Текст книги "ГАПХОНА"

Аҳмад Аъзам
“ГАПХОНА” ТУРКУМИДАН

МАРЛЕН ДЕГАН ОДАМ

Одам бу дунёда ёлғиз эмас. Кейин, у фақат ёмонлик ичида, ёмонлик кўриб яшамайди, унинг умр йўли яхшиликлар силсиласидан иборат.

Нуқул ёмонлик ҳақида ўйладиган одам ўзига ёмонлик қилиб яшайди.

Мен бир оддий одамга учраб қолганимни қирқ йилдан бери ўйлайман. Қирқ йилдирки, шу одам хаёлимдан кетмайди, бир-икки марта ҳикоя ёзишга ҳам чоғландим, лекин ёзсам, худди тўқийдигандек, атайлаб бўрттирадигандек, яъни “бадиий тус” берадигандек бўлавердим. Кейин, бу воқеани, бари бир, ўзим ҳаётда ўқиганман, шунинг учун ўзимдан ўзим кўчирмакашлик қиладигандек туюлаверди. Энди эсимда қолганича гапириб бераман.

Минг тўққиз юз етмиш учинчи йили, май ойида ҳарбий хизматдан қайтдим, укам мактабни аъло баҳолар билан битирган, ҳали аттестат олганича йўқ, лекин уни бирон олий ўқув юртига жойлаш керак, бу ташвиш мен – ака қирағайнинг зиммасида; кекса отамизнинг дуо қилиб ўтиришдан бошқасига кучлари етмайди. Тўғри Самарқанд педагогика институтига бордим, домлам, раҳбарим, университетда ўқиганимда ака-ука бўлиб кетганмиз, дардимни ёрдим, укам “отличний” битирди, шуни киритишга қарашиб юборсангиз, дедим. Домлам менга бир зум афсус билан қараб турди, кейин оғир сўлиш олиб, а, шу дардинг бор экан, февралнинг бошларигача айтмайсанми, ҳарбийдан хат ёзсанг ҳам бўлар эди-ку, энди кеч, рўйхат… рўйхатга уканг, калласи тилладан бўлса ҳам, энди киролмайди, умуман Самарқандга овора бўлма, деди. Очиқ айтганига ҳам раҳмат, хай, ҳужжат топширсин-чи, кўрамиз, деганда алданиб юраверар эдим, Тошкентга келиб, яна Навоий музейида катта (лекин маоши жуда кичкина – етмиш сўм) лаборантлик ишимни бошладим. Каллада бир ўй, укамни қаерга жойлапштирсам? Э-э, тўхта, Жиззахда педагогика институти очилган-ку, ректори таниш, яхши одам, айтсам йўқ демас, мен ҳам бир куни одам бўлиб, қилган яхшиликларини қайтарарман, деган фикр келди ақлимга, шу доно ақлимга суяниб Жиззахга от солдим.

Жуда қизиғ-а, мактабни аъло баҳолар билан битирган, ростдан ҳам аълога ўқиган пешқадам ўқувчининг ўзи институтга киролмаса! Ўзи киролмайди, вассалом! Ундан зўрлари ҳам бўлган-да, десангиз, ўқишга киргандан кейин шунақа зўрларни кундуз куни чироқ ёқиб ахтарасиз. Қойилми? Йўқ, қойил бўлмай қўйгансиз.

Шундоқ қилиб, етмиш учинчи йили, июн ойининг бошларида, укамнинг қўлига аттестат тегай деб турибди, лекин ВУЗларга ҳужжат топширадиган мавсум бошланган, Тошкент автовокзалидан чипта олиб, ўша бурун қонидек қип-қизил машҳур “Икарус”га ўтирдим. Чиптага ёзилган жойим ойна томонда экан, ўтира қўлимдаги китобни очдим: Девид Жером Селинжер, музей кутубхонасига янги келган эди, муқоваси тўқ кўк, номи чиройли зарҳал билан босилган қалингина тўплам. Бир қараган одам унинг бу ердаги нашриётларда эмас, Московда босилганини англайди. Салобатли китоб, унча-мунча одамни сури босади. Мен ўзи китобхўрман, ҳарбийда бир ҳижжалаб, бир қайта – икки марта ўқиган бўлсам ҳам яна ўқигим келиб юрган эди, бошимни кўтармадим.

Ёнимга бир одам келиб ўтираётганда ўриндиқ силкинди, қарамай бошимни силкидим, саломим шу бўлди.

Узоқ йўлга китобдан яхши ҳамроҳ йўқ, “Над пропастью во ржи”дан кўз узолмайман. Ёнимдаги ҳамроҳим билан эса йўл бўйи гаплашмадик, ҳатто бундай юзига ҳам қараб қўймабман. Ука, ўқияпсизми, деди бир марта , ҳа, ўқияпман, деб ғудурлаб қўйдим, кўрмаяпсизми деган маънода. Жиззахга етиб боргунча ҳангомамиз шу бўлган бўлса керак, чунки сал-пал гурунг қурганимизда эсимда қолар эди. Бориб тушганимиздан кейин ҳам ёнингда ўтирган ҳамроҳинг ким эди, деб биров сўраса, айтолмас эдим.

Гап чўзилди, узр, ўзи асосий воқеа шу, автобусдан тушгандан кейин бошланди. Жиззахга биринчи келишим, автобекатдан шаҳарга қайси автобусда боришни билмайман, шуни бир одамдан сўрасам, йўл бўйи ёнимда ўтириб келган ҳамроҳим экан, юринг мен билан, деб автобусга бошлади. Ўриндиқларга чўкдик, яна ёнма-ён, қўлимда, албатта, китоб. Ука, Жиззахга олдин келганмисиз, деб сўради яна шу одам. Мен йўқ, дедим. Унда қаерига, кимникига борасиз, биласизми ўзи? – қизиқ, унга нима, сўрамаса туролмайди шекилли. Лекин пединститут ётоқҳонасида турадиган бир мухбир жўрамникига боришимни айтдим. Бугун унинг олдида ётиб қолмоқчи, эртага ректорга учрашмоқчиман, буни айтмадим. Ётоқхона қаердалигини биласизми, олдин келмаган бўлсангиз, деб яна сўради. Бу одам нима, Жиззахга мирғазабми, мунча суриштиради, деб энсам қотди. Сўраб-сўраб топаман-да, дедиму Селинжерни ўқиётганга солдим ўзимни. У одам ёқтирмаганимни сездими, бошқа гапирмади. Анча юрганимиздан кейин автобус тўхтаган эди, ҳалиги одам ўрнидан турди, мени ҳам турғизди, қани, шу ерда тушамиз, деди. Ётоққа етиб келибмиз-да, деб унга эргашиб тушдим. Қарасам, қатор ҳовлилар, одамларнинг уйлари, маҳалла, ётоқ бор жойга ўхшамайди. Юринг, юринг, деб қистади бу одам, ҳали борамиз шу ётоқхонага. Чор-ночор эргашдим. Анча юриб, бир уйнинг дарвозаси олдида тўхтадик.. Йўқ, тўхтамадик, бу одам дарвоза эшигини очди. Қани, ичкарига, деди. Мен нима қиламан бу ерда деб тайсалладим. Ука, бир пасгинага, деб туриб олди бу одам. Оббо, бу ёғи қандоқ бўлди энди деб ноилож кирдим. Кейин, унча ёмон одамга ўхшамайди, қўлидан ёмонлик қилиш келмайди, лекин, бари бир, мен бегонани нимага уйига бошлаб келди, ғалати.

Ҳовлиси каттагина, бир чеккадаги бостирма тагида “Волга” – ГАЗ-21 турибди, янги ҳам, эски ҳам эмас, у пайтлари бунақа машина бир-да ярим отлиқда бор эди, холос, лекин ҳовли файзликкина бўлса-да, бойвачча турадиган жойга сира ўхшамади – бойлик нуқси урмаган. Машинасини биров қўйиб турибди шекилли.

Лекин қанақа бўлмасин, ўзимнинг нимага кераклигимни англамаяпман. Одамнинг калласига тайинли бир фикр келмаса, хаёли минг кўчага кириб чиқаверар экан. Ҳалиги доно ақл иш бермай қолди.

Хай-э, нима бўлса бўлди деб, остона ҳатладим, яна йигит бошинг омон бўлса… деб кўрпачага чўкдим. Бу одамнинг аёли келди, сўрашди, дастурхон солди. сал кўнглим тинчиди – эру хотиннинг муомаласи нимадир хотиржамлик берди. Лекин каллам тайинсиз ўйдан бўшагани йўқ, аксинча, кўзига жуда катта одам бўлиб кўриндиммикан, бирон масалада қўллаб юборишни сўрармикан, ё газетага иши тушиб, мухбир жўрамга айттирмоқчими, бегона бир одамни қуруқдан қуруққа уйига олиб кириб, дастурхон ёзиб… қилган тахминларимнинг биттаси ҳам тўғри келмайди, ҳатто кулгили, ойлиги етмиш сўм, қўлида китобидан бошқа ҳеч вақоси йўқдан қанақа катта одам чиқади, бирон нарсага арзийдими ўзи.. Ука, ўйланманг, ҳаммасини қиламиз, ётоқ пединститутнинг ёнида, борамиз ҳам, дўстингизни топамиз ҳам, лекин олдин бир пиёла чой ичиб олайлик, ҳў хотин, атаганингни опке, ишимиз зарил, деди. Ана, энди баттар таажжубландим, нимага борамиз, нимага ишимиз, бу одам менга қўшилиб олмоқчими? Жуда ғалат бўляпти-ку!

Хай, аёлининг атагани муздеккина увра экан, иссиқ кунда айни муддао, бир косадан уриб олдик. Нони қора ундан, лекин жуда ейишли, болалигимда зоғора нон еганларим эсимга тушиб кетди. Энди, майли, турамиз, деди ака, худди икковимизнинг ҳам ишимиз битта бўлгандек. Ҳа, айтганча, аввал танишиб олайлик, менинг отим Марлен, йўқ, бошқа миллатдан эмас, ўзбекман, шу, отамиз анув қама-қама йиллари кўп азоб тортиб ( шу ҳозир аниқ эсимда қолмабди, бобоси қамалиб йўқ бўлиб кетганми, отасими, ишқилиб, репрессияни бошидан ўтказган), ҳукуматга яхши кўринмасак бўлмайди деб, отимни Маркс билан Лениндан олиб Марлен деб қўйишган, сизнинг отингиз нима, деб сўради. Мен ҳам отимни айтдим. Ука, мен ўқитувчиман, деди Марлен ака, сўрамасам ҳам. Бўлмаса, ука, ҳозир ётоққа бориб жўрангизни топиб келамиз, деди. Мен ичимда, э-э, худога шукр-ей, бу бетайинликдан қутулар эканман-ку, лекин нимага жўрамни топиб бу ерга қайтиб келамиз, деган ташвиш яна ўтди, хай, йўлига айтди-да деб, индамадим. Марлен акага эргашиб дарвозага юрдим. Шу ерда хайрлашсак керак деб умид қилиб, қаёққа қараб юраман энди, десам, Марлен ака аввал дарвозани очайлик, деди, худди бунда ҳам бир ҳикмат бордек. Дарвозани очдик, Марлен ака, бир дақиқа, деди-да, ҳалиги “Волга”ни ҳайдаб чиқди. Чўзилиб мен томондаги эшигини очди-да, ўтиринг, деди. Э-ҳа, бу акамиз киракаш экан-у, зўр мижоз деб ўйлаб, қўлдан чиқаргиси келмаган, деб бир кўнглим ойдин бўлди-ю, чўнтакда бор-йўғи ўн етти сўм билан қанақа ҳам мижоз бўламан деб, кайфият тушиб кетди. Ўша вақти хаёлан такрор-такрор ҳисоблайверганимдан шу ўн етти сўм ҳалигача эсимда.

У вақтлари хусусий машина жуда танқис ҳам тансиқ. Борда шалдираган “Москвич”, “Жигули”нинг ҳали оти ҳам чиқмаган, “Волга” ГАЗ – 24”ни тепадаги нуфузли корхоналар энди-энди оляпти, шахсийга буткул йўқ. Бирда-ярим одамда “ГАЗ – 21” учраб қолади. Лекин Марлен ака – оддий ўқитувчида бўлиши мўъжиза, албатта, кечаю кундуз тинмай кира қилиб, пул топиб олган деган сал жўяли, лекин тамом саёз ўй калламда ўрнашиб қолди.

Ётоққа обориб қўйса, қанча сўрар экан? Уч сўмдир, Жиззах кичкина шаҳар-ку, хай, уврани ҳам қўшсак, устига икки сўм қўшиб берсам бўлади, шу билан қутуламан деган хаёлда боряпман машинада.

Ётоқхонага келдик. Тушдим, Марлен ака ҳам тушди, чўнтакни пайпаслаб, беш сўмликни тайёрлаб келаётган эдим, лекин қўлимни чиқараман десам, Марлен ака парвоига ҳам олмай, мени ичкарига бошлади. Яна ҳайрон бўлдим, пулни-ку ҳали айтар, лекин ўзига нима бор ётоқхонада? Ўртоқ меники бўлса, бу одам танимаса? Қани, жўрангизни топайлик-чи, уни ҳам олиб кетамиз, дейди! Яна уйига борар эмишмиз! Э-э астағфируллоҳ, пул бериб ҳам қутулмайман шекилли! Тавба, уйига олиб борди, увра ичкизди, олиб келиб қўйди, катта раҳмат, энди хизматининг ҳақини олиб кетавермайдими!

Йўқ, кетай демайди! Олдинга тушиб олди, хонама хона бош суқиб, жўрам ётадиган жойни ҳам ўзи топди. Унга думдек илашиб юравердим. Кирсак, жўравойнинг ўзи йўқ, унинг ўрнида бир қоп-қора турсичан тўнғиз ётибди, йўқ у, келадими, келмайдими, мен қайдан биламан, деди-да, тескари ўгирилди. Шунақа одамлар ҳам бўлар экан-эй. Мен қолиб, жўрамнинг келишини кутмоқчи эдим, Марлен ака енгимдан тортиб, ташқарига судради. Айтганча, ҳисоб-китоб қилиш керак-ку, қайтиб кираман, деб эргашиб чиқдим. Ука, кўрдингизми, а бу одам эмас-ку, шунинг олдига ташлаб кетаманми сизни, дейди. Э-э тавба, мени тамом ўзиники қилиб олдими! Яна кетдик бизникига, кейин қайтиб келиб топамиз жўрангизни ё бошқа борадиган жойингиз йўқ-ку, эмиш. Эсимга тушиб қолди, бор, Али ака деган одам билан бирга ўқиганмиз, Ҳамид Олимжон колхозида туради, уйини билмайман, лекин топиб бораман ўзим, дедим. Шунақа демайсизми, топамиз, ўтиринг, деди Марлен ака чеҳраси очилиб. Оббо, йўқ дейишнинг сира иложи йўқ, хай, начора, машинасига ўтирмаганга қўймаса, таваккал худога. “Волга” йўлга тушди, мен кира пулини ҳисоблашга тушдим. Ҳамид Олимжон колхозига борамиз, Али аканинг уйини топамиз, бу одам мулойим-хунук, мени Али акамга топширади-да, энди, ука, “Волга”да ялло қилиб кезишнинг ўзи бўлмайди, бир ҳисоб-китоб қилиб қўяйлик, деб худди раҳми келгандек жилмаяди. Бу ёғи чатоқ, Тошкентга қайтишга тўрт сўм қолармикан, Ҳамид Олимжони неча километр бўлса… Жа ноинсофлик қилиб катта сўраса, бирга ўқиганимизда мендан уч-тўрт ёш катта бўлса ҳам орамиз яқин эди, Али акамдан сўраб турарман. У пайтлари таксида юриш қандайлиги эсингиздан чиқиб кетган-да. Шахсий “Волга”да юришни чидаганнинг ҳам зўрига чиқарган эди.

Йўл бўйи хаёлим пулда, “Волга” ғилдираги айлангани сайин чўнтакнинг йўқ баракаси ҳам учиб кетяпти. Тўхтатиб тушиб қолишнинг, албатта, иложи йўқ. Марлен акамнинг авзои тушганимга қўймайди.

Анчалар юрдик, неча кўчаларни айланиб, Али аканинг уйини топдик. Али ака уйида экан, чиқиб ҳайрон бўлди, кейин илжайиб ичкарига манзират қилди. Шу илжайишидан пул чиқишига ишонмай қўйдим, чунки камхарж одам шунақа аянчли илжаяди-да. Яна ҳалиги ҳисоб-китоблар хаёлида Марлен ака билан хўшлашай десам, десам, у ҳам мен билан кирди. Энди ўзим ҳам тамом бесаранжом бўлиб қолдим. Ичкари уй ичи вағ-вуғ, болалар йиғиси келяпти, ошхонадан аччиқ тутун чиқяпти, Али ака ўтириб туринглар, овқатим тагига оляпти, деб ошхонага чопди. Аёли кўринмади. Ташвиш устига ташвиш бўлиб келдим шекилли, устига устак, манави одам ҳам эшимчага қўшимча бўлиб олди, кетай демайди. Яна ўтириб олиб, уёқ-буёққа аланглаб бошини чайқайди, менга кетамиз, деб имо қилади. Али ака қайтиб кирди. Аҳмаджон, хуш келибсиз, бир отамлашар эканмиз-да, лекин мен манов икки болани тинчитиб, хотинга бир пиёла ёвғон ташлаб келишим керак, уч кундан бери у банницада, биз – бола боғча, хай, ҳеч бўлмаса, битта чой дамлай, деб Марлен аканинг биз турамиз, овора бўлманг, деганига қарамай чиқиб кетди; болалари шамоллаганми, ё қорни очган, тинмай йиғлайди. Ука, турдик, бу ерда қололмайсиз, кўряпсиз-ку курсдошингизнинг аҳволини: болаларига қарасинми, хотинигами ёки сизгами, кетдик, деди Марлен ака. Ноилож, бу одамни ёмон кўриб қоляпман-у, лекин, бари бир, Али аканикида қололмайман…

Қандай кирган бўлсак, шундай чиқдик. “Волга” юргандан кейин Марлен ака, энди бўлди, бугун бизникида меҳмон бўласиз, деди. Ҳа, бўлди, тамом! Бунга пул эмас, ўзим керакман шекилли.

Ярим кундан бери бу одам овора, машинаси овора, менинг эсам каллам овора, чўнтагимни ўйлаб. Бу одамдан қандай қутулсам энди, нима истайди мендан?! Мақсади нима ўзи? Яна уйга олиб кетаман, дейди!

Жуда бўғилдим, лекин менга хўжайинмисиз, пулимнинг бори шу ўн етти сўм, шуни олинг-да, мени тинч қўйинг, деб бақириб беролмайман-ку.

Ялиндим охири: жон ака, яна шу ётоқхонага борайлик, жўрам келиб қолган бўлиши мумкин, келмаса, унинг жойида тунайман. Йўқ, қанақа қилиб унинг ўрнида ётасиз, ёнидаги одамни кўрдингиз-ку, дейди.

Ётоққа борсак, буни қарангки, отини ҳам айтай, Сулаймон жўрам келган экан, қучоқ очиб кутиб олди. Бўлди-ей, худога шукр, энди Марлен ака юз сўм сўраса ҳам қўрқмайман. Сулаймон ўзида бўлмаса, ер тагидан топиб беради.

Сулаймон уни танимаса ҳам бир пиёла чой ичиб кетасиз, деди. Марлен ака ҳам йўқ демай ўтириб олди. Чой дамланди. Бигизнинг устида ўтиргандек ўтирибман. Сулаймонни қандай қилиб четга тортиб, пул сўрасам? Кира ҳақи ҳам манов ерда элликларга борди-ёв.

Ундан-бундан гаплашган бўлдик. Марлен ака, сезяпман, Сулаймонга разм соляпти. Ҳа, айтганча, ҳалиги совуқ қаёққадир чиқиб кетган экан. Марлен ака чойни ичиб пиёлани тўнтарди-да, энди, укалар, икковларинг ҳам туринглар, бизнинг уйдан бир пиёла чой ичасизлар, деди. Сулаймон нима дейишини билмай менга қаради. Мен, ўламан саттор, бормаймиз, деб туриб олдим. Хўп тортишдик, Марлен ака юринглар, дейди, мен йўқ дейман, Сулаймон ҳайрон, ким бу одам деб мендан сўраши ноқулай. Ниҳоят Марлен ака, – ниҳоят-эй! – “Аҳмаджон ука, мана, жўрангизни кўрдим, кўнглим жойига тушди, чин жўра экан, мен энди бемалол, кўнгилхотиржам сизни қўйиб кетсам бўлади. Бизга жавоб. Қани, омин!” деб фотиҳага қўл очди.

Елкамдан тоғ ағдарилди-я! Эшикка чиқаётиб Сулаймонга “Бор пулингизни олиб олинг!” деб шивирладим. Сулаймон бошини ирғади: бор пули чўнтагида шекилли.

“Волга”га боргунча Марлен ака кўзимга яхши кўриниб қолди, шунча қилган хизматига минг сўм сўраса, албатта, ёнимда шу пул бўлса, қўш қўллаб тутқазар эдим. Беҳазил.

Биласизми, ҳозиргача ўзим ҳам тушунмайман, Марлен ака пул сўрамади, сўрашга яқин ҳам келтирмади, “Э-э, укалар, йўқ деяпсизлар-да, бир чақчақлашиб ўтирар эдик. Ҳали ҳам бўлса…”, деб хўп ялинди. Пул тутсам, бу одамни ерга урган бўламан, деган фикр келди ниҳоят калламга.

Ана шунақа, бормадингиз – худо хоҳласа, яна кўришармиз, деб жуда очиқкўнгилда хайрлашдик.

– Ким бу одам? – деди Сулаймон Марлен ака кетиши билан.

– Билмайман, бугун танишдик, – дедим.

– Қанчага гаплашган эдингиз? Олдин бериб қўйганингиз етдими? – деб

Сулаймон яна суриштирди, пул олиб олинг, деган эдим-ку.

– Ҳеч қанчага, – дедим. – Автобусда ёнма-ён ўтириб келдик, гаплашмадик, тушганимиздан кейин қаёққа борасиз, деб сўради, сизни айтдим, уйига олиб борди, увра ичирди, сизни излаб келдик, йўқ экансиз, хонангизда битта тўнғиз ётган экан, мени қолдиришга кўзи қиймай, Ҳамид Олимжон колхозига олиб борди, Али ака ўзи билан ўзи овора экан, яна уйига олиб кетмоқчи эди, мен кўнмадим, бу ёққа келдик, келсак, худога шукр, бор экансиз. Кун бўйи юрдик, – дедим.

Сулаймон жуда таажжубланди:

– Қуруқдан қуруққами? Йўқ, ишонмайман!

– Ўзим ҳам ишонмайман, – дедим.

Ростдан, ҳалигача ҳам ишонмайман. Фисабилло беғараз яхшилик қилишга ўрганмаган одам, қандай ҳам ишонай!

Майли, сиз ҳам ишонманг, ўхшатиб айтолмагандирман, лекин бир оғиз ҳам ёлғони йўқ – шундай бўлган, нимага бу одам шундай қилди деб ўзим ҳам қирқ йилдан бери ўйлайман.

Айтганча, ректор билан ишимиз битмади, тушунасиз-ку. Укам Тошкентга келиб институтга кириб кетди, қизиғ-а, Самарқанду Жиззахга рўйхатга киролмаган (нима рўйхатлигини биласиз) мактаб битирувчиси Ленин стипендияси олиб ўқиди, кейин фан номзоди бўлди. Тақдир тақозоси билан мен Жиззахдан уйландим, бир куни қайноғамнинг машинасида Марлен акани роса изладик, уйини тусмол қилиб топа олмадим. Кўп йиллар кейин бир одам Марлен ака уларга дарс берганини айтди, лекин у ҳам уйини билмас экан.

Бор гап шу.

ТУТҚИЧ БЕРМАС ҲАШАРОТХОН

Одам баъзан абсурд – бетайин аҳволга тушиб, фақат ўзи эмас, ақли ҳам анграйиб қолади, яъни фикрлай олмайди, ҳеч нарсани тушунмаяпман, бу дунё ўзгариб кетган, менга унга бегонаман деб ўзидан шубҳага боради.

Нашриётдан китобимга қалам ҳақи ёзилган экан, кам бўлса ҳам, ниҳоят, гонорар деган оти бор-ку; шуни пластик карточкага ўтказиш шарт, ўзимда бунинг бир эмас, учтаси бор эди, булар ўтмас экан, иккитаси ишхонаники, ойлик учун, олганимдан бери ишлатганим йўқ, яна биттаси уюшманики, онда-сонда тегиб қоладиган моддий ёрдамга, учаласини ҳам ўзлари берган, мен банк остонасини ҳатламаганман. Энди боришимга тўғри келди. Шанба куни бор кучимни жамлаб, инқиллаб-синқиллаб ўн бешта кам бирда эскидан ўзимизники бўлиб, кейин номи ўзгарган синашта банк, шу ўн беш дақиқада ишимни ҳал қилиб беради деб, бордим. Борсам, банкда ўн иккидан биргача тушлик экан, кўчадаги эшик олдида мижоз тўплана бошлаган, очиқ эшикдан ичкарида бир мелиса йигит турибди, табиий, ҳеч кимни киритмаяпти. Мен ҳам турдим, оёқ панд бера бошлади, эшикдан мелисага илтимос қилдим, мана шу ёнингиздаги курсига ўтириб турсам майлими, оёқларим яхши ушламайди деб. Мумкин эмас, деди у қатъият билан. Бошқа сўрашнинг фойдаси йўқ эди, яна пойдевор рахига суяниб туравердим. Бир аёлга кўзим тушди, қўлида чақалоқ, бу қўлидан тўрт яшарлар боласи ушлаб олган, қийналган – жуда тўла экан, икки бола билан тик туриши азоб, терга ботган. Ташқарида эса биронта ўриндиқ йўқ, бу ҳам табиий, банк олдида ҳар хил одам танда қуриб олиши мумкин. Яна мелисанинг олдига бордим, оғайни, шу аёл мана шу бир чеккада ўтириб турсин, жуда қийналиб кетди икки бола билан, дедим. Мелиса яна катталарнинг буйруғини, юқорининг қонунини пеш қилди, йўқ, деди.. Ахир, оғайни (ука ё ўғлим дейишга жеркиб бермасин деб ҳайиқдим, сиёсати ёмон эди), бу аёл банкни ўмарадиган талончи ё террористга ўхшамайди-ку, беш дақиқа ўтириб боласини эмизиб олса, нима қилибди, дедим. Яна тартибдан қурилган деворга гапирдим!

Хўш, яна кутдик, ниҳоят ходимлари тушликдан қайтган банк очилди, ичкари киришга рухсат берилди. Пластик карточка олишга ариза ёзиш керак экан, шу аризани оладиган бўлмага биринчи бўлиб борсам, бир кампир усталнинг у томонидаги йигит билан бемалол гаплашиб ўтирибди. Бу хола ҳам мижоз экан-да, қачон кирган экан, майли, деб ундан кейинга навбат олиб, кутдим, мендан кейин яна бешта одам тизилди, йигирма дақиқа пойладим. Кампирнинг иши битадиганга ўхшамайди, гаплари ҳам тугамайди. Тоқатим тоқ бўлиб. усталнинг у томонида бамайлихотир гапираётган ўша банк ходими йигитдан бу онахоннинг ишни битириб берасизми, йўқми, деб сўрадим. Шунда йигит нима деди денг? Бувим гаплашиб ўтирибман-ку, ока, кўрмаяпсизми! Кўрдим, бувилар гаплашиш керак, лекин банкнинг иш вақтида… бошқа мўътабарроқ жой қуриб кетганми бувининг кўнглини олишга? Ярим соатдан бери кутяпмиз, сиз бувингиз билан гурунг қуряпсиз, аризани қачон оласиз, дедим. Буни қарангки, у ўтирган устал уники эмас экан, мен бу ерда ўтирмайман, деди, усталнинг эгаси Фалончихон энди келар экан! Ана холос деб кутишдан бошқа чора йўқ. Бу ердаги тартиб жуда ғалати экан.

Шу ердан ақлим анграя бошлади. Йўқ, Фалончихон пайдо бўлиб қолди, ҳеч нарса бўлмагандек, узр ўрнига расмий табассум ҳадя қилиб, амакижон, карточка оласизми, мана бланка, ариза ёзинг, паспортингиздан нусха беринг.... гапиргани ҳам қўймай, бирпасда ишни битирди. Бўлар экан-ку, бекорга бўғилибман, деб енгил тортиб, энди қачон оламан карточкани десам, йўқ, энди … келинг, ўшасининг ҳам отини айтмай, Ҳашаротхон дейлик, шу Ҳашаротхон опамладан шартнома оласиз, ҳув анув ёқдаги хонада ўтирадила, тушунтирадила, деди. Хай, иш силжиди-ку, деб ўша анув хонага Ҳашаротхон опамизни йўқлаб бош суқдим. Еттита устал, олтитасида олти ходим ўтирибди, Ҳашаротхоннинг устали қуйида экан, бўш, ҳали тушликдан келмабдилар! Мана, ҳозир келар эканлар! Тушлик вақти тугаганига анча бўлди, энди қайтар эканми, деб ажабландим, лекин сўрамадим. Айтишди-ку жавобини. Коридорга чиқиб кутиб туринг, дейишди, тўғри-да, ишлик одамларнинг олдида қаққайиб турсам ҳам яхши эмас. Ярим соатлар ўтирдим. Мен билан бирга кирган иккита ёши улуғ одам бор эди, шулар ҳам худди юз йилдан ўтиргандек бемалол гурунглашяпти. Шуларга қараб туриб, бу ердаги ҳаёт шунақа шекилли, кўникиш керак деган ўйларга бордим. Лекин тушлик қилмаганман, билдириб бошлади, сабрим чидамай яна ўша хонага бош суқдим: Ҳашаротхон опа ҳозир келар эканлар, телефон қилибдилар, озгина ушландим, деб. Яна у ёқда кутинг, дейишди, чиқиб кутиб ўтирдим, қаттиқ ўриндиқ белга оғриқ берди, ҳам бояги икки болали аёл ёнимга келиб ўтириб, меҳрибон кўриндимми, чақалоғининг, катта иш қилган экан, таглигини алмаштирди. Нимага шунча вақтдан бери ишингиз битмайди, деб сўрасам, бошлиқни кутяпман, болаларимга нафақа олишим керак, етмиш минг, нақд пул учун бошлиқ қўл қўйиб бериши керак, деди. Анча ўтиргандан кейин яна ўша хонага бош суқдим, Ҳашаротхон опаларинг келадиганми, келмайдиганми, дедим. Таксига чиқиб шошилиб келяптилар, озгина қараб туринг, деди биттаси, сизнинг ишингизни битириш учун ёнидан кирага пул сарфлаб келяпти опам деган унсиз таъна билан. Яна озгина ўтириб, қайтиб кирдим, э-э, илтимос, шу шартномани бировларинг қилиб бера қолинглар, мен чарчаб қолдим, деб сўрадим. Йў-ў, йў-ў, нима деяпсиз, Ҳашарот опанинг ишларига биза аралашолмаймиз, экан! Кутишдан бошқа чора йўқ, яна кутдим, кейин яна кирдим ўша хонага. Ҳашаротхон ҳали ҳам таксида эканла, йўлда пробка бўлган шекилли ва ҳоказо гаплар. Сизлар қилиб беролмасангиз, унда Ҳашаротхондан катталаринг бордир, чақиринг шуни дедим. Мен шартномани тўлдириш, муҳрлаш керак деб ўйлабман. Ўзим ҳам бошлиқ бўлганим эсимга тушиб, сал овозимни баландлатдим. Лекин мен фалончиман, фалон жойда ишлайман деганим йўқ, чунки буларга мартабангни пеш қилиб тепадан келиш ўзингни ерга уришдан бошқа нарса эмаслиги билиниб турарди. Шунақа пайтда ғурурга ҳам қўл силтар экансиз. Эгам ҳам баттар бўлинглар, деб қўл силтаб қўядими, ишқилиб, қўлингиздан бўғилишдан бошқа чора қолмайди Хуллас, униси бунисига қаради, буниси унисига, қайгадир телефон қилишди, ишқилиб, Ҳашаротнинг каттасими, тенгими, бир хотин келди, Ҳашаротнинг усталига ўтириб, менга қараб нима гап деб чимирилди, илтимосимни айтсам, чўчиб кетди: йў-ў, йў-ў, Ҳашаротхон опамнинг қоғозларига тегинишдан қўрқаман! Кетиб қолди! Э-э, бу қанақа гап, бошлиққа кирсам ишим битар, икки оғиз аччиқ гапимни ҳам айтаман, деб қабулхонага кирсам, капалакдай котиба расмий истеҳзо табассум билан бошлиқланинг ҳали тушлик қайтмаганларини маълум қилди. Капалакнинг юзига қараб, қачон қайтади деб сўраш мутлақо бефойдалигини тушундим. Осмон узоқ, ер қаттиқ, яна одамга бегона бўлиб кетган бир банкнинг ичида юрибман. Ё ўзим одам эмасманми деган гаплар келади хаёлимга.

Ҳали ҳам суҳбатлашиб ўтирган ҳалиги икки акахон пенсионернинг олдига бориб ўтирдим. Гурунглари ўша-ўша бир зайлда. Улар ҳам бошлиқни кутяпти экан. Бошлиқни кутяпти эканлар. Пенсиясини нақд олиши фақат бошлиқнинг имзоси билан экан. Кутяпсизми, десам, бошқа нима иложимиз бор, мана, шунча одам кутяпти-ку, дейишди. Кутишнинг машқини роса олган кўринадилар. Оббо, дедим, битта чидамаётган ўзим эканман-да.

Кўзим ҳалиги икки болали аёлда, чақалоғи ингиллайди, терга пишиб кетган она тебратади, силкитади, қани овуна қолса, каттаси онанинг қўлидан тортади, кетайлик деб.

Мижоз камайгани йўқ, бирови усталда ўтирганларнинг олдида, бировлари ўриндиқларда, ҳаммаси ниманидир кутяпти, жим. Бирон одамдан садо чиқмайди. Битта мен олабўжи бўлиб кириб-чиқиб, асабим ўйнаб юрибман.

Яна икки марта Ҳашаротхонни йўқлаб кирдим, хонадагиларга балодай кўриниб қолдим. Сўкиб беришлари ҳам мумкин эди-ю, лекин ёшим, кейин, “протокольний” кийинганим сури босди. Айтиб бўладими, галстук таққан одамдан ҳар бало кутиш мумкин. Қўлидан бало ҳам келмайди-ю, лекин кайфиятни бузади. Ҳа, Ҳашаротхон азада экан, нимага тушунмайман! Таксида келаётган эдт-ку, шунақаси азага ўтиб кетибдими, деб сўрай дедим-у, тилимни тийдим.

Шанба куни бўлгани учун банкнинг иш вақти учда тугар экан, уч ҳам бўлди. Мен ҳам ҳолдан тойиб тамом бўлдим. Э-э бор-э, пластик карточкасининг ҳам падарига лаънат, деб чиқиб кетаётган эдим, мелиса йигит тўхтатди. Ана, Ҳашарот опа келдилар, деб шивирлади. (У ёқ-бу ёққа юравериб бунинг ҳам кўзига қадалиб қолган эдим-да. Кейин чиқаётганда жилмайиб хайрлашганидан англадим, бошдан тусмол таниган, айтмаган.) Толиққанимни ҳам унутиб, долонда икки ҳатлаб Ҳашаротхонга етдим. Менга қаранг, Ҳашаротхон сизми, дедим. Ҳа, мен, деди Ҳашаротхон, менга савол беришга ҳадди сиққан бу ким бўлди экан деб синовчан тикилди. Азадан келаётган аёлга ҳеч ўхшамади, юриши саллона, ясан-тусани ёшига яраша, рисоладагидек. Қаерда юрибсиз, дедим. Аёл қошини кериб, таажжубланди, мен сўраб кетганман, деди. Кимдан, дедим, мендан сўрамадингиз-ку. Ҳашаротхон ким эканини ўзи айтар деб, сукут қилди. Қўрқманг, мен юқоридан эмасман, текширишга келганим йўқ, лекин қаерга кетганингизни мен билишим керак, чунки мижозман, дедим. Сизни икки соатдан бери пойлаяпман, азада, дейишди, ҳеч қанақа азага бормагансиз, зиёфатдан келяпсиз ё дўкон айлангансиз, дедим. Сизни деб шу икки соатлик умрим куйиб кетди. Майли, одамнинг иши чиқади. Мен фалон вақти келаман ёки менга келганларнинг ишини тўғрилаб туринглар, деб бировга тайинлаб кетмайдими? Банк ходими икки соат ишда бўлмай, мижозларни куттирса, қуюшқонга сиғадими шу, деб маъруза ўқиб кетдим. Раҳбарлик пайтларимда бу ишнинг ҳадисини олганман. Вой, майли, ўша икки соат умрингизни мен бера қолай, менинг умримдан олинг, деди Ҳашаротхон. Менга қаранг, сизнинг бетайин умрингизни бошимга ураманми! Мана, ҳаммаларинг бетайинсизлар, хонама хона юрибсизлар ликиллаб, бирон мижознинг иши битгани йўқ. Сиз ўзи ниманинг ҳисобидан ойлик оласиз? Биласизми шуни! Банкингиз қайси маблағ ҳисобига яшайди? Шунақа ҳам бетайин ходимлар, шунақа ҳам бетайин ташкилот бўладими!

Роса гапириб ташладим. Албатта, буниси жинси бошқа тошдеворга! Қани, беринг ўша сиздан бошқа ҳеч ким бериши мумкин эмас шартномани, десам, Ҳашаротхон шундоқ усталининг устида қатлам-қатлам тахланиб ётган, ҳа, очиқ тахланиб турган тахламнинг устидан битта уч бетлик шартнома матнини олиб қўлимга берди. Неча кирган бўлсам, бу тахлам шундай турган эди. Стандарт матн! Шунинг обориб нашриятга тўлдиртириб келасиз, тушган пулнинг олти фоизини ўзимизга олиб, қолганини пластик карточкангизга тушириб берамиз, деди.

Арзанда қоғозни қўлимга олдим. Стандарт шартлар, имзо-пимзо, муҳр-пуҳр йўқ, қуруқ матн, туширилган пулнинг олти фоизи олиниши ўрнига _____ деб кўрсатилган, фоиз ёзилмаган. Буни банкнинг истаган ходими олиб бериши, ёки ана, устал устида турибди, биттасини олиб кетаверинг, деса ҳам бўлар эди.

Э-э, елкамнинг чуқури кўрсин бунақа банкни деб чиқиб кетдим. Чунки шикоятдан фойда йўқ, дарвоқе, бошлиқ бари бир келмади. Иши битмаган бошлиққа мунтазирлар индамай менга эргашди. Иш вақти тугаган эди.

Бу воқеанинг оврупо алабиётидаги, хусусан Камю кўп гапирган абсурдга алоқаси йўқ, Кафкага ҳам, бу ўзимиз яратган қўлбола, хонаки кўниккан абсурдимиз. Ҳашаротхонда айб йўқ, у ўзига ўхшаганларнинг мингдан бир тутқич бермаси, балки, балки… Ақл шунақа қилиб анграяди-да.

Эртаси куни “Ахборот”даги бир укамга телефон қилдим, кеча шунақа сарсон бўлдим, десам, ака соддалигингиз қолмабди-да, шу бардакка ҳам борадими одам, деди. Ўн дақиқаларда телефон қилиб, фалон банкка боринг, мен суриштирдим, у ерда фоиз-моиз деган гаплар йўқ, ишни ҳам тез битирасиз, деди. Эртаси куни ишонқирамай бордим, ҳовлисига кириш жойида фуқаро кийимидаги қўриқчи, ҳужжатни кўриб ўтказиб юборди, ичкаридаги турникет олдида мелиса, у ҳам ҳужжат кўрди, марҳамат деб ўтказиб юборди. Расмий муомала, лекин кўнгилга оғир ботмайди. Бу ерда ҳам ариза ёз, паспортдан нусха топшир. Лекин… чарчадим, ҳам кўзойнагим қолиб кетибди, десам, аҳволимга қараб, ноилождан бўлса-да, қоидани бузиб, ўзлари тўлдириб берди фариштага ўҳшаган, банки номига яраша ипакдей мулойим қизлар, мен фақат имзо қўйдим. Ўн беш дақиқага бормай иш битди. Мен унгача юмшоқ диванда дам олиб ўтирдим. Яна ўзлари чақириб, амакижон, эртага карточкангиз тайёр бўлади, дейишди, мен бугун иложи йўқми, эртага келишга чарчаб қоламан, дедим. Амакижон, унда ярим соатлар кутишингизга тўғри келади, ўтириб турасиз, майлими, дейишди. Албатта, ўтириб тураман, дедим. Ярим соат эмас, йигирма дақиқаларда яна чақириб, қўлимга пластик карточкани беришди. Карточка билан бирга шартноманинг аслини бир нечта нусха ҳам қилиб беришди, бир нусхани нашриётга топширсам, олам гулистон, гонорарим карточкага тушаверар экан.

Ўзимни одам ҳис қилиб, катта одамга ўхшаб чиқдим банкдан. Ҳа, дарвоқе, “Ахборот”даги укам бу ердаги бировга мени тайинлагани йўқ, тайинлаш шарт ҳам эмас, ҳеч ким мени танигани ҳам йўқ, таниган бўлса ҳам билдирмагандир, чунки илтимоссиз, таниш-билишсиз ҳам битадиган майда иш экан.

Бу воқеа ҳикоя бўлмайди, лекин ҳаётда ўзи бўлади, бўляпти ҳам. Ҳар биримизнинг ўзимизга инсоф берсин экан!