Текст книги "Таптал уонна дьүккүөр"

Гавриил Адамов-Сайдам
Таптал уонна дьүккүөр

Таптал уонна дьүккүөр

Бытие пусть определяет сознание,

но сознание не согласно…

Утуйар чаас саҥа буолла. Оттон уу чуумпу сатыылаабыта син ыраатта. Балаата уота ол чуумпуну ылынан эрдэ умуллубута.

Түбүктээхэп Бэриэт Сиидэрэбис санаа аралдьытарга диэн ааттаан бу кэлин күннэргэ хаһыат аҕалтаран ааҕар буолла. Онтукатын син сүүрбэччэ мүнүүтэ курдук ааҕар, ол кэннэ хараҕа сылайар, тохтоон хаалар. Чаас, икки чаас сынньанар, ааҕыытын эмиэ хатылыыр. Оннук эмиэ биир туспа эрэйдээх дьарыгы булан ылла.

Бу киэһэ уот умуллуон иннинэ эмиэ куолутунан хараҕа сылайан, төбөтө ыалдьан барбыта. Утуйар уу ыгыах буолбута.

Хаһыатын туора уурбута, утуйардыы сананан суорҕанын бүрүнэн кэбиспитэ. Кини хараҕын быһа симэн, икки илиитин атахтарын икки ардыгар кыбытан кумуйуоҕунан кумуйан баран нуктаан барбыта. Сылаата таайдаҕа, утуйбут этэ.

Уһуктан кэлэн туумба үрдүгэр уурбут чаһытын көрбүтэ: уон биири ааспыт эбит. Син утуйбахтаабыт, балтараа чаас курдук. Аны мантан түүн төһө, хайдах утуйара буолла?! Айбыт таҥара бэйэтэ билэн эрдэҕэ. Эргийэн ойоҕоһунан сыппыта, уҥа ытыһын иэдэһин анныгар уган хараҕын быһа симмитэ.

Эмиэ дьэ, хаһан утуйуохха диэри, санаа-оноо ытылҕана саҕаланнаҕа…

1

Түбүктээхэптэр төрүт түөлбэлэрэ Быйаҥнаах диэн аатырбыт күөл үрдүгэр турар Барҕа дэриэбинэ буолар.

Быйаҥнаах – икки көс кэриҥэ усталаах, хас эмэ биэрэстэ туоралаах, ортотугар дьоҕус арыылаах ытык эбэ. Көтөрө, балыга дэлэйинэн, хара тыатыгар кылааннаах түүлээх, булт-алт арааһа тоҕуоруһарынан үйэ тухары аар-саарга аатырар. Эбэ илиҥҥи үрдүк эҥэрин биир мааны кырдалыгар Барҕа дэриэбинэ олохсуйбут.

Бу күөл тулатыгар хатыҥ чараҥ үтүөтэ баар. Тиит, харыйа, бэс мас булкаастаах аар тайҕата муҥура биллибэт киэҥ сиринэн тайыыр. Алаастар диэн ааттанар киэҥ нэлэмэн сыһыылар аайы, Быйаҥнаахха да тэҥнэспэтэллэр, бэрт улахан күөллэр нэлэһийэллэр. Олор тулалара бы-лыр былыргыттан күөх быйаҥнарын өлгөмнүк өрө анньаллар. От барахсан муҥутаан үүммүт кэмигэр сэниэлээх соҕус сиккиэр тыал сипсийэн бардаҕына ходуһа киэҥ иэнэ муора долгунун санатан, араас өҥүнэн биир күдьүс долгулдьуйар, күн уотун кытта оонньоһор тамана кылапачыйа күөгэҥниир. Ол көстүү хайа да бэйэлээх нохтолоох сүрэҕин долгутар, иһийбит эрчимин уһугуннарар, ходуһа хоһууна буоларга булгуччу ыҥырар дьиктилээх. Дьон-сэргэ барахсан бу быстыбат быйаҥтан сомсон сүөһү, сылгы ииттэллэр – түөлбэ дьонун бу сүрүн дьарыгын ситимин быспакка хас үйэлэргэ илдьэ кэлбитин ким да билбэт. Билэ да сатаабат. Ол дьарык үйэлэр тухары баара, баар буолуоҕа даҕаны диэн өйдөбүл бигэтик иҥмит түөлбэтэ – Барҕа барахсан буоллаҕа!

Былыта суох ыраас күҥҥэ, салгын сылыйа иһийэр кэмигэр, ыраах илин диэки Дьааҥы хайаларын очуостара бэрт чуолкайдык көстөөччү. Оччоҕо уһун кураан күннэр үүнээччилэр. Дьэ ити кэмҥэ эдэрдиин-эмэнниин, кыыстыын-уоллуун бука бары хомуллан, бас-көс дьон дьаһалынан от-мас үлэтэ күөстүү оргуйар. «Биир күн дьылы быһаарар!» диэн этии маннык былдьаһыктаах күннэргэ анаммыт буоллаҕа дии саныыгын.

Күн тахсыыта саһарҕа бастаан Быйаҥнаах эбэ киэҥ иэнигэр чаҕылла сыдьаайар, көмүс мөһүүрэ кыырпахтарын сөтүөлэтэр. Онтон тиэтэйэ-саарайа Барҕа арҕаа эҥээриттэн саҕалаан бэрт сотору дэриэбинэни сылаас угутунан сабардыыр. Былыта суох буоллаҕына, күн тахсыаҕыттан киириэр диэри бу түөлбэ иэниттэн арахсыбат. Онон бу хоту дойдуга күн сылааһын муҥура баар буоллаҕына, ол муҥурун илэ билэр дойду – бу Барҕа!

Быйаҥнаах эбэҕэ үс үрэх уутун кутар. Саас аайы күөл уута лаппа эбиллэр. Угут дьылларга уу Барҕа томторугар балтараа хаамыы курдугунан эрэ тиийээччитэ суох. Онон буоллаҕа, айылҕа анаан оҥорбут кырдала буолар. Ол туһунан араас номохтор да бааллар, олортон биирдэстэрэ маннык:

Былыргы дьыллар мындааларыгар, урукку кэмнэр уор-ҕаларыгар Быйаҥнаах эбэ биирдик мэндээрэр иэнин эрэ билинэн, онтон атын буолуоҕун санаан да көрбөккө, сири-сибиири барытын сабардаан, сороҕор олох чуумпуран, ардыгар аймана дьалкыйан, силлиэ-буурҕа аргыстанан, барҕа быйаҥыттан дьону-сэргэни өлүүлээн аһатан-сиэтэн сыппыта үһү. Үгүс эр бэртэрэ эбэ мөхсөр-тахсар кэм-нэрин аахсыбакка туран туруулаһан көрөллөрө үһү. Ол хапсыһыыга икки атахтаах баһыйтаран тыыннарын былдьаталлара, бүттүүн мэлийэн сүтэн хаалар түгэннэрэ үгүс эбит. Онон кэлин хайа да бэйэлээх эр бэрдэ ханнык да тыынан, оҥочонон эбэ дохсун санаата уһуктубут буоллаҕына, санаммат буолбуттар. Кини тулатынааҕы алаастара буомуран маардарга кубулуйан сир-дойду таһаата кутаҥнас буола күөгэлдьийэр туруга кэҥээн испит. Олохтоох баай сир-дойду мөлтүүр-ахсыыр кэмэ кэлээри гынна диэн аатырар ойуунун ыҥыран ылан барытын сиһилии быһаарбыт, хайдах кэм кэлиэҕин өйдөппүт, эстии-быстыы чугаһаан иһэрин санаппыт. Ол кэннэ эбэ намыһах сирин ыйан, үллэр сүүрүктээх, будулуйар бурууктаах Орто бараан дойдуну хаба ортотунан киэҥ таһаа киэлитин кэҥэтэ устар, элбэх үөстээх улуу кудулу өрүскэ тиийэн уутун кутар суолун тобулар ыллыгын оҥор диэн көрдөһөр курдук дьиппиэн, булгуччулаах сорудах биэрбит. Ити барыта дьонуҥ-сэргэҥ инники дьоллоох олоҕун суолун арыйыы буолуоҕа диэн сэрэппит.

Онуоха ойуун олус ыарахан, иэстэбиллээх сорудаҕы биэрдиҥ диэн муҥатыйыах курдук буолан баран: «Бар дьо-нум туһа диэн сорунан көрүөм», – диэбит. – Ол иннинэ үөһээлэргэ тиийэн көҥүл ылабын, тугу толук уунары бы-һаарсыах тустаахпын диэн сэрэтэн, кэм-кэрдии болдьоспут.

Болдьоспут кэмэ кэлбитигэр үс түүннээх күн кыыран дьигиһийбит, кутуран кулуһуппут, сата тылын барытын сааһылаан, алгыыр-кірдіһір тылын-іһүн ситимнээн, кэриэс-хомуруос тылыгар бэйэтин олоҕун толук уурарын кэрэйбэтин этэн, көрдөһөн-ааттаһан сыылла сылдьан балаҕан буорун сиппийбит, ыстаҥалыы сылдьан саһаан мас үрдүнэн өҥөҥнөөбүт. Ол быыһыгар көмүлүөк оһох кэннигэр туран сирэйэ икки эҥээринэн элэҥнээбит. Онтон «миигин күүтээриҥ» диэн баран оһох ураатынан сирилэс тыас доҕуһуолланан көтөн хаалбыт…

Өр соҕус буолан баран эргиллэн, оһох үөлэһинэн түһэн кэлбит. Намыраабыт, бытаарбыт курдук буолбут үһү. Балаҕан ортотугар ахчаччы тэбинэн туран: «Эбэбит уутун түһэрэр буолла, бэйэтин таһаатын аччатан, сиэрдээх үрдүгүн тутан турар аналын ылыныа. Кини тула дьон-сэр-гэ бөҕө олохсуйуо, сыспай сиэллээх, адаар муостаах таптаан тоҕуоруһар сирэ буолуо, үйэлэргэ кини баайын, быйаҥын туһунан сэһэн кэҥиэ, үһүйээн дэлэйиэ!» – диэн бэрт чиҥник, иччилээх баҕайытык тыл ыһыктыбыта үһү. Ол кэннэ хараҕын өҥүргэһинэн көрөн туран уһуутаабыт, дүҥүрүн былаайаҕынан хаста да сэниэтэ суох охсуолаабыт уонна сууллан түспүт да өлбүт. Кини бар дьонун инники олоҕун туһугар итинник толук буолбута үһү!

Быйаҥнаах кытылын өҥөйө Барҕа бөһүөлэгэ, оттон тулатыгар тэйиччи соҕус өссө үс түөлбэ баар. Кинилэр этэҥҥэ олохторун төрдүн-төбөтүн, иитин-саҕатын барытын эмиэ бу улуу эбэни кытта ситимнииллэр. Олохтоохтор бары билсиһэллэр, хардарыта көмөлөсүһэри умнубаттар, ыччаттарын ыал оҥортуур үгэстэрэ салҕанар. Маннык үтүө үгэстэрин киинниир, соргулаах сүбэни тобулар, инники сайдыыга сирдиир сирдэрэ, уйгулаах тусаһалара Барҕа буолар. Маны барытын кырдьаҕастыын, эмэнниин, эдэрдиин ылыналлар, киин уораҕайынан билинэллэр.

Холхуостааһын саҕана хас биирдии түөлбэ чугастааҕы кыстыктарын, сайылыктарын түмэн туспа холхуостар буолбуттара. Оттон сопхуостары тэрийиигэ бары кыттыспыттара, биир сопхуос буолбуттара, Барҕа дэриэбинэни киининэн билиммиттэрэ, «Быйаҥ» диэн ааты ылыммыттара.

2

Бэриэт оскуолаҕа үчүгэйдик үөрэммитэ, ордук ахсаан бары эйгэтигэр. Онус кылааһы хайҕал суруктаах бүтэрбитэ. Кини Сэбиэскэй Сойуус үрдүк үөрэхтэрин кыһаларын туһунан иһитиннэриилэр түмүллүбүт бэрт халыҥ кинигэни ити дьыл балачча сыымайдаабыта буолан баран, дьиҥинэн, хайа хайысханы таларын быһаара илигэ. Эйэҕэс-дьэллэм, кэпсэтинньэҥ-ипсэтинньэҥ, ылсары-бэрсэри улгумнук ылынар майгылаах Бэриэт уол долгуйар Дьо-куускай куоракка кэлээт, бэрт сотору атас-доҕор уолаттары булуммута. Кинилэр сүбэ-ама кэпсээннэригэр, дьүүл-дьүһүн сэһэннэригэр кыттыспыта. Онно ордук дойду киин сирдэригэр үөрэххэ тардыһыы күүстээх курдуга: сайдыылаах, киэҥ ыырдаах, бастыҥ учуонайдар түмүллүбүт сирдэригэр тиийэн үөрэнэр быдан ордук, кэскиллээх диэн ис хоһооннооҕо.

Аны биирдэ киинэҕэ сылдьаары дойдутун киһитэ Баһылай Наҕабыыһыны көрсөн сэһэргэспиттэрэ, кэлин ыкса билсиһэн барбыттара. Кини үөрэххэ туттарса кэлбит уолга сибээс тэрилтэтигэр монтерунан үлэлиирин эппитэ уонна сибээс эйгэтэ улахан кэскиллээх хайысха буоларын бэрт сэргэхтик, ылыннарыылаахтык ойуулаан сэһэргиир буолан биэрбитэ. Бэриэт бэркэ сэҥээрбитэ, сотору ханна үөрэнэ барарын быһаарыммыта – сибээс үөрэҕин талбыта. Дойдутун Барҕа дэриэбинэтин сибээһэ мөлтөҕө бу быһаарыныыга ордук суолталаах буолбута диэтэххэ омуна суох буолуохтаах.

Киирии эксээмэннэри бэркэ туттаран Новосибирскайдааҕы сибээс институтун икки миэстэтиттэн биирин хаһаайына буолан үөрүү-көтүү өрөгөйдөөбүтэ. Кини бастакынан убай кэриэтэ санаабыт, сүбэ-ама буолбут биир дойдулааҕар Баһылайга кэпсээн эҕэрдэ үтүөтүн, баҕа санаа бастыҥын туппута. Дьонугар аҕыйах тыллаах тэлэгирээмэ ыыппыта.

Үөрэххэ киирбит, олох киэҥ суолун арыйбыт уол улахан киһи буолбутун билинэн, Бэриэт Сиидэрэбис саҕа сананан бу дьыаланы уолаттарын кытта сууйар-тарыыр этиини ылыммыта. Уопсай дьиэҕэ халбаһы, помидор, оҕурсу, балык кэнсиэрбэтэ сокуускалаах аһылык буолбута. Кини арыгыны бу манна аан бастаан испитэ уонна төрүт сөбүлээбэтэҕэ. Кырыылаах дьэҥкир ыстакаан кыра аҥаарынан аһыы утаҕы испитэ, ол кэннэ ыыра аккаас-таммыта. Төбөтө кулахачыйбытын, куртаҕа аһыйбытын олус атыҥыраабыта. Сокууска аһа туох да амтана суох буолан хаалбыт курдук буолбута. Ону олус дьиктиргээбитэ, соһуйбута, ас амтана уларыйарын билэн наһаа сөхпүтэ. Уолаттар араастаан хаайа сатаабыттара эрээри, Бэриэти кыайбатахтара. Сотору суолун көннөрбүтэ, дьиэтин былдьаспыта.

Бу түгэнтэн арыгыттан илэ өйдөөх төбө олус дьиктитик дьалкыйарын, тугу да толкуйдаан быһаара сатаабат буоларын билбитэ. Бэриэт Сиидэрэбис кэлин ону өссө илэ билэн чиҥник өйдөөбүтэ. Олоххо ханнык да ыарахан кэмнэргэ, ону уҕарытар быһаарыылары ылынарга илэ өйү тута сылдьан толкуйдуур, тобулар наадатын уонна ол эрэ бэйэ санаатын-оноотун модьуратарын итэҕэйбитэ. Аны кини ол атын дьонтон олус тутулуктааҕын билбитэ. Ордук үрдүк өһүөлээхтэртэн… Чэ, бээ, ити олус киэҥ кэпсээн. Ону кэлин…

* * *

Түбүктээхэп диэн араспаанньа кырдьык да наар түбүгү эрэ түөрэр дуу, үөдэн дуу?!

Төрүт-уус киһибит Түбүк Төрөл диэн эбитэ үһү. Айылҕаттан уҥуох, күүс-уох өттүнэн маанылаппыт бэйэтэ, кыанара бэрт буолан буоллаҕа, үлэнэн үлүһүйбүт, биир сиргэ олорон турбат, үлэ үмүрүйдэ диэн тохтоон сын-ньаммат, түбүктэн түбүгү булан ыла турар барахсан эбит. Онтон ситимнээн биһиэхэ араспаанньа кэлбит, таҥара дьиэтин дьаһалынан, ханнык эрэ аҕабыыт быһаарыытынан. Дьиҥинэн, уу сахалыыта бэркэ иһиллэр буолан баран тустаахха баттыгастаах соҕуһа биллибитэ ыраатта… Бээ, кэбис, ону төрүттэргэ хомнуур сыыһа.

Бэриэт Сиидэрэбис оронуттан туран туалекка киирбитэ. Ииктии сатаабыта да дуоннаах кэлбэтэҕэ. Хабаҕырбатах да эрээри санаа арааһын тута сылдьан, үөрэммиччэ, бу дойдуга киирбитин өйдөөн сонньуйан ылбыта. Кини оргууй чөмөөр үктээн түннүккэ кэлэн, сабыытын сэгэтэн ыйдаҥа сырдыгар аллараа тэлгэһэҕэ кэккэлэспит аҕыйах массыынаны кыҥастаспыта.

Аныгы үйэ мааны массыыналарын арааһа, дьэ, дэлэйдэ. Аны массыына баай киһи бэлиэтэ буолбатах быһыылаах. Олох тупсарын бэлиэтэ, дьыала эккирэтиһиитин ситэ сатыыр миҥэ көлө. Арыычча киһи бары атыылаһар, иэскэ да киирэн туран…

Ааспыт үйэ 70-с сылларыгар кыра массыына сэдэх да этэ. Райкомҥа, райсовекка, сопхуос дириэктэрдэригэр эрэ баара. Чааһынай киһи ол туһунан саныыра да сатаммат курдуга.

Үөрэнэ сылдьан, 16 сааһын туолан пааспар ыларыгар аҕата, тырахтарыыс Сиидэр, үлэтиттэн көҥүллэтэн, кинини илдьэ оройуон киинигэр дириэктэр массыынатынан барбыттара. Оо, онно ол массыына астык да этэ, тойон саҕа санаммыта ээ! Биһиги дойду суола тибиитэ-хаһаата диэн бэйэтин киэнэ буоллаҕа. Хор онно иҥнибэккэ барара, дьэ, күүстээх этэ доҕор, иккитэ буксуйа сылдьыбыппытын аахсыбатахха. Оччолорго ол барахсаны тааҥкаттан итэҕэс санаабатаҕым. Сүрдээх сэп этэ…

Саахса үлэһитэ дьахтар ааппын муодарҕаан:

– Бу туох муода дуу, моһуок дуу аатый? Бэриэт буола сытыйан?! – диэн баран остуолтан төбөтүн өндөтөн миигин балачча кыҥастаспыта.

Мин ону хантан билэн-көрөн тугу быһаарыахпыный. Арай мүлүк-халык буоллум быһыылааҕа. Аҕам абыраабыта:

– Сөпкө соһуйаҕын, – аҕам утары көрбүтүн кубулаппакка быһааран барбыта. – Ити өбүгэлэрбит ааттара. Бэриэт Бэрдэ диэн киһи баара үһү. Тугу барытын бэриэттээн оҥоро сатаабыт, бэриэттээн билэ охсубут, сытыы-хотуу уола хаан. Ол киһи курдук киһи киэнэ кэрэмэһэ буоллун, олоҕун бэриэттээн дьаһанар үөрүйэхтэннин диэн санааттан ити ааты иҥэрэн турабын.

– Эмиэ да бэрт эбит, – пааспар суруйар хотун сэҥээрбитэ. – Аата көмөлөстөҕүнэ олоҕор абыраныа этэ буоллаҕа, – кини ити тылларыгар онно улаханнык саарбахтыыр дорҕоон баара.

Бэриэт Сиидэрэбис оччотооҕу хотун соччо итэҕэйэ сатаабатах сирэйин-хараҕын үчүгэйдик өйдөөн хаалбыта. Оннооҕор бу ыалдьан, умнара-тэмнэрэ улаатан баран, ол харахтары бу баардыы өйдүүр. Ааппыт ол бэриэттээн толкуйдуу охсон, ону быһаара охсорго тиргилиннэрэн, дьэ, ханна-ханна, онно-манна тириэрпэтэҕэ баарай?!

Кини ити санаатын салгыы ырыта барбатаҕа. Илиитинэн салгыны сапсыйан баран хаҥас ытыһынан сэҥийэтин имэрийбэхтээбитэ, харахтарын соттуммахтаабыта. Түннүк сабыытын кичэйэн саппыта, оронугар төннүбүтэ.

3

Бэриэти уопсайга ылбыттара. Аҕыйах хонукка Новосибирскай куорат үтүө миэстэлэрин кытта билсибитэ. Ол билсиһии кэнниттэн онно-манна аралдьыйбакка үөрэххэ төбөтүн оройунан түспүтэ. Умсугуйан үөрэнии түмүктэрдээх буолбута: эксээмэннэри үчүгэйдик туттарара, оттон спецпредметтэргэ наар «туйгун» сыананы ылара. Иккис куурустан саҕалаан билэ-көрө сатыыр уолу учууталлара чорботон бэлиэтиир буолбуттара. Ону туһанан институт научнай лабораториятыгар орох тэппитэ, онтон арахпата. Сотору онно бэйэ киһитэ буолбута.

Сэбиэскэй Сойууска биир улаханынан биллэр «Сибтекстильмаш» собуокка сылдьан, анаан туруоруллубут бырагырааманан бэйэлэрэ үлэлиир станоктары кытта билсибиттэрэ. Устудьуон киһи аныгы техника муҥур ситиһиилэринэн сэбилэммит тэрилтэни олус диэн сөбүлээбитэ. Собуокка үлэлиир исписэлиистэри кытта билсибитэ, ордук научнай лаборатория үлэтин интэриэһиргээбитэ. Кини манна иллэҥ буоллар эрэ кэлэр, ону-маны ыйыталаһар, ити уустук станоктар исхиэмэлэрин иҥэн-тоҥон билэ сатыыр дьарыктаммыта.

Бэриэт институт бибилэтиэкэтиттэн тахсыбата. Сибээскэ тахсар саҥа ситиһиилэри, арыйыылары эккирээн, булан билсэр, ырытар адьынаттаммыта. Ол сылдьан сорох исхиэмэлэргэ тугу эмэ көннөрөр, судургутутар өттүн тобулар буолбута. Онтукатын туһунан учууталларын кыт-та санаа атастаһара, ырытыһара, бэйэтин булуутун көмүскүүрү да сатыыра.

Иккис кууруһу «туйгунунан» бүтэрбитэ. Научнай куруһуок бастыҥ истээччитэ, аатын курдук бэриэттээн билээччи-көрөөччү, саҥаны тугу эрэ тобула сатааччы, ол тула сытыы мөккүөрү тэрийээччи кини буолбута…

* * *

Үһүс куурус саҕаланнаҕын кыһын аҕата дэҥҥэ түбэһэн суорума суолламмыта.

Ити соһумар үлүгэртэн Бэриэт өйө-санаата ыһыллан хаалбыта, олус соһуйбута, хомойбута. Кини санаатыгар аҕата өрүү баар буолуохтааҕа, кинини ханнык да алдьархай, оһол, быһылаан булгурутуо диэн өйүгэр да оҕустаран көрбөт этэ. Хаһан да улаханнык ытаабытын өйдөөбөт. Арай бу түбэлтэҕэ кини олус айманан куорат кытыытыгар тахсан, мастар быыстарыгар олорон уйа-хайа суох ытаабыта, хомойбут, хоргуппут тыынын таһаарбыта. Бу кэннэ эр санаатын ылынан, дьиппинийэн, ыал улахан киһитэ буоларын, онон улахан эппиэтинэһи сүгэрин билинэн, көтөр аалга олорон дойдулаабыта.

Ийэтэ Оппуруоһа эмискэ баҕайы алта оҕотун, сүөһүлэрин, сылгытын кытта соҕотоҕун туран хаалбыта. Улахан киһи Бэриэт ыраах баҕайы үөрэнэ сылдьара, быраат, аҕатын аатын ылбыт Сиидэр Дьокуускайга педучилище физкультурнай салаатыгар үөрэнэрэ. Атыттар бары Барҕаҕа бааллара.

Бэриэт дойдутугар кэлэн аҕатын уҥуоҕун төрөөбүт буо-ругар кистээбитэ, уол оҕо буолан ытык иэһин толорбута.

– Ийээ, чэ, сүбэтэ тобулуоҕуҥ, – аҕаларын тоҕус хо-нуктаах ахтыытыгар, дьон тарҕаспыттарын кэннэ бэйэлэрэ эрэ хаалан баран, улахан уол тыл быктарбыта. – Дьиэҕэ эр киһи хайаан да наада. Онон мин быйыл үөрэхпин ситэрэн баран кэтэхтэн үөрэххэ көһөргө сананным. Бары түмсэн, бииргэ буолан олорорбут быдан ордук буолуо.

Остуол тула уу чуумпу сатыылаабыта. Олорооччулар, улаханныын-кыралыын, хардарыта сирэйдэрин көрсүбүттэрэ, тугу эрэ кэтэһэрдии илиилэрин кумуччу туттан остуол анныгар уган, аны, ийэлэрин диэки хайыспыттара.

Оппуруоһа итинник эрэ быһаарыныыны күүппэтэх буолан соһуйан мах бэрдэрэн, улахан киһитин хомоппот санаатын урутатан, туох диэҕин сыымайдыы олорбута.

– Бэриэт, эйиигин инньэ диирэ буолуо диэн сэрэйбитим, – ийэ барахсан ити, дьиҥэр, ханарытан эппит саҥата этэ. Ити туһунан төбөтүгэр оҕустарыахтааҕын саҥа өйдөөн кэлбитэ. – Этэриҥ сөп. Улахан киһи тыла, – Оппуруоһа ити кэннэ чааскытыгар эбии сылаас уу кутуммута, ылан сыпсырыйбыта. Онтон уолун утары көрөн олорон. – ¤ыччыай, ити соччо сөбө суох быһаарыныы буолуо. Биһиги манна элбэхпит, улааппыт дьоммут. Сүбэ-ама күүһүнэн тугу барытын, куруутун баар, билэр-көрөр дьыалабытын кыайар-хотор кыахтаахпыт. Онон эн муох-чуох буолбакка үөрэнэриҥ наада. Үөрэххэр үчүгэйгин. Биһиэхэ манна учууталларыҥ махтанар суруктара кэлбитэ ээ – үөрэххэ үчүгэйиҥ, бэрээдэктээҕиҥ туһунан. Оҕолоргор суол тэлээччи эн буоллаҕыҥ дии. Биһиги дьиэҕэ, аҕабытын суохтаппат туһугар, эн үөрэҕиҥ баар-суох кылаабынай дьыалабыт буолар. Онон эн үөрэн, наар үчүгэй сыананан бүтэр, – ийэ барахсан ити тылларын этэн баран остуол тулатыгар олорор оҕолоруттан, чугас аймахтарыттан бигэргэтии көрдөөн: – Сөпкө этэбин буолбат дуо? – диэн ыйыппыта.

– Сөп, сөп… Оннук… – оҕолор хоруйдара судургу этэ.

– Бэриэт, ийэҥ этэрэ саамай сөп дии саныыбыт биһиги, – Оппуруоһа бииргэ төрөөбүт балта Маайа кэпсэтиигэ кыттыспыта. – Эн үөрэҕиҥ биһиги аймахха барыбытыгар улахан суолталаах. Ыччаппыт бары эйигин үтүктүө, батыһыа этилэр буоллаҕа дии.

– Нохоо, Бэриэт, бу орто дойдуга букатын кэлбит суох. Дьылҕа хаан быһаарыытынан ким уруттуур, ким хойутуур, – аҕаларын Сиидэр убайа, аймах ытык кырдьаҕаһа Көстөкүүн Түбүктээхэп тоҥолохторун остуолга ууран икки ытыһын холбуу тутан, онно сыҥааҕын өйөөбүтэ, билигин да уоттаах харахтарынан аймах дьон тумус туттар оҕотун тобулу көрөн олорон сүбэтин саҕалаабыта. – Сиидэргэ толорута суох дьылҕа анаммыт эбит. Кини дьылҕатын салҕааччылар бааргыт. Бу кэчигирэһэн олороҕут, – ытыһын нэлэҥнэппитэ. – Онон эһиги этэҥҥэ саҕаламмыт ханнык да дьыаланы дьалкытар, түөрэҥнэтэр туһунан араас санааны булунумаҥ. Туох барыта дьалкыйда, тугу барытын түөрэҥнэттиҥ да – ол хаһан даҕаны эмискэ тохтоон хаалбат. Хаһан баҕарар биэтэҥниирэ, будулуйара, буккуллара уһун буолар. Ону оннун булларарга эмиэ сыра-сылба наада. Онон эн үөрэммитиҥ курдук үөрэн, улахан үөрэхтээх киһи буол. Омук бэртэрин кытта тургутуһар кыахтаах киһи буол. Аймахтар санаабыт, сүбэбит оннук…

* * *

Атаҕастанар диэн олус да абалаах. Аны ону утары тугу да гынар кыаҕыҥ суоҕа өссө кыһыылаах, ону ааһан олус ыарыылаах. Бу кэбилэнэ сытабын дии. Аныгы мэдисиинэ күүстээх буолан өрүтүннэҕим. Били абаҕам Көстөкүүн барахсан эппитигэр дылы, Дьылҕа хааным өссө да кэми-кэрдиини утары уунар буолан улаханнаппатах буоллаҕым. Саамай үчүгэйэ – өй-санаа төттөрү барбатаҕа, бысталамматаҕа үчүгэй…

Эһэм Бүөтүр, ийэм аҕата, олус сүрэхтээх, тэрээһиннээх, дьоҥҥо-сэргэҕэ тылын ылыннарар киһи киэнэ кэрэмэһэ эмиэ быстах дьылҕаламмыт эбит. Түүннэри, күннэри түбүгүрэн, утуйар ууну умнан, бэйэ толкуйунан, илии-атах күүһүнэн кыаҕыра сатаабыт, элбэх сүөһүнү, сылгыны ииппит. Сэбиэскэй былаас олохтонорун, үлэһит, сүрэхтээх-бэлэстээх дьон кыаҕырыахтарын туһунан өрө күүрүүлээх кэпсээни кини биһирии көрсүбүт ээ. Онтон аны артыаллар, холхуостар тэрээһиннэрэ сүөһүлээх-астаах дьон үрдүнэн баралларын сөбүлээбэтэх. Сөп ээ. Үйэтин тухары хара көлөһүнүнэн муспут баайын буор босхо биэрэр диэни ким сөбүлүөй?!

Буруйа диэн – баай үһү! Ол баайы дьону көлөһүннээн мунньуммут үһү! Кими да хамначчыт оҥостубута диэн суох ээ. Аймах дьон кыттыһан, сүбэ-ама тобулан, бииргэ үлэни-хамнаһы тэрийэн кыаҕырбыттар.

Үлэлээн муҥнаммытын иһин, баайын-дуолун баҕа өттүнэн сиэтэн аҕалбатаҕын буруйугар, биэрэр да буоллаҕына туох эмэ төлөбүр, тугунан эмэ боруостаһыы баар буолуохтааҕын эппитин аньыытыгар кулаах буолар. Барытын былдьаан ылаллар. Бэйэтин өссө хаайыыга ыытал-лар. Мантан ордук туох атаҕастабыл баар буолуон сөбүй?!

Ол кэннэ мин эһэм эрэйдээх, кини оҕолоро, аймахтара барахсаттар туох диэннэр саҥа кэлбит былааһы таптыахтарай, илэ-сала түһэн уруйдуохтарай? Итинниккэ түбэспит кинилэр эрэ буолбатахтар ээ, элбэх бөҕө, ахсаана биллибэт элбэх!

Ити атаҕастабылы утары тугу гыныахтара баарай, мэлигир буоллаҕа. Былаас кэрээнэ суоҕун туох да уодьуганнаабат уонна оннук күүс өтөрүнэн көстүө да суох чинчилээх. Билигин да оннук…

Түбүктээхэп өбүгэлэрин атаҕастабылын, эбиитин онно бэйэтин киэнин санаан кэлэн хараҕыттан уу-хаар баһан барбыта, ыгыллан кыратык ытаан ылбытын кыатаммыта. Ону аралдьытан оронуттан туран кэлбитэ уонна эмиэ туалет диэки хаампыта…