб бўлган. Ўт-ўлан, гиёҳларни яхши фарқлайман. Кўп юртлардан дардманд беморлар келади, Оллоҳим иродаси билан мен уларни гиёҳлар билан даволайман. Мен белгилаган тадбирни бузмаса, Оллоҳим уларнинг кунини калта қилмаган бўлса, албатта, тузалиб кетади. 85 ёшга кирдим, 5 марта уйландим, Худо менга фарзанд насиб қилмаган экан. Урумчидаги ота-онасиз қолган кўп инсонларни фарзандликка олиб тарбияладим, сизларни олиб келган раҳбар ҳам менга тутинган ўғил бўлади. То кўзим очиқ экан, эл-халққа, касал беморларга ақлим етганча ёрдам бериб даволайман. Менинг даволарим ҳаммаси бепул, фақат гиёҳлар учун беморлар пул ташлаб кетади. Мен уларни гиёҳ терадиган ишчиларга бераман», деб сўзини якунлади. «Энди меҳмондорчиликка келинглар, Қаршида Хонобод деган жой бор, унда осмонга учадиган самолёт ҳайдовчилари қишда киядиган яхши тикилган «чопон» бор. Шундан бир дона олиб келинглар, ақчасини бериб юбораман», деди, бизлар кулишдик. «Уни «бушлат» дейди, чолвори ҳам, пинжаги ҳам иссиқ тутади», деб тушунтирдик. «Шунинг учун ҳам мен сизлардан илтимос қилдим. Чўпонлик давримда оёқ панжаларимни совуқ олган. Қариганимда ўз кучини кўрсатаяпти», деб бир лаҳза жим қолди.

«Дунган» табиб дардининг оғирлигини яхши билганга ўхшайди.

Биз иккита идишда гиёҳ сувини олиб изимизга қайтдик.

Йулда ҳар қадамда қишлоқ аҳолиси идишларга солинган «Дунган» табиб гиёҳи деб табибга етиб боролмаган беморларга сотар экан, Муродилла Саидов кулиб: «Исрамбой, бозор чаққон-ку, беморлар алданиб қолмайдими?» – деди.

Исрам, «меҳмон», деб мурожат қилиб: «Бу яқин атрофдаги одамларнинг шу иш тирикчилиги, лекин ҳеч ким ҳақиқий гиёҳ суюқлиги деб кафолат бермайди», – деди.

Биз қайтиб келиб гиёҳ суюқлигини табиб айтгандек қилиб ичдик, озми-кўпми, дўстларимизга бердик, айниқса, қотирилган гиёҳ кўп дардларни енгил қилиб тузатди.

Олти ойдан кейин яна Урумчига табиб айтган кийимни олиб бордик, қай кўз билан кўрайликки, «Дунган» табиб лампалик сварка қиладиган ускуна билан қуриган оёқ панжаларини куйдириб турган экан, ранглари учган, хаёли паришон, олиб борган совға учун раҳматлар айтиб, яна кўришиш насиб қилган экан, тақдирдан қочиб бўлмайди, бизнинг саломатлигимиз билан қизиқиб, яна қўшимча гиёҳлар бериб, меҳмон қилиб кузатиб қўйди.

Инсон деган улуғ хилқатни бемор бўлмасдан соғ-саломат яшаши учун Табиатнинг ўзи дармон. Улуғ ватанимизда ўсадиган ҳар бир гиёҳ, дарахтлар, мевалар, сабзавотлар инсоннинг малҳами.

Одатда, осмонда учувчи қушлару паррандалар бирор юртга таклиф билан келмайди. Улар ўзлари яшаш учун қулай иқлим ва табиатни излайди. Оққушлар, турналар ва лайлаклар, ҳатто булбуллар ўз масканларини ўзлари танлайди.

Сибирдаги нозикмижоз оқ турналар ҳам ўзига мос маконларда қўним топади, урчийди, кўпаяди. Барча жонзотларда ватан соғинчи деган сўз билан ифодаланмайдиган туйғу бор. Бу туйғу ҳатто қушларда ҳам мавжуд. Тоғу тошларда, тиканли бута ва дарахтлар устидан учиб юрган қушларни қафасга солганда, кечаю кундуз фақат «она ватан» деган сўзни такрорлар экан. Қушни қафасда ушлаган киши унинг ватани нима экан, қаерда экан, балки Оллоҳим томонидан яратилган Жаннат қушларимикан, деб қафасдан уни озод қилади, қуш бир оз учиб бута ва дарахтлар шохига қўнади, чунки қушнинг уяси шу жойда экан, қушлар ватани она табиат, булбул ўз уясида сайрайди, бу бор ҳақиқат.

Қуёш жумла мавжудотга бирдай ўз нурини сочади, табиат қўйнида дарахтлар неча бор баргини тўкади, бу оламда қанча баҳор келиб кетгани бу Эгасига аён.

Инсон табиатнинг ҳар бир кароматига боқиб чарчайди ва ором олади, гулзор ва майсазорларга фақат ҳайрат билан қарайсан, бу олам, она тупроқ чексиздир, баҳорни ҳамиша соғиниб, севиб яшаймиз.

Биз дунёда тўртламчи даврда яшаётган бўлсак, келажакда бизни қай бир шодлик ва балолар кутаётганини тасаввур қилиш анча мушкул. Дунё захирасидаги ичимлик ва суғориш сувлари чегараланган, кейинги 25–30 йил ичида кўз ўнгимизда мовий Орол денгизи йўқолди, бунда бир оддий чашма эмас, катта денгиз ҳалокатга йўлиқди, бунга сабабчи ким?

Янги ерларни ўзлаштириш оқибатими, ёки сувдан бетартиб фойдаланиш ҳисобиданми? Тўғриси, ҳар иккаласи ҳам.

Агарда янги ерлар ўзлаштирилмаганда аҳолини уй-жой, экин экадиган майдонлар билан таъминлаш иложи топилмас эди. Масаланинг икки томони ҳам баб-баравар аҳамиятга эга, ҳозирги даврда сувдан, ер ости бойликларидан фойдаланишнинг чегараси мавжуд.

Африкада кейинги 50–100 йил ичида давлатларнинг йўқолиб кетиш хавфи бор. Чунки озиқ-овқат таъминоти етишмовчилиги оқибатида давлатларнинг йўқолиши табиий ҳол. Бу давлатларда инсонлар ичимлик суви табиий захирасига, аниқроғи, бир қултум сувга зор. Табиат қонунларини тан олмаслик, ундан имкониятдан ортиқ нарсани олишга интилиш оқибати кўп хуник натижаларга олиб келмоқда.

Амударёни хомталаш қилиш ўтган асрнинг 50–60-йилларида Туркманистонда 1000 километрлик улкан Қорақум каналини қуриш, унда оқаётган сувнинг қарийб ярми қумга сингиб йўқолиб кетиши билан бошланган катта фожиа бўлди. Сизга битта Амударё сувидан самарасиз фойдаланиш оқибатида қумга сингиб, ҳавога парланиб йўқотиладиган сув ҳисобининг ўзи ҳам кифоя қилади.

Сувсиз инсониятнинг бир дақиқа ҳам куни ўтмаса-да, ундан самарасиз фойдаланишга ўрганиб қолганмиз.

Буларнинг барчаси тузатиб бўлмайдиган муаммоларга олиб келади.

Сув бўлмаса гуллаган водийлар, чаманзорлар, мўл ҳосил берадиган ерлар, боғ-роғлар, ҳамма-ҳаммаси қурийди.

Ҳаёт йўқолади, айниқса, ҳаво ҳарорати баланд бўлган водийлар ва воҳалар саҳрога айланади.

Олимларнинг ҳисоб-китобларига кўра, 0,5–2 см қалинликдаги унумдор тупроқ қатлами ҳосил бўлиши учун 100 йил керак. Ана шу қатлам сув, шамол эрозияси оқибатида яроқсиз ҳолга келади. Ҳозирги даврда Ер шарида юзага келган чўлланиш ва қурғоқчилик жараёнлари кучайиб бормоқда. Дунёнинг 100 дан зиёд мамлакатида бундай жараёнлар озми-кўпми давом этмоқда, яъни 40 % майдонни қамраб олган. Ер тирикчилик манбаи, инсоният ҳаётига ҳозирги кунда қилич кўтариб турган ядро тўқнашуви, ёппасига тарқалган касалликлар ва экологик муаммолар эътиборга олинса, энг хавфлиси – экологик муаммо ҳисобланади.

Бугунги кунда Ер шарида турли ёқилғиларнинг ёниши оқибатида ҳар йили ҳисобсиз кислород сарф бўлмоқда. Қишлоқ хўжалиги учун фойдаланиш имконияти бор ерларнинг 70 %и, чучук сув захирасининг 20 %и мутлақо ўзлаштириб бўлинди, ўрмонлар йилдан-йилга камайиб, чўл зонасига айланмоқда. Ҳаво ҳарорати ошиб бормоқда, боз устига, дунё аҳолиси шиддат билан кўпаймоқда. Табиат захиралари ўзлаштирилиши туфайли камайиб кетмоқда, инсон ўзи яшаш жараёнида атроф табиий муҳитга жиддий зарар етказмоқда. Буларнинг барчаси Табиатни ҳалокатга олиб келмаслигига ким кафолат беради?!.

Табиат билан тиллашиш ҳеч кимга ёмонлик олиб келмайди, фақатгина инсонни бадавлат қилади, дилини табиатга боғламаганлар мисоли бир жонсиз тош.

Баҳорнинг кўтаринки ва яшнаган дов-дарахтлари, кузнинг барги хазонлари инсон учун доимий жараён.

Одамзод дунёга келганидан буён Табиат бағрида яшайди. Табиатнинг бағри жонзотлар учун очиқ. Шунга қарамасдан, одамзод табиатга даҳшатли азобларни раво кўради. Булар тўғрисида ўйлар экансан, хаёл беихтиёр тарих томон етаклайди.

Ўтган замонларда инсонлар дарахтларга саждалар қилган, агарда бирорта дарахт қуриса, катта фожиа, ҳатто дарахтнинг шохини синдириш ҳам улкан гуноҳ ҳисобланган.

Дарахтлар шарафига маросимлар ўтказилган.

Мусо пайғамбар Худонинг васлига етмоқ учун узоқ излаб, уни табиат бағридан топади. Ёнаётган бир дарахт «Худо менман» деган овоз чиқарган экан.

Кўриб турибсизки, табиат қанчалик илоҳий, шунинг учун ҳам дунёда бирорта диёнатли одам топилса, ҳеч қачон Қиёмат бўлмайди деб бекорга айтилмаган.

Мамлакатимизда 68 хил ўрмон дарахти, 320 хил бута, 134 хил яримбута ва 2953 хил гиёҳ турлари мавжуд. Дунё миқёсида 4 миллиард 126 минг гектар ўрмон майдони мавжуд ёки қуруқликнинг қарийб 30%ини ташкил этади.

Олимларнинг ҳисоб-китобларига қараганда, бир гектар 10–15 йиллик яшил дарахтзор бир йилда 50 тонна чангни ютиб фильтрлайди, 30 тонна кислород, шу билан биргаликда 3,5 тоннагача карбонат ангидрид газини ютади.

Бир туп бўлиқ дарахт бир йилда 3 кишига етадиган кислород чиқаради, бир киши бир кунда 25 кг тоза кислород ҳазм қилади.

Бир реактив ҳаво лайнери Америкадан Европагача 8 соат учиб 75 тонна кислородни йўқотади, буни 8 соат ичида 50 гектар дарахтзор ишлаб чиқарган ҳавони қайта кислород билан таъминлайди.

Турли ўсимликлар атмосферага 350 миллиард тонна соф кислород чиқаради.

Канадада бир кишига 24,0 гектар, Финляндияда 5,0 га, Россияда 5,0 га, Украина ва Швецияда 3,0 га, АҚШда 1,5 га, Ўзбекистонда 0,12 га ўрмон тўғри келар экан.

Республикамиз шаҳарларида нормал яшаш учун ҳар бир кишига 30 м. кв. яшил дарахтзор тўғри келиши керак. Бу кўрсаткич 10 м. кв.ни ташкил этади. Мутахассисларнинг ҳисоб-китобларига кўра, 1 га ўрмонзор дарахтидан 280 кг целлюлоза, 160 кг сунъий ипак, 170 кг сунъий жун, 2 дона автомобиль шинаси, 100 жуфт резина пойабзал, 400 жуфт ипак пайпоқ, 600 дона трикотаж спорт кийими, 90 литр спирт олиш мумкин экан.

Тоғлар Ер юзи қуруқлик қисмининг 43 %ини ташкил этади. Республикамизда тоғлар 96 минг кв. км.ни, яъни 21,3 % майдонни эгаллаган. 1987 йилги маълумотларга қараганда, 2 миллион аҳоли тоғлиқ туманларда яшайди.

Дарҳақиқат, табиат Оллоҳ томонидан ато қилинган буюк неъмат. Табиат ва инсонни бир-биридан ажратиб бўлмайди.

Табиат гўзалликларини асраш, табиатни пайҳон этмаслик ҳақида бугунги кунда ташвиш билан гапирамиз.

Ёзнинг жазирама саратон ойида барча экинлар сувталаб бўлиб, бутун экинзордаги ўсимликлар дошқозонда қайнайди.

Баҳорда табиатнинг уйғониши бутун Борлиқ яшил либос кийиши ҳисобланади, далалар ва боғлар қушлар қий-чувига тўлиб кетади.

Парвардигор Эгам, Ер юзида кўпроқ дон экилса, кўп мева-чевалар етиштирилса, суғориладиган ерлар кўп бўлса, шунча мамнун бўлади. Чорвачилик ривожланган масканларни жаннатмакон диёр деганлар.

Олимларнинг тахминий фикрларига кўра, Ер сайёрамизда биздан олдин ҳам тўрт марта такроран ҳаёт кечган экан. Бундан келиб чиқадигани – биз Ердаги бешинчи ҳаёт қучоғида ўтиш даврида яшаяпмиз.

Хўш, инсоният Ер сайёрасини муқаррар ҳалокатдан асрай оладими, йўқми?

Агар келажакда инсонлар Табиатга муносабатини тубдан ўзгартирмаса, шак-шубҳасиз, бани башар мисли кўрилмаган ҳалокат ёқасига келиб қолади. Етти миллиард аҳолисига эга бу дунёда ҳар бир одам бир туп кўчат экса, табиатга қанчалик яхшиликлар қилинганлигини кўз ўнгингизга келтиринг-чи.

Германияда одамлар шахсий томорқасида ўстирилган дарахт, бута, кўчатлар аниқ ҳисобга олинади. Бордию ўша томорқа сотилса, сотиб олган киши дарахтни йўқотмаслиги учун шартномага қўл қўяди экан.

Ҳамқишлоқларим билан суҳбатлашаман, авлод-аждодларимиз ҳақида савол-жавоб қиламан, билса, аждодлардан уч-тўрт бўғинини билади, нарёғига ўйланиб қолади.

Мен ҳам изланаман, авлод-аждодларим, етти пуштим ҳақида сўраб-суриштираман, бир-биридан чалкаш-чулкаш жавоблар оламан, афсус, қисқа маълумотга эгаман-да.

Пўлатиликларнинг шажараси, кексаларининг гувоҳлик беришича, Амин оқсоқол деган инсондан бошланган. Ўз қишлоқдошларини кўп яхши кўрган бу оқсоқол Бухоро амири олдига бориб, бир масалада ёрдам кўрсатишини сўраб мурожаат қилади.

Бухоро амири Мозори Шарифдаги бир улуғ инсонни ном тутади, ўша кишининг қўлидан бориб олиб келинг деган таклифига биноан пўлатиликларнинг шажараси олиб келинади, кейин Мулла Карим бобога сақлаш учун берилади, қандайдир сабабларга кўра шажара изсиз йўқолади.

Бу катта йўқотиш – ота-боболаримизнинг тарихини мукаммал билмаслигимиз бизга кўп ишларимизда панд бериб келади.

Одам насли дунёга инсон бўлиб келиб, ўзини яшаш жараёнларида бир-бири билан муомала қила бошлайди, бу ёруғ дунёда яшашдек улуғ дарсни ўқийди ва бу жараён ҳеч тугамай давом этади.

Жаҳон майдонида пайғамбарлар, авлиёлар, муҳаддислар ва донишмандлар умрларини илму фанга бағишлаб, дунё кезиб, илм ва маърифатни ўқиб, бу кекса оламнинг поёнига етмай тарк этганлар.

Инсон масжид, мадраса, кошоналар барпо этди, қанча-қанча дарахтлар экиб ўстирди, чўлларга сув олиб келди. Одамзоддаги меҳрибонлик туйғуси, яхшилик хислатлари, киндик қони тўкилган тупроқни, буюк Ватанини севишини қай бир подшо эълон қилган фармон билан эмас, она диёрини чин дилдан севади, холос.

Ватанпарвар бўлиш хислатини Оллоҳ инсон кўнглига солган.

Буюк Ўзбекистон мустақиллиги халқимизга масжидларимиз, муқаддас китобларимиз, унутилган байрамларимизни, удумларимизни, одатларимизни қайтариб берди.

Ўз қадрини билган ҳар бир ўзбек фарзанди йўқотган қадрини қайта топганлигини буюк бахт деб билади.

Тарихимиз, маданиятимиз бутун жаҳонда ўзига муносиб ўринда эканлиги Ўзбекис– тонга бўлган меҳримизни янада оширади.

Қадимги донишмандларимиз қолдириб кетган ақл дурдоналари бизга битмас-туганмас мерос бўлиб келмоқда, бу борада жаҳон маданиятининг равнақи учун Муҳаммад Мусо ал-Хоразмий, Абу Наср Муҳаммад ал-Фаробий, Абу Али ибн Сино, Абу Райҳон Аҳмад ал-Беруний, Муҳаммад Тарағай Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур сингари кўплаб буюк олим ва мутафаккирлар етиштириб берган халқимиз маданияти, донишмандлиги, умуман, камолотини Ер юзи аҳли азал-азалдан эътироф этиб келмоқда.

Биз дунё илмида бебаҳо мерос қолдирган олимлар, мутафаккир донишмандлар илмидан баҳраманд бўлганимиз, илм учун, улар чеккан азоб-уқубатлар, илмий мерослари бизга дастуриламал бўлиб келмоқда.

Шуни зўр ғурур билан айтамизки, дунёда биринчи академияга – Хоразмшоҳ Маъмун томонидан бизнинг тупроқда – Кўҳна Урганчда асос солинган.

Кейинчалик, Самарқандда Мирзо Улуғбек академияси пайдо бўлиши, Ҳиротда эса Алишер Навоий академияси фаолият кўрсатиши ўта ноёб ҳодиса бўлган.

Илм ва мантиқ маркази бўлган университетлар Европада 1200-йиллардан вужудга кела бошлади. 1400 йилларда Европада 76 та университет мавжуд эди.

«Университет» сўзи талабалар ва ўқитувчиларнинг уюшмаси маъносини англатган.

Мерцион Копелли 425 йилда Римда «Тривиум» ва «Квадривиум»дан динда фойдаланишни ишлаб чиқди.

Тривиумга грамматика, риторика ва логика кирган. Квадривумни геометрия, арифметика, астрономия ва мусиқа ташкил этган.

Бундан ташқари, Тривиум руҳонийлар учун нотиқлик санъатини самарали ўқитиш учун фойдаланар эди.

Квадривум эса черков байрамлари вақтларини аниқлашига ёрдам берарди. Бу машғулотлар Буюк Карлнинг мактабида олиб борилган. Бу машғулотлар 550–1100-йиллардаги монастр мактабларини эслатар эди.

Олий мактабларнинг бошқа марказлари – епископларнинг черков кафедралари мавжуд эди.

Франциядаги дастлабки университет Париждаги Биби Марьям черкови мактаби – кафедраси асосида ташкил қилингани ҳам айни ҳақиқат.

Университетлар вужудга келишининг бошқа сабаблари эса машҳур олимлар фаолиятига бориб тақалади. Масалан, XI асрда Ирнерий Рим ҳуқуқшунослигининг машҳур тадқиқотчиси сифатида танилади ва Болонья шаҳрига унинг маърузаларини тинглаш учун талаба ва қизиқувчилар оқиб кела бошлайдилар. Тез орада бу ерда Болонья университети ташкил топади.

Абелярнинг ўқитувчилик шуҳрати эса Париж университети вужудга келишига сабаб бўлди.

Айрим сабабларга кўра Париж университети муаллимлари ва олимлари 1168 йилда Англиянинг Оксфорд шаҳрига кўчиб кетдилар, машҳур Оксфорд университети кўп жиҳатдан шу туфайли вужудга келган экан.

Кембриж университети эса талабаларнинг ғалаёни ва уларнинг 1209 йилда Оксфорддан Кембрижга кетиши туфайли вужудга келган.

Болонья университети ҳуқуқни тадқиқ қилишда донг таратган бўлса, Салерно университети тиббиёт соҳасидаги тадқиқотлар билан ном қозонди, бинобарин, у Шимолий Европадаги университетлар намунасида ташкил қилинган эди.

Ўрта аср университетларига 14 ёшдан кириш мумкин бўлса-да, асосан 16–18 ёшдагилар талабаликка қабул қилинган ва таҳсил олган.

Объектив идеализмга асос солган, кўзга кўринган мутафаккир Сократ (милоддан аввалги 469–399-йиллар) аввало ҳайкалтарош бўлиб, Афинада ўз фалсафий таълимотини, жумладан, ахлоқий муаммоларни оғзаки тарғибот қилган.

Суқрот – Сократ ўз даврида ҳукм суриб келаётган кўпхудолик диний таълимотлари ва демократик тузумга қарши чиқа олганлиги учун Анит бошлиқ демократ ҳокимлар унинг ишини судга оширгандан кейин, ўз устидан чиқарилган ҳукмга эътироз билдирмай, ўлимни ихтиёрий равишда танлаган – заҳар ичган.

Суқрот қадимги юнон файласуфларининг Табиат тўғрисидаги барча назарияларини бефойда деб билган, унинг фикрича, Табиатни ўрганиш инсон учун ёт, Табиатни фақат Худо билиши мумкин деган қарашни илгари сурган.

Инсон фақат ўзига тегишли нарсаларни билади, яъни ўз-ўзини билиши зарурдир деб ҳисоблайди Сократнинг шогирдларидан бири Платон ва бир қанча асарларида айнан ўз устозининг фикрларини баён қилган.

Сократ – Суқрот ўзидан кейин бирон-бир ёзма манба қолдирмаган.

Диоген Лаэртский эсдаликларидан, Платоннинг Суқрот ҳақидаги диалогларидан Сократ тўғрисида биламиз, холос.

«Ғоя» деган тушунча юнон фалсафасига биринчи бўлиб Платон эмас, балки замондоши Демокрит томонидан киритилган, у моддий заррачаларни, яъни атомларни «идея» деб атаган.

Аслида «идея» юнон тилида «шакл» ёки «фигура» деган маънони англатган.

Шундай экан, Демокрит кўзга кўринмас майда заррачаларни «тур» ёки «ғоя» деб атаган, атомлар бир-биридан шакл жиҳатидан фарқ қилади, бу шакллар – атомларни оддий кўз билан кўриш ва билиш мумкин эмас, фақат ақл орқали биламиз.

Ғоя – шакл орқали билинадиган жисмларнинг асосини майда заррачалар ташкил этади, деб қайд қилган Демокрит.

Бундай эътирофни Платон маъқулламайди, «Ғоя – бу қонун» дейди.

Дарҳақиқат, ҳар бир нарсанинг ғояси нарсаларнинг маъносини англатади.

Платоннинг фикрича, «Ғоялар дунёсида энг олий яхшилик, бахт ғояси Худодир».

Оллоҳ яратган барча жонзотлар, мевалар, гуллар, табиат, мавжудотлар бўй-басти, шакли, туси, ранги ва ҳиди бўлади, жумладан, бир-биримизга қилаётган мурувват ва инсофнинг ҳам чегараси бор, лекин мурувват ва инсоф олам ва одам қалбидан йўқотилганига анча бўлган экан.

Илм-фан ривожланишига ўзининг бебаҳо ҳиссасини қўшган юнон фалсафасида янги даврни бошлаб берган буюк мутафаккирлардан бири Аристотел (милоддан аввалги 384–322 йиллар) Эгей денгизи бўйидаги Фракиянинг Сташра шаҳрида туғилган. Унинг отаси Македония подшоси Аминта II нинг сарой табиби эди. 15 ёшда етим қолган Аристотел ҳар томонлама ўқимишли ҳомий қўл остида таълим-тарбия кўради, ўн етти ёшида устози ва дўсти Платон ташкил этган Академияга ўқишга кириб, йигирма йил давомида, яъни Платон вафотигача шу даргоҳда таълим олади.

Манбаларда келтиришича, Аристотел Платоннинг дўстлари ва шогирдлари орасида ақл-заковати, илмга бўлган қизиқиши билан ажралиб турар экан. Ҳатто устози Платон билан турли масалаларда баҳслашиб қолар, айрим ҳолларда унга эътироз ҳам билдирар экан. Аристотел Македония подшоси Филиппнинг илтимосига биноан ўғли Александрга 3 йил давомида таълим-тарбия беради. Ҳокимиятни бошқариш 16 яшар Александрга қолгач, давлат ишлари унинг таълим олишига имкон бермайди.

Александр отасидан қолган улкан давлатни кенгайтириш ва мустаҳкамлаш мақсадида кўп мамлакатларга, Шарқ ва Ғарбга юришлар уюштиради, дунёнинг кўп қисмини забт этишга муяссар бўлади, ана шундай зафарли юришларида ўзининг энг яқин маслаҳатчиси сифатида Аристотелни ҳам бирга олиб юради, ўн икки йил сафардан кейин Аристотел 334 йилда – эллик ёшида Афинага қайтиб келади.

Аристотел Александр Македонский билан юришлар чоғида жуда катта илмий ишлар учун маълумотлар тўплаш билан шуғулланган, унинг ҳурмат-иззати баланд бўлган.

Александр Македонский Аристотелни табиий-илмий тадқиқот ишларини кенг олиб боришида катта иқтисодий кўмак бериб турган. Аристотел Афинада ўзининг хусусий мактаби – Лицейни очишга эришган. Мактаб Апполон Лицей ибодатхонаси яқинида очилгани учун шундай номланган ва катта кутубхонага ҳам эга бўлган. Шогирди Теофастга қолдирган, аммо Теофаст вафотидан кейин бу илмий хазина унинг қариндошлар қўлида 200 йил давомида ертўлада чанг ва мағор босиб ётади.

Милодий биринчи асрга келиб Афина забт этилгач, бу китоблар Римга келтирилиб қайта кўчирилиб чоп этилади.

Ана шу асарларнинг кўпгина қисми Юлий Цезар ҳукмронлиги даврида ёқиб ташланган.

Александр Македонский ҳаётининг сўнгги йилларида Аристотелнинг Афина зодагонлари билан муносабати анча ёмонлашади, Александрнинг ўлимидан кейин Аристотелнинг Афинада қолиши анча хавфли эди, шунинг учун Аристотел милоддан аввалги 323 йил таъқибларидан қочиб Афинани тарк этади ва Эвбей оролидаги Халкидага кўчиб келиб, орадан бир йил ўтгач, 322 йили вафот этади.

Аристотел улкан файласуфгина эмас, балки кўпгина фан соҳаларида қалам тебратган забардаст мутафаккир, у мантиқ, психология, фалсафа, этика, риторика, табиий фанлар бўйича ўлмас асарлар ёзиб қолдирган.

XIII асрда Ғарбий Европада Аристотел таълимотининг ижобий томонларини улоқтириб, диний жиҳатларини кўкларга кўтариб, тарғиб қила бошладилар. Аристотел ва унинг таълимотини ҳаққоний равишда талқин қилмоқчи бўлган кишиларни ўлим кутар эди, хусусан, 1029 йилда, Людовик XIII ҳукмронлик қилган кезларда Аристотел таълимотини ҳаққоний равишда баён қилишга киришган Рамус деган олим қатл этилган.

Схоластик таълимотларга қарши курашган Френсис Бэкон «Аристотелни ёқиш керак» деган. Кейинчалик кўпгина гениал кишилар ҳақиқий Аристотелни билмай, унинг номини лаънатладилар, уларга ҳақиқатни гапириш ман этилган эди.

Ўша давр дорилфунунларида Аристотел фалсафасини ўқитиш католик руҳонийларининг талаби билан киритилган, лекин ҳақиқий Аристотел ва унинг илғор фалсафий таълимоти мактаблардан ва дорилфунунлардан сиқиб чиқарилган эди.

Немис файласуфи Лейбниц Аристотелга бўлган бундай адолатсиз муносабатдан ҳайратланган ва унга нисбатан ҳурмат билан қарашга даъват этган. Кейинчалик Конт Германияда ва Кузен Францияда Аристотелга бўлган ноҳақликни, хатоликни тўғрилашга, унинг номи ва меросига ҳаққоният билан қараш йўлида курашадилар.

Янги даврда Буюк Альберт унинг асарларига юқори баҳо берган, илмнинг барча соҳаларидаги мутахассислар Аристотелни ўз оталари деб билганлар. Дарҳақиқат, Аристотел қадимги даврнинг «тирик қомуси» бўлган. XVIII аср француз файласуфлари Гольбах, Дидро, Гельвиций Аристотелдан Табиат ҳақидаги таълимотни қабул қилиб, табиатнинг абадий ва объектив эканлигини тан олганлар.

Гегель ўзининг диалектика ҳақидаги таълимотини яратишда Аристотелнинг диалектик таълимотидан фойдаланган ва уни ривожлантирган. 2,5 минг йил муқаддам яшаб ижод этган аллома Аристотелнинг бебаҳо, ўлмас меросига бўлган қизиқиш ҳозирги кунда ҳам ошиб бормоқда.

Айниқса, унинг ахлоқ-одоб тўғрисидаги таълимоти бугунги куннинг муаммоларини ечишда катта роль ўйнайди.

Биз қисқа бўлса-да, ўтган олимлар тўғрисида, уларнинг илмни тарқатиш ва ўқитиш борасида фикрларини ўртага ташладик.

Илм барча даврларда ҳам инсоният гултожи бўлган, гоҳ ҳақ, гоҳ ноҳақ бўлса-да, инсониятни ғафлатдан уйғотиб келган.

Тағин Пўлати ва пўлатилик элга қайтамиз.

Туни билан осмондан тушаётган ёмғир томчилари қанчалик оғриқли бўлса-да, шунчалик қувончлидир, чунки деҳқон бу ёмғирга интиқ, ёмғир экинларга ҳаёт бағишлайди.

Кетмонини қўмсаган деҳқон туну кун ўз экинзорларини ўйлайди, дашту далаларини соғиниб яшайди, меҳнати нечоғли заҳматли, оғир бўлса-да, буюк Ватанимизнинг тандирдек қайноқ бағрига талпинади.

Чопонидаги тупроқ чанглари билан, минг хил ташвиши билан яшайди, ортиқча ғалва билан иши йўқ, у фақат ўз даласини ўйлайди.

Инсон турмуш ва ҳаёт қийинчиликлари қаршисида мағлуб бўлиш учунгина ёруғ дунёга келмайди. У эгилади, синмайди, енгилса-да, мағлуб бўлмаслик учун дунёга келади.

Ўзбекистон деган меҳрли юртини жондан ортиқ севади. Осмондаги қуёш нурида тобланади, кўк чойи ва бир бурда буғдой нонини эсдан чиқармайди, ўз тулпорларию қўй-қўзиларини боқиш билан банд, уларнинг муҳаббати – маҳбубаси тупроқдир, у билан дардлашади, тупроқ кўчмас, улар ҳам кўчмайди.

Бу улар учун катта шараф, ҳамқишлоқларим хасдек беозор, дўстлар қувончига шерик, Абдураҳмон халфадан қолган пуфласа ўчмайдиган шамдек беозор қалдирғочларга ўхшаб яшаб келмоқда.

Пўлатиликлар мана шундай яшайди, умргузаронлик қилади.

Қишлоғимнинг ҳар бир қадамида учрайдиган дов-дарахтларга қараганимда гўёки отам чопон кийиб тургандай кўринади, отам эккан дарахтлар, «одам» қилган кўчатлари ҳаммаси менга меҳнаткаш халқимиз бўлиб кўринади. Отамнинг сафдошларидан Нормат Саноев, Анор Жумаев, Шукур Авазов, Сувон Жумаев, Турсун Чўлиев, Қутфиддин Сувонқулов, Шомурод Мирзаев, Нормамат Рустамов, Қўзибой Раҳимов, Равшан Отамуродов, Мамат Холлиев, Усмон Зоиров, Қўзибой Хўжаев, Холмамат Авазов, Оқназар Кунназаров, Жўра Толиповлар бу дунёдан ўтиб кетди.

Оллоҳим уларни раҳматига олсин.

Кўпчилиги соғ-саломат эл-халқни хизматида юришибди: булар Суяр Чўлиев, Зикир ва Рустам ҳожи Саидаҳмадовлар, Шермурод Абдиев, Холмўмин Авазов, Абил бобо Авазов. Уларнинг умрлари узун бўлсин.

Мен кўпгина шаҳарларни пиёда кезганман. Бу менга ёшлигимда отам берган тарбия.

Пиёда юришни Отам ҳам яхши кўрар эди.

Пўлати қишлоғимда пиёда юриш мен учун қанча қувонч, буни сўз билан ифодалаш қийин.

Уйимиздаги бешик аждод-авлодларимиздан бизга қолган мерос. Унда отам ҳам, мен ҳамда укаларим ва фарзандларим вояга етишган. Қанчалик қадрли бойлик, қишлоқдагилар хонадонидаги бешиклар доим тебрансин, бу бешиклар бизнинг авлодларимизга буюрсин, улар бу бешикларда тинч ухласин, улар эрка бўлиб, она Ватан деб ўсиб улғайсин.

Инсон умри овчидан қочиб кетаётган оҳунинг шарпасидек тез ўтади, шунинг учун ҳам яшаётган ҳаётимизни беш кунлик дунё дейдилар-да.

Инсон умри ботиб бораётган ҳаёт қуёшига ўхшайди, ҳар ким бу дунёда қилганларига яраша Оллоҳдан мукофот олгай, ажр топгай. Бу дунёдан кетганлар ҳақида яхши фазилатларни гапирайлик, улар қилмишларига яраша мукофот ёки жазо оладиган жойга кетганлар, уёғи Оллоҳимнинг измида.

Пўлатиликларнинг қабристони мен учун ҳамма эҳромлардан баланд, унда эскирган ва янги қабрлар ҳам бор, бу жой қанчалик муқаддас ва улуғ, менинг қишлоқдошларим, ота-онам, аждод-авлодларимнинг табаррук хоки ётибди, уларнинг ётган жойлари жаннатдан бўлсин.

Қабристонда ота-онам руҳига Қуръони каримдан тиловат қилаяпман. Бу маконда элимизнинг тожлари ва сардорлари бир умрга абадий ором топган.

Дарҳақиқат, ҳаётда инсон умри дарахтга ўхшаб кетади, баъзилари узоқ умр кўради, баъзилари шафқатсиз кесилади, айримлари эса бевақт қурийди, қолганлари уларни эслаб афсусланади.

Бундан тахминан уч аср аввал яшаб ўтган Абдураҳмон халфа қабристонида қўним топган пўлатиликларнинг авлод-аждодларининг жойи жаннат бўлсин.

Бу дунё қанча азизларни ўзидан ўтказган работ, ҳеч инсонга вафо қилмаган.

Фақат қилинган яхшилик эскирмайди, йўл қўйилган гуноҳлар унутилмайди.

Диёнат қандоқ бўлса, жазо ҳам шундоқ бўлади.

Фақат Парвардигорнинг ўзи мангудир.

Карвон бехатар, одамзод қазою қадрсиз бўлмайди: бу қонуният тақдир қонуниятидир.

Абдураҳмон халфа ўз даврида улуғ фазилатлари билан Пўлати қишлоғимизнинг тарихини безаб кетган. Бизгача етиб келган маълумотларга кўра, Абдураҳмон халфа Пўлати қишлоғидаги Масжид домлаларидан диний билим олади. Кейинчалик Бухорода, сўнгра Саудия Арабистонида ўқиб таҳсил кўради. Бу сиймо ўта зукко, қувваи ҳофизаси беназир, ноёб қобилият эгаси, устозлар дуосини олган инсон бўлган экан.

Тўғри хулоса қилсак, ҳар бир одамнинг дунёга келиши ноёб ҳодисадир.

Шундай улуғ зот пўлатиликларни кўп йиллардан бери унута олмаган пири ҳисобланиб келмоқда.

Пўлати қишлоғидаги Абдураҳмон халфа масжиди учун ўзи айлана чизиб масжид барпо қилади, бу ибодатхона ҳозиргача фаолият кўрсатиб келмоқда. Ўз даврида ўзбошимчалик билан масжид қурилиши дараги Бухоро амирига етказилади, лекин Амир, Абдураҳмон халфа қурдираётган масжидга монелик қилмайди.

Амир, Абдураҳмон халфани ҳурмат қилган, масжид ва мадрасалар қуришга катта эътибор берган экан.

Миноралар, масжидлар, мақбаралар – улар муқаддас хилқатларки, бу ҳақиқат Абдураҳмон халфа қурдирган масжидга ҳам тегишли: қанча-қанча савобли ишлар қилиниб, бўзбола маънавий мерос қолди, ота-боболар яратган бирор нарса изсиз – самарасиз йўқолмаслиги керак.

Инсон иморатлар, қанча улуғ қасрлар қурди, қанча инсонларга яхшиликлар қилди, савобли иш ҳеч қачон унутилмаслиги лозим.

Ҳар бир қилинган савобли иш кўп эсланади, улуғлар эса ардоқланади.

Бухоро амири Шаҳрисабзни бўйсундириш учун катта қўшин билан ҳаракатланиб Пўлати қишлоғида Абдураҳмон халфа хонадонида жойлашади, ўз мавридини топиб Амирга Абдураҳмон халфа: