Текст книги "ГАПХОНА"

БИНАФША СИЁҲЛИ МУҲР

Абсурд шундоқ кўз ўнгингизда воқе бўлади, кўриб турасиз, лекин минг айлантириб қараманг, тайинини тополмайсиз, тушга ўхшайди, дош бериш учун ухлаб юриш керак. Лекин ухлаганда қизиқасиз, нимага бунақа беўхшов ҳолат бўляпти деган савол ақлингизнинг бир чеккасида туриб-туриб уйғотиб юборади. Нимасидир шундай бўлиши керакдек мантиқсизлик. Ақли салим яратган мантиқсизлик тўри. Бу тўр ичида ўша ақли салимнинг ўзи ҳам типирчилайди – мантиқсизлик қонунлашган бўлади.

Тўрт йил олдин номимдаги машинамни ўғлимга миниб юриши учун “ишончнома” (ишонч қоғози шунақа дейилар экан) қилдирмоқчи бўлдик. Шу жуда шарт экан. лекин мен тушунмайман, ўзимнинг ўғлим, бирга турамиз, паспорти ҳам шу уйда рўйхатда, машина ўзимники, у ҳам мулк сифатида ўзимга тегишли, рўйхатдаги манзили ҳам уйим, ўғлим ўн саккиздан ошган, ҳайдовчилик ҳуқуқи, яъни “права”си бор, менинг машинам ҳам уники-да, ҳайдаб юраверса нима қилади? Йўқ, алоҳида ишонч қоғози олишим керак, қоидаси шу, қатъий, ҳар тўхтатган “дан”чига отасининг ўғли экани, отасининг машинасини ҳайдаб кетаётганини исботлаб бериши керак, “дан”чи тўхтатса, ёнида шу қоғоз бўлмаса, мен борсам ҳам гапим ўтмайди – уларга одам эмас, қоғоз асос! Одам қоғоз ўрнида кўрилмайди. Хай, начора кўпга келган тўй, нотариусга бордик, ўзи шунақа расмий идоралардан юрагим безиллайди, лекин нотариус мудираси мени таниб қолди, ёзувчисиз, ҳали ҳам депутатмисиз, деди, хуллас, ишимизни ўзи бир пасда қилиб берадиган бўлди, кўп маъқул. Навбатсиз, ҳали одам тўпланмаган эди, ўзимнинг паспортим, ўғлимнинг паспорти, машинанинг техпаспорти… фамилиям ўзгаргани ҳақида ҳужжат керак экан. Паспортнинг ўзи ўтмас экан. Ана холос! Давлат минг чиғириқдан ўтказиб берган шахсимни тасдиқловчи ҳужжат бу ишга бўлмас эмиш! Ўғлим “Азамов”, мен “Аъзам”, тамом, бошқа ҳеч қандай далил иш бермайди, Туғилганлик ҳақида гувоҳномамга ўзгариш киритилгани ҳақида Жоибойда олинган маълумотнома бўлмаса, ҳаммаси бир пул. Такрорий берилган гувоҳноманинг ўзи ҳам ўтмайди. Паспорт – “копейка”!

Олдин ҳам бир-икки шунақа муаммоларга дуч келганим учун ўша маълумотномани ксероксда нусха қилириб қўйган эдим, ҳар эҳтимолга деб олиб келган эдим, мана, синглим, бор-да, шу ҳужжат ҳам деб, қўлига тутқаздим. пишиқлигимдан ўзим ҳам мамнун бўлиб. Мудира маълумотномани қўлига олди-ю, чимирилди, бу бўлмайди, ака, менга оригинали керак, бунинг муҳри қора, ксероксники, бинафша сиёҳли муҳр урилиши керак, деди. Э-э, синглим, бу ўша маълумотнома-ку, аслини талаб қилган яна бир идорага бергандирман, топилмаяпти, дедим. Хўп тушунтирдим, мана паспортлар, мана пропискалар, мана, ўзим, мана, ўғлим… фойдаси йўқ. Ўзим ҳам “капейка” бўлиб қолдим. Мудира таниши, ҳурмат қилишини ичига ютиб юборди. Ноилож уйга қайтдик… Қоғозларни бирма-бир қараб, икки кун изладик. Буни қарангки, топилиб қолди. Муҳри анча хира тортган, лекин тикилиб қараса, бинафша экани билинади.

Яна ота-бола узун қисқа бўлиб, жами ҳужжатларни қўлтиқлаб, яна ўша мулойим хонимнинг қабулига бордик. Мана, топилар экан-ку, бизни ҳам тушунинг-да, текшириш бўлиб қолса, жавобгар бўлиб кетамиз, деб герблик ишонч қоғози ёзиб, бинафша муҳр босиб, қўлимизга берди.

Энди бу ишонч қоғозини “ДАН”га олиб бориб, рўйхатдан ўтказиш керак экан. Жуда ғалати, нотариус ҳам расмий идора, “ишончнома” ҳам расмий ҳужжат, неча чиғириқдан ўтди, лекин шахсан ўзим (ё ўғлим) шундан шунча йўлга бориб, ДАНдан рўйхатдан ўтказишим керак. Нотариусда ҳам, “ДАН”да ҳам компьютер бор, бутун мамлакатда компьютер тизими ишлайди деймиз, шу ишонч қоғози битта тугмани босиш билан “ДАН”га маълум қилинса бўлмайдими? Йўқ, бўлмайди – оёғингизга чипқон чиққанми! Амир Олимхонмисиз, боринг, навбат пойланг, кутинг – ДАНнинг ҳам ҳурмати бор!

Хўп, майли, кўпга ҳар куни келаётган тўй, икки ҳафтадан кечиктирмай “ДАН”га бориб кўрсатса кифоя экан, қиламиз. Эртаси куни, келганимдан кейин кўрсатаман деб, Қашқадарёга кетдим. Уч кундан кейин қайтиб, “ДАН”нинг назорат-экспертиза бўлимига бориб, навбат олдим, навбатим келгандан кейин зобит йигитга ишонч қоғозини узатсам, “Ий-э, бу ўтмайди, ака”, дейди! Ана холос, нотариус берган қоғоз, пули тўланган, нимага ўтмас экан, десам, “Муҳри йўқ, ака”, дейди. Мана, имзолар турибди, меники, нотариус мудирасини, лекин муҳр ўрни бўм-бўш! Ҳа, ўшанақа бинафша муҳр, ерга кирганми, осмонга чиққанми, ўрни топ-тоза. “Ака, муҳри бўлмаса – бўлмайди. буни қайтариб оборинг, муҳр уриб берсин, эсидан чиққан”, деди зобит йигит.

Қайтдим. Уйда ўтириб роса тикилдим “ишончнома”га, муҳр қаёққа кетган экан деб. Бирдан эсимга тушди: машина қутичаси – бардачогига эллик граммли тиббиёт спирти ташлаб қўйган эдим сафар олдидан. Келгандан кейин қарасам, қаттиқ бураганимда қопқоғи ёрилиб, идишчанинг ичидаги бор спирти оқиб, қуриб ҳам кетибди. Тагида ишонч қоғози турган, спирт шунга тушиб, бинафша сиёҳни буткул ўчириб юборибди.

Яна ота-бола, бошқа ишимиз ҳам бор эди, нотариусга кирдик. Хонимга ишонч қоғозини бериб тушунтирдим нима савдолар бўлганини. Муҳрини уриб беринг, дедим. Йўқ, деди мулойим пўлатдан ясалган мудира, муҳр устига муҳр уролмайман, мумкин эмас! Мана, муҳрнинг изи ҳам йўқ, нима менга ишонмайсизми, фалон-туган… Қани энди гап таъсир қилса. Мумкин эмас, вассалом!

Гапнинг жиловини ўғлим қўлига олди, “Қани, опажон, тушунтиринг-чи, нимага муҳр босмайсиз” – “Бир муҳрнинг устига иккинчи такрор муҳр босилмайди!” – “Қани ўша биринчи муҳр, ўчиб кетган-ку, босиб бераверинг, у ҳам ўз муҳрингиз эди-ку!” – “Йўқ, бундай қилолмайман!” – “Дафтарингизни олинг, дадам ёзилган жойини очинг, топдингизми, мана, туриди-ку “ишончнома” берганингиз, мана, ҳужжатнинг ўзи, асл нусхаси. Сиз ўз босган муҳрингизга жавоб бермайсизми?”. “Жавоб бераман, лекин ўчган муҳрга эмас”, “Дафтарингизда турибди-ку, ўз қўлингиз билан ёзганингиз”. “Бари бир, иккинчи марта муҳр босмайман“. “Нима қилиш керак унда?”. ”Пулини тўлаб, бошқаттан оласиз, битта йўли шу. ”. “Йўқ, бу ишингиз ҳеч бир қонунга тўғри келмайди, қонун…” Ўғлим қонунларни гапириб кетди, изоҳлади, жаҳл билан тушунтирди, қанақадир мисоллар келтириб, мудиранинг бурчларини изоҳлади, йўқ, мудира сал жилмайган бўлди, чуқур нафас олди, лекин мумкин эмас, деб тураверди. Ўғлим: “Гап қонунда ҳам эмас, гап ўша ўн олти мингни олишингизда, лекин мен сизга бир тийин ҳам бермайман, принцип учун. Ўтираверинг шу моғорлаган бюрокраятингизда” деди-да, мени қўяр-да қўймай ташқарига судради. Кел, ўғлим тўлаб, бошқа ишонч қоғози олиб кетайлик, юраманми яна идорама идора, дедим. “Йўқ, дада, шу қоғоз билан юраман, ДАН тўхтатса ҳаммасининг ноинсофлигини исботлаб бераман, бу бюрократлар бюрократиянинг ўзи нималигини ҳам билмайди, пулдан бошқа дарди йўқ”. “Хоним билан тортишдинг, сен бюрократияни қайдан биласан?”, дедим. “Э-э, мен БМТда ишлайман-ку, дада! Биласизми у қанақа бюрократик ташкилот, бир ҳужжат юргизиш учун камида ўттиз давлатнинг олдидан ўтилади. Ҳужжат одамга хизмат қилади, одам ҳужжатга эмас..”

Шу муҳри йўқ ишонч қоғози билан ўғлим уч йил юрди. Бюрократиянинг бир ёғи ўтиб бўлмас чакалак, бир ёғи чўлу биёбон.

Эй—эй, компьютер асри, ҳамма ёқ компьтер тизимлари билан қамраб олинган деймиз. Компьютерда мен бўлсам, машинам бўлса, ўғлим бўлса, битта тугма босиш билан ҳаммаси ойдин, ишонч қоғози олиш учун олдинги туғилганлик тўғрисида гувоҳнома нимага керак, паспорт ҳам давлат берган расмий ҳужжат-ку, нимага ўзи ўтмайди, шу жараёнда қанча одам овора, қанча маош бекорга кетади, деб ўйлайман мен содда одам. Ростдан, ишни нимага бунча мураккаблаштирамиз, ўзимиз тўқиган тўрга ўзимиз тушиб, чиқолмай типирчилайверамиз.

Ҳужжатвозликка иши тушган одам мени жуда яхши тушунади.

Дарвоқе ҳозир бориб бошқа нотариус берган янгисини қараб келдим, учта муҳр қўйилган экан, биттаси нотариусники, биттаси мудираники бўлса керак, биттаси “ДАН”ники. Бўлар экан, ҳалиги маълумотноманинг асл нусхаси яна топилмади, ксероксдаги нусхаси билан боравердик, у ерда ўтди, шундоқ кўриб қайтиб беришди. “Ишончнома” учун пул тўлашга ўғлим банкда икки соат навбат пойлаганини айтмасам, ишимиз осон итди. Сувқоғозга ўраб, эҳтиётлаб олиб юраман бу бинафша сиёҳли муҳрлар урилган арзандани.

Яқинда эшитдим, Оврупо давлатларида “ишончнома”нинг ўзи ҳам йўқ экан, ҳайдовчили ҳуқуқи бўлса бас, истаган машинани, отангизникими, дўстингизникими, бировдан олиб турасизми, ишқилиб, миниб юраверар экансиз. Қизиғ-а, машинангизни биров ишонч қоғозисиз миниб юрса, тартиб қаёқда қолади? Биздан ўрганмайдиларми?

ХАЁЛИ ҚОЧГАН ФАРИШТА

ТВда “Ўзлик” кўрсатуви тилга тушиб, одамлар берилиб кўрадиган вақтлари. Бир кампир сўроқлаб мени топиб, кабинетимга кирди. Ҳа, бош муҳаррирнинг алоҳида кабинети бор. Кампир одми бўлса ҳам шунақа оҳорли кийинган, фаришта бўлмаса ҳам фариштанинг бувисига ўхшар экан. Эшик олдида турадиган қўриқчилар ҳам индамай ўтказиб юборган. Кампирнинг қарашлари сокин, кексаяётган ҳолида жуда одобли-ҳалим… Мен сакраб туриб ўриндиққа манзират қилдим, Бу онахон ниҳоятда муҳим, оиласида ўтган нимадир мудҳиш сирларни очгани келган, деб ўйладим. У пайтлари ўттизинчи йиллари репрессияга учраган одамлар қарийб ҳар куни ўзлари ё ўтиб кетган бўлсалар, уларнинг фарзандлари ё қариндош уруғлари келар эди, Бир куни ўспирин ёшида ўн йилга кесилиб, йўлда Владивосток орқали Находкадаги ерости конигача етиб боргунча бир ўзи икки рецидивистни, тилла конда яна икки рецидивистни ўлдириб юборган чол ҳам келган. Аҳмаджон, ўғлим, аввал икковимиз битта чой ичиб олайлик, чой қўйиб юборинг, деб белига беғланган қийиқчани ечиб, ундан битта қўқон патири, бир сиқим ёнғоқ мағзи, бир ҳовуч парварда, бир ҳовуч майиз чиқариб терди. Қийиқча устида жуда тартибли дастурхон бўлди.... Унинг ҳикоясини ҳали айтаман.

Гап бу нуроний кампир ҳақида. Яхшилаб гапга солсам, “Ўзлик”ка боп кўп гаплар чиқади ҳали деб сал ҳовлиқяпман. Материалнинг ҳидини бир қарашда билиб оламан деган шаштим бор. Кампир: “Ўғлим, жон болам, барака топинг, бормаган жойим қолмади, ҳатто ўз жондай ўғлим ҳам қулоқ солмайди. Сиз бир оғиз айтсангиз, улар инсофга келиб, мен ҳам қолган умримни тинчликда ўтказар эдим. Қийналиб кетдим, жуда азоб беряпти!”, деди. “Бажонудил, хола, кимга айтиш керак, ё телефондами?”. “Мелисага телефон қилганман, келди, уйимга кўрди, текшириб кетди, бир-икки марта ўтириб пойлади, булар ҳам ишонмайди ё келиним буларни ҳам қўлга олган”, деди кампир тўғри қараб.

Мен сал ҳушёр тортдим: нима бўлиши мумкин? Оилавий масала бўлса, ҳар ҳолда, тўғри сўрайман деб, мамну томонларга ўтиб қолсанг, бу ҳам ноқулай. Қани, бир нарса ойдинлашар, бир нарсанинг учини тутиб қоларман деб холанинг гапларига бош ирғаб ўтиравердим. Бирон тахмин қилолмаяпман. Келини билан уришгани ё келиннинг кампирга бир таҳдид қилаётгани ҳақида ҳам гап йўқ. Лекин… келин жодугар ҳеч кимнинг хаёлига келмайдиган бошқа йўл топибди: кампирнинг чойига қалампир солиб қўяр экан. Мақсади – кампир бечорага кун кўрсатмаслик. Ичадиган чойингизгами, десам, йўқ, бу жаложин, баттол келин ўғилни, яъни эрини ҳам йўлдан уриб, кампирни ёлғиз ташлаб, бошқа уй қилиб олиб чиқиб кетган, жуда кам келишади, лекин ҳеч ким йўғида чойига билдирмай аччиқ қалампир аралаштириб қўяди. Ҳа, қуруқ чойига экан, чойнинг қадоғи бузилмаган, қайта елимланмаган, лекин ичи тўла чаён қалампир. Нечта бўлса, ҳаммаси шундай. Энди бу жодугарни қаранг, кампирнинг дўкондан оладиган чойига ҳам олдиндан қалампир солиб қўяр экан! Мана бунисига нима дейсиз? Ичган чойига эмас, қуруқ чойга. Кампир шунча пойласа ҳам қачон, қандай қалампир аралаштирганини билолмай доғда экан. Шу токчадами, ошхона шкафидами турган чой, қадоқ қоғози бузилмаган, очилмаган, лекин очиб дамлаб ичса, қалампир аралашган! Охири келин мақсадига эришиб, сиз билан яшамайман, ё мени де, ё онангни деб, эри билан бошқа “дом” олиб чиқиб кетгандан кейин, дўкон, супермаркетларни қўлга толибди, у ерлардан кампир оладиган чой ҳам шу аҳволда. Кампир ҳар хил дўконларга борибди, баъзиларига бекиниб, лекин келини олдиндан билар экан боришини. Шунга кампирнинг арз қилмаган жойи қолмабди, неча-неча марта мелисага ҳам айтибди, фойдаси йўқ, келиннинг жодуси ҳамма ёққа етади, ҳамма жойда одамлари бор. Қандай қилади шу ишни деб сўрайман, бир нарсанинг учини илиб оларман деб, ўзим билмайман-да, ҳайронман, билсам шунақа арз қилиб юраманми, ҳеч ким менга ишонмайди, мана, сиз ҳам, кўзингиздан биляпман, унча ишонмаяпсиз, у келиннинг ҳеч ким билмайдиган бир жодуси бор. Сиз қулоқ солинг-да, энди уйга келмай қўйган, лекин дўкондан олган чойимга қалампир аралаштиришни қўймайди! Қандай қилади – ҳайронман, бўлмаса, чойни бир жойдан олмайдиган бўлганман, ҳамма жойга келинимнинг қўли етади. Ҳамма жойда одамлари бор”.

Мен кампирни тикилиб эшитаман, нидерланд прозасидаги магик реализмга дуч келиб қолгандай қизиқяпман. Кампир ўқимишли, гаплари жуда равон, мулоҳазали, бир нуқси сезилмайди. Кейин айтдим-ку, кийимида ҳам тартиб, дид…

“Шуни сиз мелисаларга ўзингиз бош бўлиб тайинланг, бу келинимни шу ишни қилаётганида бир қўлга тушириб, бўйнига қўйиб беришсин, ундан учта бола бор, ахир, ўғлим ҳам улар билан туради… Ё телевизордан айтинг, мен қари кампирга раҳми келсин.”

Кампир унча зорланмай, қайта-қайта тайинлади, мен ваъдани катта қилиб кузатиб қўйдим. Ўтириб ўйладим, шунча чойқадоққа қанақа қилиб қалампир аралаштириш мумкин? Кампирда бир нарса бор, чунки ниҳоятда фариштали, ҳар бир ҳаракати тартибга солинган, гаплари ҳам шундай маъноли тизилган.

Ўйлаб-ўйлаб, кампир турадиган туманнинг ички ишлар бўлимига телефон қилдим, бошлиғини топдириб сўрадим, бир кампир фалон-туган дейди, сизлар бир хабар олиб қўйсанглар, савоб бўлар эди, ўзи нима гап, сиз биласизми, деб сўрадим. Э-э, сизга ҳам телефон қилдими, деб сўради бошлиқ. Ўзи келди, дедим. Э-э, ака (ё ука дедими), бу иш билан кўп шуғулланганмиз, натижа йўқ. Чойини биз ичиб кўрсак қалампир-палампир йўқ, кампирникида эса қалампир. Мана ичиб кўринглар деб туриб олади. Ҳеч тушунтиролмаймиз. Шу чой учун ўғлига сейф ҳам олдиртирганмиз. Келини билан ҳам гаплашганмиз. Лекин кампир гумонини қўймайди, биз ҳам ҳайрон, лекин телевизорга бу гапни олиб чиқманг, тубига етмаган гапни қандай кўтариб чиқасиз…

Шу гапнинг бўлганига ўн беш йилдан ошди.Ҳали ҳам ўйлайман, кампирнинг хаёли қочадиган бўлиб қолган, лекин унда нимага гаплари бурро, далиллари мантиқли?

Интернетни ўқиб қоламан-да, баъзида савдойи ҳайрат билан теран мулоҳазанинг фарқига бормай қолиб, ораси шунча яқин бўлиб боряптими, деб ўйланаман.

МИНГ ЎЛИМДАН ҚОЛИБ

Олдин айтдим-ку кабинетимга бир ёши улуғ киши кириб келганини. Саксон икки ёшда экан, лекин кекса кўринмайди. Ўрта бўйли, юмалоқдан келган, гавдаси пишиқ, пешанаси думалоқ бўртиб турарди. Ўзининг қадрини биладиган, лекин кибри йўқ, одамохун, шу одамохунлигида ҳам ҳамсуҳбатини ўзига буйсундирадиган нимадир камтарлиги бор эди. Ҳали айтганимдек, отанинг столимга бир ҳовуч майиз, бир ҳовуч парварда, бир ҳовуч ёнғоқ мағзи, битта қўқон патири билан ўзи дастурхон қилган қийиқчасидан тотиниб ўтирдим, у киши бемалол чойини ичиб олди, унгача айтарли гап айтмади, куттирди. Мен ҳам индамадим. Кейин секин бошлади. "Ўзлик"ни қолдирмай кўриб борар экан, шунча одам дард чеккан, лекин гапига озгина ёлғон аралаштирганлар ҳам чиқиб турар экин. Ўзини жаҳаннамга тушган қилиб кўрсатади, лекин тушмаган, мен биламан, у коннинг эшиги олдидаги будка – уйчада тунука бўяб ўтирган, деди. Тунука бўягани нима десам, расм солган, плакатларни бўяган, рассом, қийинчилик кўрмаган, азобни, мана бизлар кўрганмиз, деди. Шошманг, амаки, гапирмай туринг, камерага айтасиз, дедим. Камера буюртма қилдим, бор экан, кела қолди. "Запис"ни бошладик. Отлари Обидмиди, Оқилмиди, эсимда қолмаган. қўлёзма архивим ёниб кетган, келинг, майли, Обид ака, дейлик. Хуллас, Обид аканинг отаси мулла экан, ўзи мулла деди, диндор деган айб биланми ё бошқа сабаб қамалиб кетиб, отилган, оила патарот бўлиб, ўн саккиз яшар ўспирин ўз ҳолига қолган. Андижонда. Афғонистонни эшитганми ё ўша ёқда бирон томири бўлганми, ўзи ҳам билмайди, ишқилиб, ўша ёққа борсам, кун кўриб кетаман деган хаёлда Тошкент вокзалига етиб келиб, афғон томонга юрадиган поездни пойлаб, ўриндиқда ухлаб қолган, кимдир биров қаттиқ тепган, бу йигитча уйқусираб сакраб туриб, нимага тепасан, деб тепган одамни бир солган, у одам чаппа ағдарилиб тушган, палтоси очилиб кетиб, тагидаги чарм курткаси билан нагани кўриниб қолган – органнинг одами экан. Бу бахти қаро органнинг одамига қўл кўтариб қўйган экан! НКВДми, ОГПУми, ишқилиб, орган ходимига ҳужум қилинган!

Шу билан Обиджонни тутиб, қамаб, ўн йилга кесиб, этап қилиб юборишибди. Ўттиз тўққизинчи йили. "Скотний" вагонда кетяпмиз, очликдан ўлаётганлар бор, иккита рецидивист қўшилиб қолган экан бизга, нонимизни тортиб олади. Ҳеч ким ғинг дея олмайди. Очликдан ўлиб-ўлиб ўттиз олтита қолдик. Қарасам, ўзим ҳам ўламан. Бир чора топишим керак ўлмасликка. Пийма (валенка)ни сувга шимдирдим-да, вагон туйнугидан чиқариб осиб қўйдим. Тошдай қотиб музлади. Пайт пойлаб, бор-э, нима бўлсам бўлдим, деб орқасидан бориб бировининг миясидан солдим. Шилқ этиб тушиб ўлди. Иккинчиси ташланган эди, уни ҳам уриб йиқитдим, ўлмади, бошқа маҳбуслар ёрдамга келиб, тепкилаб ўлдиришди. Энди ўзимни отиб ташлашса керак, деб кутган эдим, йўқ, қўриқчиларнинг ўзи бу рецидивистлардан безор экан, ўликларини вагондан улоқтиб ташлаб, ҳеч нарса бўлмагандай кетавердик. Яна мени шу вагонга бошлиқ қилиб қўйишди. Вагонда тартиб қилиб, нонни расамади билан тақсимлаб, Владивостоккача биронта одамимни ўлдирмай етказиб бордим. Бошқа вагонларда одамлар қирилиб кетди. Владивостокдан Находка деган жойга кетдик, ундан тилла конига. Кавлаб тоғ тагига кириб кетганмиз, зах, қорин тўймайди, касаллик кўп, иш эса ниҳоятда оғир. Бу ерда ҳам, булар жуфтлашиб юрадими, иккита рецидивист бор экан. Булар ҳам нонимизни тортиб олади, очдан ўлаётганнинг нонини ҳам олиб қўяди, бермайди, шунақа ноинсоф. Ўзлари ейди, биз оч, ўляпмиз. Нон ҳам ҳалиги чўрний, ржанойми, шунақа, бир бурда беради бир кунга, шундай кафтда сиқсангиз, вижиллаб суви чиқади, лойга ўхшайди. Шуни, биздан тортиб олган улушларни рецидивистлар юмалоқ буржуй печкада чирсиллатиб қуритиб еб ўтиради, атрофидаги қирқ эллик одам нондан кўз узолмай мўлтираб тураверамиз. Бир-иккитасига айтиб кўрдим, буларга гапирайлик деб, қўшилай демайди. Ўлаверади. бу инсофи йўқлар ўлаётганга ҳам бир тишлам бермайди. Ўзим оёқда зўрға юраман, мажолим қуриб кетяпти очликдан. Нима қилсам дейман, нимани қурол қилсам, деб кечаю кундуз ўйлайман. Печканинг бақувват темир косови бор эди, кочерга дейишади-ку. Ҳалиги иккови печкада нон қуритиб ўтирганда, э-э, бари бир ўламан, ўчимни олиб ўлай-да бу ноинсофлардан деб, жоним борича бировининг бошига урдим кочерга билан, зарбимдан ўзим ҳам йиқилиб тушдим. Буниси мени ўлдирса керак, деб турсам, йўқ, худо бошқа аристонларга юрак бериб, ҳаммаси ўша тирик қолганига ёпишди, туриб яна кочерга билан урдим, ўлди, ишқилиб. Шу билан тинчидик. (Мен индамай эшитавердим, сизни жазолашмадими, қўшимча беришмадими, деб сўрамадим ҳам). Ука, ҳайрон бўлманг, бу бир овлоқ тоғда, ер тагидаги кон, обориб ташладими, тамом, у ерда совет ҳукумати йўқ, соқчиларга ҳам лагернинг ичи тинч бўлса, одамлар ишлаб турса бўлди, ким ўлгани билан кимнинг иши бор. Ана шундай рецидивистлардан қутулиб, яна яшаб бошлаган эдик, бу ёқда уруш бошланиб қолди. Ҳамма уруш билан овора, бизлар билан алоқа йўқ, таъминот келмай қолди, овқат отига ҳам йўқ. Соқчию қўриқчилар ҳам урушга чақириб олиндими, бир-бир йўқолди. Ўз бошимизча беэга қолдик. Қочишга жой йўқ, ташқарига чиқсак, совуқда бари бир ўлиб кетамиз. Ана, энди қирилишни кўринг! Ўғлим, ишонасизми, уч минг аристондан ўлиб-ўлиб икки киши қолибмиз: мен билан бир жуҳуд. Икковимиз ётибмиз қачон узиламиз деб, атрофимизда бирон тирик жон қолмаган. Шу вақти денг, комиссия келиб қолса! Нмага бу кондан “отдача” йўқ деб текширгани келган-да. Комиссиянинг оёғидан қучоқлаб олдик, бизни бундай ташлаб кетманг, бўлмаса, отиб ташланг деб, йиғладик. Йўқ, инсофлилар экан, чой беришди, атала ичиришди. Ўзлари билан олиб кетиб, бошқа лагерга топширишди. Бу ёқда ҳам ўлиб кетар эдим, лекин худо деган эканман, лагер бошлиғи олдин Тошкентда хизмат қилиб, ўзимизнинг ош, шўрва, мантига ўхшаган овқатлари яхши кўриб қолган экан, қилишни биласанми, деди, ҳа, дедим, мени ўзига ошпаз қилиб олди. Шу билан қолган беш йил унинг хизматида бўлиб, қамалганимдан ўн йил ўтиб, яъни "от звонка – до звонка" тўлиқ ўтириб қирқ тўққизинчи йили юртга қайтдим.

Бу киши билан суҳбатларимиз "Ўзлик"нинг иккита сонида берилган, лекин кўп гап сиғмаган. Одам ўлдирганини бермаганман. Шунча азоб тортган одамни яна қотил қилиб кўрсатишга кўнглим бормади. Лекин… лекин мардонаворлик, бардош, чидам ва инсон кўнглининг кенгликлари деганда шу отахон ҳам кўз олдимга келаверади. Бу асли ҳикоя ҳам эмас, роман бўладиган тақдир, лекин мен у даврда яшаб кўрмаганман-ку, тўқиб ёзишга қўлим бормади. Буни ёзиш ҳам шарт эмас, шу мисолда ўйлаш керак.

Ҳа, дарвоқе, Андижонга, бир юзу тўртга кирган бир отахоннинг суҳбатини олишга кетаётиб, Қўқонда, Обид аканинг уйида тўхтаб ўтдик.( У киши кейин Қўқонга келган, собиқ Ленин кўчаси, адашмасам, 101– уй эди.) Борасиз, албатта, деб ваъдамни олган эдилар. Шинам, баҳаво, отахоннинг ўзига ўхшаган батартиб, озода ҳовли. Кирган одамнинг кўнгли ёришади, отам ҳам пешвоз чиқдилар ҳамма ёқни ёриштириб…