Текст книги "Миллиардернинг хотиралари"

Ўн фоиз

Ўтмишим кредит суммасидан неча фоиз олиниши билан боғлиқ қизғин мунозаралар ҳақидаги хотиралар билан узвий боғлиқдир. Бутун бошли тижоратчилар ўн фоизга ўсишни меъёридан ортиқ ҳисоблаб, бунга норозилик билдириб чиққан, бундай ҳолатларни судхўрлик деб атаган ва фақат инсофсизлар бундай фоизларга кредит беришини таъкидлаган. Мен, мантиқан қаралганда, пуллар қанча фойда келтирса, унинг қадри ҳам шунча бўлади, деган фикрда эдим. Қарз маблағлари билан бир хил миқдорда пул олиш ҳақида ўйламасдан ҳеч ким 10, 5 ва ҳатто уч фоизини ҳам бермайди. Ўша вақтларда мен ҳеч қанақасига капиталист бўлмаганим учун катта қарздорлар сафида бўлишим эҳтимолдан холи эмас эди ва, шубҳасиз, бундай катта фоизларни ёқлаш учун асосли сабабларим бўлмаган.

Ўшанда бу масала бўйича юзага келган янада кескинроқ мунозаралар қаторига, мен ва акам Вильям мактаб йилларимиздаги пансионнинг қари эгаси билан бўлган суҳбатлар ҳам қўшиларди. Бу суҳбатлар менга катта қониқиш берар, пансион эгаси жуда доно ва чуқур фикрловчи аёл эди. Мен уни, айтайлик, бошқа сабаб билан қадрлардим. Биз хона ва стол учун ҳар биримизга ҳафтасига бир доллардан тўлар эдик, бунинг эвазига у бизни яхшигина боқарди. Ўша пайтларда хўжаликни эгасининг шахсан ўзи, хизматчиларсиз юритадиган кичик пансионларда бу одатий нарх эди.

У муҳтарам аёл ўн фоизли тизимни ашаддий қоралар эди ва бир қанча муддат давомида биз бу масаланинг барча pro ва contra жиҳатларини муҳокама қилдик. У отамнинг менга мунтазам равишда пул беришини ва бунинг учун ўн фоиз олишини яхши билар эди. Охир-оқибат барча баҳслар ва суҳбатлар барибир бу фоизни қисқартира олмади, улар фақат бозорга янада кўпроқ капитал кириб келганидан кейин қисқарди.

Умуман олганда, жамоатчилик фикри (ишга боғлиқ масалаларда) жуда секин амалга ошишига ишонч ҳосил қилдим. Ўша вақтларда ҳатто тижорий мақсадлар учун ҳам пул топиш қийин бўлган, буни ҳозир тасаввур қилиш қийин. Ғарбга яқин ҳудудларда, айниқса таваккалнинг зиғирдек ишораси бўлса ҳам, фоизлар янада баландроқ бўларди. Нима бўлганда ҳам, буларнинг барчаси ўша даврлардаги ҳаваскорнинг қандай тўсиқларга дуч келганини кўрсатади.

Вақти келганда мен қандай қилиб пул тўплаганим

Охирги сатрларда ҳаётимдаги энг қизғин давр эпизодлари ёдимга тушди. Бир сафар йирик бир ишни мамлакатнинг бошқа бир чеккасида ҳаётга татбиқ этиш учун менга нақд пулда йирик сармоя керак бўлди. Бир неча юз минг доллар валюта керак эди. Гаров, кафиллик, векселлар ва бошқа қимматбаҳо нарсалар ҳисобга олинмас эди. Соат учда йўлга тушишим керак эди. Мен коляскада у банкдан бу банкка чопар ва йўлда учраган ҳар қандай директор ёки кассирга, ким биринчи бўлиб учраса ўшанга ўзим учун банкда бор бўлган нақд пулларни ушлаб туришларини сўрар эдим, уларнинг ҳар бирига менга қачон пул керак бўлишини айтар эдим. Шаҳардаги ҳамма банкларга бориб ўзимга керакли миқдордаги маблағни тўплаган эдим. Соат учда эса мен аллақачон поездда ўтирар ва керакли жойга йўл олган эдим. У ерда мен ўзимни бажардим. Ўша пайтлар жуда кўп жойларга борар эдим, ўзимизнинг бўлимларга бориб мижозлар билан учрашардим, тадбиркорлик бўйича янги алоқалар ўрнатардим, ишимизни янада кенгайтириш бўйича режалар тузардим ва ҳ.к. – керак бўлганда буларнинг ҳаммасини тезлик билан амалга оширар эдим.

Черковнинг тўлови учун жамғарма

Туғилган шаҳримда мени черков назоратчиси этиб тайинлашганида ёшим 17 ёки 18 да эди. Биз алоҳида диний уюшмага тегишли эдик. Мен бирор марта ҳам черков аъзоларидан диний таълимимиз борасида салбий фикрлар эшитмаганман. Бундай вазият руҳий кемамизни ўзимиз бошқара олишимизни барчага исботлаш иштиёқини мустаҳкамлаган.

Бизнинг биринчи черковимиз кичкинагина бино бўлиб, бунинг устига 2000 долларлик ипотека кредити эвазига тикланган эди. Бу қарз бизни узоқ муддатдан буён қийнаб келарди.

Кредит эгаси узоқ вақтдан буён қарзларнинг тўланишини талаб қилиб келар эди, лекин жамиятимиз кредит фоизини тўлашнинг базўр уддасидан чиқарди. Ўшанда кредит эгаси черковни сотиб юбориш билан таҳдид қила бошлади. Унинг черков хизматчиси бўлганини (албатта, бу тасодиф) таъкидлаб ўтиш лозим. Ўз унвонига қарамай, пулларнинг шахсий ишлари учун кераклигини таъкидлаб, кредитнинг тўланишини талаб қилиб туриб олди. Бир сўз билан айтганда, кредитнинг ундирилиши учун у барча зарурий чораларни кўрди. Ва ажойиб якшанба кунларининг бирида бўлим нотиғи, агар черковнинг сотилиб кетишини кутиб ўтиришни истамасак, қаердандир 2000 доллар топиш кераклиги ҳақида гапириб қолди.

Мен черковдаги постимда турганимда жамият аъзоларидан бири келиб қолди, тўхтатдим ва черков қарзини ёпиш учун ниманидир беришга кўндирдим. Мен ундан илтимос қилдим, ишонтирдим ва ҳаттоки таҳдид ҳам қилдим. У рози бўлгач, исмини ва бермоқчи бўлган пул миқдорини қайд дафтарчамга ёзиб қўйдим, сўнгра бошқасига мурожаат қилдим.

Ёдда қоларли якшанбаларнинг бирида бошланган бу ташаббус бир неча ой давом этди. Бундай маблағни йиғишда кўпгина машаққатларга дуч келдик. Кимдир икки-уч цент, яна кимдир қуруқ ваъда берар эди. Ваъдалар ҳам нари борса 25-30 цент олиб келарди. Шахсан ўзим бу мақсад учун боримни бердим, бу ҳолат эса менинг иложи борича кўпроқ пул ишлаб топиш иштиёқимни янада жонлантириб юборди.

Ва ниҳоят, 2000 долларни жамғаришга муваффақ бўлдик. Ўша кун жамият кредитни тўлиқ қоплаган ажойиб бир кун эди. Ўшанда, барча шубҳа ва умидларга қарамай, жамиятимиз бирдамликни намойиш эта олгани черков аъзоларини ҳайратга солади, деб ўйлаган эдим. Лекин негадир уларда ҳайрат ва хижолат ифодасининг пайдо бўлганини эслай олмайман.

Охирги эпизоддан кейин жамғарувчилик тажрибаси мен учун катта фойда келтирди. Тан олишим керакки, ўзгалар олдида ялинишдан асло истиҳола қилмас эдим, аксинча, бундан ҳаттоки ғурурланардим. Ишнинг кенгайиб бориши ва масъулиятнинг ортиши жойимни бошқаларга бўшатиб беришимга туртки бўлмагунича, узоқ вақт черков назоратчиси вазифасини бажардим.

НЕФТЬ СОҲАСИДАГИ ИЛК ҚАДАМЛАР

Керосин савдоси

Кларк ва Рокфеллер иши бир муддат ривожланиб борди ва 60-йиллар бошига келиб биз керосинга ишлов берувчи ва унинг савдоси билан шуғулланувчи жамиятга асос солдик. Жеймс ва Ричард Кларк, Самюэль Андрюс ҳамда Кларк ва Рокфеллер фирмаси жамият аъзоларига айланди. Шундай қилиб, мен керосин савдоси билан танишдим.

1865 йилда жамият парчаланиб кетди, бу эса завод ва мижозлар оқимини сотиш дегани эди. Улар-ни энг юқори нарх айтганга қолдириш таклифи берилди. Кейин расмий мажлис чақирилди ва биз бу муаммонинг ечимини излашга киришдик: савдони қачон ташкиллаштириш керак ва уни ким бошқаради? Шерикларим мажлисга ўзларининг вакили сифатида бир адвокатни таклиф қилишди, мен эса ҳеч қандай адвокатсиз иштирок этишга қарор қилдим, бундай арзимас муаммо учун унинг иштирок этиши шарт эмас, деб ўйладим. Адвокат аукционист сифатида танланди ва ўша вақтнинг ўзида савдони ўтказиши керак эди. Барча рози бўлди ва кимошди савдоси бошланди.

Мен катта компаниянинг шериги сифатида эмас, мустақил тижоратчи сифатида, керосин савдосига тиши ўтадиган, компанияни сотиб олишни режалаштираётган Андрюс билан бирга кенгроқ форматда фаолият юритишни ўйлаётган эдим. Бу ҳақда уларга айтишга қарор қилдим. Агар саноатнинг бу соҳасига бирданига кўплаб одам жалб қилинса, керосин бозорида қайта ишлаб чиқариш имкониятларини тасаввур ҳам қилмаган ҳолда, ҳар қандай муваффақиятга эришишга ишонардим. Ўшанда умидларим катта эди ва заводлар ҳамда мижозлар оқимини сотиб олиш учун етарли бўлган молиявий кўмакни ҳам тайин қилиб қўйган эдим. Кларк ва Рокфеллер фирмаси таркибидан чиқишга ва барча ишни шеригим Кларкка топширишга ҳозирланардим.

Савдо бошланди, адашмасам, биринчи таклиф 500 долларни ташкил қиларди. Мен 1000 доллар таклиф қилдим; бошқа даъвогарлар эса 2000 доллар; шундай қилиб, нарх яна ва яна юқорилаб борарди. Ҳеч ким ён беришни истамас эди, ва ниҳоят нарх 50 000 долларга кўтарилди! Бу биз тахмин қилганимиздан анча юқори баҳо эди. Кейин 60 000 долларга кўтарилди ва секинлик билан 70 000 долларгача борди. Ишни сотиб ололмайман, энг асосийси, ҳисоб-китоб учун керакли пулни топа олмайман деган хавотир мени чулғаб ола бошлади. Ниҳоят, даъвогарлар 72 000 доллар таклиф қилди. Мен дарҳол қичқирдим: 72 500 доллар! Шунда Кларк айтди: “Бўлди, мен шу ерда тўхтатаман, Жон: иш сеники!”

– Ҳамма суммага чекни ҳозироқ беришим керакми? – деб сўрадим.

– Йўқ, – деди Кларк, – сенга бу суммани ишонаман, қандай қулай бўлса, шундай йўл тут!

“Рокфеллер ва Андрюс” фирмасига шу йўсинда асос солинди ва мен қулоғимгача керосин савдосига кўмилиб кетдим. Шундан бери, 56 ёшни қаршилагунимча, деярли қирқ йил давомида бу иш билан шуғулландим.

Керосин саноатининг биринчи қадамлари тарихи ҳаммага яхши маълум, уни такрорлаш шарт эмас. Керосинни тозалаш жуда оддий жараён, унинг биринчи фойдаси яхшигина бўлди. Албатта, тез орада бу ишга бутун халқ ўзини урди: қассоблар, новвойлар, совунфурушлар – ҳамма керосинни тозалашга киришди ва бироз муддат ўтгач, бозорда керосин миқдори истеъмол ҳажмидан ортиб кетди. Нархлар яна ва яна тушиб борарди, натижада, бу вазият саноатга хавф сола бошлади. Керосин бозорини чет эл мамлакатларида кенгайтириш рад этиб бўлмас талабга айланди, лекин бунинг учун каттагина меҳнат ва пухта тайёргарлик талаб этиларди. Худди шундай, нархларни пасайтиришга эришиш учун бу даражада керосин тозалашни такомиллаштириб ишлаб чиқариш ҳам жуда мураккаб эди. Бу вазиятда ҳам қандайдир даромад қилишим керак эди. Бу жараёнда, бошқа обрўли фабрикаларда чиқитга чиқариладиган барча ён маҳсулотлардан тўлиқ фойдаланишимиз керак эди.

Бу биз керосин бизнесига кирганимиздан бери дуч келган муаммолар эди. Қандайдир йўл билан бетартиблашиб бораётган соҳада тартиб ўрнатиш керак эди, ишнинг мураккаблиги эса қўшнилар ва маслакдошлар билан мажлис чақиришга ва мумкин бўлган барча ечимларни излашга ундади. Бозорни кенгайтириш, фабриканинг улгуржи савдосини яхшилаш каби вазифалар ўша вақтдаги ҳеч бир алоҳида жамиятнинг қўлидан келмас эди. Бу вазифаларни фақатгина айланма маблағларини ошириш ҳамда бой билими ва иш тажрибаси бўлган ходимларни жалб қилиш орқалигина амалга ошириш мумкин деб ўйлар эдик.

Шу фикрга асосланиб, биз энг яхши заводларни сотиб олиб, катта тежамкорлик ва ишлаб чиқаришга эришиш мақсадида уларнинг маъмуриятини марказлаштира бошладик. Иш суръати ўйлаганимиздан кўра тезлашди.

Тажрибали инсонлар ўртасидаги бу каби ҳамкорликдаги дўстона фаолият ишлаб чиқаришда, юк ташишда, молиялаштиришда ва бозорларни кенгайтиришда кутилмаган ижобий натижалар берди. Бизни ташвишлантирадиган ва хавотирга соладиган жиҳатлар бисёр эди, катта ёнғинлар ва ҳатто нефтнинг ўзи ҳам бир вақтлар қаттиқ шубҳа остига олинган эди. Биз мунтазам равишда режаларимизни ўзгартириб борардик, кўп ўтмай комбинацияларимиз ҳам алмашарди. Шу йўсинда керосин ишининг маркази, захира цистерналар, труба қувурлар тизими барпо этилди. Кунлардан бир кун манбалар нефть етказиб беришни тўхтатиб қўйди, бу эса бизнинг барча меҳнатимиз ҳавога учганини англатарди. Лекин барибир, умуман олганда, бу иш каттагина спекуляция (судхўрлик) эди, лекин ҳозиргача бундай вазиятдан қандай чиқиб кетганимизга ҳайрон қоламан. Шундай қилиб, оз бўлса-да, ишни тўғри юритишни ўрганиб олдик.

Ташқи бозорлар

Узоқ йиллар олдин мендан ишимизнинг қандай қилиб бундай катта масштабга кўтарилгани ҳақида сўрашди. Мен бирламчи ташкилотимиз дастлаб ўзаро фондли компания бўлганини, кейинчалик Огайода акциядорлик жамиятини шакллантирганимизни айтишим лозим эди. Шуларнинг ўзи керосинни қайта ишловчи маҳаллий завод учун етарлидек кўринган эди. Агар ўзимиз қандайдир маҳаллий жамиятга қарам бўлганимизда, биз анча олдин касодга учраган бўлар эдик. Лекин фойда бозорини ўзимиз дунёнинг энг чекка бурчакларигача кенгайтиришимизга тўғри келди. Шунинг учун денгиз бўйи шаҳарларида ўз филиалларимизни очдик ва тез орада экспорт учун маҳсулотнинг фабрикада тайёрланиши анча фойдалироқ эканини тушуниб етдик. Кейин биз Бруклин, Байонн, Филадельфия, Балтимор шаҳарларида, шунингдек, бир нечта мамлакатларда қайта ишлаш заводлари ва шу каби ташкилотларни йўлга қўйдик.

Экспорт ҳажмининг ўсиши билан, керосинни оддий бочкаларда етказиб бериш қимматлигини, қадоқлаш харажатлари маҳсулотнинг ўзидан қимматга тушишини, керосин бочкаларини тайёрлаш учун мамлакатнинг бутун бошли ўрмонлари ҳам етмаслигини тушуниб етдик. Шу сабабли эътиборимизни етказиб беришнинг бошқа усулларига қаратдик ва қувурлар тизимидан фойдаландик, шунда дарҳол унинг жиҳозланиши учун манба топдик.

Бу тизимни ҳаётга татбиқ этишда фойдаланмоқчи бўлган қувурларимиз жойлашадиган керакли ер майдонини олиш учун штатлар розилиги керак эди, шунга кўра, темир йўллар жамиятлари қилганидек, компаниямиз бўлимлари турли штатларга имтиёзлар учун аризалар билан чиқди. Қувурлар тизимини такомиллаштириш учун кўп миллионли капитал талаб этиларди. Эндиликда бутун бошли керосин саноати мана шу қувурлар тизимига боғлиқ эди. Усиз ҳар қандай манбанинг қиймати тушиб кетарди, ҳар қандай бозорни (ички ёки ташқи) таъминлаш ва маҳсулот нархининг юқорилиги сабабли назорат остида ушлаш мураккаблашарди. Шундай қилиб, бу соҳанинг кенг тарқалиши, шубҳасиз, етказиб беришнинг мазкур услубига боғлиқ бўлиб қолди.

Темирйўл линияларидаги цистерна вагонлар ва танкерлар каби қувур тизими ҳам такомиллаштиришни талаб этар эди. Бунинг учун маблағ керак эди, шундан кейин бу ишларни бажарувчи жамиятлар ташкил этила бошлади.

Жамиятларни шакллантириш муқобил йўлдан борар экан, бу қадамларнинг ҳар бири муҳим аҳамиятга эга эди. Тинимсиз ривожланишлар ва катта миқдордаги маблағларнинг тўплангани ҳисобига бугунги кун Америкаси ўзининг табиий бойлигидан фойда ола билиши ва дунёни ёруғлик билан таъминлай олиши керак эди.

Standard Oil Companyнинг ташкил этилиши

1867 йилда “Вильям Рокфеллер ва К”, “Рокфеллер ва Андрюс”, “Рокфеллер ва Ко” ҳамда “С. В. Аркнесс ва Г. Н. Флаглер” фирмалари ягона “Рокфеллер, Андрюс ва Флаглер” номи остида бирлашди.

Сезиларли тежамкорлик ва маҳсулдорлик асосида янаям кенгроқ доирада, ўз қўрқувлари ва хавотирлари асосида иш юритаётган майда тадбиркорликлар ўрнига, ҳамжиҳатлик билан иш юритиш мақсадида маблағларимиз ва иш тажрибаларимизни бир жойга тўплаш истаги бу иттифоқнинг пайдо бўлишига туртки бўлди. Вақт ўтгани сари бизга янада кўпроқ маблағ кераклигини тушундик ва ишимизга бошқа фирмаларни ҳам жалб қилиб, капитали 1 000 000 доллар бўлган Standard Oil Company га асос солдик. Кейинчалик янада кўпроқ маблағ кераклигини англадик ва компаниямизга пул тикишни истаган одамларни топдик, шу йўл билан капиталимизни 2 500 000 долларга кўтариб олдик. Ишнинг кейинги ривожида, ички бозор билан бир қаторда, ташқи бозорга ҳам кириб борилгач, жамиятга янада кўпроқ аъзолар кела бошлади ва компаниямизнинг янги бўлимлари ташкил этилди. Мақсадимиз аввалгидек битта эди: маҳсулотни яхшилаш ва арзонлаштириш орқали ишни кенгайтиришни истардик.

Standard Oil Companyнинг муваффақиятини унинг доно сиёсати билан изоҳлайман: соҳангнинг таъсир доирасини юқорида айтилган йўл билан доимий равишда кенгайтириб бориш. Компания фабрикация қилишнинг мукаммалроқ ва қулайроқ методларини йўлга қўйишда ҳеч қандай харажатдан тап тортмас, ҳар ердан энг яхши ходимларни излар ва уларга энг яхши маош берар эди. Standard Oil Company янги, такомиллашган машина ва заводларга эга бўлиш учун эскиларидан воз кечишдан қўрқмади. У нафақат ўз фабрикатларига, балки барча эҳтимолий ён маҳсулотларга нисбатан савдо-сотиқ шароитларини яратишга ҳаракат қилди, маҳсулотлар дунёнинг ҳар бир бурчагига етиб бориши учун ҳеч қандай харажатдан чекинмади. Компания маҳсулот нархини пасайтириш ва керосинни қувурларда етказиб бериш усуллари, махсус омборхоналар, танкерлар ва цистерна вагонлар учун миллионлаб пул сарфлашдан тўхтамади. Тежамкорликни таъминлаш ва етказиб бериш харажатларини камайтириш учун мамлакатнинг барча округларидаги темирйўл марказларида ёнилғи қуйиш шохобчалари қурилди. Компания Америка керосинига ишонарди, унинг жаҳон бозорида Россия маҳсулоти билан рақобатлашиши ва ёлғиз ўзи барча рақобатчилар – керосин ишлаб чиқарувчилари устидан ғалаба қозониши учун катта маблағ сарфлади.

Суғурта режалари

Энергия тежаш ва маълум афзалликларга қандай йўл билан эришганимизга бир мисол келтирмоқчиман. Керосинни тозалаш ва уни омборхонада сақлашда, аччиқ тажрибамизда билиб олганимиздек, ҳар доим ёнғин хавфини инобатга олишга тўғри келади. Заводларимизнинг бутун мамлакат бўйлаб тарқалганини инобатга олган ҳолда, бу хавф ва эҳтимолий йўқотиш минимал даражага туширилди. Ҳеч қандай ёнғин бизнинг ишимизга халақит бера олмади, бу орқали биз қилишнинг ўзига хос усулини йўлга қўйдик. Барча фабрикалари бир-бирига яқин жойлашган бошқа жамиятларда бўлгани каби бундай суғуртани амалга оширган захира капиталимизни, албатта, бирданига бўшатиб бўлмас эди. Компаниямиз бюджетида кўрсатилган даромадлар ҳажми шу даражага етгунча, биз ёнғин хавфидан эҳтиёт чораларини зимдан ўрганиб чиқиб, уларни такомиллаштирдик ва ҳар йили ҳимоя воситаларини яхшилаб бордик.

Ҳаммага маълумки, бир вақтнинг ўзида қайта ишловчи заводлардан ташқари, бошқа тадбиркорлик соҳаларимизнинг (нефть қолдиқларидан тайёрланадиган маҳсулотлар, цистерналар ва танкерлар, омборхоналар ва ҳоказо) кўламини кенг ёйиш билан бирга, бундай иқтисодий тутим компаниянинг даромадини сезиларли даражада кўпайтирди.

Фаолиятимизни керосин ишига бағишладик ва уни тўлиқ забт этдик. Бизнинг жамиятимиз ҳеч қачон спекуляция билан шуғулланмади, чунки улар ўзининг ташкилотини ривожлантиришдек мақсадида собит туриб, бизга маслакдош бўлишда давом этди. Биз ўзимиз ёрдамчиларни ёшлигидан ўқитиб, тарбияладик; кенг фаолият доирасини ташкил этиб, уларни ўзимизга жалб қилишга ҳаракат қилдик; уларга акциялар сотиб олиш имкони берилди ва унда жамиятимизнинг ўзи уларга кўмакчи бўлди. Фақатгина бу ерда, Америкада эмас, йўқ! Дунёнинг барча нуқталарида ёшларга хизмат иерархиясининг юқори мартабаларига эришиш имконияти берилди. Аввал пайвандчи бўлиб ишлаган ходимларнинг фарзандлари алоҳида иштиёқ билан кенгаш йиғилишларида иштирок этишга, бошқарувдаги масъулиятли вазифаларга таклиф қилинди ва ҳоказо. Ғурур билан айтишим мумкинки, Standard Oil Company ташкил топгандан буён ишбилармон кишиларнинг ажойиб комбинацияси яратилди ва, умид қиламанки, бугунги кунгача ҳам шундай бўлиб қолди.

Бугунги кун ишбилармонлари менинг ёнимга маслаҳат сўраб келиши ҳақида бир неча маротаба сўрашган. Бунга ҳар доим жавобим тайёр эди: агар мендан маслаҳат сўрашса, бажонидил берган бўлардим. Лекин, аслини олганда, ишдан чиққаним сабабли маслаҳатим жуда кам ҳолларда керак бўлади. Шу кунгача мен компаниянинг обрўли акциядори бўлиб келдим ва ундан кетганимдан сўнг акцияларим миқдори сезиларли равишда ортди.

Нега компания катта дивиденд тўлайди?

Кўпчиликка маълум бўлган бир жиҳатга ойдинлик киритмоқчиман, чунки бу, шубҳасиз, ҳали аксарият инсонларга тўлиқ тушунарли эмас. Standard Oil Company йилига тўрт мартадан дивиденд беради, биринчиси март ойида – қишда керосиннинг сезиларли даражада истеъмол қилинишини инобатга олган ҳолда йилнинг энг муҳим мавсуми натижаси ҳисобланади. Қолган учтаси тахминан бир хил муддатда тўланади. Улар 100 минг долларлик асосий капиталнинг 40 фоизигача етади. Лекин бу капиталга сарфланган даромаднинг 40 фоизини ташкил қилади дегани эмас. Аслида, дивиденд бу компаниянинг 35–40 йиллик фаолияти давомида ҳар йили бериладиган тежаш ва ортиқча сарф-харажат натижаси ҳисобланади. Капитализациянинг меъёридан ортиқ таваккалисиз ёки, ўзимиз айтгандек, “сувсиз” асосий капитални бир неча маротаба ошириш мумкин. Асосий капитал оширилса, дивидендлар камаяди ва йилига атиги 6-8 фоиздан беради.

Ишнинг нормал ўсиши

Бироз фурсат қандай қилиб табиий йўл билан қиммат нарсани компания қўлида сўзсиз ўсиши масаласига тўхталиб ўтамиз. Кўплаб қувурлар шундай вақтда ўрнатилган эдики, уларни ўрнатиш учун замонавийларига қараганда 50 фоиз камроқ харажат қилинган эди. Нефтга бой участкаларнинг катта қисми деҳқончилик қилиш мақсадида сотиб олинган эди ва фақат кейинчалик биз ўзимизни ажойиб нефть ишлаб чиқарувчи эканимизни англаб етган эдик. Нефтнинг улкан захиралари, уни қайта ишлаш ва қолдиқларидан фойдаланиш туфайли нефтнинг нархи етарлича ошди. Аввалига буларнинг нархи ва қадрини билишмаган. Бандаргоҳ яқинидаги ер участкалари аввал арзон-гаровга сотиб олинган, энди эса уларнинг нархи янги қурилишлар ва майдонларининг кенгайиши ҳисобига кўтарилган. Катта саноат марказлари яқинида бўш бўлган ва қуриб битказилмаган улкан участкалар сотиб олинган. У ерларда биз ўз заводларимизни қурдик. Нафақат ўзимизга тегишли бўлган ерларнинг нархини оширдик, балки қўшни ерларнинг баҳосини ҳам аввалгига таққослаганда бир неча бараварга оширдик. Америкадами ёки бошқа мамлакатдами, қаерда бўлмасин, биз ўз омборхоналаримизни ташкил қилдик, ҳамма ерда зудлик билан ер мулкларини сотиб олдик. Эсимда, бир қарич яроқсиз, лекин биз учун керак бўлган ер учун 1000 доллар тўлаганмиз. Яхшиланишлар ва ривожланишлар қилганимиз сабабли бу участкаларнинг нархи 35-40 йил ичида 40 ёки 50 баробарга кўтарилди.

Бошқа тадбиркорлар эса ўзларининг кўчмас мулкининг бу даражада ўсиши билан мақтана олмайдилар – улар фақат ўз сармояларини кўпайтирадилар. Лекин улар бизга қарши қаратилган эскирган консерватив ғояларни тарқатувчи, сармояга ҳукмронлик қилишга интилувчилар билан ёнма-ён бўладиган бемаъни танқидларга йўл қўймадилар.

Ишонинг, бу ерда савдо-сотиқнинг табиий ривожланишига зид бўлган ҳеч нарса йўқ.

Кимдир ўз ишини 1000 доллардан бошласа, секин-аста мулки ва сармоясини ошириб боради, қилган фойдасини шу ишга тикиб сарфлаб юбормаса, айтайлик, 10 000 долларга етгунча кўтариб боради. Энди унинг сармоясини 1000 доллар десак нотўғри бўлади. Айнан мана шунинг учун Standard Oil Company раҳбарларини олқишлаш мумкин.