Текст книги "Дьолу түстээччилэр"

Дьолу түстээччилэр

Киирии тыл

Бу Орто дойдуга киһи Үөһэттэн айдарыллан олоҕу салгыыр аналлаах кэлэр. Киһи үрдүкү анала диэн ыал буолан, дьиэ-уот тэринэн, оҕолонон, удьуору ууһатан, дьоһуннаахтык уонна толору дьоллоохтук олоруута буолар.

Хомойуох иһин, бэйэтин төрүт аналын толорбокко, соҕотохсуйа сылдьар киһи үгүс.

Сулумах уолаттар уонна кыргыттар ыал буолалларыгар көмөлөһөр, кинилэри билсиһиннэрэр усулуобуйаны тэрийэр уопсастыбаннай тэрилтэнэн «Суорумньу» кулууптара уонна биирдиилээн суорумньуһуттар буолаллар.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэсидьиэнигэр Дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах кэмитиэтэ үлэлиир кэмигэр, 2002—2011 сылларга ити уопсастыбаннай хамсааһыны регистрациялаан, үлэлиир ньымалары тэрийэн, уопсастыбаннай көҕүлээһини өйөөн, былааннаах үлэни ыыппыта. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ 17 улууһугар 133 «Суорумньу» кулууптара тэриллибиттэрэ. Улуустарга дьиэ кэргэн кыһалҕаларын быһаарар отделлары кытта биир сибээстээхтик үлэлээн, 30 сааһыттан үөһэ саастаах сулумах уолу-кыыһы, ыал буолбакка сылдьааччылары, испииһэктээбиттэрэ. Ыал буолуон баҕалаах дьоҥҥо аҥкыата ыытыллан, биирдиилээн үлэ саҕаламмыта. «Суорумньу» кулууптара араас көрсүһүүлэри, түмсүүлэри былааннаан, холбоон ыытар буолбуттара. Бу үлэни барытын Дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах кэмитиэтин суорумньунан дьарыктанар уопсастыбаннай хамсааһына сүрүннээбитэ. 2004 сылга Мэҥэ Хаҥаласка, Тааттаҕа, Уус Алдаҥҥа, Ньурбаҕа 80 ыал суорумньу көмөтүнэн баар буолбута. Ньурбаҕа 1995 сылтан 50-чэ ыал, Тааттаҕа 1992 сылтан 70-тан тахса ыал тэриллибиттэрэ. Уус Алдан улууһун Найахы нэһилиэгэр Исакова Розалия Михайловна уонтан тахса ыалы, Мэҥэ Хаҥаласка Андросова Мария Прокопьевна ити сылларга 15 ыалы, Уус Алдан улууһун Бэйдиҥэ олохтооҕо Пестряков Владимир Никитич 1989 сылтан 2004 сылга диэри 100 тахса ыалы түстээбиттэрэ.

2004 сыл от ыйын 2—3 күннэригэр 4-с өрөспүүбүлүкэтээҕи «Суорумньу» кулууптарын сэминээрэ Уус Алдан улууһун Тумул нэһилиэгэр Тутанхаайы алааһыгар «Кыыс ыһыаҕа» диэн ааттаан ыытыллыбыта. Онно өрөспүүбүлүкэ 12 улууһуттан барыта 300 тахса сулумах кыргыттар уонна уолаттар түмсүбүттэрэ. Кыыс ыһыаҕа дьон-сэргэ интэриэһин тардан, 2005, 2006 сылларга салгыы ыытыллыбыта. Бу үс сыл субуруччу ыытыллыбыт Кыыс ыһыаҕын түмүгүнэн 26 ыал баар буолбута.

Дьокуускай куорат «Суорумньу кулууба» тэриллэн (салайааччы Варламова И.А.) элбэх үлэни ыыппыта. Тулагы, Хатас нэһилиэктэригэр «Билсиһии» көрсүһүүлэрэ, биэчэрдэрэ ыытыллан, түмүгэр 6 ыал баар буолбута.

Дьэ ити курдук, сулумах сылдьар дьон аҥаардарын булан ыал буолууларыгар «Суорумньу» кулууптарын, биирдиилээн дьон үлэтэ, биһиэхэ, аҕыйах ахсааннаах омукка, ыал элбииригэр улахан суолталаах буолбута.

Алексей Егорович Сергучев,

СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ,

2002—2011 сс. СӨ Бэрэсидьиэнин иһинэн Дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалатыгар уонна

демография бэлиитикэтигэр кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ

ДьИЭ КЭРГЭН ТУРУКТААҔА УОПСАСТЫБА САЙДЫЫТЫГАР УЛАХАН ОРУОЛЛААХ

Сахабыт сирин уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ иэнин олох уйгутун уһансар чулуу үлэһит дьоно-сэргэтэ киэргэтэр. Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ В.В. Путин РФ Государственнай Мунньаҕар анал туһаайыы суругар судаарыстыба социальнай бэлиитикэтигэр, чуолаан дойду демографическай быһыытын-майгытын чэбдигирдиигэ оҥоһуллубут бырагыраама ураты суолталаах. Маннык, чопчу киһиэхэ – төрүүр-ууһуур дьоҕурдаах ийэҕэ – туһуланыыта дьиэ кэргэни, демографическай быһыыны-майгыны бөҕөргөтүүгэ болҕомто туһаайыллыбыт кэмигэр өрөспүүбүлүкэбит салалтата өйөөн, 2018 сыллаахха Суорумньуһуттар Ассоциациялара Ыччат уонна дьиэ кэргэн бэлиитикэтин министиэристибэтин көҕүлээһинэн тэриллибитэ. Салайааччынан бастакы өрөспүүбүлүкэтээҕи суорумньу ыһыаҕын тэрийбит Евдокия Петровна Бочкарева-Налыйа Хотун талыллан үлэлии сылдьар.

Төрөөбүт норуоттара саргыланарын туһугар туруулаһан үлэлэһэр дьонтон биирдэстэринэн суорумньуһуттар буолаллар. Суорумньу – саха норуота бэйэтин омук быһыытынан инники кэскилин быһаарыныытыгар үйэлэргэ мунньуммут, олох муудараһыгар олоҕурбут үтүө үгэһэ. Суорумньуһуттар сулумах дьону холбоон ыал оҥоруулара, саха кэскилэ кэҥииригэр дьоһун миэстэни ылар. Маныаха философскай наука дуоктара, профессор К.Д. Уткин маннык этэн турар: «Уопсастыбаҕа сылдьарбыт тухары сокуону, бэрээдэги тутуһуубут олохпут ирдэбилэ, модьуйуута буолуохтаах. Айылҕаҕа да сылдьан айылҕа сокуонун тутуһуохтаахпыт. Тус бэйэбит тулалыыр эйгэҕэ, дьиэ кэргэттэрбитигэр сиэри-майгыны иһинэн сылдьыы, олох олоруу удьуорбутун ууһатыы – ытык иэспит».

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана А.С. Николаев – норуот инники кэскилин толкуйдуур, ырааҕы көрөр, дьон-сэргэ олоҕо тупсарыгар кыһаллар салайааччы. Ол курдук, үүммүт    2022 сыл Ийэ сылынан биллэрилиннэ.

Аны бу уратылаах сылга Сахабыт Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ 100 сылын көрсө хас биирдии саҥа күн сирин көрбүт оҕоҕо 100 тыһыынча харчы көрүллэр буолла.

Бу барыта элбэх чөл олохтоох дьиэ кэргэн элбииригэр, олоҕун-дьаһаҕын уйгута тупсарыгар, хас биирдии киһи саҥа XXI үйэни кытта тэҥҥэ сайдыһарыгар туһуланар кыһамньылаах дьаһаллар.

Мичил Кимович Николаев,

СӨ Ил Түмэн Государственнай Мунньаҕын дьокутаата

САЙДЫЫ ТӨРДӨ – ТӨРҮТ ҮГЭС

Саха – улуу омук, түҥ былыргы устуоруйалаах, кэлэр кэскиллээх. Саха сирин дьоно-сэргэтэ бу киэҥ нэлэмэн хаармуус дойдуну тилэри иччилээн, тыын киллэрэн, хаһаайын буолан, сыспай сиэллээҕи сыһыы муҥунан, хороҕор муостааҕы хонуу муҥунан дэлэтэн, суон сураҕыран олорбута. Саха сирэ омукпут төрүт сирэ буоларын хас биирдии саха киһитэ бигэтик өйдүөхтээх, сирдээх-уоттаах, төрүт олохтоох киһи курдук көҥүлбүтүн күүрдэ күөдьүтэн, холкутук тутта-хапта, айымньылаахтык айа-тута сылдьыахтаахпыт.

Өбүгэлэрбит былыр-былыргыттан дойдуга бэриниилээх, төрөөбүт дойдутун таптыыр, айылҕатын харыстыыр, бэйэ-бэйэҕэ убаастабыллаахтык сыһыаннаһар, ханнык да үлэни кыайар, сомоҕолоһор өйү-санааны хас биирдии ыччакка тириэрдэн бу күҥҥэ кэллилэр. Саха – бэйэтэ туспа итэҕэллээх омук. Күүс өттүнэн күһэйэн ылыннара сатыыр итэҕэллэригэр саха омуга өйүнэн-санаатынан хаһан да чугаһыа суоҕа. Киһи айылҕаны кытта алтыһыыта ханнык баҕарар итэҕэлгэ үрдүк таһым буоларын бары билиэхтээхпит, билиниэхтээхпит.

Саха дьоно хайдах ууһаан, тэнийэн, халыҥаан испиппитин туһунан кэпсээн ааһыым. «Хотугу сулус» сурунаалга (1960, № 1) Степан Дьяконов «Кыргыттар ыһыахтара» диэн иитэр да, биллэрэр да сүҥкэн суолталаах үһүйээн-кэпсээни бэчээттэтэн турардаах.

ХIХ үйэ маҥнайгы аҥаарыгар Бороҕон улууһугар Сыҥаах нэһилиэгэр Түһүнэй аҕатын ууһугар Түмэппий Бэрииһэп диэн сэттэ кыыстаах баай оҕонньор олорбут. Кини сэттэ кыргыттара, улаханнара отуччатыгар чугаһаан, кыралара сокуоннай сааһын ситиэр диэри кэргэннэммэккэ олорбуттар.

Биир кэмҥэ кыргыттар сүбэ булбуттар. «Аҕабыт оҕонньор биһигини бачча сааспытыгар диэри сатаан кыайан кэргэннээмээри гынна. Аны мантан уһаатахпытына, букатын даҕаны олох олорортон ааһарга тиийиэхпит. Онон, «Кыргыттар ыһыахтара» диэн ааттаан ыһыахта тэрийиэҕиҥ. Оччоҕо, баҕар, сонургуу истэн, үгүс киһи мустан, таба көрдөхтөрүнэ, сатаатар биирбит эмит ыал буолан хаалаарай?» – диэн. Кинилэр кыһын ити курдук сүбэлэһэн баран, саас эрдэ Хампа Маарыйа диэн бары таптыыр балыстарынан оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ: «Оҕолоргут бары улааттыбыт. Бачча тухары барыбыт көлөһүнэ түмүллэн, син ыалтан итэҕэһэ суох сүөһүлэннибит-астанныбыт. Онон, дьон сиэрин батыһан, быйыл сайын ыһыахта ыһыаҕыҥ. Ол ыһыаҕы сиэри-туому тутуһан кыргыттар, биһиги бэйэбит, тэрийиэхпит, «Кыргыттар ыһыахтара» диэн ааттыахпытын баҕарабыт», – диэн этиппиттэр.

Оҕонньордоох эмээхсин, уһуну-киэҥи толкуйдаан баран, сөбүлэспиттэр. Дьэ ити курдук сүбэлэһэн, «Кыргыттар ыһыахтара» диэн ааттаан эрдэттэн сурах ыытан, кыргыттар уһун сааһы быһа биэ тутан, кымыс кымыстаан, ыһыах бары иһитин-хомуоһун, араас тэрилин бэлэмнээн, үлэ бөҕөтүн көрсөллөр. Ол курдук түбүккэ түһэн, ыһыахтарын кэмэ тиийэн кэлэр.

Кырдьык сэрэйбиттэрин курдук, бэркэ сонургуу истэн, үгүс улуустартан бэрт элбэх киһи мустубут. Кыргыттар бары илин-кэлин кэбиһэрдэрин, мөҥүрүөн кылдьыыларын, үрүҥ көмүс туоһахталарын кэтэн-киэргэнэн, ыһыаҕы бары сиэрин-туомун тутуһан, ыспытынан барбыттар. Ыһыах, көр-нар 3 түүннээх күн буолбут. Ол кэнниттэн мустубут ыалдьыттар ыһыахтаах кыргыттарга, оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ махтанан, уруйу-айхалы кытта тарҕаспыттар.

Кыргыттар санаабыттарын курдук, ити ыһыах ыспыт сылларын кыһыныгар Тааттаттан, Байаҕантайтан, Дүпсүнтэн уонна да атын улуустартан күтүөттэр кэлэн, сэттэ кыыс сэттиэн биир дьыл дьиэлэнэн хаалбыттар диэн номох түмүктэнэр. Кыргыттар ыһыах тэрийбит сирдэрэ билиҥҥэ диэри «Ыһыах ыспыт» диэн ааттанар уонна кинилэр ас уурбут, кымыһы туруорбут оҥкучахтарын онно билигин да баар.

Тапталлаах кэргэн сылаас хоонньо диэн тугун, олох олорор, оҕо төрөтөр дьолун билбэккэ хаалартан ордук иэдээн диэн киһиэхэ суох да буолуо. Оннук тутах дьылҕаланыыны киэр кыйдаабыт кыргыттар сытыы өйдөрүн, сатабылларын норуот ити курдук үйэлэри уҥуордуур кэрэ кэпсээн оҥостубут.

Билигин Сахабыт сиригэр ахсаан өттүнэн элбиирбитигэр үлэлэһэр суорумньуһуттар үлэлэрин өйүүбүн, туох кыалларынан көмөлөһөбүн.

2004 – 2006 сылларга Уус Алдаҥҥа Бороҕон нэһилиэгэр (уруккунан Сыҥаах нэһилиэгэ) Тутанхаайы алааска улуус дьиэ кэргэн отделын тэрийиитинэн Кыргыттар ыһыахтара сөргүтүллэн ыытыллыбыта хайҕаллаах дьыала. Өрөспүүбүлүкэбитигэр Суорумньуһуттар ассоциациялара тэриллэн Евдокия Петровна Бочкарева салайыытынан суорумньуһуттар күүскэ үлэлииллэр, араас тэрээһиннэри тэрийэллэр. Бу үлэни өрөспүүбүлүкэ өттүттэн өйөөн, сөптөөх былааннаах үлэ барыан наада.

Киһи бу Орто дойдуга кэлбит ытык анала диэн ыал буолуу, аналлааҕы кытта муҥутуурдук таптаһан, байан-тайан олоруу, оҕону-урууну тэнитии, саҥа аҕа ууһун олохтооһун. Ол аата, баай-байылыат, иллээх олохтоох буолуу, үтүө майгылаах саха ууһун тэнитии, үксэтии буолар.

Айхал Иванович Габышев,

«Биир ньыгыл Россия» баартыйа

Саха сиринээҕи салаатын полит-сүбэтин чилиэнэ,

СӨ Аҕаларын түмсүүтүн салайааччыта

СЧАСТЛИВАЯ СЕМЬЯ – ЗАЛОГ ЗДОРОВОГО ОБЩЕСТВА

В послании Президента РФ Путина Владимира Владимировича особое внимание уделяется развитию демографической политики в России. Придавая большое значение вопросам охраны материнства и детства, создания семьи и улучшения демографической ситуации в республике, с 2004 года ежегодно проводятся мероприятия сватовства, целью которых являются объединение усилий общественных клубов «Суорумньу» в реализации семейной и демографической политики, активизация деятельности общественных клубов «Суорумньу». Задача данного проекта – поддержка одиноких людей старше 30 лет в создании своей семьи, информационно-методическая и практическая помощь руководителям общественных клубов «Суорумньу».

Демографический вопрос в Якутии с недавних пор стоит довольно остро. Интегральным показателем общественного развития страны, отображением ее социально-экономического и нравственного состояния, могущественным фактором формирования демографического, экономического, трудового и культурного потенциалов общества является здоровая счастливая семья. За последние годы количество одиноких людей значительно выросло. Об этом свидетельствует ситуация острого демографического кризиса, которая сложилась в стране. Она характеризуется снижением количества браков и повышением количества разводов, низкой рождаемостью, распространением однодетности и бездетности.

Важным фактором улучшения демографической ситуации в целом является создание здоровой и крепкой семьи. При этом главной целью является помощь одиноким людям в решении вопросов, связанных с выбором партнера и созданием семьи.

В 2017 году по инициативе активистов-свах мы провели круглый стол «Счастливая семья – залог здорового общества». После выступлений приглашенных специалистов на темы: «Особенности репродуктивного поведения населения», «Феномен сожительства: масштабы, причины, проблемы», прошло активное обсуждение о нелегком, но благородном деле активистов «Суорумньу», также обговорили план дальнейшей работы. Эта работа очень тонкая, требующая большой осторожности, такта, внимательности и сопереживания. Ведь одинокие люди, особенно в зрелом возрасте, люди с ограниченными возможностями, жители сельских местностей, могут быть довольно закрытыми и осторожными. Но наши энтузиасты стараются найти подход к каждому, и благодаря их работе создаются сотни новых семей, рождаются дети, люди обретают семейное счастье. Некоторые свахи работают не один десяток лет. Практически в каждом улусе есть свои активисты. Поэтому свахи решили объединиться и создали региональную общественную Ассоциацию «Дьылҕа түсчүтэ», председателем которой единогласно избрали Бочкареву Евдокию Петровну.

Основным видом деятельности Ассоциации является содействие в решении проблемы безбрачия населения республики. Одним из видов деятельности Ассоциации является организация досуга пожилых людей – их социальная адаптация, сохранение и продолжение социальной активности, предоставление условий и возможностей приятно проводить свободное время, установление дружеских контактов, активация их творческой деятельности, поддержка и повышение их жизненного тонуса.

Важным фактором улучшения демографической ситуации в целом является создание здоровой и крепкой семьи. Чтобы работа стала более слаженной и эффективной, разработали программу создания семьи среди одиноких людей.

Целью программы является создание непринужденного условия знакомства людей старше 30 лет, создание банка одиноких людей, обучение к общению, преодоление психологических барьеров, приобщение к исконно народным традициям, обычаям якутского народа, помощь одиноким людям в решении вопросов, связанных с выбором партнера и созданием семьи.

Основными задачами являются:

• Формирование членов клуба из одиноких слоев населения;

• Исследование социальных проблем создания семьи;

• Реализация разработок по вопросам планирования и репродукции современной семьи;

• Проведение культурно-массовых мероприятий для одиноких людей;

• Пропаганда здорового образа жизни среди населения;

•  Повышение демографической культуры населения, в частности, культуры планирования семьи;

• Привлечение СМИ к освещению проблем одиноких людей и семейно-брачных отношений;

• Создание и постоянная работа социально-психологической службы.

Положительные конечные результаты реализации программы:

• Программа даст возможность улучшить демографическую ситуацию и повысить количество здоровых и счастливых семей;

• Снизить количество одиноких людей;

• Повышение уровня духовных и моральных ценностей семьи.

В каждом улусе очень много одиноких людей в возрасте: люди, попавшие в трудную ситуацию, вдовы, одинокие матери и отцы. Нужно помочь таким людям, спасать их от одиночества, а иногда и от алкоголизма. Ведется очень кропотливая работа. Есть у нас энтузиасты, которые занимаются этим делом около 20 лет – Альбина Сапаргалиевна Султашова-Арчыына, Николай Николаевич Заровняев (Горный улус), Алексей Михайлович Шеломов-Хара Кыталык (г. Якутск), Эльвира Николаевна Семенова-Сэргэ кыыһа Тускулаана (Нюрбинский улус), Галина Андреевна Егорова-Арчылаана (Намский улус), Альбина Сергеевна Баланова (Томпонский улус), Людмила Архиповна Бурцева-Күндүүнэ (Усть-Алданский улус), Валентина Николаевна Прокопьева (Оймяконский улус), Мария Прокопьевна Андросова (М-Кангаласский улус), Елена Васильевна Шадрина (Чурапчинский улус) – вот сильные духом люди, не щадя своих сил и времени организовывающие мероприятия, пропагандирующие здоровый образ жизни.

Организованное обеспечение программы:

1. Создать при клубе Совет по вопросам создания семьи из членов и руководства клуба;

2. Организовать культурно-массовые мероприятия;

3. Проводить встречи с образцовыми семьями;

4. Создать психологическую службу для членов клуба, проводить консультативные работы по вопросам создания семьи, диагностические анкеты, тесты;

5. Расширить связи с другими клубами знакомств и проводить совместные мероприятия;

6. Проводить юридические консультации по семейным вопросам;

7. Разработать цикл лекций по вопросам здорового образа жизни.

Научное обеспечение программы:

• Провести исследования социально-экономических проблем семьи и разработать основные направления их решения;

• Провести анкетирование среди одиноких и разведенных слоев населения с целью обнаружения причин.

Раньше эту работу вели работники управлений ЗАГС, это входило в их годовой план работы, но как показало время, новое – это хорошо забытое старое.

Я как председатель Союза женских организаций республики полностью поддерживаю работу республиканской Ассоциации «Дьылҕа түсчүтэ» и требую всемерной поддержки со стороны руководства республики. Только тогда будет движение вперед.

Анжелика Егоровна Андреева,

председатель Союза женских организаций РС(Я)

КЫЫС ЫҺЫАҔЫН УОННА СУОРУМНЬУ ҮЛЭТИН ТУҺУНАН

Киһи Орто дойдуга кэлбит сүрүн анала ыал буолан, кэнчээри ыччаты төрөтөн, иитэн-аһатан улаатыннарыы, киһи-хара гыныы буолар. Саха итэҕэлинэн, ыал буолбут киһини толору буолбут дииллэрэ. Бөҕө ыал элбэҕэ судаарыстыба социальнай бэлиитикэтэ этэҥҥэ оҥоһулларыгар көмөлөһөр, нэһилиэнньэ элбииригэр ханнык баҕарар дойду интэриэстээх-баҕалаах буоллаҕа (арай Кытайга атын, элбэхтэрэ бэрт буолан). ХХI үйэ саҥатыгар Уус Алдан улууһугар өрөспүүбүлүкэ таһымынан Кыыс ыһыаҕын тэрийэ сылдьыбыттара. Бу ыһыах сыала саха дьонугар ыал элбээһинэ диэн этэ. Балай да элбэх киһи кыттан турар – 500 кыттааччы. Бу анал ыһыах холугар улахан сыыппара.

Ыһыах кэнсиэпсийэтэ Уус Алдан Бэрииһэптэрин номоҕор тирэҕирэр. Номох быһыытынан, ХIХ үйэ саҥатыгар Сыҥаах нэһилиэгэр Бороҕон улууһугар Түһүнэй аҕа ууһун баайа Түмэппий Барыыһап диэн киһи олорбут, сэттэ кыыстаах эбит. Кыргыттара саастарын ситэн, систэрин этэ ситэн, бууттарын этэ буһан, эргэ тахсар кэмнэрэ кэлбит да: баай ыаллар уолаттарын Түмэппий төрүт баай аҕа ууһуттан төрүттээх киһи буолбатаҕынан кэргэн кэпсэтэ ыыппаттар эбит; оттон дьадаҥы ыал уолаттарын аҕалара чугаһаппат эбит. Ол иһин кыргыттар ыксаан, сүбэлэһэн баран аҕаларыттан көҥүллэтэн ыһыах тэрийэн, утуу-субуу баай уолаттарга кэргэн тахсыталаабыттар. Оҕонньор баай ыаллартан халыым ылан баайа хаҥаатаҕа, үөрдэҕэ. Ыһыаҕы кыргыттар тэрийэллэригэр «Кыыс ыһыаҕа» диэн ааттаабыттара эбитэ үһү. Түмэппий Борисов бэйэтэ Мордьууска Хабырылла диэн киһиттэн төрүттээх, эһэтэ Дабыыкын диэн Сыҥаах нэһилиэгэр Улахан Сыһыыга олорбут киһи.

Мин 2019 сыл сайыныгар Национальнай архыыпка Бороҕон инороднай быраабатын кинигэтигэр ити Түмэппий Барыыһап туһунан матырыйаал булбутум. Сыҥаах нэһилиэгэр олорбут. Чаччыына эбит. Сир туһуттан улуус кулубатын кытта иккитэ сууттаһа сылдьыбыт. Мин бэйэм Борисов Борис Ивановичтан төрүттээхпин. Аҕам Ньурба драматическай тыйаатырын артыыһа, Щепкин аатынан театральнай училищены бүтэриэҕиттэн Ньурба куоракка олорор, үлэлиир. Кини аҕата, эһэм, Иван Константинович Борисов Уус Алдан Кэптэнитигэр олорбута. Кини аҕата Константин Петрович Борисов-Мурун Көстөкүүн эмиэ Лөгөй нэһилиэгэр олорбут, орто сэниэ ыал эбитэ үһү. Көстөкүүн аҕата Петр Петрович Борисов диэн, Сыҥаах нэһилиэгин киһитэ. Петр Петрович ХIХ үйэ иккис аҥаарыгар олорбут киһи. Кини туһунан миэхэ 2005 сыллаахха архыып үлэһиттэрэ булан биэрбиттэрэ. Киниттэн үөһэ дьону булбатах этилэр. Онон таайарбынан, Петр Петрович аҕата Мордьууска Хабырылланы кытта бииргэ төрөөбүт Түгүнүүр Бүөтүр диэн баайтан төрүттээх быһыылаах. Аҕатын аата да ону ыйар – Бөтүрүөбүс диэнэ. Түгүнүүр Бүөтүр сүөһүнэн байбыт, ойуунумсуйар киһи эбитэ үһү. Көмүллүбүт сирэ биллэр. Аһара байан «кыйдатыы» туомун ыыттарар эбит. Бу туом быһыытынан, сүөһүнү кый ыраах ураҕастаах аттаах уолаттар үүрэллэр уонна онно хааллараллар. Түгүнүүр аҕата Дабыыкын арааһа ХVIII үйэ бүтүүтүгэр, ХVIII—ХIХ үйэлэр кирбиилэригэр олорбут киһи буолуохтаах, номох быһыытынан, Дьокуускайга баран нуучча атыыһытыгар хамначчыттаабыт. Номоххо ол туохтан буолбута этиллибэт. Ол аата, Түһүнэй аҕа ууһа ол саҕана сүрдээҕин дьадайа сылдьыбыт кэмэ буолуон сөп эбит. Түһүнэй диэн ХVII үйэ иккис аҥаарыгар олорбут киһи аҕа ууһун тойоно, кинээс, аҕата эмиэ кинээс Окто диэн киһи, Лөгөй биитэ. Лөгөй, биллэрин курдук, нууччаларга утарсыбатах, «шерт» (сиэр, андаҕар) биэрэн баран онтун кэспэтэх аҕа ууһун тойоно. Атын тойоттор нууччалары утары өрө турууларыгар кыттыбатах, нууччалар сахалары утары сэриилэһэллэригэр эмиэ кыттыспатах. Архыыпка көрдүүрбэр миэтирикэҕэ өбүгэлэрбин булбатаҕым. Өр кэмнээх, анал күүстээх үлэ наада быһыылаах.

Түһүнэй бэйэтэ «Общественный строй якутов» диэн Токарев кинигэтигэр ахтыллар. Ол курдук, ХVII үйэ иккис аҥаарыгар Мэҥэ сиригэр Дьаарбаҥ кытылын таһыгар Солук Боотур диэн Бороҕон ууһун бухатыыра биир мэҥэ киһитин, көмүскэнээри, алҕас ох саанан табан өлөрбүт. Ону мэҥэлэр, ол киһи аймахтара, иэстэһэн Суола үрэх таһыгар бороҕоттор бас киһилэрэ остуруоктан улууһугар айаннаан истэҕинэ, ох саанан дьөлүтэ ытыалаан өлөрбүттэр. Онтон сылтаан Түһүнэй икки сүүсчэкэ киһилээх мэҥэлэргэ (Бодоевтар аҕа уустара) саба түһэн Бороҕон сиригэр сүөһүлэрин үүрэн барар, дьону билиэн ылан чаҕар оҥостор. Түһүнэйдэр, бадаҕа, ХVIII үйэ ортотугар эбэтэр иккис аҥаарыгар христианствоны ылынан Бэрииһэптэр буолбут быһыылаахтар. Ону эмиэ архыыбы хасыһан билиэххэ сөбө буолуо.

Мин ыстатыйа саҥатыгар суорумньу туһатын эппитим. Кыыс ыһыаҕа тэриллиитигэр Евдокия Бочкарева-Налыйа Хотун улахан үтүөлээх. Кини курдук, саха омукка сулумах дьон аҕыйыырыгар үлэлээбит уонна үлэлиир дьон бааллар. Бу дьон улахан туһалаах үлэни ыыталлар.

Мин эмиэ кыра да буоллар олохпор киллэһиктээхпин. Ол курдук, 2009 сыллаахха ыал буолан баран, ИП быһыытынан регистрацияланан ОКВЭДка дьону кэргэнниир пууну киллэртэрэн брачнай агентство арыйан сыл курдук үлэлэтэ сылдьыбыттаахпын.

Сүбэ-соргу

Үлэбитигэр сулумах дьоҥҥо аҥкыата толорторон тэҥнээн билиһиннэртиир этибит, төлөпүөннэрин хардары-таары бэрсиһэллэрин ситиһэн, итини таһынан «вертушка» – ньыманан тэрээһиннэри ыытар этибит. Вертушка диэн кылгас кэмҥэ элбэх киһини кытта билсии ньымата. Аныгы киһи мэлдьи иллэҥэ суох, арыт тус олоҕун оҥосторугар да бириэмэтэ тиийбэт. Ол иһин оннук дьону рестораҥҥа, кафеҕа ыҥыран анал биэчэр тэрийэрбит – кофелаах, чэйдээх, мороженайдаах, пирожнайдаах. Кыргыттар остуолларга тус-туһунан биирдиилээн тэйиччи-тэйиччи олороллоро, оттон уолаттар остуолтан остуолга күн эргииринэн анал бэлиэнэн көһөн миэстэлэрин уларыта сылдьан кинилэрдиин билсиһэллэрэ, кэпсэтэллэрэ. Сөбүлэһэ санастахтарына, төлөпүөннэрин бэрсэллэрэ. Билсиһэргэ-кэпсэтэргэ биэс мүнүүтэ бэриллэрэ. Намыын муусука уларыйар: уолаттар атын остуолга олорор кыыска көһөллөр. Дьэ ол кэннэ уопсай ол-бу билсиһэр оонньуулар ыытыллаллара, ким кыттыһар кыттыһара, ким баҕарбат – барара.

Инньэ гынан, сыл иһигэр уонча дьону ыал оҥорон турабыт. Биир тэрээһиҥҥэ түөрт Бүлүү улууһун дьонун мунньан турардаахпыт. Үлэбэр Галина Лидочен диэн Сунтаар кыыһа көмөлөспүтэ, үлэлэспитэ. Үлэни кини ыытара, мин тэрийэр өттүгэр сылдьыбытым. Онтон Галина ыал буолан дойдутугар көһөн, бэйэм да салгыы үлэлииргэ бириэмэм тиийбэт эҥин буолан (иккис үлэм этэ) тохтообуппут, агентствоны саппыппыт. Дьон хойукка диэри ыйыталаһар этэ, үтүө тылынан ахталлара.

Мин санаабар, суорумньу үлэтигэр улахан суолта бэриллэн, аныгы технологиялары туһанан судаарыстыба таһымыгар өрө тутан үлэ ыытыллыах тустаах. Тоҕо диэтэххэ, сулумах киһи сахаҕа олус элбэх. Тыа сиригэр – уолаттар, киин, куорат сиригэр – кыргыттар. Ити, биллэн турар, үчүгэйэ суох.

Онон, суорумньу үлэтин ыытар дьон – саха омукка улахан үтүөлээх дьон.

Бииктэр Барыыһап-Алтан Түһүнэй,

СӨ ыччат бэлиитикэтигэр уонна култуураҕа туйгуна

Дьокуускай. 21.01.21 с.