Текст книги "МЕН БОРМАН, ҲАЁТ"

ҲАВОДА ЧЕЧАКЛАР ИСИ БОР ЭДИ…
(болаликдаги Наврўзларни эслаб)

Кўкламнинг ёмғирлар кўп ёғадиган намхуш оқшомлари болалигимизда жуда зерикарли туюларди.

Ташқарида шамол “ув” тортар, дарахтларнинг шохи қарсиллар, итлар занжирини узгудек бўлиб тинмай ҳурар эди. Бу товушлардан ваҳимага тушиб, эна ларимизни саволга тутардик.

– Энажон, ташқарида нима бўлаяпти?

– Аямажуз келган, бу ўшанинг иши.

– Аямажуз ёмонми?

– Ёмон эмасу, лекин бизга раҳм қилмайди-да, дерди энам. – Кечагина боғимиздаги зардолилар гулини тўкиб, барг ёза бошлаганди. Мана, аямажуз келди-ю, янги баргларини битта-битта юлиб отаяпти. Айни Наврўз киришини пойлаб юради у. Нима қилсин феъли шунақа-да.

“Демак, аямажузнинг ўзи эмас, феъли ёмон экан”, деб ўйлардик ва ўзимизча унга хайрихоҳ бўлардик. Кейин эналаримиз ўргатган тилакларни пичирлаб айтардик:

 
Аямажуз олти кун,
Яхши келса юрт тўкин,
Ёмон келса эл юпун,
Яхши келсин илоҳим.
 

Яна бир куни қаттиқ шамол турди. Ёмғир томчилари деразани черта бошлади. Бирданига чироқ ҳам “лип” этиб ўчиб қолди. Укам билан бобомнинг ёнига чопиб бордик.

– Ҳозир ҳаммамиз биргаликда қўшиқ айтамиз, кейин сираям қўрқмайдиган бўласизлар, – деди бобом.

Ўша қўшиқнинг сўзлари ҳали-ҳали ёдимда.

 
Шамол турса, қўрқмагин,
Шамол бобонг бўлади.
Ёмғир ёғса қўрқмагин,
Ёмғир момонг бўлади.
Чақмоқ чақса чўчима,
Чақмоқ сенинг оғангдир.
Сел келганда сапчима,
У ҳам сенинг бобонгдир.
 

Чиндан ҳам шундан сўнг қўрқув ҳисси бизни тарк этди. Гўёки бобом бир зумдаёқ табиат билан бизни дўстлаштириб қўйганди. Ёмғирнинг ҳам, шамолнинг ҳам товуши энди бизга хуш ёқиб, кўзимизни уйқу элита бошлади.

Эртасига ҳаво чарақлаб очилди. Бир ҳафтагача кун тоза қизиди. Шунда бобом бизга “Қани, ёмғир чақиринглар”, деди. Биз катталардан ўрганганларимизни хиргойи қилдик:

 
Деҳқон бобо ҳув деди,
Дала-боққа сув, деди.
Кўзда йўқ уйқу, деди,
Гулдурак момо, кел.
Ҳамма сенга кўзи тўрт,
Кел, тоғлардан ошиб ўт,
Дала-боғдан шошиб ўт,
Гулдурак момо келақол.
 

Айтишларича, шоҳ Фируз замонида Эронда етти йил ёмғир ёғмаган экан. Шунда эл-улус ибодатхоналарга бориб, ғайб кучлардан ёмғир сўрашган.

Йил қурғоқ келиб, ҳосил кам бўлган йилларда одамлар сув ҳомийси – Султон хотиндан мадад тилаганларини болалик чоғларимиздан бери биламиз. Биз болалар чўпга ўраб ясалган латта қўғирчоқни бош узра кўтариб, қўшиқ хиргойи қилардик:

 
Ёмғир ёғдир, хўл бўлайлик,
Биз ҳам сенга жўр бўлайлик.
Арпа-буғдой мўл бўлсин
Суту қатиқ кўп бўлсин.
Ёмғир ёғса дўл келади,
Еру жаҳон кўл бўлади.
Дунё тўла гул бўлади.
 

Биз Наврўз сайилларига чиқиб, варрак учираётган кезларимизда ҳам бор овозимиз билан шамолни чақирардик:

 
Шамол, шамол,
Бағринг камол,
Онангни сув олиб кетди,
Отангни сув олиб кетди,
Эса қолсанг-чи!
 

* * *

Наврўз кунларида ер ҳайдаш, экин экиш юмушларини бажариш пайтида деҳқонлар “хўш, ҳайда”, “майда-майда” қўшиқларини айтган бўлсалар, аёллар сигирларини эркалаб сутини кўпайтириш учун қўшиқ айтиб соғардилар. Соғим қўшиқларини оналаримиз ва момоларимиз ўзлари тўқиб ҳам хиргойи қилаверишарди.

Қишдан чиқиб, қувватсизланган сигирлар кўкламнинг илк майсаларига тўйиб қайтаётганида аёллар шу жониворларни “суқли” назарлардан эҳтиётлашган. Кўз тегмасин, дея шохлари ва туёқларига нуқра тошчалар тақиб қўйганлар. Сўнг подадан қайтаётган сигирлар йўлига чиқиб ўзаро хиргойи қилишган.

 
Пода келар бош-бош,
Шохларида нуқра тош.
Елини тирсиллайди,
Шохлари қирсиллайди.
Пода келар бош-бош,
Ҳой йўловчи, четга қоч.
Кўз тегар уюримга,
Дард келар сигиримга.
 

Ҳар гал Наврўз кунларида биз она табиат, осмон, хуллас атрофимиздаги барча жониворлар билан мана шундай содда ва халқона қўшиқлар орқали “сўзлашардик”, уларни бола қалбимиз билан яхши кўриб қолардик.

* * *

Болалик кезларда биз дала гиёҳларининг қай бирини гулидан, қай бирини ҳидидан ажратиб олардик.

Сувқалампирнинг гуллари худди маржонга ўхшаш бўларди.

Бўзночнинг иси ёқимли, марваридгул эса қўнғироқчани эслатарди.

Далачойнинг гуллари сап-сариқ…

Мойчечакнинг гулбарглари сулув, гулхайрининг ифори майин, девона гулнинг товланиши чиройли эди.

Ёмғир севалаб ўтган чоғларда бу ўт-ўланларнинг хуш бўйи бутун борлиққа тараларди.

– Майсаларни тўйиб ҳидла, кўнглинг ёришади, – дерди момолар.

– Майсазор устидаги шудрингдан олиб ич, барча дардларинг кетади, – дерди боболар.

Майсаларга бўйлашиб, улар билан жой талашиб ўсаётган ялпиз, исмалоқ, жағ-жағ, беда эса юз бир дардга даво экан.

* * *

Тупроқни ёриб яшашга чоғланаётган майсалар, ариқ бўйларидаги митти чучмомолар, қирда бойчечагу бинафшалар, боғлар ичида сайраётган қушларнинг ҳамма-ҳаммаси Наврўз саҳарларида қутлуғ кунни қаршилаётгандай туюлади. Нозик ниҳол гулу гиёҳлар ҳиди димоқни қитиқлайди.

Сумалак қозонлари атрофида шўх болалар чуғурлашади:

 
Жонга дармон сумалак,
Кимга армон, сумалак…
 

Адирлар бағрида наврўз гурунглари қизийди, айтишув ва лапарлар бошланади, беллашувлар авж олади.

“Қутлуғ кунда ғамга ботмай ўйнаб кул, дилинг пок, тилакларинг эзгу бўлсин. Ана шундагина келгуси Наврўзларга ҳам шоду хуррам етасан”, дейишади кексалар.

Қош қорайиб тун киргач, сумалак қозони атрофида давра қурилади. Момолардан бири чилдирма чалади, уни эшитганлар “сумалак сайли” бошланганини билиб узоқ-яқиндан келаверадилар. Энг аввал момолардан бири ўйину лапарни бошлаб беради. Лапар бундай бошланади:

 
Осмонларда камалак,
Қозон тўла сумалак,
Сайилдан бердик дарак,
Келаверинг минг малак,
Сумалак, ҳо сумалак…
 

Кейин бошқалар ҳам шу момога жўр бўлишади:

 
Узоқ осмону фалак,
Қайдадир ўттиз малак,
Улар солмаса намак,
Қачон пишар сумалак?!
Сумалак, ҳо сумалак…
 

(Айтишларича, сумалак қозони атрофига келиб ўтирган ўттиз малак тонгга яқин қозонга туз-намак ташлаб, сўнг учиб кетишаркан. Бу эса сумалакнинг пишганини билдираркан. Шу учун ҳам лапарда тузнамак сўзи тез-тез тилга олиб турилади.) Онахонлар энди навбатни ёш қизу келинчакларга берадилар. Қиз-жувонлар рақс тушиб, бир-бирларига гал бермай, ўзлари билган халқ қўшиқларидан куйлайдилар.

Саҳар чоғида дам еб, пишган таомни сузишни кекса аёл бошлаб берган. У “Бисмиллоҳир роҳманир роҳийм” деб қозон оғзини очади ва шундай сўзларни такрорлайди:

 
Ғойибдан барака
Беҳиштдан маза,
Менинг қўлим эмас,
Биби Фотима онанинг қўллари…
 

Сўнгра сумалак қатор идишчаларга сузилиб, биринчиси ён-атрофдаги кекса ёки дардман кишиларнинг уйларига элтиб берилади. Шу жиҳатдан олганда, сумалак жуда кўп яхшиликларга йўл очувчи қутлуғ таом саналади. Сумалак сузаётган аёл қозон бошида ҳазил аралаш хиргойи қилиб туради:

 
Том боши қизил алвон,
Сумалак минг бир дармон.
Сумалак етмай қолган,
Армон қилар– а, армон…
Сумалак, ҳо сумалак!
 

* * *

Момо чанқовузни лабига тутади.

Бобо дўмбирани сайратади.

Болакай қамишдан сибизиқ ясайди.

Катта майдондан отлар дупури эшитилади. Барча “қизқувди”ни кўрмоққа шошилади.

Бир томонда кураш давом этади.

Бир ёқда “арқон тортиш” беллашуви…

Беллашув тугаб, ҳаммалари “келинсалом” бўлаётган жойга ошиқадилар. Кайвони момо ўртага чиқиб “салом” айтади:

 
Қуллуқ бўлсин Наврўзжон,
Нонга тўлсин дастурхон,
Юрт бўлсин тинч ва омон,
Ҳамма-ҳаммага салом…
 

Келинчаклар заррин ҳарир пардалари ортидан ним табассум қилишиб, аста саломга эгиладилар.

* * *

Қуёш укпар булутлар орасидан мўралайди. Шабадада кўклам ҳиди. Бир дуркун қизлар сайил бўлаётган адир томон ўрлайдилар. Олдинда бораётгани беихтиёр тўхтаб қолади.

– Қизларжон, бу ёққа бир қаранглар!

Қияликдаги яхлаган ер устида нозиккина бойчечак тебраниб турарди. Қизлар унга соғинчу меҳр билан тикилиб ҳайратланишади.

– Вой, бунчаям чиройли! Аёзли кунда очилиб туришини-чи?

Қизлардан бири бойчечакни узмоқчи бўлди. Дугонаси унинг қўлидан ушлади.

– Қўй, узма, биздан бошқалар ҳам кўрсин. Кейин шу йўлдан йигитлар ўтишди. Улар бойчечакни кўриб дарров узиб олишди.

“Қизларга кўрсатиб мақтанамиз”, дейишди. Қизлар эса бойчечакни йигитлар қўлида кўриб, кўнгиллари оғринди. Бойчечакни узган йигит хижолатомуз жилмайди. Қизлар уни “кечирган” бўлди.

– Бойчечакни бизга беринглар.

– Йўқ, шартларимиз бор.

– Айтинг.

– “Бойчечак базми” ўйнаймиз. Лапарда ким енгса бойчечак ўшаники бўлади.

– Бўпти!

Йигитлар бир тараф, қизлар бир тараф бўлишди. Бўз йигит ўртага чиқиб лапарни бошлаб беради:

 
Мен таниган бир қиз бор,
Кўзларида юлдуз бор.
Унга тўйиб қарай десам,
Отаси кўп жаҳлдор,
Ёрдам беринг ёронлар!
 

Қизлар ясама араз билан лаб буришади, сўнг йигитга дарровгина жавоб ҳозирлайдилар:

 
Ҳой йигит-а, ҳой йигит
Мақтанмоқни қўй йигит,
Сен у қизни олмоқ бўлсанг,
Бор, рақибингни йиқит!
Буни қаранг, ёронлар…
 

Йигит “таслим” бўлгандек ерга қарайди, сўнг бойчечакни қизга узатади. Йигитлардан бири ўртага чиқади ва янги лапарни бошлаб юборади:

 
Қўшни қизнинг боғига,
Олма отдим, ҳай ёра.
Учрашгани чиқар деб,
Пойлаб ётдим, ҳай ёра.
 

Бир қиз унга жавоб сўзи айтади:

 
Олма отманг боғимга,
Мен на кўйда, ҳай ёра.
Учрашувга чиқолмам,
Отам уйда, ҳай ёра.
 

Сўнг йигит ўзича “аразлаб” нари кетади. Сал ўтиб, яна ортига қайтади-да, қизга лутф қилади:

 
Ҳой қўшни қиз, бу қандай,
Нозу фироқ, ҳай ёра.
Ундан кўра ҳол сўраб
Бир кулиб боқ, ҳай ёра.
 

Қиз юзларини тўсиб четга қарайди. Кейин дугоналари ёнига бориб “аҳволини” уларга тушунтиради. Унинг ёнидаги қиз ўртага чиқиб, йигитга дейди:

 
Куюнманг-ей, бу қизнинг
Боши боғлиқ, ҳай ёра.
Сизга бир сўз айтолмай,
Дили боғлиқ, ҳай ёра.
 

Шунда йигит бошини “чангаллаб”, бир зум туриб қолади. Сўнг аста-секин йигитлар томон юради. Кетаётганида қизлар гуруҳи томон боқиб шундай дейди:

 
Ҳой, қўшни қиз, севмасанг,
Йўқдир зорим, ҳай ёра.
Дунёда қай ошиқ бор,
Кўнгли ярим, ҳай ёра!
 

Айтишув ва лапарлар поёнига етгач, қизлару йигитлар давра-давра бўлишиб сирлашадилар.

Бахт ва севги ҳақидаги гўзал суҳбатлар то кечга қадар давом этади.

* * *

Ёруғ туйғулардан кўнгиллар ёришади. Дилда шеър ҳаваси уйғонади:

 
Чорбоғлар чирой очиб,
Ҳар гул хуш бўй таратар.
Сувга сирларин айтиб,
Бош эгади мажнунтол.
Том устида қизғалдоқ,
Кўйлаги ловуллайди.
Қирга чиқсанг, бойчечак,
Мени ол, деб имлайди.
Ариқ четида ялпиз,
Нафасида қўшиқ бор.
Ҳар ёнда анвойи ис,
Мунча сулувсан, баҳор!
 

Чиройли урф-одатлари, ривоятлари, ҳикматлари ва кўҳна қўшиқлари билан қалбларимизга кириб келади, бу қадимий айём нафаси!

Кўзларимизни ҳайратга, кўнгилларимизни ёрқин ҳис-туйғуларга тўлдиради.

Минг-минг йиллардан бери Наврўз ана шундай гўзал манзаралар, қутлуғ садолар билан бошланади.

“ҚУШНИНГ ҲАМ ИНИ БУЗИЛМАСИН, БОЛАМ…”
(энам кўп бора такрорлайдиган ибора эди бу)

Она қишлоғимдаги жаннатсифат ҳовли тасаввуримга аниқ муҳрланиб қолган. Ёзу қиш анвойи мевалар иси келиб турадиган катта чорбоғнинг этаги узумзор эди. Ундан сўнг анжирзор бошланарди. Ҳовлининг офтобрўй томонида томорқа экинлари баравж ўсиб ётар, у гулзорга туташиб кетганди. Гулзорнинг ярмидан кўпига райҳон экилган, қолган қисмида очилиб ётган гуллар ҳиди бир-бирига қоришиб, кишини сармаст қиларди.

Энам (волидамнинг оналари) шу чиройли, кенг ҳовлида яшардилар. Ўзлари қишлоқнинг кайвониси, ҳеч бир тўй ёки маърака у кишисиз ўтмасди. Жуда серғайрат, пухта, ҳатто кунига майда-чуйда юмушларни бажараётиб ҳам нимадир хиргойи қилиб юрардилар. Қўшиқлари жуда кўп, хилма-хил эди. Биз набираларига ўлан ва лапарларни айтиб берар, кези келганда мақолларни тўқиб ташлар, ҳол сўраб чиққан ҳамсоя аёлларга эса ҳар хил ибратли воқеаларни гапириб ўтирарди. Айниқса, кечқурунлари бу ҳовли гавжум бўларди. Қўшни аёллар бирин-сирин кириб келишарди. Чорпояда суҳбат обдон қизир, бу давранинг бош ҳаками, албатта энам эди! У ўғил уйлаш ё қиз чиқариш тараддудида юрган аёлларга маслаҳатлар бериб, йўл-йўриқ кўрсатар, баъзан ривоятлар айтиб, гап орасида ўзи гувоҳ бўлган қизиқ ҳангомалардан ҳам сўйларди.

Энамнинг айтганлари шу даврада ўтирган кимнингдир дил жароҳатига малҳам босар, кимнидир қийнаб юрган мушкул оғриқлардан қутқазар, кимгадир яхшигина сабоқ бўларди, назаримда. Шундай ривоят ва ҳангомалардан айримлари ёдимда сақланиб қолган.

УЙИГА АҲИЛЛИК ҚАЙТИБДИ

Гоҳо давра ўрталаб қолганда қўшнимиз Ҳазия хола енг учлари билан кўзларини артиб-артиб қўяр, энам эса буни ички сезгирлик билан пайқаб, дарров гапидан тўхтарди. Сўнг ярим ҳамдардлик билан холани койиган бўларди:

– Ҳалиям ўша гапми, Ҳазиябону? Ичмайдиган, сўкмайдиган эркак борми, ўргулай, Аллоҳдан инсоф сўраб, оғир бўлинг.

– Қийналиб кетдим. Жавобимни беринг, дедим кеча… (Ҳазия хола юзларини бекитиб йиғлаб юборади).

– Ҳай-ҳай, яхши сўзгаям, ёмон сўзгаям фаришта омин дейди-я, бекор қипсиз. Гулдай болаларингиз бор-а, айланай. Оғзингизга тош солинг, ҳали ҳаммаси яхши бўлиб кетади девдим-ку, сизга. (Ҳазия хола энамнинг гапларидан енгил тортгандек, кўз ёшларини артиб, пиёласидаги чойни симиради).

Аёллардан бири кулимсираб, ҳазил аралаш энамни саволга тутади: – Ҳамма вақт оғизга тош солинглар деб маслаҳат берасиз, нима, буни сиз ўзингизда синаб кўрганмисиз?!

– Машойихларимиз айтиб кетган ҳар гап не-не синовлардан ўтган, болам, – дейди энам. – Эшитинглар, мен шуни айтиб берай. Қадимда бир эру хотин бўлиб, доимо бир-бирлари билан уришгани-уришган экан. Эр у деса, хотин бу деб, ниҳоят катта жанжал бошланар, уйда неки бор, ҳаммаси синар, сўнг чарчаган эру хотин дуч келган жойда ухлаб қолишаркан. Аммо тонг отгач шу аҳвол яна такрорланаркан. Бир куни нимадир бўлиб, хотин ўзини ойнакка солиб қараса, кўзгудан сочлари пахмайган, кўзлари чақчайган, бадбашара бир аёл ўзига қараб турганмиш. Аёл ғамга ботибди. “Мана жанжалнинг оқибати! Бирор чорасини топмасам бўлмайди, шекилли…” деб ўйлабди.

Ахийри, у донишманд ҳузурига борибди. Аёлга раҳми келган мўйсафид унга бир тошча олиб узатибди:

– Буни эрингиз келиши билан тилингиз тагига ташлаб олинг, ҳар қандай шароитда ҳам оғзингизни очманг, шунда бир яхшилик юз беради, – дебди.

Аёл тошни олибди, уйга етиши билан оғзига солибди. Жанжалга ўрганган эр жазаваси тутиб бақирибди, ҳар нарсани улоқтирибди, сўкинибди, бироқ хотини миқ этмабди: Эр ҳайрон бўлибди, “хотинимга ақл кирибди-да” деб ўзи ҳам жанжални бас қилибди. Дарҳол ўзини тузатибди, соч-соқолини қиртишлаб, синиқ буюмларни бутлабди. Аёл ҳам пардоз-андоз қилиб чиройли бўлибди. Етти кунни шундай ўтказишибди. Сўнг аёл яна донишманд ҳузурига йўл олибди. “Сизнинг айтганларингизни қилдим, лекин ҳеч бир яхшилик бўлмади-ку”, дебди у. Шунда донишманд ундаги ўзгаришларни пайқаб севинибди, сўнгра:

– Бир ҳафталик осойиш кунлар сени ҳам, эрингни ҳам қувонтирди, рўзғорга барака кириб, уйларингга аҳиллик қайтди, ахир яхшилик эмасми бу, – дебди.

Аёл донишмандга таъзим қилибди-да, ортига қайтибди. Уйга бориб, овқат тайёрлаб эрини кутибди. Эру хотин шундан сўнг узоқ йиллар аҳилу иноқ яшашибди.

…Ҳазия хола энамнинг ўгитларига амал қилиб, кам бўлмади. Эри Мансур ака кўп ўтмай, ичишни ташлади. Қишлоқнинг тўй-маъракасига аралашиб, ўзини ўнглаб олди. Иккалови апоқ-чапоқ бўлиб, ўғилларни уйлаб, қизларни чиқаришди. Олди-орқаси тўла невара-чеваралари бор бу кун.

ҚИЗ БОРКИ, ҲУНАРИ БЎЛСИН

Ўрни келиб қолганда зарур гапни шартта айтиб, ҳеч кимни аяб ўтирмайдиган энам бировга маслаҳат беришдан аввал узоқни ўйларди. Ўгитлари эса оламча мазмунга эга эди. Айримлари ҳали-ҳануз қулоқларимдан кетмайди.

Қўшни аёл энам ёнига келиб маслаҳат сўрайди. “Гулнора қизим бу йил ўқишга киролмади, бу ёқда совчилар кўпайгандан кўпаймоқда. Узатай десам сеп-сидирғаси тайёр эмас, нима қилсамикин?” дейди.

– Рўзғор тутишни, овқат пиширишни ўргатганмисан? – дейди энам.

– Борса ўрганиб олар…

– Қизиқ гап айтдинг, бировнинг эшигига боришдан олдин қиз болани уй тутишга ва бирор ҳунарга ўргатиш керак. Қизингнинг ҳунари борми?

– Ҳунар? Қанақа ҳунар? Ҳеч нарса ўрганмаган… – Унда қандоқ узатасан? Рўзғорни рўзғор қилишда аёл ҳам ўзининг ҳиссасини қўшиши керак, бу қадимги китобларда ёзилган. Қўлида ҳунари бўлса қизинг бировнинг эшигига борганида бошини баланд тутиб юради, шуни ўйламаяпсанми?! – деб қўшнини койиган бўлади энам.

Аёл индамасдан чиқиб кетади. Шундан сўнг қизини икки маҳалла наридаги бир чеварга шогирд қилиб беради, пазандачиликни ўргатади. Обрўли хонадонга узатилган Гулнора ўша ердаги қиз-жувонларга чиройли кўйлаклар тикиб бериб мақтов олаётганини эшитган энам ич-ичдан қувонади.

ОДОБИ ВА ҲАЁСИ БИЛАН ГЎЗАЛ

Энам қиз боланинг одоби унинг бахти, дер эди. Шунга оид воқеани менга гапириб ҳам берганлар.

Бир она бор эди. Умр йўлдошидан барвақт жудо бўлиб ўғлини ақлли-ҳушли қилиб тарбиялади. Вояга етгач, уйламоқ бўлди. “Сўзлашиб юрган қизинг борми?” деб сўради. Йигит айтди. Она ўғлини шу қизга унаштириб қўйди. Олисдаги қариндошлариникига бир ҳафтага меҳмонга кетди, она. Бу пайтда ўғил уйни тартибга солиш билан банд эди. Бир неча кундан кейин она уйга келсаки, ўғли бегона бир қиз билан чақчақлашиб ўтирибди.

– Бу қиз ким? – деб сўради.

– Бўлғуси келинингиз шу-да, онажон. У сиз йўқлигингизда уйга келиб турди, менга овқат тайёрлаб берди.

Она индамади. Аммо шу куни кечқурун қудалариникига бориб, унашувни бекор қилиб қайтди.

“Никоҳ ўқилмай туриб куёвникига келиб-кетиб юриш ўта одобсизлик, бундай қизни энди уйим остонасидан киритмайман!” деди у.

Ўғил ҳам онасини тушунди.

– Қиз бола одоби ва ҳаёси билан қадрланади, буни унутма, – дердилар энам менга.

* * *

Энамнинг ўгитлари ҳеч тугамасди.

Ўшандан сўнг англаб етдимки, бу доно аёл ўгитлари билан нафақат биз набираларининг, балки барча ёшларнинг қурилажак оиласи мустаҳкам, ҳаёт йўли ойдин бўлишини истаб жонҳалак экан!

– Аёл зоти уйига бор меҳрини бағишлаб, тежамли ва қаноатли, итоатли ва сабрли бўлса, хонадонини асраб-авайласа турмушига ҳеч бир заха етмайди. Бу дунёда фақат одамнинг эмас, ҳатто қушнинг ҳам ини бузилмасин, болам, – дер эди энам.

ИККИНЧИ БЎЛИМ
ЮРАГИМДАН САЧРАЁТГАН ЧЎҒ
(она юрт манзаралари)

Эндигина мактабга қатнаётган ўқувчилар эдик. Бир куни ўқитувчи синфга кирди ва дабдурустдан “Ҳозирги дарсда Ватан ҳақида суҳбатлашамиз”, деди.

Шунда орқа партадаги бир бола қўл кўтарди.

– Муаллим, Ватан нима ўзи?

Ҳаммамиз кулиб юбордик. Ўқитувчи бизга “жим” ишорасини қилди. Кейин ўзи бу мавзу ҳақида узоқ гапирди. Синф сув қуйгандек жимжит эди. Суҳбатни жудаям берилиб тинглаганимиз учунми, танаффусга қўнғироқ чалинганини ҳам сезмагандик, ўшанда…

Қанча сувлар оқиб кетди. Биз улғайдик. Энди мен Ватан ҳақида ўйласам, кўнглим ёруғ туйғулардан ёришиб кетади. Аслида бу туйғулар гўдаклигимиздаёқ она сути, она меҳри, она алласи билан бирга томирларимизга сингган. Боболаримизнинг ҳикматлари, момоларимизнинг эртаклари орқали юракларимизга жо бўлган!

Айни баҳор кезларида отаси эккан кўчатларга жажжи челагида сув ташиб қуйган болакайнинг кўзлари тубида илдиз отарди Ватан туйғуси!

Онаси кашта тикаётганда ёнида ўтириб, оддий матода ипак гуллар яратаётган сеҳрли бармоқларга ажабланиб термулган қизалоқнинг нигоҳларидаги ҳайратга қоришиқ эди бу туйғу!

Чексиз-чегарасиз дала-қирлар, тупроқни ёриб яшашга чоғланаётган юз бир хил майсалар…

Бошоқлари олтинланиб товланаётган буғдойзор…

Кечқурунлари уфқ ортига ботадиган Қуёш…

Тераклар учига осилиб қолган Ой…

Ҳар баҳорда уйларимиз шифтидаги инига келиб бола очгувчи она қалдирғоч…

Кекса тут тепасидаги уясини ҳар ёзда адашмай топиб келадиган лайлаклар…

Бу манзаралар шу қадар кўп, шу қадар ранг-барангки, ҳатто юракларимизга сиғмайди.

Демак, биз борлиқни тушуна бошлаган ўша кезлардаёқ Ватан не эканини англаб етгандик.

Сўнг бу туйғуни лаҳзама-лаҳза, заррама-зарра кашф эта бордик. Ўзимиз улғайганимиз сайин шу туйғу ҳам юрагимизда улғайди!

ОЛИС КЕТСАНГ, СОҒИНЧИ ҚИЙНАР

Чет эл сафаридан қайтган танишимиз даврада ўз таассуротларини сўзлаётиб, шундай деди:

– Ўша юртнинг табиати жуда гўзал экан. Бизни яхши кутиб олишди. Иззат-ҳурмат кўрсатиб ширин мевалар билан сийладилар. Лекин буларнинг ҳеч бири кўнглимиздаги бўшлиқни тўлдиролмади. Нуқул она юрт томон интиламиз. Бир-биримизга билдирмай кун санаймиз. Шундай кезларда тушуниб етдим, агар кишини ўлдирса, Ватан соғинчи ўлдираркан!

Даврага жимлик чўкди.

Ҳар биримиз дунёда ҳеч нарсага алишиб бўлмайдиган қадрдон гўша – она юрт ҳақида ўйлардик.

“… ҚАЙНОҚ МЕҲРИДАН КУЧ ОЛДИМ!”

Уруш воқеаларини биз киноларда кўрганмиз, тафсилотларини китоблардан ўқиб билганмиз. Лекин унинг ҳақиқий манзараларини уруш кўрганлардан сўрамоқ жоиз.

Бундан ўн йилларча муқаддам самарқандлик кекса жангчи Ғаффор Ҳамдамов билан суҳбатлашаётганимда шундай гапларни айтган эди:

– Ҳар гал урушни эсласам, ўқларнинг чийиллаган товуши қулоқларим остида қайта эшитилаётгандек туюлади. Бутун атроф қуюқ тутун, замбараклар овози қулоқни қоматга келтиргудек. Ўқ тегиб қулаётган жангчининг чинқириғи юракларни даҳшатга солади, яна бир ёқда эса “қани, жангга” деган чорловлар… Урушга борган илк кунларда ғалати аҳволга тушдик. Ҳатто ўзимизни йўқотар даражага борардик. Ахир умрингда товуқ ҳам сўймаган бўлсанг-да, бу ёқда қон дарёдек оқаётганини кўрсанг, кўз олдингда кимдир жон таслим қилса, ўзинг ҳам кимнидир отиб қон тўксанг!

Кўникиш оғир бўлди дастлаб… Бир дўстим нуқул ваҳимага бериларди. “Менга қара, ҳамма ўлаяпти, биз ҳам эрта-индин ўлиб кетамиз-ку”, дерди у. Мен унга “Ниятингни яхши қил, илгарига юр, биз ўлмаймиз”, дедим. Аслида айтилган гап ҳам башорат, дейдилар. Буни қарангки, ўша дўстим кўп ўтмай шаҳид бўлди. Мен эса яраландим, бошимда осколька парчаси, фақат оғриқдан азоб чекардим, шундаям “Мен ўлмаслигим керак”, дейишни қўймасдим.

Қаранг, ажал нақ рўпарамда турибдию, мен бўлсам хаёлан нуқул Самарқандга талпинаман. Ўзим туғилиб ўсган Шайхулислом маҳалласи кўз олдимдан ўтади. Болалигимда вафот этган отамнинг юз-кўзларини элас-элас хотирлайман. Анбар онамнинг “Сен Саттор чармгарнинг ўғлисан, отанг ёлғиз болам одам бўлсин деб то ўлгунича ҳалол ишлади, сен ўқиб илм олишинг керак”, деган насиҳатлари қулоғим остида жаранглайди. Она юртга бўлган қаттиқ соғинч мени омон қолишга ундарди. Хуллас, ўлмадим, Ватанга қайтдим. Урушдан кейин ота-онам орзу қилгандек дорилфунунда ўқидим, раҳбарлик лавозимларида ишладим, олтмиш йилдирки эл-юрт хизматидаман. Мана бугунги кунларгача етиб келдим. Беадад шукр!