Текст книги "Кытылга кыыс ытыыра"

Кыыс кырдалыгар

Оо, дойдум барахсан, күндүгүн даҕаны! Салгынныын, сыттыын-сымардыын сүрэҕи-быары ортотунан киирэн тоҕо баҕас үчүгэйэй! Уулусса тоҕойун аайы тохтоон кэпсэтэр биир дойдулаахтарым, били оруобуна Исай Брызгалов ырыатыгар ылланарыныы, ийэ, аҕа курдук чугаскыт. Сыл-хонук баттаан эһиги кырдьыбыккытынан көрдөххө, күн-дьыл да барбыт, ол аата саас да ырааппыт буоллаҕа».

Светлана Николаевна өрүс кытылын устун аргыый хааман иһэн ыскамыайкаҕа кэлэн олордо. Ыскамыайка эрэйдээх эмиэ кырдьаахтаабыт. Эмиэ бэйэтэ туспа олох кэрэһитэ турдаҕа эбээт. Төһөлөөх эдэр паараны олордон, көрсүһүннэрэн, арааран ааспыта буолуой? Светлана Николаевна ыскамыайкаҕа олорон эбэтин саҥа көрөр киһилии одуулаата. Кырдьык, уруккута буолбатах, хайдах эрэ бүүс-бүтүннүү өлбөөдүйбүт, соҥуорбут көрүҥнэммит. Урут… оо, кэрэ да көстүүлээх этэ… Светлана Николаевна хараҕын симэн ылла. Эбэ уута ып-ыраас, дьэп-дьэҥкир буолара, мэктиэтигэр уу түгэҕэр уста сылдьар балыктар курдаттыы көстөллөрө. Биэрэгэр чыычаах арааһа мустан ыллыыра, үп-үрүҥ хоптолор уу кырсын үрдүнэн талбаара көтөллөрө. Оттон киэһэ чуумпуга налыйан-наскыйан, аргыый мөлбөйө устан эмиэ киһи тылынан сатаан эппэт кэрэ көстүүлэнэрэ. Светлана оҕо сылдьан уу баһа киирэн баран күөххэ сууламмыт өрүс уҥуоргу өттүн, ыраах көстөр хайалары одуулаан кытылга өөр-өр таалан олороро. Ол кэмҥэ үөрүү-көтүү, сырдык санаа эрэ аргыстаах, олоҕу билэ илик туҥуй кыыс оҕо этэ буоллаҕа. Оттон билигин эбэтэ барахсан элбэҕи да эргитэ санатар…

Светлана Николаевна хоту диэкиттэн сөрүүн тыал үрбүтүгэр хайдах эрэ дьагдьайа быһыытыйан эмискэ ойон турда: «Бэйи, дьиэҕэ барыахха. Эдьиийим аах сүтэриэхтэрэ». Уонна бу киэһэ хайаан да Ларисаҕа төлөппүөннүөхтээх, дьүөгэтэ улуус кииниттэн бүгүн кэлиэхтээх. Дьэ долгутуулаах көрсүһүү күүтэр!

Эдьиийин аахха кэлбитэ – бары утуйаары оннуларын булан эрэллэр. Күнү быһа окко, оҕуруокка, үлэҕэ эриллибит дьон эрдэ сыталлар, сарсыарда эрдэ туран тарҕаһыахтара турдаҕа. Светлана утуйа иликтэринэ дьүөгэтигэр төлөппүөннүү охсорго быһаарынна.

– Алло, дорооболоруҥ. Сергеевтэр дуо? Оҕолор, маамаҕыт кэллэ дуо? – Светлана Николаевна дьүөгэтин куолаһын истэриттэн долгуйан барда.

– Кэлбитэ. Эн тетя Светаҕын дуо? – кыра уол куолаһа чаҕаарар.

– Даа-даа, түргэнник ыҥыр, тоҕойум.

– Хотуой, Сибиэтэ, бирибиэт! Куоласкын истэр күннээх эбиппин ээ.

– Привет, дьүөгэ-э! Эн хаһан иһиттиҥ кэлбиппин?

– Хас да хонуктааҕыта эйигин маҕаһыыҥҥа көрбүт дьон «донуостаабыттара». Уонна бу оҕолорго эрийэн истэбин. Хаста да дьоҥҥор төлөппүөннүү сатаабытым. Иһирдьэ-таһырдьа буолуоххут, ким да суох буолан иһээччи.

– Дьэ, тугу кэпсиигин? Лариса, бириэмэ да ырааппыт. Дьонум утуйан эрэллэр. Онон эн биһикки сарсын ханна көрсүһэрбитин быһаарыахха, – Светлана дьоно ороннорун таһынан өрө-таҥнары элэҥнэһэн барбыттарыгар ыксаата.

– Бээрэ, эн төһө өр буола кэллиҥ? – Лариса хата холку.

– Өйүүн мантан араҕабын. Үлэбэр эрдэ ыҥырбыттар, онон ыксал буолла. Уоппускаҕа сылдьыбытым ыраатта ээ. Кэлэн иһэн Гриша дьонугар уонча хоммутум, уолбун онно хаалларбытым.

– Кэм буолуо, эн ыксыырыҥ биллэр этэ. Оччоҕо хайдах буолабыт? – Лариса куолаһыгар ыксыырыҥ бэрт эбит диэн сэмэлээһин иһилиннэ.

– Сарсын эн хайдах бириэмэлээххинэн Кыыс Кырдалыгар көрсүһүөххэ, – Светлана өртөн былааннаабыт буолан этэ оҕуста.

– Кыыс Кырдалыгар даа? Айыкка, бачча куйааска таһырдьа дуо? – Лариса соһуйуу-өмүрүү бөҕөтүн түһэрдэ.

– Бу үлүгэр самаан сайын сатыылаан турдаҕына ама дьиэҕэ хаайтаран олоруохпут дуо? Кыра ыһык, чэй ылыахпыт. Хонууга олоро түһүөхпүт буоллаҕа дии. Дьонуҥ көҥүллүүллэр ини?

– Дьэ эн эрэ буолаҥҥын бу оҕолор көҥүллүүллэр. Чэ сөп. 11 чааска миэхэ көрсүөххэ. Сарсыҥҥа диэри!

Сарсыныгар Лариса тиэргэнигэр көрсүһэн, хас да сыл көрсүспэтэх дьүөгэлиилэр сиэрдэринэн, омуннаахтык куустуһан, сыллаһан Кыыс Кырдала диэн үрэх үрдүгэр турар айылҕа биир маанылаан оҥорбут кэрэ миэстэтин диэки хаамсыбыттара… Уруккуну-хойуккуну, оҕо саас, оскуола доҕотторун ахтыһан атахтара уруккуттан да кэлэ үөрэммит сиригэр түргэнник тиийбитэ.

– Оо, дорообо, Кыыс Кырдала барахсан! Наһаа да ахтар сирим буоллаҕыҥ эбээт! – Светлана бөлкөй талахтарынан тулаламмыт кырдалга кыыс оҕолуу кылыйбахтаан ылбыта.

– Айыккабыын, куорат чүөчэтэ диэх курдук. Эниэргийэҥ бөҕө, аны аэробикалаан бардыҥ дуу? – Лариса, модьу-таҕа буолан куйааска хаампытыттан аҕылаабыт киһи быһыытынан, «дьэ олорор сирбин буллум ээ» диэбиттии, лаҕыччы олорунан кэбиспитэ.

Светланалаах Лариса бастакы кылаастан бииргэ үөрэнэн оскуоланы бүтэрбиттэрэ. Уу тэстибэт дьүөгэлиилэр этэ. Арай кинилэри, этэргэ дылы, улахан олох аартыгар тахсыы, бэйэ туспа суолун солонор кэм-кэрдии кэлиитэ араартаабыта. Светлана үөрэҕэр өрүү үчүгэй буолан, ол кэмнээҕи сиэринэн совхоз үлэтигэр хабыллыбакка, тута үөрэххэ киирэ Дьокуускайдаабыта. Оттон Лариса төрөөбүт совхоһун туругурда, этин-үүтүн элбэтэ, уйгутун уһанса үлэлии хаалбыта. Оскуолаттан доҕордоспут табаарыс уоллааҕа. Онтун армияҕа атааран, Светата эмиэ үөрэххэ баран, бастаан чуҥкуйуох курдук гынан иһэн, олоҕун саҥа укулаатыгар үөрэнэригэр тиийбитэ. Биир да өрөбүлэ да, бырааһынньыга да суох ферма үлэтэ сөп оҥороро. Билигин санаатахха, сабыс-саҥа оскуоланы бүтэрбит, оччо улахана, күүһэ, кыаҕа суох көрүҥнээх нарын-намчы кыргыттар эмискэ үлэ да бөҕөҕө тиксэр эбиттэр ээ. Былаан, бырыһыан сырсыыта сэниэлэрин эһэрэ. Эдэр, син доруобай буоланнар тулуйдахтара. Үлэлиэхтээх икки сылын түмүктээн дьэ туохха эрэ үөрэммит, идэлэммит киһи диэн саныы сырыттаҕына, табаарыһа Виссарион армияттан кэлбитэ. Ахтыспыт эдэр дьон омуннаах соҕус көрсүһүүлэрэ ыал буолар туһунан быһаарыныыга аҕалбытын өйдөөбөккө да хаалбыттара. Икки өттүттэн дьонноро «үөрэммэккэ ыксаатыгыт» диэн мөҕүттэн-мөҕүттэн баран, хайыахтарай, кэскил тэринэр оҕолорун сиэр быһыытынан тэрийэр түбүккэ түспүттэрэ. Виссарион үрдүк үөрэх туһунан санаан да көрбөт этэ, оскуоланы бүтэрэригэр үөрэнэн ылбыт трактор ыытарга бырааптааҕын килиэбин хааччынар идэлээх курдук хата бэрт холкутук сананара. Онон тута үлэлээн барбыта. Лариса сотору ыарахан буолан хаалан үөрэнэр туһунан санаата эмиэ ыраас ыраҕа эрэ хаалбыта. Утуу-субуу икки оҕолонон баран хата улуус киинигэр продавец-кассир курса аһыллан, онно үөрэнэн син хамнастаах идэлэммитэ. Онон иккиэн идэлэринэн үлэлээн, дойдуларыгар олохсуйан олорорго санаммыт дьон быһыытынан, сүөһү-ас көрүнэн быр-бааччы олорон кэллилэр. Лариса үөрэҕин бүтэрэн баран өссө икки уолланан, түөрт оҕолоохтор. Икки улахан кыыс оскуоланы бүтэрэн устудьуоннаан үөрдэллэр, уолаттар эмиэ син улаатан оскуола үрдүкү кылаастарыгар үөрэнэллэр. Аҕалаах ийэлэригэр дьиэнэн, тэлгэһэнэн көмөлөөх дьон кинилэр.

Светлана оҕо эрдэҕиттэн ыра санаа оҥостубут эмчитин идэтигэр үөрэххэ киирбитэ. Биллэн турар, киһи хараҕар быраҕыллар кэрэ сэбэрэлээх эдэр кыыс Сэргэлээх сэргэх олоҕун үөһүгэр буола түспүтэ. Бастакы икки-үс сылга үөрэх сылаалаах, сыраны ылар этэ гынан баран, күөгэйэр күннэригэр сылдьар эдэркээн дьон сынньалаҥы да сатаан тэринэллэрэ. Светлана урут таптал диэни билбэтэх уу туҥуй сүрэҕэ сэмээр ол дьикти, Кинилиин соһуччу көрсүһүүнү күүтэрэ. Аны кинини аҥаардастыы сөбүлээн эрэйдэнэр уол баара. Биир курска үөрэнэллэрэ. Света өттүттэн туох да иэйии суох курдуга. Биллэн турар, өрүү кини туһугар кыһалла, көмүскүү, харыстыы сылдьар киһилээҕэ саныахха үчүгэй этэ. Бэйэлэрэ ааттаналларынан, «соҕотох туруйа» буолан эрэр дьүөгэлэрэ ордугургууллара даҕаны. «Гриша курдук уолу буларыҥ биллибэт. Эҥкилэ суох идеалы күүтүмэ, кэргэн таҕыс», – дииллэрэ. Гриша да Света иннэ-кэннэ биллибэт сыһыаныттан эрэйдэнэр, ньиэрбинэйдиир да быһыылааҕа. Улам-улам кыыһырсаллара элбээн барбыта. Гриша аны куттаатаҕа аатыран арыгылыы баран хаалар идэлэммитэ. Оччоҕо бииргэ үөрэнэр оҕолоро, атын факультекка үөрэнэр Гриша балта Светаны буруйдаан ылаллара. Аны оннук кыыһырсан, тэйсиһэн хааллахтарына, Света бэйэтэ да айманар, долгуйар буолан барбыта. Хайдах эрэ Гриша мэлдьи аттыгар баарыгар үөрэнэн хаалбыта. Эйэлэс-тэхтэринэ эмиэ уоскуйан, аныгыскы кыыһырсыыга диэри киинэлээн, театрдаан арахсыбакка бииргэ сылдьаллара. Дьиҥинэн, Светаны атын да уолаттар интэриэһиргииллэр, сөбүлүүллэр быһыылааҕа, ол эрээри өрүү Гришаны кытта хаамсарын көрөннөр чугаһыы сорумматтара.

Үөрэхтэрин бүтэрэн, Сэргэлээхтэн арахсар кэмнэрэ тиийэн кэлбитэ. Бастакы курстан бииргэ олорбут кыргыттарыттан икки кыыс ыал буолбуттара. Биир кыыстара оскуолатааҕы табаарыһыгар, иккистэрэ атын факультет уолугар кэргэн тахсыбыттара. Доҕотторо сэмээр Светалаах Гриша быһаарыныыларын күүтэллэрэ. Дьүөгэлэрэ: «Света сөбүлэспэккэ ити уолу иэдэтэрэ буолуо», – диэн дьиксинэллэрэ. Ол эрээри кыыстара кинилэр күүппэтэх өттүлэриттэн түргэнник быһаарынан, бүтэрэр саастарыгар Гришатыгар кэргэн тахсан, түргэн үлүгэрдик сыбаайбалыы охсон соһуталаабыта. Биллэн турар, Гриша саҕа дьоллоох киһи суоҕа. Гриша хирург, Света терапевт идэтин ылан хоту үлэлии барбыттара. Билигин ол дойдуларыттан куоракка көһөн кэлэн олороллор. Кыыстара студентка, омук тылын факультетыгар үөрэнэр, уоллара быйыл 8 кылааска үөрэнэ киириэхтээх.

Светланалаах Лариса хахха сири булан чэйдиирдии тэринэн бардылар. Лариса дьиэлээх, тыа киһитин сиэринэн аһа-үөлэ дэлэй. Бастаан үгэстэринэн биир кылааска үөрэммит оҕолорун, ким ханна баарын, хас оҕоломмуттарын, хайдах олороллорун ырытыстылар. Биллэн турар, араас кэпсээннэр, бииртэн биир бэйэ-бэйэлэригэр майгыласпат дьылҕалар тахсан кэллилэр.

– Лариса, өйдүүгүн, онуһу бүтэрэн баран кыргыттар эрэ буолан бу Кыыс Кырдалыгар кэлэн барбыппытын? – Света, ол кэмнээҕи эдэр сааһын олус күүскэ санаан олорор киһи быһыытынан, дириҥник үөһэ тыынна.

– Баар быһыылааҕа, уопсай поход кэнниттэн уолаттартан кистээн кэлбиппит. Виссарион кэлсэ сатаан бөҕө буолбутун өйдүүбүн.

– Даа, онно бары күн кыһалҕата суох, саҥаран көрө-көрө күлэр омуннаах кыргыттар этибит. Оттон билигин хайдах курдук атын хартыынаный… Араас да олохтоох дьон буолбуппут, – Светлана эмиэ өрө тыыммытын өйдөөбөккө да хаалла.

– Эн наһаа ностальжилыыр эбиккин дии. Мин тоҕо эрэ оннук айылаах эдэр сааспын ахтыбаппын. Романтичнайым суох быһыылаах, – Лариса дьүөгэтин, дьэ саҥа өйдөөн көрбүт киһи курдук, одуулаан ылла.

– Лариса, эн Виссариоҥҥун таптыыгын дуо? Чэ, уопсайынан бу сиргэ таптал диэн баар дуо? Туох дии саныыгын? – Светлана ону эрэ күүппэтэх дьүөгэтигэр боппуруос бөҕөтүн кутан кэбистэ.

– Таптал? Оттон баар ини. Сөбүлэһэн, түөрт оҕолонон бачча олорон кэллэхпит. Ол туһунан эчи санаабыт да суох. Сөбүлэспэппит буоллар, арахсыбыт буолуо этибит. Оттон эн бэйэҥ туох дии саныыгын?

– Таптал, таптал… Мин бу сотору эбээ буолар сааспар тиийиэхпэр диэри ити боппуруоска эппиэт була илик курдукпун. Дьүөгэлэрбин кытта арыт эмиэ бу темаҕа бөлүһүөктээн ылабыт да, мөккүһэн-мөккүһэн баран тарҕаһабыт. Мин көрдөхпүнэ, тоҕо эрэ бары «оттон, арааһа, баар быһыылаах» диэн соччо быһаарыыта суох түмүккэ кэлэбит. Сорохтор ити барыта өй-санаа фантазията, үйэлээх таптал диэн суох дииллэр, иннилэрин биэрбэттэр.

– Хотуой, Света, оттон эн Гришаҕын таптаан ыал буолан олорор инигит? Сааһырыаххытыгар диэри «эйигин таптыыбын» дэһэ сылдьыбатаххыт иһин, эдэр сааскыт иэйиитинэн холбостоххут дии.

– Лариса, ону баара мин кинини хаһан да таптаабатаҕым. Баҕар, уруккутун курдук, биир тэҥник сыһыаннаһан, улаханнык кэлэппэккэ, хомоппокко сылдьыбыта буоллар, таптаан да туруом этэ. Саамай чугас киһим, оҕолорум аҕалара буоллаҕа дии.

– Таптаабатаҕыҥ? Эс, хайдах оннук буолуой, – Лариса чахчы соһуйан дьүөгэтин диэки эмиэ болҕомтолоохтук, ыйытардыы көрбөхтөөн ылла.

– Таптала да суох ыал буолан олороллор, сэгээр. Эн ыал барыта Виссарион биһикки курдук олороллоро буолуо дии саныыгын дуо? Ити кыргыттарбыт дьылҕаларын ырытан көрдүбүт дии. Төһө дьоллоохторуй дьахтар быһыытынан? Улахан аҥаардара оҕолорун эрэ туһугар олороллор. Бу ыарахан кэмҥэ онтон атыннык дьаһанар, арахса оонньуур кыахтара суох. Үлүгэрдээх ньиэрбэлэрин бараан, доруобуйаларын сүтэрэн… Мин медик быһыытынан биир түмүккэ кэлэн турабын: дьахталлар эрэйдээхтэр санааларын оонньооһуна, дууһаларын муунтуйуута барыта араас ыарыыга кубулуйан саастарын тухары эрэйдиир эбэтэр кылгас үйэлиир. Быстах санааттан ол-бу буолаллара да элбэх. Нус-хас олохтоох, этэҥҥэ олорор дьахталлар ыарыыга ылларбаттар. Уопсайынан, биһиги, уһун баттахтаахтар, дьылҕабыт хайдах эр киһини кытта аргыстаһарбытыттан улахан тутулуктаах. Лариса, эн үчүгэйдик, этэҥҥэ олороруҥ сирэйгэр-хараххар көстөр. Истиҥ дьүөгэ быһыытынан ис сүрэхпиттэн эн тускар үөрэбин, «Виссарион маладьыас» диибин. Инньэ диэн тиэрдээр. Лариса, мин хайдах олоҕу олорон кэлбиппин эйиэхэ кэпсээбэтэхпинэ, кимиэхэ кэпсиэмий? Оҕо эрдэхпиттэн чугас киһим буоллаҕыҥ. Маннык налыччы көрсүбэтэхпит да ыраатта. Тастан көрүүгэ мин саҕа дьоллоох, барыта бары табыллыбыт дьахтар суоҕа буолуо. Ол эрээри, истэр буоллаххына, кэпсиим. Хайдах эрэ аһыллыахпын, санаабын сайҕыахпын баҕарабын. Олус дьоло суохпун диэн эмиэ санаммаппын. Эмиэ «арааһа» диирбэр тиийэбин, тапталы, арааһа, көрсөн ааспыппын, дьол түгэнин билбиппин. Ол дьылҕам бэлэҕэ буолбут көрсүһүүнэн күн бүгүҥҥэ диэри санаабын сырдатынан сылдьабын. Өскөтө мин олохпор ол дьол түгэнэ кэлэн ааспатаҕа буоллар, барыта чуҥкук, сиэрэй да буолуо эбит, – Светлана, кэпсиибин дуу, суох дуу диэбиттии, дьүөгэтин диэки көрөн ылла.

– Өссө атын таптал баар дуо, хотуой? Кэпсээ, Света, кэпсээ.

– Баҕар, эн билигин истэргэр солуута да суох соҕус кэпсээн буолара дуу. Билбэтим. Ол эрээри, чэ, иһит. Эдэр сааспыт биһигэр – Кыыс Кырдалыгар да үктэммиччэ ностальжилыым. Мин ол сайын манна дойдубар практикалана кэлбитим. Улуус киинигэр балыыһаҕа сиэстэрэлээн сайылаабытым. Эн манна иккис кыыскар уоппускаҕа олорор этиҥ. Элбэх сыл ааспытын кэннэ санаатахха, ол мин олохпор хаһан да хатыламмат, умнуллубат кэрэ сайын ааспыт эбит. Быһата, Виталий диэн уоллуун билсибитим. Көрдө көрөөт, сүрэхпин туттарбытым. Оруобуна таптал туһунан ыралана саныыр буолуохпуттан идеал оҥостор уолбар маарынныыра. Дьикти уйаҕас баҕайытык көрөр арылхай харахтааҕа, истиҥ бэйэлээх мичээрдээҕэ. Аны хас да киһи бэлиэтээн эппитинэн, бэйэ-бэйэбитигэр олус маарыннаһар үһүбүт. «Ити убайыҥ дуу, табаарыһыҥ дуу?» – диэн ыйыппыттаахтар. Ону баара дьылҕабыт биһиэхэ күн сиригэр көрсүһэн ааһарга бэрт аҕыйах да күнү анаабыт эбит. Ол аҕыйах күммүтүн, үрүҥ түүннэрбитин, хаһан да арахсыа суох дьон курдук, сиэттиһэ сылдьан атаарбыппыт. Кини армияттан саҥа кэлбит этэ, атын улууска училищеҕа туттарса бараары бэлэмнэнэрэ. Арахсар күммүт-дьылбыт чугаһаабыта. Биир киэһэ манна дьиэбэр кэлэн уһун киэһэни быһа сыттыгым илийиэр диэри арахсарбытыттан айманан хараҕым уутунан сууммутум. Бэйэм бэйэбиттэн сөхпүтүм. Уолтан, тапталтан ытыам диэн хаһан да санаабат этим. Арааһа, букатыннаахтык тэйсэрбитин биттэнэн эрдэттэн олус айманнаҕым буолуо.

Үөрэххэ барарыгар авиапорка атаарбытым. Сүрэҕим ыарыылаахтык нүөлүйэн эрэ хаалбыта, тулам барыта кураанахсыйа түспүтэ. Суруйсуох буолбуппут да, хайдах эрэ букатыннаахтык арахсан эрэрбитин сэрэйэр курдугум. Аҥаардастыы айманан, санаабар дьоллоох күннэрбин сылаанньыйа сааһылаан ол сайыны атаарбытым. Өрүс кытылыгар киирэн кэллэхпинэ, ахтылҕаным өссө күүскэ киирэрэ. Биһиги теплоходунан айаннаан иһэн билсибиппит. Ол кыра теплоходу билигин көрдөхпүнэ, Виталий биһикки «Титаникпыт» дии саныыбын. Аргыый, мичээрдии-мичээрдии, утары хааман иһэрин өйбөр оҥорон көрөн, онтубуттан дьоллонон, аргыый долгуйа устар эбэбин одуулаан өөр-өр олорорум.

Күһүн үөрэхпэр барбытым. Күүтэн-күүтэн Виталийбыттан кэмчи тыллаах, туох да иэйиинэн илгийбэт суругу туппутум. Тапталтан муҥнанар сүрэҕим хоргутууттан, хомойууттан бөтө бэрдэрбит курдук буолбута. Ааһан иһэр, атын киһи аналын аҥаардастыы таптаабыппын өйдөөбүтүм. Ол эрээри сылаастык, сымнаҕастык таптыы көрөр харахтарын, аргыый бигии тутар күүстээх илиилэрин, сэрэнэ-сэрэнэ сэмэйдик уураабытын, өссө «ыал буолуохха, кэргэн таҕыс» диэбитин санаатахпына, ытыахпын эрэ баҕарарым, барыах-кэлиэх сирбин булбатым. Кини эмиэ, мин курдук, дьикти иэйиигэ ылларбыт буоллаҕына, тоҕо сэниэлээх соҕустук суруйбатый, телефоннаабатый диэн санаалар ааспакка-арахпакка муҥнаабыттара. Оннук эр киһилии эрчимнээх хардыылары күүтэ сатаан баран, бэйэбин бэйэм уоскутунан: «Барыта бүттэ, ааһар иэйии албыныгар ылларбыппын», – диэн түмүктээбитим. Өссө мин да умнуом, сүрэхпиттэн ылан быраҕыам диэн туох эрэ өһөс санаа киирбитэ. Сотору барыта быһаарыллыбыта. Үөрэнэ барбыт сиригэр кэргэннэммитин истибитим. Ытаабатаҕым, сүрэҕим ыарыылаахтык, кураанаҕынан «аһыс» эрэ гыммыта. Сатамматах тапталтан босхолонон өссө хайдах эрэ чэпчээбит курдук санаммытым. Кылгас кэм иһигэр да буоллар, төһөлөөх эрэйдэммитим, халтай күүппүтүм, эрэммитим буолуой?!

Үөрэхпитин бүтэриибитигэр кыргыттар үксүбүт да санаабыт-онообут уларыйбыта. Тапталтан аҥаардас дьолу, үөрүүнү-көтүүнү күүтэр сымыйа эрэлбит үрэллибитэ. Аҥаардастыы таптыыр эрэйэ элбэҕи толкуйдаппыта. «Бэйэҥ, баҕар, оннук улаханнык таптаама, эйигин таптыыр эр киһиэхэ кэргэн таҕыстаххына ордук үчүгэйдик олороҕун», – диэн аҕа саастаах дьүөгэлэрбит этиилэрэ итэҕэтиилээхтик иһиллибитэ. Биһиги Гришалыын сыһыаммыт онно сөп түбэспитэ. Кини миигин кырдьык таптаабыта. Арай ол тапталыттан билигин туох хаалбытын билбэппин, эрэйдээх соҕустук олорон кэллибит, дьону үтүктэн быйыл үрүҥ көмүс сыбаайбалаатыбыт да буоллар. Этэҥҥэ кыыстаах уол оҕолоохпут эрэ диэн уоскутуна саныыбын. Хоту өссө ыараханнык олорбуппут. Хирург буоллаҕа аатыран арыгыга ылларан элбэхтик эрэйдээбитэ. Аны бииргэ үлэлиир сиэстэрэтигэр аралдьыйан, аймалҕан бөҕө буолбуппут. Оҕолорбун илдьэ, арахсабын диэн быһаарынан, куоракка кэлбитим да, сонно тута сырсан кэлбитэ. Дьиҥинэн, букатын барар санаа киниэхэ суох, сааһын былдьаһан эр киһи быһыытынан өссө кыахтааҕын дакаастыы сатаан муҥнанар. Билигин кэлэн хантан саҥа олоҕу тэриниэй? Төттөрү киллэрбиппин кэмсинэ саныыбын. Таҥнарыы баар, Лариса, саамай улахан атаҕастабыл, хаһан да оспот, хаанынан оҕуолуу сылдьар аһаҕас баас. Ол кэнниттэн бииргэ олорор олус ыарахан эбит. Кини итинник албыннаабатаҕа буоллар, туох билиэй, мин урукку тапталбын, баҕар, маннык сытыытык саныам суох этэ.

Ол эрээри онно биричиинэ син биир баар. Оруобуна кэргэммиттэн кэлэйэн, сыһыаммыт тымныйан, соҕотохсуйа, ытыы-соҥуу сылдьар кэммэр биир үтүө күн Виталий киирэн кэлбитэ. Онтон бэттэх куоракка кэллэ да көрсөн, киһи санаатын-оноотун аймаан ааһар. Уол эрдэҕинээҕитин курдук долгуйан, тиэтэйэн ахан кэлэр. Инньэ сүүрбэттэн тахса сыллааҕыта көрсүһэн баран арахсыбыппытын, киһи сонньуйуох, бэйэ-бэйэбитин хардары-таары буруйдаһа-буруйдаһа кэпсэтэбит. Дьылҕабыт атыннык эргийбититтэн иккиэн итиччэ хомойорбут дуу, өссө биллибэт. Мин эмиэ кинини көрдүм да, уон аҕыстаах кыыс оҕоҕо кубулуйарга дылыбын, оннук долгуйабын.

Кини миэхэ билигин хайдах да эргиллибэтин өйбүнэн-санаабынан өйдүүбүн эрээри, сүрэҕим курдаттыы тардыһар. Ардыгар бэйэбин уоскутаары, санаабыттан ылан быраҕаары, миигин хайдах хаалларан барбытын, түргэн баҕайытык кэргэннэммитин санаан, испэр өсөһө сатыыбын. Кини миэхэ туох иэйиинэн сыһыаннаһарын билигин да билбэппин. Ол эрээри букатын өрдөөҕүтэ аҕыйах күн көрсөн ааспыт кыыһыгар тоҕо эргиллэ турарый? Ол аата син биир сүрэҕин ханнык эрэ муннугар баар буоллаҕым дии. Мин тоҕо эрэ кини миигин билигин да таптыыр, эдэригэр тэптэрэн атыны аналым диэбититтэн кэмсинэр дии саныыбын. Баҕар, алҕаһыырым буолуо. Суох, суох, кини чахчы кэмсинэр! Били ырыаҕа ылланарын курдук, «кэмсинэр, кэп туонар санааҕын мин ыраах мөссүөнүм саататар, билигин да, билигин да эн миигин таптыыгын!» диэн хатылыахпын баҕарабын. Син туох эрэ иэйиинэн сибээстэһэн баран икки аҥыы барбыппытын кытта күн баччааҥҥа диэри эйэлэспэккэ, бэйэ-бэйэбитигэр тардыһабыт дуу дии саныыбын, эдэр сааспытын ахтаммыт, олохпутун хойутаабыт көрсүһүүлэринэн киэргэтэ түһээрибит. Хас биирдии көрсүһүүбүт дьылҕа бэлэҕэ, дьол түгэнэ дии саныыбын. Ону кини билиэн тоҕо эрэ баҕарбаппын, эмискэ киирэн кэллэҕинэ үөрбүппүн, дьолломмуппун биллэрбэт буола сатыыбын. Ол эрээри кини биһикки бу күн сиригэр көрсүһэн ааспыппытыттан, күн бүгүнүгэр диэри бэйэ-бэйэбитин истиҥник санаһарбытыттан, иккиэйэҕин эрэ билэр туох эрэ кистэлэҥнээхпититтэн, ыраах-ыраах да олордорбут ким да таайбатынан көрсүһүүнү күүтэрбититтэн муҥура суох дьоллоохпун.

Кыыс оҕо төрөөммүн тапталтан дьоллонор, тапталтан эрэйдэнэр диэни билбитим, сыл-хонук ааспытын да кэнниттэн санаабын сылаанньытар истиҥ, сылаас иэйиини сүрэхпэр сүппэттии сөҥөрөн илдьэ сылдьабын диэн астынабын. Сорохтор хаһан да тапталы билбэтэхпит дииллэр дии. Оттон миэхэ ол умнуллубат сайын, хаһан да хатыламмат көрсүһүүлэр бааллара эбээт. Билигин кэргэммэр хомойон ытаатым-соҥоотум даҕаны, санаабар Виталийбын ыҥырабын. Миигиттэн олох ыраах, үрэх баһыгар олорор киһини кытта кэпсэтэбин. «Үөһэттэн ыйыллыбыт аналым Эн эрэ этиҥ. Алҕас атыҥҥа бараҥҥын маннык дьылҕалаатыҥ», – диэн кыһыйан-абаран, хараҕым уутунан суунабын. Аһына, харыстыы, таптыы көрөр харахтарын саныыбын, оччоҕо чэпчииргэ дылыбын. Хаһан эрэ киирэн кэлиэ, үгүс үөрүүтэ суох олохпун киэргэтэн ааһыа диэн эрэлинэн, күүтүүнэн кынаттанан уоскуйабын, – диэн кэпсээнин түмүктээн Светлана дьүөгэтин диэки, «дьэ туох диигин, сэмэлиигин дуу, биһириигин дуу?» диэбиттии, көрөн кэбистэ.

– Даа, киһини долгуттуҥ, соһуттуҥ даҕаны. Гришаттан хомойдум. Мин хаһан да эһигини соччото суохтук олороллоро буолуо дии санаабат этим. Хотуой, эн таптаабаккын билэн киһиҥ тосту уларыйбыта буолаарай?

– Суох, Лариса, мин кини тапталыгар махтанан, бэйэм да билбэппинэн эппиэттэһэн испитим. Олус үчүгэйдик олоруохпун баҕарбытым. Санаан да көр, былыр куотан хаалбыт тапталбын суохтаан бэйэлээх бэйэм олохпун алдьатыам этэ дуо? Этэбин дии, мин санаабар, хас биирдии дьахтар үөһэттэн ыйаахтаах төрүүр, хайдах дьылҕалаах – дьоллоох дуу, сордоох дуу – буоларыгар. Хайдах эр киһиэхэ түбэһэн чэлгийиэ дуу, кэхтиэ дуу эрдэттэн биллэр. Ыйааххыттан куоппаккын. Бастаан холбоһорго таптал баар да буоллаҕына, ол таптал араас буомнары ааһан дьоллуо дуу, эрэйдиэ дуу эмиэ биллибэт. Уонна кэргэн тахсар киһигин үчүгэйдик билэн эрэ баран ыал буолуллуохтаах эбит. Эдэр сааска үксүбүтүгэр ол кыайтарбат быһыылаах. Кэргэн ылыахтарын иннигэр уолаттарыҥ бэрт дьоһун дьоннор. Гриша уустук соҕус майгылааҕа, арыгыга да охтор кутталлааҕа биллэрэ. Кини миигин таптыыр, онон көннөрүнүө диэн муҥутах санаалаах этим. Лариса, эн биһикки иккиэн кыргыттардаахпыт. Кинилэр дьоллоох буолалларыгар баҕарыахха. Биһиги ырыабыт, этэргэ дылы, ылланан бүтэ сырыттахпыт дии, – дии-дии, Светлана хонууга тиэрэ сытынан кэбистэ.

– Оннук ээ, дьэ кыргыттар барахсаттар эмиэ ким эрэ аналлара сырыттахтара дии. Киһи да куттанар, улаатан хаалбыттар эбит, – Лариса былыттаахха быкпат чуумпу бэйэлээх улахан кыыһын, уҥа-хаҥас хастыы да уолланар кыратын санаан долгуйан ылла.

– Оҕо буолан туох да кыһалҕата суох хонууга төкүнүйэ сыппыт киһи, лыаҕы сырсан, сибэккилээн ыла-ыла, – дии-дии, Светлана хонууга төкүнүҥнээн ылла.

– Ону баара диэ…

– Ону баара кыыс буолан кынталдьыһан бүппүппүт. Лариса, үчүгэйиэн быыс булан манна кэлэн барбыппыт. Эйигин ону-маны кэпсээн кыратык сылаттым ээ, быһыыта.

– Эчи суох, туох диэн эттэҥий… Хата таптал кэпсээниттэн долгуйдум быһыылаах.

– Арааһа, таптал баар быһыылаах диэ, Лариса-а. Кырдалга кыыс буолан кылыыҥкайдаан ааһаары таптал чараҥар дьаарбайбыт дьолбуттан үөрэбин. Кылаабынайа, ол умнуллубат түгэним дойдум халлаанын анныгар, лыах сырсыбыт эбэм биэрэгэр буолбутуттан астынабын. Төрөөбүт төрүт буорбар махталым, киниэхэ сүрэхтиин-быардыын тардыһыым өссө күүһүрэр. Лариса, дьиэбитигэр биэрэк аннынан төннүөххэ, – Светлана, бүгүҥҥү күнүн дьүөгэтин кытта атаарбытыттан дуоһуйан-астынан, сүргэтэ көтөҕүлүннэ.

Дьүөгэлиилэр хомунан дьиэлэрин диэки хаамыстылар. Кыыс Кырдалын мааны хатыҥнара кыргыттарын атааран аргыый суугунаһан ыллылар, иннилэригэр-кэннилэригэр, оҕо саастарын саната, дьэрэкээн өҥнөөх лыахтар тэлээрэ көттүлэр.