Текст книги "Әдәбиятны өйрәнү юлында / На пути изучения литературы"

I. 5. Һади Атласи турында кайбер фикерләр

Узган гасырның тәүге чирегендә, аеруча 1905 һәм 1917 елгы инкыйлаблар арасында, татар гавамында, халкыбызның иҗтимагый-гыйльми тормышында бик тә билгеле булган Һади (Мөхәммәд Мифтахеддин улы Атласиның (29. 08. 1876–15. 02. 1938) тормышы, эшчәнлеге һәм, гомумән, язмышы гыйбрәтле. Чыгышы белән ул – элеккеге Сембер губернасы Буа өязе Иске Чәке авылыннан. Рухани гаиләсеннән. Әүвәл әтисендә укый, аннан – бик күп кенә татар зыялыларын (шул исәптән Шакир Мөхәммәдовны, Зариф Бәширине дә) тәрбияләгән күренекле Буа мәдрәсәсе шәкерте (төп остазы – Нургали дамелла). Алга таба ул (ягъни 1899–1901 елларда) – Оренбург Каргалысында Гани бай Хөсәенов химаясендә эшләгән «Дарелмөгаллим» (Укытучылар мәктәбенең) тыңлаучысы. Мәгълүм ки, әлеге уку йортының төп укытучысы – берничә Шәрык һәм Аурупа телләрен белгән Фатих Кәрими. Бу курсларны төгәлләгән Һ. Атласи бер ел тирәсе үзе укыган Буа мәдрәсәсендә мөгаллим булып эшләп ала. 1902 елдан аның Бөгелмә өязе белән бәйләнешле гомер юлы башлана. Билгеле булганча, Татарстан нефтьчеләренең башкаласы Әлмәт элеккеге Иске Әлмәт нигезендә шәһәргә әверелә. Һ. Атласи шушы авылда руханилык, мөгаллимлек эшләрен башкара. Архив материалларында аның 1903 елның 29 маенда рәсми рәвештә имам-мөдәррис итеп раслануы телгә алына [1:15]. Шушы чорда ул үз йортында кызлар мәктәбе дә ачып җибәрә. Анда дәресләрне Һ. Атласиның хатыны Хөсникамал абыстай алып бара. Әмма бу мәктәп 1909 елда хакимият карары белән ябыла. Күп авырлыклар белән 1915 елда кабат ачылган кызлар мәктәбенең эше 1916 елда хакимият тарафыннан янә тыела.

Сорау туа: ә ни өчен соң Буа егете нәкъ менә Әлмәт төбәгенә күченеп килә? Моның, безнең уебызча, берничә төрле сәбәбе бар. Һ. Атласи Оренбург Каргалысында уку елларында Ф. Кәрими, аның әтисе Гыйльман Кәрими, бу чорда Рәсәй мөселманнарының Дини идарәсендә казый булып эшләүче Р. Фәхреддин (аның апасы – Ф. Кәриминең әнисе) белән таныш була. Болар исә – чыгышлары белән Әлмәт төбәгеннән. Мөгаен, әлеге могтәбәр затлар яшь, энергияле, укымышлы Буа егетен үз якларына махсус тәкъдим иткәннәрдер. Бу – бер. Икенчедән, Һ. Атласи ХХ йөзнең тәүге елларында Әлмәттән бик ерак булмаган Түбән Чыршылы авылындагы атаклы мәдрәсә остазы Габделфәттах бине Габделкаюм хәзрәт кызына өйләнә. Шунысын да искәртик: соңыннан дөньякүләм тюрколог булып танылган Әхмәд Тимернең (Яруллин; 1912–2003) әнисе Зәйнәп абыстай – Һ. Атласи хатынының бертуган апасы. Күренекле галим, төрекләрнең бөек тарихчысы, чыгышы белән Чирмешән төбәгендәге Бәркәтә авылы кешесе Әкъдәс Нигъмәт Куратның (1903–1971) әнисе Бибишакирә абыстай да Габделфәттах хәзрәт нәселе белән бәйле [болар хакында тулырак мәгълүматлар: 2:139–156]. Гомумән, бу ике күренекле затның шәхес һәм галим буларак шәкелләнүендә Һ. Атласи мөһим роль уйный. Мәгълүм ки, һәм Әкъдәс Нигъмәт Курат, һәм Әхмәд Тимер яшьтән үк берничә чит телне, аеруча алман телен өйрәнәләр. Болар икесе дә узган гасырның 20 нче елларында качып (бу эштә Һ. Атласи да катнашкан була) Төркиягә укырга китә. Миңа Әнкарада берничә мәртәбә Әхмәд ага Тимер белән очрашып сөйләшергә туры килгән иде. Шунда аның алман телен турыдан-туры Һ. Атласидан ныклап өйрәнүен кат-кат искәртүе хәтердә калган. Әкъдәс Нигъмәт Курат та Һ. Атласины үз остазларыннан берсе дип саный, аның хезмәтләреннән мул файдалана; хәтта аның хакында «Kazan» журналының 1975 елгы 16 нчы санында махсус мәкалә дә бастыра [3:1–6]. Бу язмасында ул Һ. Атласиның танылган тарихчы, миллиятле зат булуына кат-кат басым ясый.

Чыгышы белән хәзерге Тукай районы Теләнче Тамак авылыннан булган Хәмид Зөбәер Кошай (1897–1984), туган җиреннән китеп, Истанбул һәм Будапешт университетларын бетергәч, Төркиядә күренекле галим булып таныла. Аның язмышында да Һ. Атласи мөһим роль уйный; үзенең хатларында яшь милләттәшенә киңәшләрен җиткереп тора, аның «хакыйкый мәгълүмат сахибе» булып, иленә кайтуын тели [1:158–159].

Моңа кадәр дә милли-мәгърифәти һәм рухани тормышның үзәгендә кайнаган Һ. Атласи 1905–1917 елгы инкыйлаб елларында һәм аннан соң үз эшчәнлеген тагын да көчәйтеп, киңәйтеп җибәрә. Гәҗит-журналларда заманның мөһим мәсьәләләрен яктырта, күпсанлы язмалары дөнья күрә. Ул 1905–1907 елларда үткәрелгән Бөтенроссия мөселман съездларын оештыруда һәм уздыруда актив катнаша; Самара губернасы мөселманнары аны II Дәүләт Думасына депутат итеп сайлый. Мәгълүм булганча, II Дума 1907 елның 20 февраленнән 2 июненә кадәр генә эшли. Әмма шушы аз вакыт та Һ. Атласиның иҗтимагый-сәяси, тарихи һәм шәхси үсешенә зур йогынты ясый. Ул Рәсәй империя сәясәтенең асылын, төп юнәлешләрен тыштан гына түгел, эчтән дә күрә, колониаль хакимият механизмын тагын да ныграк аңлый төшә, Санкт-Петербургтагы гыйльми-мәдәни хәзинәләр белән дә танышырга вакыт таба; ул вакытта туплаган архив материалларын бераздан үзенең тарихи хезмәтләрендә дә иркен файдалана. Бу елларда Һ. Атласи, И. Гаспралы, Г. Баруди, С. Максуди, Г. Исхакый һәм татарның башка күренекле затлары белән генә түгел, ә Рәсәйнең дәүләт эшлеклеләре, галим-әдипләре, төрки дөньяның зыялылары белән дә аралашып тора, теләсә нинди мохиттә үзенең төпле карашын, хәтта билгеле бер дәрәҗәдә әйдәман-лидерлыгын да саклый, хәбәрдарлык-эрудициясен күрсәтә.

Янә бер сөаль укучы күз алдына килеп басарга мөмкин. Һ. Атласи, татарның кайбер билгеле затлары кебек, Сорбонна, Истанбул, әл-Әзһәр, Казан университетларын да бетермәгән, чит мәмләкәтләрдә дә яшәп алмаган. Ә шулай да үз чорының күренекле шәхесенә, галименә, җәмәгать эшлеклесенә әверелгән. Сәбәбе нәрсәдә? Иң беренче чиратта бу, әлбәттә, аның табигый талантына, эзләнүчән, үҗәт табигатенә бәйле. Үзе укыган мәдрәсәләрдә ул динне, Шәрык китапларын шактый гына өйрәнгән. Иң мөһиме – даими укуы, мөстәкыйль рәвештә төрле фәннәрне үзләштерүе. Инде аның алман телен камил белүе хакында әйткән идек. Ә бит ул бу телне кырык яшьләр тирәсендә Әлмәттә яшәү елларында өйрәнә. Бу могтәбәр затның улы Угыз Атласов «Әтием турында хатирәләр» мәкаләсендә [1:60–70] болай яза: «Беркөнне өйгә кергәч күрәм: бездә бер кунак, әти белән сөйләшеп утыралар… Бу абый әтидән сорый: «Ничә тел беләсез?» Әти: «Әгәр кытай теле белән испан телен өйрәнсәм, бөтендөнья халыклары белән аралаша алыр идем», – диде. Әнием әйтүенчә, әти ун тел белгән. Шуларның алтысы – чит илләр телләре. Гарәп, фарсы, төрек телләрен мәдрәсәдә укыганда үзләштергән, француз телен Сорбоннага барырга тәкъдим иткәндә (1912–1913 еллар) өйрәнгән, немец телен сугыш елларында (бездә немец әсире торган), инглиз телен Соловкида үзләштергән. Миндә Соловкидан кайткан «Инглиз-рус сүзлеге» саклана» [1:65]. Шунысы гыйбрәтле: Һ. Атласи хәтта гаять кыен шартларда да, тоткынлыкта вакытта да укудан аерылмаган, белем-күнекмәләрен арттырып, камилләштереп торган. Апасы Хәлимәгә 1933 елның 19 маенда сөргеннән язган бер хатында мондый юллар бар: «Үземнең тамагым бик тук булмаса да, рухым тук. Күп укыйм, күп мөталәга итәм (өйрәнәм. – Х. М.), һичбер вакытым әрәм китми. Гел китап уку өстендә. Русча «Известия» газетасы илә инглизчә «Moscоw Daily News» газетасын һәр көн туктаусыз укып киләм. Күбрәк тән туклыгының кимчелеген дә җан туклыгы белән сипләргә, матди ачлыкны мәгънәви туклык белән ямарга туры килә» [1:88].

Һ. Атласи – күпләгән мәкалә-хезмәтләр, берничә монография авторы. Аның «Тарихе табигый» дип исемләнгән тәүге китабы (31 б.) 1902 елда Казанда Николай Харитонов басмаханәсендә нәшер ителә. Анда Җир, Күк, Һава, Кояш, су, таулар һәм табигатьнең кайбер башка күренешләре хакында кыскача гына мәгълүматлар бирелә. Китап үзенең эчтәлеге, төзелеше белән фәнни-популяр характердагы белешмә басмаларны, педагогия әсбап-җыентыкларны хәтерләтә. Яңадан дүрт елдан, ягъни 1906 елда, Һ. Атласиның «Яңа низам вә голямаларыбыз» исемле икенче китабы дөнья күрә. Ул – бик кечкенә, 14 битле кенә басма. Әмма бу китап авторның исемен киң җәмәгатьчелеккә ирештерә.

Мәгълүм ки, урыслаштыру, чукындыру патша хакимиятенең колониаль сәясәтендә элек-электән төп урынны били. Аны гамәлгә ашыруда гаҗәеп күптөрле чаралар кулланыла (үтерү-кыру, куркыту, яшәгән җиреннән куу, коточкыч салымнар, сатып алу, алдау, юмалау һ. б.). Үз бәйсезлеген җуйганнан соңгы берничә гасырда татар халкы боларның һәммәсен дә диярлек кичерә. XIX йөздә урысча укыту, графика алыштыру аркылы колониаль максатларны гамәлгә ашырырга омтылыш аеруча көчәеп китә. Аның төп идеологы Н. Ильминский була. Күп кенә төрки кавемнәр яшәгән җирләрдәге авыл-шәһәрләрнең, географик атамаларның исемнәре урысчага алыштырыла. Мәсәлән, Чимкент (Шымкент) – Черняевка, Костанай – Николаевка, Алматы Верный дип йөртелә башлый [4:264].

Россия Мәгариф министрлыгының 1906 елгы 31 март карары нигезендә, урыс булмаган халыкларның (биредә, әлбәттә, татарлар иң беренче планда тотыла) уку йортларында славян (кирилл) графикасын кертү карала. Бу мәкерле сәясәт ахыр нәтиҗәләрен яхшы аңлаган Һ. Атласи «Яңа низам…» исемле публицистик нотык белән чыгыш ясый [5:14–22]. Автор фикеренчә, «Бу хәреф үзгәртү мәсьәләсе тышкы яктан бик кечкенә генә вә бик тә әһәмиятсез генә күренсә дә, ләкин эчке катта гаять зур вә соңы (ахыры) олуг нәтиҗәле бер мәсьәләдер». Һ. Атласи бу проблеманы киң иҗтимагый-тарихи яссылыкта, Рәсәй империясенең күп гасырлык колониаль сәясәт нәтиҗәләре кысаларында карый. «Милли хәрефләребезне рус хәрефләренә алмаштыру, – ди ул, – тел вә әдәбиятыбызның… (юкка чыгуына. – Х. М.) китерәчәк… Хәреф үзгәртү – безне бетерүнең башы». Автор патша хөкүмәтенең эшчәнлеген гаять кискен тәнкыйтьли. Бу мәмләкәттә, ди ул, «бар нәрсә – салкынлыкта котып бозларына тора торган караңгылыклар һәм дә золым вә җәберләрдер. Хөкүмәтнең үз халкына һичбер ригаясе (кайгыртуы) юктыр. Гыйлем урынына – пулемёт, мәктәп урынына төрмәләр белән җавап бирмәк, сәгадәтләрне шәфавәтләр (яманлык) белән алмаштырып, халкын кан дәрьяларына батырмак, Сибирия сахраларында катырмак – бу хөкүмәтнең мәңгелек кадимле гадәте вә һәм дә иң яраткан бер эшедер. Димәк ки, яраткан нәрсәсе золым, сөйгән нәрсәсе золым, аның халкына сайлаган нәрсәсе тагын да золымдыр… Золымнан соңра тагы да бер нәрсәсе бар исә, ул да бөтен халыкны вә хосусилә мөселманнарны руслаштырмак, үзләре әйткәнчә, христиан нуры белән нурландырмактыр. Белгәне вә яратканы каһәр вә золым булган бу хөкүмәтнең безне бетермәк вә җир йөзеннән корымак фикере бик иске вә бик тә борынгы һәм үзенчә беренче дәрәҗәдә кирәкле фикердер…»

Һ. Атласиның «Яңа низам…» исемле бу язмасы үзенең эчтәлеге, публицистик аһәңе белән патша хөкүмәтенең күп гасырлык империячел, колониаль сәясәтен намуслы татар кешесе исеменнән гаепләү акты да булып яңгырый. (Соңгы дәвернең шактый гына «акыллы башлары», патша Россиясен идеаллаштырып, анда бар да ал да гөл рәвешендә булган дип күрсәтергә тырышалар. Әмма тарихи чынбарлык моның киресен күрсәтә. «Яңа низам…» хезмәте – йөзәрләгән дәлилләрнең әле берсе генә.) Шунысын да искә төшерик: автор үз язмасында үз «голямаларыбыз»ны, аеруча руханиларны ваемсызлыкта, гафләт йокысына чумуда гаепли, милләткә зыян китерә торган бу төр «указ»ларга кискен каршы чыгарга чакыра. Зыялыларыбызга мөрәҗәгать итеп, ул болай ди: «…дин вә милләтебезне юк итәргә беренче сәбәп булган бу кебек мәсьәләләрдә ни хәйлә таптыгыз да постыгыз? Нигә «протест» бирмисез?! Нигә бирергә өндәмисез?!» Авторның җан ачулы бу чыгышы тиз арада киң җәмәгатьчелектә теләктәшлек таба. Имля, хәреф саклау мәсьәләсен Дәүләт Думасындагы мөселман депутатлары да эләктереп ала һәм, шуның нәтиҗәсе буларак, мең елдан артык халкыбыз кулланып килгән гарәп язуы узган гасырның 20 нче елларына кадәр сакланып кала. Алга таба аның әүвәл латин, аннан кирилл графикасына ничек, ни рәвешле алыштырылу тарихы күпләргә мәгълүм.

«Яңа низам вә голямаларыбыз» китабы 1905–1907 елгы инкыйлаб дулкынында язылып, нәшер ителеп кала. Әмма бераздан, кара реакция еллары башлангач, хакимият бу басмада үзе өчен зыянлы яклар күрә. Саратов суд палатасының 1909 елгы 19 июнь карары нигезендә [1:204–206], китапның нашире Ф. Кәримигә штраф салына, тиражы юк ителә, ә Һ. Атласи өч айга төрмәгә ябыла [1:19]. Бу уңай белән олуг мәгърифәтченең улы Угыз Атласов шушындый эпизодны искә төшерә: «1909 ел. Әтиемне кулга алырга килгәннәр. Үзенең әнисенә: «Әнием, елама, мин милләтем өчен китәм. Бу миңа бер шәрәф (хөрмәт, ихтирам. – Х. М.) булыр», – дип әйтә. Сүзләрнең әһәмияте шунда: әти аларга гомере буе тугрылыклы калды, тайпылмады, нинди генә җәзалар күрмәсен, аның рухын сындыра алмадылар» [1:60].

«Яңа низам вә голямаларыбыз» китапчыгының көчле иҗтимагый-сәяси яңгыраш алуы милли-мәгърифәти тормышның үзәгендә кайнаган чын татарпәрвәр Һ. Атласиның актив публицистик эшчәнлеге көчәюгә нык йогынты ясый. Янә шунысын да искә төшерик: моңа кадәр буылып, дөньяга аваз сала алмыйча килгән татар вакытлы матбугаты («Тәрҗеман»нан кала) 1905–1907 инкыйлаб елларында һәм аннан соң шаулап үсеп китә. Рәсәй империясенең милләттәшләребез яшәгән шактый гына төбәкләрендә, аеруча Казан, Оренбург, Уфа калаларында, күпләгән татарча гәҗит-журналлар чыга башлый. Аларны эчтәлекле, мәгънәле язмалар белән тәэмин итүдә Һ. Атласи да бик нәтиҗәле эшли. Дистә елдан да ким вакыт эчендә аның «Шура», «Вакыт», «Мәктәп», «Әлислах», «Аң», «Йолдыз» һәм кайбер башка гәҗит-журналларда күпләгән мәкаләләре басыла. Бигрәк тә ул Р. Фәхреддин мөхәррирлегендә чыккан «Шура»га өстенлек бирә. Биредә генә дә аның ике дистәгә якын язмасы дөнья күргән.

Һ. Атласиның Беренче бөтендөнья сугышына кадәрге елларда нәшер ителгән мәкаләләре тематик һәм эчтәлек ягыннан шактый төрле. Аларда дөнья һәм ил хәлләре дә, тарих һәм заман тормышы да, икътисад вә мәдәният тә бар. Әмма шулай да бу язмаларның күпчелеге татар язмышы белән бәйле. Автор, үз элгәреләренең традицияләрен дәвам итеп, милләтне саклауда һәм үстерүдә төп чара итеп гыйлем-укымышлылыкны саный. «Тарих вә заманның мәңгелек агымнарының күрсәтүенә караганда, – дип яза ул үзенең 1910 елда дөнья күргән бер мәкаләсендә, – бер милләт надан булса, ул милләт, һичшиксез, икенчеләре тарафыннан тоткын ителә. Көчлеләр тарафыннан тоткын ителгән милләт, һич шөбһәсез, ярлылана. Андый бер милләт надан да, ярлы да булса, ул милләт, һичшиксез, бетә» [1:104]. Һ. Атласи «гыйлем» төшенчәсен дин, һөнәр һ. б. мәсьәләләр белән тыгыз мөнәсәбәттә карый. Аның фикеренчә, халыкның, исламның «сәгадәте (бәхете. – Х. М.), бәкасы хәяты (мәңгелек тормышы. – Х. М.) – гыйлемдә, мәгарифтә, һөнәрдә, сәнаигъдә» [5:25]. Һ. Атласи милләт язмышында аеруча һөнәрнең зур роль уйнавына басым ясый. Бу хакта аның «Һөнәрчелек вә татарлар» дигән махсус мәкаләсе дә бар (Йолдыз. – 1914. – № 1105) [5:206–209]. «Бер милләт, – дип яза автор, – ничаклы һөнәрле булса, аңарда шулчаклы байлык артык була. Мөселман халыклары уку, белем бабларында башка милләтләрдән ничаклы артта булсалар, алар һөнәрчелек бабларында да шулчаклы артталар». Мәкаләдә татарны һөнәрле итүнең зарурлыгы бөтен кискенлеге белән куела. Авторның «уку бабларында алга китүебез өчен гыйльми мәктәпләр ничаклы лязем итсәләр дә, һөнәр эшләрен дә алга китерүебез өчен дә һөнәр мәктәпләре шулчаклы ляземдер» дигән сүзләре бүгенге көнебез өчен дә актуаль яңгырый.

Һ. Атласи артталыкның төп сәбәбен халыкның үзендә күрә. Шуңа күрә дә ул үз укучыларын «гафләт» йокысыннан уянырга, туктаусыз белем алырга, һөнәр үзләштерергә, эш-гамәл кылырга, мәктәп-мәдрәсәләрне заманга туры килерлек итеп «ислах» кылырга, алдынгы милләтләрдән өйрәнергә чакыра. Олуг мәгърифәтче күренекле затлар хакында да яза, аларның эшчәнлеген гыйбрәтле үрнәк итеп куя [5:218–227]. «Шиһаб хәзрәтләре кем иде?» исемле мәкаләсендә ул бу шәхеснең олуг реформатор, фикер хөрлеге тарафдары булуын искәртә. Гани бай Хөсәенов һәм Фатих Кәримиләрнең эшчәнлекләрен бәяләп, Һ. Атласи болай яза: «…берсе малы белән милләтнең бәхет вә сәгадәтенә хезмәт иткән кебек, икенчесе дә гыйлем белән милләт балаларының нурлануына вә шул нигездә милләтнең хәятына хезмәт итте. Үз өстендәге милли булган бурычларны үтәп, халыкның гыйлем вә мәгариф иясе булуларына тырышкан вә шул нигездә милләтнең киләчәген уйлап, аны һичбер онытмаган адәмнәрне милләт тә онытмаска тиешле» [5:248].

Һ. Атласи язмаларында дин, тел, топонимика, миссионерлык, башкортлар һәм кайбер башка мәсьәләләр хакында да кызыклы гына фикер-күзәтүләр бар. Аның публицистикасы өчен фикер тыгызлыгы, факт-мәгълүматларга байлык, тәнкыйди рух хас. Тел-стиле ораторларныкы кебек гаять җанлы, үтемле, динамик. Автор, эчтәлеккә тапкыр рәвештә, риторик сорау һәм мөрәҗәгать алымнарын да уңышлы файдалана, урыны белән көтелмәгән, әмма мәгънәне тулырак ачарлык сурәтләр, фразеологизмнар, гыйбрәтле афоризмнар да кулланып җибәрә. Бер-ике генә мисал китерик. «Яшеннән качкан шайтаннарга, карчыгадан качкан чыпчыкларга, бүредән качкан этләргә урыннар тар булганы кебек, безне юк итәргә бөтен көчләрен сарыф кылган күзлекле еланнарга да киң җир өстендә бер аршин кадәр булса да кабердән башка тыныч урын калмады» [5:18]. «Мәшһүр инглиз әдибе Шекспир «наданлык – Алланың ачуы, белем исә оҗмахның баскычыдыр» димеш. Менә шушы баскычны хәзерли торган урын исә, һич шөбһәсез, мәктәптер. Мәшһүр Виктор Гюгоның: «Берәү мәктәп бина итсә, ул кеше төрмәне йозаклады», – дигәне дә бик тирән мәгънәле сүзләр» [1:91].

Тарихилык, үткәннең вакыйга-хәлләренә, факт-мәгълүматларына мөрәҗәгать итү, аларны шәрехләү Һ. Атласиның публицистик язмаларында еш күзәтелә. Бу аңлашыла да, чөнки әлеге мөхтәрәм зат, гәрчә төрле тармакларда эшләсә дә, үзенең фикерләү рәвеше, төп эшчәнлеге белән тарихчы галим иде. Бу сыйфат аеруча аның махсус тарихи хезмәтләрендә ачык чагыла. Узган гасырның 10 нчы елларында аның бер-бер артлы тарих китаплары языла һәм нәшер ителә: «Себер тарихы» (Беренче җөзьэ. – Казан: Өмид, 1912. – 177 б.), «Казан ханлыгы» (1 җилд. – Казан: Өмид, 1914. – 336 б.), «Сөенбикә» (Тарихи хикәя. – Казан: Өмид, 1914. – 62 б.). (Мин бу китапларның гарәп язуындагы басмалары белән моннан ярты гасырлап элек танышып чыккан идем.) Боларның өчесе дә, – гәрчә исемнәре төрле булса да, татар тарихы, халкыбызның XV–XVI йөзләрдәге иҗтимагый-сәяси тормышы. Автор бу дәверне элеккеге һәм үзеннән соңгы чорлар белән тыгыз бәйләнештә карый, чынбарлыкка нисбәтән татар тарихын төрки, урыс һәм кайбер кавемнәрнең тарихы белән багланышлар контекстында тикшерә. Мәгълүм ки, XV йөзнең икенче чирегендә Алтын Урда җирлегендә барлыкка килгән Казан, Себер, Кырым һәм кайбер башка татар мәмләкәтләре һәм аларда яшәүчеләр, бер Ана-йортның балалары кебек, үзара тыгыз бәйләнештә булганнар һәм даими аралашып торганнар. Шушы хакыйкатькә тугры калып, автор да татар ханлыкларының тарихын бер-берсе белән үзара мөнәсәбәттә яктырта, һәм урыны белән бу зыянсыз рәвештә аерым кабатлауларга да китерә.

Билгеле булганча, халкыбызның милли үзаңы кузгалуга, үсүенә нисбәтән татар тарихын теге яки бу дәрәҗәдә яктырткан хезмәтләр дә күренә башлый. Ш. Мәрҗани, К. Насыйри, Р. Фәхреддин, Р. Әмирхан, М. Рәмзи һ. б.ның китаплары әнә шундыйлардан. 10 нчы елларда Ә.-З. Вәлиди, Г. Батталларның татар тарихы хезмәтләре нәшер ителә. Һ. Атласи китаплары да әнә шул нигездә, шул дулкында языла. Гаять күпсанлы урыс елъязмаларында, тарих китапларында татарга мөнәсәбәтле факт-мәгълүматлар тулып ята. Болардан тыш, Шәрык, Аурупа авторлары да татар тематикасын читләтеп узмаган. Һ. Атласи күптөрле чыганакларны, төрле позициядә торып язылган хезмәтләрне ныклап өйрәнә, тәнкыйди иләк аркылы уздыра. Нәтиҗәдә ныклы фактик нигезгә корылган китаплар тудыруга ирешә. Аларда халкыбызның катлаулы да, данлы да, фаҗигале дә тарихы шактый тулы күзаллана. Шунысы мөһим: автор, ничектер, вакыйга-хәлләрне аларда катнашучы, аларны тудыручы кешеләр язмышы, аеруча хөкемдарлар һәм җитәкчеләрнең эш-гамәлләре белән табигый рәвештә үреп яктыртуга ирешә. Бу исә ул язганнарның үтемлелеген арттыра, тәэсирлелеген көчәйтә. Чагыштырмача авыррак тел белән язу мәйданына килеп кергән Һ. Атласи тиз арада татарча тел-стильнең матур үрнәкләрен тудырды. Бу аеруча аның тарих китапларында ачык күренә. Авторның фикерләү рәвеше, тел-стиле еш кына фәнни һәм әдәби язма сөйләмнең синтезын, матур үрнәген хәтерләтә: «Казан ханлыгы татар падишаһлыкларының йөрәге хөкемендә булганлыктан, аның җимерелүе башка татар ханлыкларының да бетәчәкләренә ишарә иде» [6:70]; «Бу кеше (сүз Хөршидә бикә, ягъни Мөхәммәд Әмин ханның «бертуган сеңлесе» хакында бара. – Х. М.) үзе хатын гына булса да, аның Казан ханлыгына иткән зарарлары мең ирнекеннән артык булды… Бу тезгенсез хатын көчсез ханлыкның бетүе өчен батыр хезмәтче булды» [6:84]; урыс чыганакларыннан, сәяхәтче С. Герберштейн (1486–1566) язмаларыннан файдаланып, Һ. Атласи Касыйм, Казан тәхетләрен дә биләп торган Шәехгалине (Шаһгалине) менә ничек тасвирлый: «үзе татар иде исә дә, аның русларга мәхәббәте татарларга караганда артык иде… Тышкы яратылыш ягыннан да бик сөйкемсез булганлыгы өчен, аны күрү белән, кешенең аңардан күңеле суынадыр иде. Зур кара йөзе, озын салынкы колагы, кыска аягы, зур корсагы, сирәк сакалы, кәкре үкчәсе белән күрүченең күңелен болгандырыр иде… Шәехгалинең тышы кеше яратырлык булмадыгы кеби, аның эшләгән эшләре дә Казан халкы яратырлык булмады» [6:355]. Сөенбикә шәхесе исә укучыга бу рәвештә тәкъдим ителә: «Сөенбикә чиктән тыш матур һәм сөйкемле вә шуның илә бәрабәр бик гакыллы бер кыз иде. Нугай кызлары арасында Сөенбикәгә охшаган кыз булмадыгы кеби, Казан вә рус йортларында да аңа тиңдәш булырлык кыз юк иде» [6:190]. Һ. Атласиның «Сөенбикә» кыйссасы, бер яктан, тарихка тугрылыкны сакласа, икенче яктан, әдәби әсәргә дә шактый якын тора. Юкка гына автор үзе аны «тарихи хикәя» дип исемләмәгәндер. Һәм, гомумән, Һ. Атласины, гәрчә аерым искәрмәләр белән булса да, «әдип» дип тә атарга мөмкин.

Чын милләтпәрвәр, үз халкының тугрылыклы улы Һ. Атласи өчен тарих – фәнни өйрәнү, тикшерү объекты гына түгел, ә татар язмышын аңлауда, аның киләчәген билгеләүдә гаять мөһим гыйбрәт чыганагы да. «Себер тарихы» китабының кереш сүзе тирән эчтәлекле мондый юллар белән башлана: «Инсанны чын мәгънәсе илә инсан иткән гыйлемнәрнең иң беренчесе, – һич шөбһәсез, тарих гыйлемедер. Үзенең кем икәнен белмәгән инсан ничаклы хиссез исә, үз милләтенең тарихын белмәгән инсан да шул нисбәттә хиссездер. Тарих гыйлеме инсанда милләт хисе уятучы гыйлемнәрнең бердәнбере булганлыгы сәбәпле, алдынгы милләтләр үз тарихларына фәүкылгадә (гадәттән тыш, искиткеч. – Х. М.) әһәмият биргәннәр вә һаман бирмәктәдерләр. Безнең бабаларыбыз булган төрек-татарлар (төрки-татарлар. – Х. М.) борынгы заманнарда иң атаклы халыклардан булганлыклары сәбәпле, аларның тарихлары иң парлак (бай, зур. – Х. М.) тарихлар җөмләсеннәндер» [6:45]. Тарихка шушындый олуг максат белән якын килгән Һ. Атласи әби-бабаларының яшәешен, кылган гамәлләрен тикшерә, күп гасырлар буе дәүләт тоткан татар кавеменең ничек тоткынлык упкынына килүен, дәүләтчелектән мәхрүм булуын яктырта. Бердәмлек җитмәү, үзара ыгы-зыгы, байлыкка кызыгу, хөкемдарларның җавапсызлыгы, сатылу, ваемсызлык – моның төп сәбәпләре. «Казан биләренең күбесе, – дип яза автор, – йорт өчен файдалы эш кылырга булдыра алмасалар да, аның зарарына байтак эш кылырга хәлләреннән килә иде. Боларда изге тойгылар булмаганлыгы сәбәпле, алар өчен йорт сату шалкан ашау кебек җиңел иде. Болар ил файдасын күзәтмиләр. Йорт өчен кайгырмыйлар, шуңа күрә үзләренең шәхси файдалары өчен ханлыкны корбан итүдән тартынмыйлар иде. Бер нәрсә өчен ханга күңелләре калса, урыс князьләренә хәбәр җибәрәләр» [6:411–412]. «Казан ханлыгы» китабының авторы аеруча нугай мирзаларының эш-гамәлләрен кискен тәнкыйтьли. 1549 елның көзендә, мәсәлән, «Исмәгыйль, Белек-Булат, Арслан (Нугай иленең мирзалары. – Х. М.) Иванга ярлык язып, үзләренең Казан йортына яу булдыкларын, тиздән Казан өстенә йөреячәкләрен аңлаттылар. Исмәгыйль үзенең ярлыгында: «Яу булгач, Казанны тар-мар итәбез, син дә яу чапсаң иде…» – дигән. «Кара төлке бүреге сорыймын!» дип, Иваннан бүрек сораган иде» [6:437–438]. (Ә бит Казан һәм Нугай мәмләкәтләре – бер үк татар халкының илләре. Бу мирзалар – Казан ханбикәсе Сөенбикәнең туганнары. Шунысы да мәгълүм булсын: бу чорда Нугай ханлыгы – беренче чакыруда ук кимендә 100 мең атлы гаскәр куя алырлык мәмләкәт. Шулай шул: дөньяның сәламәт баш аңлый алмаган «тәкый гаҗәп» хәлләре бар.)

Һ. Атласиның тарихи хезмәтләрендә, аеруча хәзерге фән югарылыгыннан караганда, аерым кимчелекләр, төгәлсезлекләр дә, субъектив моментлар да бардыр. Аларның кайберләрен заманында (төгәлрәге 1914 елда) Зәки Вәлиди дә күрсәтеп чыккан иде [1:49–59]. Әмма ничек кенә булмасын, Һ. Атласи татар тарихын өйрәнүгә үзеннән гаять зур өлеш кертте, халкыбыз яшәешенең аеруча катлаулы, фаҗигале дәверен шактый тулы рәвештә күз алдына китереп бастырды. Аның хезмәтләре, бер яктан, милләтебезнең үзаңын үстерүгә зур йогынты ясаса, икенче яктан, үзеннән соңгы татар тарихын язучыларга тәэсир итте. Без моны М. Худяков, А. Халиков, Р. Фәхретдинов, С. Алишев һәм кайбер башка галимнәрнең хезмәтләрендә ачык күрәбез.

* * *

Һ. Атласиның совет чорындагы тормышы, эшчәнлеге фаҗигале һәм гыйбрәтле язмышы соңгы дәвер галимнәренең, аеруча М. Госманов, Б. Солтанбәков, И. Таһиров, А. Мөхәммәтдинова, А. Литвин язмаларында шактый тулы яктыртылган. Шуңа күрә биредә без аның бу чордагы гомер юлына бик кыскача гына тукталып китәбез.

1917 елгы инкыйлаблар чоры, аннан соңгы гражданнар сугышы еллары – ил тормышының гына түгел, Һ. Атласиның да катлаулы, каршылыклы гомер сәхифәләре. 1917 елның февралендә ул гаиләсе белән Бөгелмәгә күченеп килә, өяз һәм аның башкаласының иҗтимагый-сәяси, рухи тормышында актив катнаша. Шушы елларда ул Бөгелмә земство идарәсен җитәкли, укытучылар семинариясендә мөгаллимлек вазифаларын башкара. Мәгълүм ки, бу елларда Бөгелмә аклар – кызыллар көрәшенең мөһим бер учагына әверелә. Колчакчылар әмере белән земство идарәсе Уфага, Златоустка күчерелә. Шуңа нисбәтән Һ. Атласи да Бөгелмәдән китеп торырга мәҗбүр ителә. 1919–1920 елларда ул Урал якларында, Чиләбе, Актүбә, Гурьев, Баку шәһәрләрендә, Иран мәмләкәтендә дә булып ала. Германиягә бару нияте гамәлгә ашмый. 1921 елның апрель аенда Бөгелмәгә әйләнеп кайта [3:32–33]. 1917 елда Мәскәүдә һәм Казанда үткәрелгән Бөтенроссия Мөселман корылтайларында, 1918 елда Уфада Милли Мәҗлес эшендә актив катнашуы мәгълүм.

Патша дәверендә үк хакимият күзәтүе астында торган Һ. Атласины совет чоры идарәчелеге дә даими рәвештә «игътибар үзәгендә» тота, дөресрәге, контрольне тагын да көчәйтә: тикшерү, судлар, кулга алу, төрмәләр бер-бер артлы кабатланып кына тора. Мәсәлән, ул «контрреволюцион эшчәнлек»тә гаепләнеп кулга алына, хөкемгә тартыла. Ләкин Чистай суды, 1921 елның 22 апрель карары белән, аны аклый. Әмма яшерен күзәтү астында кала, төрле кысынкылыкларга да дучар ителә.

1921–1929 елларда Һ. Атласи Бөгелмә мәктәпләренең берсендә тарих, география, алман теле укыта, төрле чаралар уздыруда катнаша, Урта Азия, Мәскәү тарафларына да барып чыга, фәнни, иҗади эш белән дә шөгыльләнә. Җөмләдән фарсы классигы Сәгъди Ширазиның «Гөлестан» әсәрен (1258) татарчага тәрҗемә итә. (Билгеле булганча, дөньякүләм мәгълүм бу ядкярнең тәүге татарча варианты 1391 елда Сәйф Сараи тарафыннан башкарылган була.) Галимнәр Һ. Атласиның бу елларда «Элеккеге һәм яңа Россиянең тарихы» исемле зур хезмәт өстендә эшләвен искәртәләр [1:38]. Кызганыч ки, аның бу монографиясе, кайбер башка хезмәтләре, Себер, Казан һәм, гомумән, татар тарихына мөнәсәбәтле күп кенә материаллары кулга алыну, төрмә-сөргеннәргә җибәрелү вакытында юкка чыга.

Балигъ булган елларыннан башлап үз милләтенә хезмәт кылуны яшәү кыйбласы иткән Һ. Атласи 20 нче елларда да милли мәсьәләләрдән читкә китми. Гарәп графикасын латин белән алыштыруга ул кискен каршы чыга, «Яңалиф»нең татар мәдәниятен аянычлы хәлгә китерәчәген искәртә. Шулай ук галим илдәге халыкларның хокукый яктан тигезсез шартларга куелуы белән дә риза булмый, төрки-татар кавемнәренең мәнфәгатьләрен, бердәмлеген дә яклап чыга, «туранчылык» идеясенә дә теләктәшлек белдерә. Ахыр чиктә мондый карашлар һәм эш-гамәлләр Һ. Атласины 1929 елда кулга алуга, «солтангалиевчелек»тә гаепләүгә китерә: бөтен милке конфискацияләнә, җиде балалы гаиләсе йорт-җирсез калдырыла, үзе, ун елга хөкем ителеп, әүвәл төрмәләрдә утыра, аннан Төньякка (Мурманск, Соловки… тарафына) җибәрелә. Һ. Атласиның бу елларда туганнары, гаиләсе, якыннары белән язышкан аерым хатлары сакланып калган [1:137–202; 6:250–302]. Аларда бу олуг затның ачлы-туклы яшәве, газаплы тормышы, эчке халәте шактый тулы чагылыш тапкан. Әмма ул теләсә нинди шартларда да яшәү-тереклектән өмет өзмәгән, ихтыяр көчен, рухи ныклыгын саклап калган.

Сәламәтлеге какшау аркасында, Һ. Атласи дүрт еллап тоткынлыктан соң, 1933 елның июлендә вакытыннан элек азат ителә. Бөгелмәгә кайткач, ул эш тә, яшәү урыны да таба алмыйча интегә. Бер елдан соң Казанга күчеп килергә мәҗбүр була. 12 нче номерлы мәктәпкә алман теле укытучысы итеп билгеләнә. Казанның зыялылары белән дә аралаша башлый. Әмма шәхес культының котырынган дулкыннары Һ. Атласиның бераз гына эзгә басып килгән тормышын янә пыран-заран китерә. 1936 елның 28 июлендә ул кабат кулга алына. «Контрреволюцион» эштә, милләтчелектә, «бәйсез төрки-татар дәүләте» оештыруда гаепләнә. Озакка сузылган сорау алу газапларыннан соң 1937 елның 28 октябрендә татарның бу олуг улы хөкем ителә. «Атласовщина» дигән бу төркемдәге 24 кешегә суд карары чыгарыла. Шуларның тугызы – халкыбызның күренекле зыялылары (Һ. Атласи, бертуган Туйкиннар, Р. Яруллин – Әхмәд Тимернең әтисе һ. б.) – үлем җәзасына тартыла. Хөкем карары 1938 елның 15 февралендә гамәлгә ашырыла. Шунысын да искә төшерик: «атласовчылар»ны гаепләү һәм хөкем итү рәсми хакимият тарафыннан күрсәтмә, башкаларга «гыйбрәт алырлык» итеп үткәрелә.

СССРның тиешле югары органнарының 1958 елның 25 май карары нигезендә, 1937 елның 28 октябрендәге хөкем карары җинаятьчелек булмаган дип юкка чыгарыла, Һ. Атласи тулысынча реабилитацияләнә [1:250–251]. Әмма әле ул, гәрчә рәсми рәвештә акланса да, төрле сәбәпләр аркасында халыкка озак кайтты. Бары тик үзгәртеп кору һәм аннан соңгы елларда гына бу могтәбәр затның исеме, хезмәтләре киң җәмәгатьчелеккә җиткерелә башлады. Бу игелекле һәм җаваплы гамәлләрнең башында М. Госманов, И. Таһиров, Б. Солтанбәков, С. Алишев, А. Литвин, Я. Абдуллин, Д. Гарифуллин, Д. Асылов, М. Мостафин кебек билгеле шәхесләр торды. Һ. Атласиның улы Угыз әфәнде (1927–2003) әтисенең намуслы исемен торгызуда, мирасын кайтаруда чын фидакярләрчә эш итте. Алсу Мөхәммәтдинова, күптөрле архив материалларын, галимнең эшчәнлегенең мөнәсәбәтле факт-мәгълүматларны ныклап өйрәнеп, мәкаләләр, махсус монография язды. Шунысы куанычлы: ике гасыр аралыгында Һ. Атласиның хезмәтләре, аеруча «Сөенбикә», «Себер тарихы», «Казан тарихы» китаплары кат-кат нәшер ителделәр. 2007 елда «Шәхесләребез» сериясендә «Җыен» нәшрияты «Һади Атласи. Тарихи-документаль җыентык» исемле басманы укучыларга ирештерде [1]. Р. Миңнуллин, А. Мөхәммәтдинова, И. Һадиев әзерләгән, М. Госманов мөхәррирлегендә чыккан әлеге җыентыкта Һ. Атласиның күп кенә мәкаләләре, хатлары, төрле документлар (аеруча тикшерү, суд органнары төзегән язмалар), бу олуг зат хакында күпсанлы мәкаләләр, истәлекләр, шулай ук иллюстрацияләр, фотоматериаллар урнаштырылган. Ахырда библиографик исемлек тә бар.