Текст книги "Əhməd bəy Ağaoğlu"

Peterburqa, oradan da Parisə

Doğmalarından ayrılıb uzaq səfərə çıxan insanlara xas olan daxili həyəcan və narahatlığa baxmayaraq Əhməd bəy Peterburqa böyük bir coşqu və ümidlə gedirdi. Təsadüfi deyil ki, o, Peterburqla görüşünün ilk anlarını sonralar da xüsusi həyəcanla xatırlayırdı. Gənclik arzusunu gerçəkləşdirməsi, Turgenev, Dostoyevski və digər rus klassiklərinin əsərlərindən qiyabi olaraq tanıdığı şəhəri öz gözləri ilə görməsi Əhməd bəyə «dadlı və unudulmaz bir röya» kimi gəlirdi.

Ağaoğlu Peterburqda bir polkovnikin dul qadınının mənzilində ayda 20 rubla otaq kirayələdi. Hərçənd başlanğıcda evin sahibəsi və onun iki qızı ilə Əhməd bəy arasında kiçik anlaşılmazlıq yaşanmışdı. Ə.Ağaoğlu xatirələrində bu barədə belə yazırdı: «Onlar məni erməni zənn edirdilər. Yanıldıqlarını söylədikdə isə heyrətləndilər. Xanım:

– O halda kimsiniz? – deyə soruşdu.

– Mən türkəm, – dedim.

Ana və qızları, üçü birdən sanki elektrik cərəyanı vurmuş kimi sarsıldılar:

– Nə, türkmü?!

– Bəli, türkəm. Bunda heyrət ediləcək bir şeymi var?

Üçü birdən qızardı və ixtiyar qadın dedi:

– Xeyr, cənab, xeyr. Mən türkləri çox görmüşəm. Onları çox sevirəm. Çox dürüst və doğru insanlardır. Lakin indiyə qədər onlardan tələbə görmədiyim üçün…

– Bəli, burada siz haqlısınız. Biz ancaq indi başlayırıq. Ermənilər və digər xristianlar bizdən çox əvvəl başladılar. Bu səbəbdən onlara alışqanlıq vardır.

Ev sahibəsinin böyük qızı Sonya söhbətə qarışdı:

– Zavallı atam Qafqazda uzun müddət yaşamışdı. Oradakı türkləri tərifləyərdi. Onların hamısının gözləri qara, saçları gur və qapqara deyilmi?

Burada kiçik qız Mariya dözməyərək həsədlə bildirdi:

– Ah, mənim gözlərim və saçlarım da elə olsaydı!

Hamımız birdən gülüşdük və aramızdakı anlaşılmazlıq yox oldu…»

Etiraf edək ki, ev sahibəsinin Əhməd bəyin milli mənsubiyyətinə belə təəccüblü reaksiyası tamamilə təbii idi. Həqiqətən də, o zaman Peterburqdakı türk tələbələr barmaqla sayılacaq qədər az idilər. Ə.Ağaoğlunun sözlərinə görə, qafqazlı tələbələrin birliyində görüşdüyü 35–40 nəfərdən yalnız üçü türk, qalanları erməni, gürcü, ləzgi və digər Qafqaz xalqlarının nümayəndələri idi.

Əhməd bəy böyük səylə Peterburq Texnologiya İnstitutundakı qəbul imtahanlarına hazırlaşmağa başladı. Əvvəlcə hər şey yaxşı gedirdi: Əhməd bəy ilk imtahanlardan uğurla çıxmışdı. Lakin cəbrdən olan son imtahanda o, müəllimin açıq-aşkar qərəzi ilə üzləşdi. Əslində, Əhməd bəy verilmiş tənliyi daha mükəmməl üsulla, məktəb proqramında olmayan orijinal düsturla həll eləmişdi. İntəhası imtahan götürən professor ondan əlavə olaraq bu düsturun düzgünlüyünü isbat etməyi istədi. Əhməd bəy bunun proqram xaricində olduğunu əsas gətirərək professorun tələbini yerinə yetirməkdən imtina etdi. Bunun əvəzində isə professor ona qeyri-kafi qiymət yazdı. Sonradan məlum oldu ki, professorun yəhudi düşməni (antisemit) olması bu məsələdə həlledici rol oynayıb. Belə ki, Ə.Ağaoğlunu yəhudi zənn edən professor qəsdən onun instituta qəbul olunmasını əngəlləyib. Əhməd bəyin məsələni orijinal üsulla həll etməsi isə professor üçün, sadəcə, bəhanəyə çevrilib.

Təbii ki, belə bir haqsızlıqla üzləşməsi Ağaoğlunu son dərəcə qəzəbləndirmişdi. O bununla bağlı yazırdı: «Hiddətim o dərəcədə idi ki, bütün Rusiyanı bir stəkan suda boğmağa hazırdım. Çarından tutmuş nihilistinə33
  Nihilist – XIX əsrin II yarısında Rusiyada çar rejiminə qarşı mübarizə aparan inqilabçı-xalqçılar belə adlandırılırdı.


[Закрыть], universitetindən professoruna, mətbuatından ədəbiyyatına, dilindən elminə qədər rus adı, rus qoxusu daşıyan hər kəsə, hər şeyə qarşı dərin bir nifrət, bir qeyzi-ədavət bəsləyirdim».

Ruslardan «qisas» almaq məqsədilə Əhməd bəy Peterburqu tərk edib Rusiya ali məktəblərindən daha nüfuzlu bir Avropa universitetinə daxil olmaq qərarına gəlir. O zaman Əhməd bəy xəyalında qətiləşdirmişdi ki, Paris Universitetini bitirmiş ilk Qafqaz türkü olaraq Peterburqa dönəcək və bununla «rusları mat qoyacaqdır».

Lakin Parisdə təhsil almaq planını gerçəkləşdirmək üçün xeyli vəsait lazım idi. Bu səbəbdən Əhməd bəy bir neçə ay da Peterburqda qalmalı oldu. Axırda başa düşdü ki, ailəsinin maddi yardımı olmadan istəyini həyata keçirə bilməyəcək. Odur ki atası Mirzə Həsənə teleqram göndərərək Parisə getmək üçün pul istədi. Üç gündən sonra atasından belə bir məzmunda cavab gəldi: «150 rubl göndərirəm. Hara ürəyin istəyir, get!» Teleqramdakı son cümlə atasının Əhməd bəyin Parisdə təhsil almaq istəyindən məmnun olmadığının ifadəsi idi. Buna baxmayaraq ata oğlunun xahişini yerinə yetirdi və, həqiqətən də, pulu göndərdi. Aldığı məbləğin 60 rublunu borclarına verdikdən sonra Əhməd bəyin cəmi 90 rublu qalmışdı. Yoldaşları onu Parisə getmək fikrindən daşındırmağa çalışaraq xəbərdarlıq edirdilər ki, bu pulla belə uzaq yola çıxmaq ağılsızlıqdır. Tanışlarından biri isə hətta onun «acından öləcəyini» söyləmişdi. Lakin Əhməd bəy qərarında qəti idi və atasından pul aldığı günün səhərisi ən ucuz bilet alaraq 4-cü dərəcəli vaqonda Berlindən keçməklə Parisə yola düşdü. 1888-ci il yanvarın 8-də isə Fransa paytaxtına çatdı. Heç bir tanışı olmayan bu nəhəng şəhərdə tamamilə tənha olan Əhməd bəyin durumunu fransız dilini mükəmməl bilməməsi və ciddi maddi çətinliklərlə üzləşməsi bir qədər də ağırlaşdırırdı. Parisə gəldikdən sonra o, qatarda təsadüfən tanış olduğu bir fransız xanımın məsləhəti ilə vağzaldan birbaşa «Hotel de Peterburq»a yollandı. Əsasən, Rusiyadan olan müsafirlərin qaldığı həmin hotelin xidmət personalı rus dilini bilirdi. Bu isə Əhməd bəy üçün çox önəmli idi. Lakin hoteldə keçirdiyi ilk gecədən sonra məlum oldu ki, orada gündəlik ödəniş 15 rus rubluna bərabərdir. Parisə gələrkən isə, dediyimiz kimi, Əhməd bəyin cəmi 90 rubl pulu vardı.

Tamamilə yad şəhərdə, demək olar ki, çıxılmaz vəziyyətə düşən Ə.Ağaoğluna hotelin Aron adlı xeyirxah əməkdaşı kömək əlini uzatdı. O, Əhməd bəyə ilk növbədə «Hotel de Peterburq»u tərk edərək ucuz bir mənzil kirayələməyi məsləhət gördü. Daha sonra Aron Paris Universitetinin Tibb fakültəsində təhsil alan yəhudi tanışları ilə görüşüb onlardan Panteonun arxasındakı məhəllələrin birində iki gürcü tələbənin yaşadığını öyrəndi. Dərhal Əhməd bəyi onların yanına apardı. Hər iki tələbə öncə Əhməd bəyin gürcü olduğunu güman etdi. Odur ki onunla gürcücə danışmağa başladılar. Lakin Ə.Ağaoğludan «gürcü deyiləm, gürcücə bilmirəm, mən türkəm, qarabağlıyam» cavabını aldıqdan sonra belə gürcülər əsl qafqazlı kimi davrandılar: ona yardımlarını əsirgəmədilər.

Əhməd bəy sonralar xatırlayırdı ki, hər iki gürcü tələbə onu böyük bir səmimiyyət və mehribanlıqla qarşılayıb: «Qarabağlı bir türkün Parisə qədər təhsil üçün gəlməsi onlara çox qəribə, eyni zamanda xoş bir hadisə kimi görünürdü. Dərhal çay hazırladılar, pendir-çörək gətirdilər və səmimi söhbətə başladılar. Hal və vəziyyətlərindən onların da çox yaxşı yaşamadıqları bəlli idi. Mənə ümid və təsəlli verdilər. Çay içdikdən sonra isə mənim üçün otaq axtarmağa çıxdılar. Mən də onlarla birlikdə. Otağın onlara yaxın olması əsas şərt idi. Yaxın küçədə bir xanımın mənzilində, dördüncü mərtəbədə ayda 25 franka (təxminən 10 rubla) bir otaq tapdılar. Yaxşı-pis yerləşdim».

Gürcülər sonralar da özləri ciddi maddi çətinlik yaşamalarına baxmayaraq Əhməd bəyə bütün mümkün vasitələrlə yardımçı olmağa çalışırdılar. Bu baxımdan təəccüblü deyil ki, Əhməd bəy gələcəkdə Aron və iki gürcü tələbəni minnətdarlıq hissi ilə xatırlayaraq onları özünün xilaskarı adlandırmış, ardınca da əlavə etmişdi: «İsimləri ruhumun daşıdığı ən əziz və müqəddəs izlərdəndir».

Parisdə yaşadığı ilk aylarda Əhməd bəy inanılmaz maddi məhrumiyyətlərlə üzləşdiyindən onun gündəlik rasionu çay, göy-göyərti və otaqdakı yeganə istilik və işıqlandırma qurğusunun – spirt lampasının köməyi ilə bişirdiyi qayğanaqdan ibarət olur.

Əhməd bəy qənaətlə yaşamağa nə qədər səy göstərsə də, maddi durumu günü-gündən pisləşirdi. Doğrudur, Parisə gəldikdən dərhal sonra atasına teleqram vuraraq pul istəmişdi, lakin günlər, həftələr keçir, evdən isə xəbər gəlmirdi. Fevral ayının ortalarına yaxın Əhməd bəyin narahatlığı pik həddinə çatdı. O, Fransada təhsil almaq qərarından məmnun olmayan atasının birdəfəlik ondan üz döndərəcəyindən qorxurdu. Bununla belə, bir tərəfdən qəlbinin dərinliklərində hələ də atasının qəzəbinin soyuyacağına ümid edir, digər tərəfdən isə anası kimi bir dəstəkçisinin olduğunu xatırlayıb özünə toxtaqlıq verir və gec-tez evdən yardım alacağına inanırdı.

Belə bir çətin durumda Əhməd bəyin yeganə təsəllisi gürcü dostlarının ona yardımçı olmaqda davam etmələri idi. Hər iki tələbə Qarabağdan heç bir kömək gəlməməsinə heyrətlənmişdi. Əhməd bəy özlüyündə fikirləşirdi ki, «kim bilir, bəlkə də, məndən şübhələnirlər. Mənim qarabağlı olmağıma, atam, anam, ailəm olmağına inanmayaraq məni bir sərsəri hesab edirlər». Sonralar Qafqazda təsadüfi görüş zamanı Əhməd bəy həmin gürcü dostlarına ozamankı şübhələrindən danışdıqda onlar birlikdə qəhqəhə çəkib güləcəkdilər. Fəqət 1888-ci ilin fevralında Əhməd bəy nəinki qəhqəhə çəkmək, adicə gülümsəmək iqtidarında belə deyildi.

Əhməd bəy dərk edirdi ki, gürcü dostları da maddi sıxıntı içində yaşayır və özlərini güclə dolandırırlar. Buna baxmayaraq hər gün ona birgə nahar etməyi təklif edirlər. Əhməd bəy gürcü dostlarının qonaqpərvərliyindən sui-istifadə etməmək qərarına gəldi. Bu barədə sonralar belə yazacaqdı: «Onları sıxmamaq üçün üç-dörd gündə bir dəfə görüşməyə başladım. Artıq onlar məni axtarırdılar».

Fevral ayı üçün kirayə pulunu ödəmək vaxtı gəldikdə isə Əhməd bəyin cibində artıq franklar deyil, santimlər44
  Santim – Fransanın xırda pul vahidi. 1 frank = 100 santim.


[Закрыть] qalmışdı. Odur ki ev sahibəsi ilə görüşüb vəziyyəti ona izah etdi. Yalnız ev kirayəsinin puluna dolanan yoxsul bir qadın olmasına baxmayaraq xanım Əhməd bəyə daha bir ay möhlət verdi.

Əhməd bəyin maddi durumu isə kəskinləşməkdə davam edirdi. Nəhayət, mart ayının ortalarına doğru o, tamam pulsuz qaldı. Bundan sonra iki gün baqqalın yanına getməyə utandı. Lakin üçüncü gün aclıqdan taqəti qalmadığından birinci mərtəbəyə enərək baqqalın kassada oturan xanımına qızara-qızara dedi: «Madam, mənə etimad edib borca mal verərsinizmi? Pul gözləyirəm. Vaxtında almamışam. Sıxıntı içindəyəm».

«Siz bizim müştərimizsiniz. Əlbəttə ki, etimad edərik. Nə istəyirsinizsə, alın», – deyə xanım cavab verdi.

Ə.Ağaoğlu yazırdı ki, həmin anda «bu sözlərin mənə verdiyi mənəvi zövqü və onlardan aldığım qüvvət və imanı heç bir kəlmə ilə ifadə edə bilmərəm. Fransız xanım mənə bir xilaskar mələk kimi göründü. Təşəkkür etdim və hər gün aldığım qədər, 1,5 franklıq ərzaq aldım. Gedərkən bir daha təşəkkür etdim.

– Bir şey deyil. Ürəyinizi sıxmayın. Hər zaman xidmətinizdə hazırıq, – deyə xanım bildirdi».

Kirayə haqqını ödəmək üçün ev sahibəsinin verdiyi biraylıq möhlət bitdikdən sonra xanımın otağı boşaltmaq tələbi isə Əhməd bəy üçün növbəti zərbə oldu. Şübhəsiz ki, xanım tələbində haqlı idi, çünki verdiyi möhlətin üstündən əlavə olaraq yarım ay da keçmişdi. Bunu anlayan Əhməd bəy otağı boşaldaraq kirayə borcunu ödəyəcəyinə söz verdi. Eyni zamanda Parisdə kimsəni tanımadığı üçün qadından xahiş etdi ki, onun müvəqqəti olaraq çardaqda yaşamasına izin versin. Bu xahişdən sonra qadın heyrətlə Əhməd bəyin gözlərinə baxaraq üzüntülü səslə dedi:

– Buyurun. Fəqət xəbərdar edirəm ki, çox zəhmət və əziyyət çəkəcəksiniz.

Bu çox xeyirxah qəlbli ixtiyar qadın çardağı öz əli ilə təmizləyərək Əhməd bəyin taxtını və əşyalarını ora daşıtdırdı. Üç aya yaxın müddətdə qaldığı bu qaranlıq, toz və həşəratlarla dolu çardaqdakı həyatını Ağaoğlu belə xatırlayacaqdı: «Gecələri, ümumiyyətlə, yatmırdım. Fikirlər bir tərəfdən, taxtabitilər digər tərəfdən rahatlıq vermirdi. Dan yerinin işıqlanmasını həsrətlə gözləyirdim. Dərhal yataqdan qalxırdım. Qəhvəmi içib kitabları qoltuğuma vuraraq küçəyə çıxırdım».

Bütün bu maddi məhrumiyyətlərə və psixoloji durumunun ağırlığına baxmayaraq Əhməd bəy inadla müstəqil şəkildə fransız dili bilgilərini təkmilləşdirməkdə davam edirdi. Bu məqsədlə o, Parisdə olduğu ilk aylarda fransızcadan başqa dil bilməyən ev sahibəsi ilə saatlarla söhbət edirdi. Eyni zamanda hər gün fransız yazıçısı və şairi Alfred Müssenin əsərlərindən 10 sətir oxuyur, bilmədiyi sözləri rusca lüğətdən öyrənərək əzbərləyirdi. Pulsuzluq ucbatından çardaqda yerləşdikdən sonra hər səhər kitabları qoltuğuna vuraraq Parisin mərkəzindəki Lüksemburq parkına yollanırdı. Burada qapalı bir yerə çəkilərək «yanında fransızca-rusca lüğət, əlində isə Müsse, Hüqo və ya Teofil Qotyenin kitabları» olmaqla fransız dilini incəliklərinə kimi öyrənməyə çalışırdı.

Maraqlıdır ki, illər sonra Ə.Ağaoğlu Parisdə olduğu ilk aylarda üzləşdiyi həmin çətin sınaqları xatırlayaraq tərcümeyi-halında yazırdı: «1929-cu ildə Fransanı ziyarət edirdim. Bütün bu yerləri zavallı həyat yoldaşıma göstərib keçirdiyim həyəcanları anladarkən dayana bilmədim, gözlərim yaşardı. Həyat yoldaşım güldü və dedi:

– Çəkdiyin əzablara 50 il sonramı acıyırsan?

– Xeyr, xeyr. Onun üçün deyil. Əksinə, həyatın ta ilk gündən məni içinə aldığı işgəncələrə minnətdaram. Çünki ömrüm boyu davam edən ağır imtahanlara ancaq keçirdiyim həmin işgəncələr sayəsində dözüb tab gətirə bildim. Məni hər şeydən öncə mütəəssir edən isə ailəmin məni unutmuş olması idi. Necə oldu ki, aylarla məni xatırlamadılar?

– Bizim məmləkət sənə qədər təhsil üçün yalnız Kərbəla və Nəcəfə övlad göndərirdi. Onlara da ildə bir dəfə ziyarətçilər vasitəsilə pul göndərilirdi. Çünki tələbə imamın məzarı civarındakı bir mədrəsəyə yerləşdirilir və imamın otağından yeyib-içməyi təmin edilirdi. Kimsə onları nə düşünür, nə də axtarırdı. Səninkilər Parisin bir qiyamət olduğunu nə biləydilər? Zənn ediblər ki, bura da Nəcəf kimi bir yerdir. Yoxsa heç rahat durardılarmı?!

Bəlkə də, doğru bir fikirdir. Fəqət nə yazıq ki, bunu aydınlaşdıra bilmədim. Çünki Qafqaza döndüyüm zaman həm zavallı anam, həm atam, həm də əmim artıq vəfat etmişdilər».

Paris illəri

Uzun gözləntidən sonra, 1888-ci il may ayının ortalarında Əhməd bəy, nəhayət ki, evdən məktub və təxminən 1000 franka bərabər olan 400 rubl pul alır. Təbii ki, həmin anda onun sevincinin həddi-hüdudu yox idi və özünün də etiraf etdiyi kimi, əgər məktubla pulu gətirən poçtalyondan utanmasaydı, durub «Uzundərə» oynayacaqdı. Əhməd bəy hər şeydən öncə borclarını qaytarmasından və bununla da Qafqazdan olan tamamilə yad bir tələbəyə xeyirxahlıq edərək aylarla borc vermiş insanların etimadını doğrultmasından məmnun idi. Hərçənd az sonra məlum oldu ki, Paris üçün bu, adi bir şeydir, digər tələbələr də həmin imkanlardan yararlanırlar. Tanış baqqalın ona söylədiyi kimi, «bu kimi yaxşılıqlar bir şey deyil. Kifayətdir ki, arada etimad olsun. Bu etimad məsələsində isə ən öndə gələn türklərdir. Türk tələbəyə kreditə otaq, ərzaq, hətta paltar da verirlər. Çünki bilirlər ki, onlar nə olsa da, borclarını qaytaracaqlar. Lakin, məsələn, yunanlar belə deyillər. Yunan tələbəyə əsla etimad edilməz. Çünki pulları olduğu halda belə borclarını ödəməzlər».

Əhməd bəy borclarını qaytardıqdan sonra yaşamaq üçün daha münasib bir yer axtarmaq qərarına gəldi. Axırda Rue de Glacier küçəsində yerləşən pansionda otaq kirayələdi. Tezliklə həmin pansionda qalan iki iranlı və üç misirli tələbə ilə dostlaşan Ə.Ağaoğlu elə onların məsləhəti ilə Parisin iki nüfuzlu elm və tədris mərkəzində – Fransa kollecində və Ali tətbiqi araşdırmalar məktəbində mühazirələr dinləməyə başladı. Həmin vaxt Parisin elmi dairələrində böyük nüfuz sahibi olan görkəmli fransız filosof və tarixçi Ernest Renan (1823–1892) hər həftə Fransa kollecində məruzələrlə çıxış edirdi. Ali tətbiqi araşdırmalar məktəbində isə İranın mədəniyyət və din tarixinin tanınmış tədqiqatçısı Ceyms Darmesteter (1849–1894) «Şərq xalqlarının tarixi» mövzusunda mühazirələr oxuyurdu. Mübaliğəsiz deyə bilərik ki, məhz bu iki görkəmli alimlə tanışlıq Ağaoğlunun gələcək taleyini əhəmiyyətli dərəcədə müəyyənləşdirmiş oldu.

Əhməd bəy həmçinin 1888/89-cu tədris ilindən etibarən Sorbonna Universitetinin Hüquq fakültəsində dərslərə başladı. Lakin onun maraq dairəsi təkcə hüquq elmləri ilə məhdudlaşmırdı. Belə ki, Ə.Ağaoğlu Şərq sivilizasiyalarının və dinlərinin tarixinə də böyük maraq göstərirdi. Həmin sahələrdə əlavə biliklər əldə etmək məqsədilə o həmçinin Anri Oqüst (1820–1898) və Barbiyer de Meуnard (1826–1908) kimi görkəmli şərqşünasların mühazirələr oxuduğu Canlı Şərq dilləri məktəbinə tez-tez baş çəkirdi.

Ağaoğlunun bir tədqiqatçı və şəxsiyyət kimi formalaşmasında həlledici rol oynayan bu məşhur araşdırmaçılar müxtəlif elm sahələrində fəaliyyət göstərirdilər. Bir-birindən fərqli ideoloji baxışlara sahib olsalar da, onları Şərq dünyasına, ilk növbədə isə İranın tarix və mədəniyyətinə olan ümumi maraq birləşdirirdi. Onlar məşğul olduqları sahəyə sayğı və sevgilərini Əhməd bəyə da aşılaya bilmişdilər. Təsadüfi deyil ki, Ağaoğlunun ilk elmi araşdırmalarının mövzusu İranın islamaqədərki tarixi və inancları olmuşdur.

Parisdəki təhsil illərində Əhməd bəyin bir çox istedadlı şəxslərlə təmasda olmasına baxmayaraq onun yaxın çevrəsini üç nəfər təşkil edirdi. Bunlar filosof və tarixçi Ernest Renan, iranşünas-filoloq Ceyms Darmesteter, eləcə də yazar Cülyetta Adam idi. Ağaoğlunda elmi araşdırmalara marağın yaranmasında bu üç şəxsin, xüsusilə Darmesteterin xidmətləri danılmazdır. Şərq dinləri (zərdüştilik55
  Zərdüştilik – qədim dövrdə və erkən orta əsrlərdə Azərbaycan, Orta Asiya, İran, Əfqanıstan, eləcə də Yaxın və Orta Şərqin bir sıra digər ölkələrində geniş yayılmış din. Bu din M.ö. VI əsrin ortalarına kimi yaşadığı ehtimal olunan Zərdüşt peyğəmbərin adı ilə tanınıb. Zərdüştilik üçün dualizm – xeyir və şər başlanğıcların əbədi mübarizəsi xarakterik hesab olunur. Müqəddəs kitabı «Avesta»dır (red.).


[Закрыть] və məzdəkilik66
  Məzdəkilik – erkən orta əsrlərdə İranda və bir sıra qonşu ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda geniş yayılmış dini-fəlsəfi təlim. Bu təlim V əsrin sonu – VI əsrin əvvəlində İranda eyniadlı hərəkata rəhbərlik etmiş Məzdəkin adı ilə tanınıb. Lakin təlimin özü bundan xeyli əvvəl, hələ III əsrdə yaranıb. Məzdəkilik də zərdüştilik kimi dualizm – işıq və zülmətin mübarizəsi prinsipinə əsaslanıb. Bu təlim tərəfdarları ətraf aləmə şərin (zülmətin) deyil, xeyrin (işığın) təcəssümü kimi baxıb hesab ediblər ki, iki başlanğıc arasında mübarizə elə «bu dünyada» xeyirin şər üzərində qanunauyğun qələbəsi ilə bitəcək (red.).


[Закрыть]) tarixinin, eləcə də sanskrit və qədim İran dillərindəki əlyazmaların tədqiqi ilə məşğul olan Darmesteter 1892–1893-cü illərdə «Avesta»nın tam mətninin fransız dilində tərcüməsini ətraflı tarixi və filoloji şərhlərlə birlikdə nəşr etdirdi. Həmin tərcümədə qədim Atropatena «Avesta»nın vətəni kimi təqdim olunurdu. Üstündən uzun zaman keçməsinə baxmayaraq professor Darmesteterin bu nəşri indinin özündə də «Avesta»nın Avropa dillərinə ən mükəmməl tərcüməsi sayılır.

Əhməd bəyin qızı Sürəyya Ağaoğlunun sözlərinə görə, bu tərcümə Darmesteterlə atasının müştərək əməyinin məhsuludur. Sürəyya xanımın bu iddiası digər mənbələr tərəfindən təsdiqlənməsə də, hər halda, nəzərə almaq lazımdır ki, Darmesteter «Avesta»nın tərcüməsi üzərində işlədiyi vaxt Əhməd bəy Parisdə təhsil alırdı, üstəlik, onun ən sevimli tələbələrindən biri hesab olunurdu. Odur ki dünya ədəbiyyatının ən möhtəşəm abidələrindən olan «Avesta»nın mətninin akademik nəşrinin hazırlanmasında Əhməd bəyin bu və ya digər formada iştirakı tamamilə istisna edilə bilməz.

İstənilən halda məhz Darmesteter Əhməd bəyi Renan və Adam ilə tanış etmiş, sonuncular isə ona Parisin kübar dairələrinin qapalı məclislərinə qatılmaq imkanı yaratmışdılar.

Görkəmli fransız filosof və tarixçi Renan müasir millətlərin yaranması və təkamülü haqqında ilk orijinal konsepsiyanın müəllifidir. Belə ki, dünya elmində ilk olaraq məhz o, 1882-ci il martın 11-də Sorbonna Universitetində oxuduğu «Millət nədir?» adlı məruzəsində bu fenomenin mahiyyətini izah etməyə cəhd göstərmişdir. Həmin məruzəsində insan toplumlarının müxtəlif formalarının təkamül yolunu təhlil edən Renan belə qənaətə gəlirdi ki, millət – «tarixdə olduqca yeni bir fenomen»dir və aqrar cəmiyyətdən sənaye istehsal üsuluna keçid mərhələsində yaranıb. Bununla da o, millətin az qala bəşəriyyətlə birgə yaranması fikrini rədd edirdi. Renan əmin idi ki, «millətlər əbədi deyil, onların başlanğıcı olduğu kimi sonu da vardır».

Ağaoğlunun Parisin kübar cəmiyyətinin say-seçmə nümayəndələrinin – tanınmış siyasətçilər, yazarlar, elm və mədəniyyət xadimlərinin toplaşdığı qapalı aristokratik klubuna, Cülyetta Adamın salonuna giriş əldə etməsində Renanın rolu danılmazdır. Belə ki, Əhməd bəyin bu salona daxil olması üçün xanım Adama ünvanlanan 2 fevral 1891-ci il tarixli zəmanət məktubunu məhz Renan imzalamışdı. Nəticədə xanım Adam tərəfindən salonun qonaqlarına təqdim olunan Əhməd bəy təkcə Parisin yox, bütövlükdə Fransanın siyasi, mədəni və elmi elitasının təmsilçiləri ilə sərbəst ünsiyyət qurmaq imkanı qazanmışdı.

Salonun sahibəsi olan xanım Adam həmçinin 1879-cu ildə təsis olunmuş «La Nouvelle Revue» dərgisinin naşiri və redaktoru idi. Təsadüfi deyil ki, Əhməd bəyin ilk elmi araşdırmaları, «İran cəmiyyəti» başlıqlı məqalələr silsiləsi də 1891–1893-cü illərdə məhz bu dərgidə işıq üzü görmüşdür.

Maraqlıdır ki, ilk tədqiqatlarında Ağaoğlunun İrana pərəstiş və rəğbəti açıq-aşkar sezilməkdədir. Bu məqalələrin məzmunundan aydın görünür ki, o həmin vaxt İran mədəniyyətinin inkişaf potensialı baxımından türk və digər müsəlman xalqlarının mədəniyyətlərindən üstün olması fikrində idi. Buna görə də əminliklə bildirirdi ki, gələcək islam intibahının aparıcı qüvvəsi İran olacaqdır.

Osmanlı imperiyasının imkan və perspektivlərinə isə Ə.Ağaoğlu, yumşaq desək, tənqidi yanaşırdı. O, böyük çətinliklə yenidən dirçəlməyə çalışan bu imperiyanın uğursuzluğa düçar olacağını proqnozlaşdırırdı. Əhməd bəyin fikrincə, Osmanlı dövləti heç bir halda islam dünyasının intibah və yüksəlişinin «lokomotiv»i olmaq iqtidarında deyildi. Bu mənada Polşa tarixçisi Tadeuş Svetoxovskinin belə bir fikri ilə razılaşmamaq mümkün deyil ki, Paris dönəmi yazılarında Ağaoğlu «İran tərəfdarı və Osmanlı əleyhdarı» kimi çıxış edirdi. Hərçənd ədalət naminə etiraf etməliyik ki, Əhməd bəy bu cür mövqe sərgiləyən heç də ilk azərbaycanlı deyildi. Eyni münasibət XIX əsrin digər görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri Mirzə Fətəli Axundov üçün də səciyyəvi idi. Belə ki, qədim İran mədəniyyətini ideallaşdıran Axundov osmanlılara olan antipatiyasını gizlətmirdi.

Parisdə təhsil aldığı dönəmdə qələmə aldığı yazılarında Əhməd bəy islamdan öncəki İran tarixinin müxtəlif aspektlərinə toxunmaqla bərabər, müasir İranın dövlət dini olan şiəliyin mahiyyəti və tarixi kökləri haqqında da maraqlı fikirlər səsləndirirdi. Bu baxımdan onun 1892-ci ilin sentyabrında Londonda keçirilən IX Beynəlxalq şərqşünaslıq konfransındakı «Şiəlik təlimində məzdəki inancları» adlı məruzəsi xüsusi maraq doğurur. Qeyd edək ki, Ə.Ağaoğlu faktiki olaraq belə nüfuzlu elmi tədbirdə çıxış etmək imkanı qazanmış ilk müsəlman araşdırmaçı idi.

Ağaoğlu məruzəsində göstərirdi ki, şiəlik – islam ehkamları ilə İranın qədim dini inanclarının, ilk növbədə məzdəkiliyin birgə məhsuludur. O, şiə təlimi ilə məzdəkilik arasında paralellər apararaq çoxsaylı tarixi faktları müqayisəli təhlil edirdi. Nəticədə şiəliklə məzdəkiliyin bir çox təməl prinsiplərinin oxşar olması və ya eyniyyət təşkil etməsi qənaətinə gəlirdi. Ağaoğlu vurğulayırdı ki, islamda şiəlik cərəyanı hələ VII əsrdə Ərəb xilafətində hakimiyyət uğrunda gedən mübarizənin nəticəsi olaraq ortaya çıxsa da, onun qəti olaraq formalaşması və islam aləmində real siyasi qüvvəyə çevrilməsi birmənalı olaraq iranlıların xidmətidir. Onun qənaətinə görə, iranlılar şiə təlimini öz milli maraqlarının müdafiəsi vasitəsinə çevirə biliblər. Bunun üçün islamın əsaslarına toxunmaq belə lazım gəlməyib; çünki iranlılar yaxşı anlayırdılar ki, sonuncu addım ərəblərin kəskin reaksiyasına səbəb ola bilər.

Ə.Ağaoğlunun fikrincə, bu baxımdan Məhəmməd peyğəmbərin əmisi oğlu və kürəkəni Əli ibn Əbu Talibin şiəlikdə mərkəzi fiqur kimi seçilməsi də təsadüfi deyildi. Belə ki, Əli ilə düşmənçilik edən ilk üç xəlifə – Əbu Bəkr, Ömər və Osman eyni zamanda iranlıların qatı düşməni hesab olunurdular, çünki məhz onların hökmranlığı dönəmində Sasanilər dövlətinin mövcudluğuna son qoyulmuşdu. Bu mənada iranlıların nəzərində Əli ərəb mənşəyinə baxmayaraq sonuncu Sasani hökmdarı ilə birlikdə ərəblərin şiddət və özbaşınalığından haqsız yerə zərər çəkmiş şəxsiyyət idi. Ən əsası isə iranlıların imam Əliyə olan rəğbətinin başlıca səbəbi onun ikinci oğlu, şiələrin böyük ehtiramla yanaşdıqları imam Hüseynin sonuncu Sasani hökmdarı III Yezdəgirdin qızı ilə evli olmasıydı. Bu səbəbdən Hüseyn iranlılar üçün təkcə xilafətdə ali hakimiyyətə qanuni haqqı olan Məhəmməd peyğəmbərin nəvəsi deyil, həm də Sasani taxt-tacının varisi və İranın islamaqədərki ənənələrinin davamçısı idi. Məlum olduğu kimi, şiə təliminə əsasən yalnız Əli və onun birbaşa varisləri olan imamlar dünyanın bütün müsəlman icmasına rəhbərlik etmək üçün müstəsna hüquqa malikdirlər.

Əhməd bəyin fikrincə, iranlılar Sasanilər sülaləsinin bütün hüquqlarını Əlinin əsas varisi olan imam Hüseynə ötürməklə İranın milli və dini simvolu olan şiəlik təlimini yaradıblar. O bundan çıxış edərək göstərirdi ki, hər bir şiə ilk növbədə iranlıdır, çünki İran kimliyinin təzahürü olan şiə doktrinası mahiyyət etibarilə İranın islamaqədərki tarixi ünsürlərinin daimiliyi və davamlılığı haqqında baxışları təcəssüm etdirir.

Məruzənin sonunda Ağaoğlu bu nəticəyə gəlirdi ki, şiəliyin yaranması iranlıların yadelli ərəblərin yeni dini qarşısında tam təslim olmaq istəməməsindən qaynaqlanırdı. Bu mənada şiəlik İranın milli dini, eyni zamanda ərəblər tərəfindən məğlub edilmiş, lakin sonadək ram olunmamış iranlı ruhunun ifadəsi idi. Ərəblərin islam dünyasındakı dominantlığına qarşı iranlıların təbii özünüqoruma reaksiyası olan şiəlik eyni zamanda ərəb hegemonluğuna qarşı mücadilədə onların əsas ideoloji silahı idi.

Parisdə təhsil aldığı illərdə Ağaoğlu İran tarixi və mədəniyyətinə nə qədər böyük rəğbət bəsləsə də, bu dönəmdə belə o, doğma torpağını ürəkdən sevən və bütün vücudu ilə ona bağlı olan bir insan olaraq qalırdı. Onun 1892-ci ilin sentyabrında şərqşünasların beynəlxalq konfransında iştirak etmək məqsədilə Londona ikihəftəlik səfəri zamanı qələmə aldığı və Tiflisdə nəşr olunan «Kavkaz» qəzetində işıq üzü görən yol qeydləri bunun əyani sübutudur. Belə ki, Britaniya paytaxtının görməli yerləri ilə tanış olan Əhməd bəyin gözləri önündə ilk növbədə doğma Şuşanın mənzərələri canlanırdı. Bu baxımdan Londonun dünya şöhrətli Hayd Parkının onda yaratdığı təəssürat xüsusilə maraqlıdır. O yazırdı: «Budur, bu da Hayd Park. Özünü elə bil Şuşada, Topxanada, ya da köhnə dustaqxananın yanındakı erməni bulvarında hiss edirsən. Budur, dəstə-dəstə azərbaycanlı və erməni avaraları gözlərim önündə canlanır. Onlar Tuman xanın fantastik sərgüzəştlərindən dastanlar, ya da imam Əlinin şərəfinə qəsidələr oxuyan bir aşığın, yaxud dərvişin dövrəsinə yığışıblar…»

Ağaoğlu Britaniya paytaxtının tarixi və memarlıq abidələri ilə bərabər, elm ocaqları və universitetlərinə də xüsusi maraq göstərirdi. 1892-ci il sentyabrın 9-da konfrans iştirakçılarının Britaniya Muzeyinə birsaatlıq qısa ekskursiyası zamanı onu burada ən çox valeh edən Şərq dillərindəki əski və nadir əlyazmalar olmuşdu. Məruzəçisi olduğu konqres bitdikdən sonra Britaniya Muzeyinin İran və semit bölmələri rəhbərlərinin razılığı ilə Əhməd bəy bir həftə ərzində buradakı əlyazmalarla daha yaxından tanış olmaq imkanı qazanmışdı. O etiraf edirdi ki, Türkiyə, İran, Misir, Hindistan və digər Şərq ölkələrindən gətirilmiş əlyazmaların sayı və orijinallığına görə dünyanın heç bir kitabxanası Britaniya Muzeyi ilə rəqabət apara bilməz.

Ağaoğlu Britaniyada olduğu zaman baş çəkdiyi Kembric və Oksford universitetlərini də böyük həyəcanla təsvir edirdi. O, «mühitdən uzaq, əlahiddə fəaliyyət göstərən» bu elm ocaqlarında təhsil almaq və elmi araşdırmalarla məşğul olmaq üçün ideal bir şəraitin yaradıldığını vurğulayırdı. Bu da, onun fikrincə, tələbə və professor-müəllim heyətinə, gündəlik məişət problemlərinin həllinə əlavə vaxt və enerji sərf etmədən bütün səylərini təhsil və elmi tədqiqatlara yönəltməyə imkan verirdi.

Parisdə təhsil aldığı illərdə Əhməd bəy həmçinin Qərb cəmiyyətinin həyatını uşaqlıqdan yaxşı tanıdığı Şərqin gündəlik praktikası ilə müqayisə edərək onlardan hər birinin müsbət və mənfi cəhətlərini müəyyənləşdirməyə çalışırdı. Bu baxımdan Parisdəki həyat Əhməd bəyə yalnız Qərbi anlamaq yox, həm də Şərqi yenidən kəşf etmək imkanı verirdi.

1889-cu ildə Parisdə keçirilən və Böyük Fransa inqilabının 100 illiyinə həsr olunan ümumdünya sərgisi bu məsələdə ona yardımçı oldu. Qərbin ən son elmi-texniki və mədəni nailiyyətlərinin nümayiş olunduğu həmin sərgiyə dünyanın hər yerindən, o cümlədən müsəlman ölkələrindən nüfuzlu qonaqlar təşrif buyurmuşdular. Həmin qonaqlar arasında İranın ozamankı hökmdarı Nəsrəddin şah Qacar da var idi. Əhməd bəyə Fransa prezidenti Sadi Karno tərəfindən Nəsrəddin şahın qarşılanması mərasimini izləmək nəsib olmuşdu. Mərasimin gedişində Şərq və Qərb sivilizasiyalarını təmsil edən bu iki dövlət başçısının görünüş və davranışlarındakı kəskin fərq onda dərin təəssürat yaratmışdı.

Ağaoğlu şahidi olduğu bu səhnəyə çox simvolik qiymət verərək onu demokratiya ilə despotizmin, azadlıqla əsarətin amansız qarşıdurması kimi dəyərləndirirdi: «Şahın tacındakı brilyantlar gözləri qamaşdırırdı. Sinəsi cəvahiratlarla örtülü idi. İri gözləri, qalın çatıq qaşları, dik başı təsviri mümkün olmayan bir qürur və təkəbbür ifadə edirdi… Sadi Karnonun sadə siyah redinqotu77
  Redinqot – uzunətəkli sürtük


[Закрыть], dik bəyaz qalstuku, təvazökar davranışı bu qürur və təkəbbürlə tam bir təzad təşkil edirdi. Mən ilk dəfə hürr və sərbəst milləti təmsil edən rəhbərlə əzəmət və təkəbbürü təmsil edən bir despotu yan-yana görürdüm».

Taleyin hökmü ilə Əhməd bəy bu olaydan sonra bir daha Parisdə İran şahı ilə qarşılaşmalı oldu. Bu ikinci görüş də onu Şərqin həmin dönəmdəki durumu barədə acı düşüncələrə qərq etdi. Ağaoğlu Nəsrəddin şahı nəzərdə tutaraq yazırdı: «Gecə idi, yenə xalqın iki cərgəsi arasından keçirdi. Yolda üzərindəki xəzli paltosunu nəyə görə isə çiyninin bir hərəkəti ilə yerə atdı. Və arxasınca gələn sədr-əzəmə (birinci nazir, baş nazir) dönərək «Götür!» əmrini verdi. Zavallı sədr-əzəm bütün camaatın gözü önündə yerə qədər əyilərək paltonu qaldırdı və qolu üzərinə alaraq bir uşaq kimi onun arxasınca getdi. Şahın bu ədası və sədr-əzəmin bu cür aşağılanması Şərq istibdadının mahiyyətini göstərən açıq örnəklərdəndir!»

Təbiətinə xas olan ədalət hissi və azadlıq istəyi Əhməd bəyi zaman keçdikcə səlahiyyət sahiblərinin hər cür təkəbbür, özbaşınalıq və zülmünə qarşı prinsipial, barışmaz mübarizə çevirəcəkdi. Şərq cəmiyyətində belə hallara hər yerdə və hər gün rast gəlindiyini nəzərə alsaq, xarakterinə görə olduqca emosional və həssas olan Əhməd bəyin həyatı boyunca özünə saysız-hesabsız güclü düşmənlər qazanması təəccüblü görünməməlidir.

Əhməd bəy Parisdə həmçinin özü kimi saf və təmiz insanların simasında xeyli sayda sadiq dostlar da qazandı. Burada tanış olduğu və ünsiyyət qurduğu «İttihad və Tərəqqi» partiyasının88
  «İttihad və Tərəqqi» partiyası – 1889-cu ildə Osmanlı dövlətində qurulmuş, 1908–1918-ci illərdə qısa fasilələrlə hakimiyyətdə olmuş siyasi təşkilat. Bu partiya monarxın hakimiyyətinin konstitusiya ilə məhdudlaşdırılmış hakimiyyət quruluşunu – konstitusiyalı monarxiyanı əsas ideya kimi qəbul etmişdi (red.).


[Закрыть] gələcək liderləri də həmin dostlar sırasında idilər. Əhməd bəyin Türkiyənin gələcək təhsil naziri doktor Nazim və Əhməd Rıza ilə xüsusilə sıx və isti münasibətləri yaranmışdı. Əhməd bəyin «Gənc türklər»99
  «Gənc türklər» – XIX əsrin II yarısında Osmanlı dövlətində formalaşmış, ölkədə liberal islahatların həyata keçirilməsi və konstitusiyanın bərpası uğrunda mübarizə aparan siyasi hərəkat


[Закрыть] hərəkatının üzvü olan bu yeni dostları arasında Əhməd Rızanın xüsusi yeri vardı. O, Osmanlı sultanının Fransada ali təhsil almış ilk təbəələrindən biri idi. Təhsilini bitirdikdən sonra Osmanlı dövlətinin Təhsil Nazirliyinin strukturlarında yetərincə yüksək vəzifələr tutsa da, Sultan II Əbdülhəmid istibdadına qarşı çıxdığı üçün ölkəni tərk etməyə məcbur olmuşdu. Əhməd Rıza Fransada çətinlik və məhrumiyyətlərlə dolu mühacirət həyatını Türkiyədəki rahat yaşayışdan üstün tutmuşdu.