Текст книги "Өлбөт үөстэниэҕиҥ"

Колосов, Илья Семенович
Өлбөт үөстэниэҕиҥ: историческай роман

* * *

1921 с. күһүнэ Алдан-Маайа улууһугар булт үчүгэйдик бултатан олохтоохтор санаалара көннө. Куонаан Киристэпиэрэбис Микииппэрэп диэн саха киһитэ манна сааһын тухары булдунан ииттинэн олорбута.

Кини аҕата Байаҕантай улууһун, ийэтэ I Амма улууһун Дьоҥку нэһилиэгин дьоно этилэр буолан баран дойдуларыттан тэйэн, манна олохсуйан, олорон ааспыттара.⁴⁷ Куонаан үрдүк уҥуохтаах, онно сөп модьу-таҕа эттээх-сииннээх, хара бараан, уоттааҕынан сытыытык көрбүт 32-лээх эр бэрдэ. Кэргэннээҕэ уонна 4 кыра оҕолооҕо. Үчүгэй булчут, сүрэхтээх-бэлэстээх үлэһит буолан, куһаҕана суохтук олорбуттара. Дьон-сэргэ ортотугар да үчүгэй ыалынан биллэллэрэ, ытыктабылынан туһаналлара.

Куонаан алта оҕолоох кырдьаҕас абаҕалаах. Дьон-сэргэ ортотугар улахан аптарытыаттаах киһи этэ. Куонаан абаҕатыныын олус үчүгэй сыһыаннааҕа. Абаҕата киниэхэ, аҕата өлбүтүн кэнниттэн, аҕатын солбуйбута. Сэбиэскэй былаас олохтоммутугар абаҕатын насревком бэрэссэдээтэлэ оҥорбуттара. Абаҕата насревком буолан да баран дьоҥҥо сыһыанын уларыппатаҕа, нэһилиэгин дьонун ыкпатаҕа-түүрбэтэҕэ.

1921 с. күһүнүгэр Куонаан, бэрт уһун кэмҥэ ыраата баран, бултуу сылдьыбыта. Байанайа өлгөмнүк маанылаан, үөрэн-көтөн, сыарҕа хаара түспүтүн кэннэ, сыарҕалаах атынан дьиэлээн испитэ. Ол иһэн, абаҕатын аахха таарыйан ааһарга быһаарыммыта.

Арай абаҕата аах олорор олохторугар чугаһаан истэҕинэ, ый-хай айдаан бөҕө, ытаһыы-соҥоһуу иһилиннэ. Чараас тыаны туораатын кытта билэр түөлбэтэ – хас да ыал түһүүлэнэн олорор дойдута арылынна: ыаллар тастарыгар киһи бөҕө. Аттаах дьон төттөрү-таары ойуталлар, сатыылар аймалаһаллар. Тоҕо эрэ бары саа сүгэһэрдээхтэр.

«Тыый! Туох буоллаҕай? Иэдээн буолбут быһыылаах!» – Куонаан атын чугурус гына түһүөр диэри тарта. Ол да буоллар, абаҕалааҕа олорор балаҕаннарын туһулаан хаамтаран истэ.

Сэргэҕэ чугаһаан истэҕинэ, икки бэрдээн сүгэһэрдээх бөтөстөр атын тэһиинин икки өттүттэн харбаан ыллылар. Куонаан сыарҕатыттан түһэ биэрдэ, көрбүтэ: арай, билэр уолаттара дьэргэйэн аҕай сылдьаллар эбит.

– Бу туох буола сылдьаҕыт?! Киэр буолуҥ! Миигин билбэккит дуо?! – диэт уҥа-хаҥас ыһыталаан кэбистэ.

– Хамандыыр ыыппыта! Хамандыырга бара сырыт! – уолаттартан биирдэстэрэ, хаарга түспүт бэргэһэтин тэбии-тэбии, өс саҕа буолла.

Куонаан дьиэҕэ киирбитэ, саҥаһа ытыы олорор.

– Хайа, саҥаас! Туох буолла? Уоскуйа түс уонна кэпсээ, истэбин! – Куонаан үтүлүктээх бэргэһэтин сыҥаһа ороҥҥо уурда, бэйэтэ олордо.

– Куонаан, абаҕаҕын, ити саалаах дьон тутан, илиитин кэлгийэн илдьэ бардылар: «Өрөпкүөм эбиккин! Өрөпкүөмнэри өлөртүүр дьаһал баар!» – дииллэр. Туох буруйбут-аньыыбыт иһин алта оҕобут тулаайах хаалар аналламмыттара буолла! – саҥаһа хат ытаан барда. Оҕолор эмиэ ытастылар.

– Саҥаас, уоскуй, ытаама! Тугу эмэ тобулуохпут! Оҕолор эмиэ ытаһымаҥ! Мин абаҕабын өлөртөрүөм суоҕа! – Куонаан, дьиэ өһүөтүгэр төбөтүнэн анньыллар баараҕай улахан киһи, тура эккирээтэ.

Оҕолору биир-биир төбөлөрүттэн имэрийдэ. Ахсыларынан сыллаан ылла. Саҥаһын санныттан кууста уонна таһырдьа таҕыста.

Үрүҥ хамандыыра түһэн олорор дьиэтин ыйдаран, онно тиийдэ. Дьиэҕэ киирбитэ: саас ортолоох, кытаанах баҕайытык көрбүт-истибит, үөһээ уоһугар тор курдук бытыктаах киһи кини диэки хаһымардаахтык көрө-көрө чэйдии олорбутун кубулуппата.

Куонаан дорооболосто, аатын-суолун эттэ уонна көрдөһөн киирэн барда:

– Мин эһиги туппут өрөпкүөмҥүт быраатынабын. Абаҕам баҕатынан өрөпкүөм буолбатаҕа. Күүстэринэн талан кэбиспиттэрэ. Хайыыр да кыаҕа суоҕа. Кими да атаҕастаабатаҕа. Дьонтон ыйытыҥ – туоһулуохтара. Ким да хом санаата суоҕа буолуо. Алта кыра оҕолоох, сааһырбыт киһи. Мин түөрт оҕолоохпун. Онон, тойон, эйигиттэн хоолдьуктаах бэйэм хоҥкуйан, үҥэн-сүктэн көрдөһөбүн – абаҕабын өлөртөрүмэ! Босхолоо!

– Мин үрдүкү хамандыырдарбыт – нуучча тойотторун дьаһалларын толоробун! «Өрөпкүөм барыта өлөрүллүөхтээх» диэн дьаһайаллар! Ону хайыыр да кыаҕым суох! Биһиги өлөр-тиллэр икки ардынан сылдьар сэрии дьонобут! – хамандыыр тойон өһөхтөөҕүнэн көрүтэлээтэ.

Уҥа-хаҥас көрдөҕүнэ хараҕын үрүҥэ быһах биитин курдук килбэҥниир. Куонаан көрдөспүтүн кубулуппата. Элэ-была тылын барытын эттэ. Бэрт уһуннук ылахтастылар. Бүтэһигэр тойон сылайа быһыытыйда быһыылаах: Куонааны баһыттан атаҕар диэри сирийэн, болҕойон көрдө:

– Дьэ, олус да өһөс-ньоҕой киһи эбиккин, быһыыта! Эн мин этэрбин ылыннаххына, тойотторум дьаһалларын кэһэн туран, абаҕаҕын босхолуом! Мин этэрбин ылыныаҥ дуо? «Ылыныам» диэн тылгын аҕал! Ылымматаххына – абаҕаҕын күн бүгүн ытабыт! Бытырыыстаах да быыһыа суоҕа!

Куонаан абаҕатын тыыннаах хаалларар түгэни мүччү туппат инниттэн:

– Саатар эрэ! Абаҕам уонна кини оҕолорун туһугар тугу этэргин барытын толоруом! Эн этиигин ылынабын! – Куонаан үөрүүтүттэн тура эккирээтэ.

– Дьэ, оччоҕо иһит! Биһиги бассабыыктары, чыкаалары утары сэриилэһэбит! Онно элбэх сыра-сылба, күүс-күдэх, сытыы өй-санаа мунньуллара наада! Сыылба-мөлтөх дьоҥҥо наадыйбаппыт! Биһиэхэ бу эн курдук эр бэрдин бэрийэр бэртэрэ наадалар! Мин эйиэхэ этэрим маннык: Биһиэхэ холбос! Эн хорсун саллаат, сыыйа үчүгэй хамандыыр буолуоххун сөп киһи эбиккин!

Дьэ, билигин иккиттэн биирин талаҕын: эбэтэр биһиэхэ холбоһоҕун – абаҕаҕын быыһыыгын! Эбэтэр абаҕаҕын биир-биэс тыла суох бүгүн ытабыт!

Куонаан соһуччута бэрдиттэн сүүскэ бэрдэрбит курдук буолла. Орон сыҥаһатыгар «лах» гына олоро түстэ: «Итинник эргитэн таһаарбыт эбит дии! Аата, күтүр өстөөх, санаата куһаҕанын! Маҥнай киһини ытарчаҕа ылар, онтон биирдэ хараҥа санаатын этэр! Ооҕуй оҕустан туох атыннааҕый?! Арай, аккаастаныым?! Оччоҕо – биир тыла суох, көрдөрбүтүнэн, абаҕабын ыттарар! Суох, оннук сатаммат! Бэйи, туох диэх баҕайыный?..»

– Хайа, тоҕо тылгыттан маттыҥ?! Аккаастанаҕын дуо? Этэ оҕус!

– Бэйи, тохтоо, соһуччута бэрт! Мин тыаҕа өр сылдьан, бултаан иһэбин. Дьоммун кытта сүбэлэһиэм этэ. Мин эмиэ элбэх оҕолоох киһибин. Өйүүҥҥэ диэри көһүтүҥ – быһаарынан баран, кэлиэм. Онуоха диэри көһүтүҥ!

– Чэ, өйүүҥҥэ диэри толкуйдан. Өйүүн сарсыарда кэлбэтиҥ да абаҕаҕын ыттарабын!

Куонаан бэргэһэтин, үтүлүгүн ылан, бытааннык, оргууй аҕай, тахсан барда. Кэри-куру буолбут сирэйдээх-харахтаах киһи, саҥаһын аахха таарыйан, этэн ааста. Дьиэтигэр ыарахан санааҕа-онооҕо ылларан тиийдэ. Кэргэнэ, оҕолоро, аата, үөрбүттэриэн! Төһө кыайарынан, санааргыы сылдьарын биллэрбэккэ буола сатаата да, кэргэнэ хара маҥнайгыттан кини улаханнык санааргыы-харааста сылдьарын сүрэҕинэн-быарынан сэрэйдэ. Оннук чэйдээтилэр, аһаатылар.

Киэһэ буолла. Куонаан атын аһата ыытан киирдэ. Кыра уола сүүрэн кэлэн: «Аҕаа, миэхэ убайым саатын курдук саа оҥорон биэриэҥ дуо?» – диэтэ. Куонаан талаҕынан ох саа оҥорон биэрэ оҕуста. Оҕотугар оонньуур саа оҥорор эрэ кэмигэр санаатын-оноотун кылгастык умнан ылла. Уолчаана саҥа сааланан үөрэн-көтөн чаҕылыҥныырын көрөн, ис-иһиттэн сылаанньыйан ылла. Оҕолорун барыларын төбөлөрүттэн имэрийэн сыллаталаан ылла.

Оҕолорун утута сытыартаан баран биирдэ, Куонаан кэргэнигэр туохха түбэспитин сибигинэйэн кэпсээтэ. Дьахтар барахсан оргууй аҕай ытаан сыҥырҕаан барда. Эр киһи аны кэргэнин ааттаһан, уоскута сатаан барда. Дьахтар дириҥ-дириҥник уһуутаата, уоскуйбут курдук буолла. Ороннорун оҥостон сыттылар. Дьахтар, эриттэн кистээн, түүнү быһа ытаата. Сарсыарда эрдэ турдулар.

Куонаан сүрдээх түүллээх, ичээн курдук киһи буолан испитэ. Чэйдии олорон кэргэнигэр:

– Дьэ, доҕоччуок, түүл-бит куһаҕан буолла. Мин, баҕарбатарбын да, ити баҕайылары кытта барабын. Инньэ гымматахпына, саллар-сааһым тухары санаа кулута буолабын, абаҕабын өрүһүйэр, кыра да буоллар, кыах бэриллибитин туһамматахпынан. Кини тыыннааҕын тухары эһигини көрө-истэ сылдьыаҕа. Эрэйгэ-кыһалҕаҕа бэйэҕитин эрэ хаалларыа суоҕа. Мин этиэҕим. Онон, сарсыҥҥы күнтэн ыла, быралыйар бырастыы буоларыгар тиийэр. Итинтэн атын суол – суох! Онон, саатар, бүгүҥҥү күнү үчүгэйдик өйдүү-саныы сылдьар гына атаарыахха, доҕоччуок, – диэтэ. Кэргэнин кууһан, сыллаан ылла.⁴⁸

Этэргэ дылы, күнү сүрдээх үчүгэйдик атаардылар. Киэһээҥҥи аһылыктарын аһаан баран утуйдулар. Сарсыарда эрдэ, халлаан сырдаан эрдэҕинэ турдулар. Куонаан атын тутан, айаҥҥа бэлэмнээтэ. Киирэн, кэргэнинээн саҥата-иҥэтэ суох, кэри-куру олорон, чэйдээтилэр. Онтон туран таҥынна. Утуйа сытар оҕолорун биир-биир сыллаталаан ылла. Кэргэнин кууһан туран:

– Чэ, доҕоччуок! Оҕолорум барахсаттар! Этэҥҥэ буолуҥ! Мин ханна да буолларбын эһигини саныам! Үрдүк Айыылартан эһиги этэҥҥэ сылдьаргыт, олороргут туһугар көрдөһө-ааттаһа сылдьыам! – диэтэ.

Дьиэтин ис бараанын эргиччи көрөн баран, эргиллэн, таһырдьа таҕыста. Дьахтар ытаан санна дьигиҥнии олордо.

Ахсым ат туйаҕын тыаһа тус арҕаа диэки барбытын истэн, таһырдьа тахсан, Куонаана тыа саҕатыгар тиийиэр диэри көрөн турда: «Кытаат! Кэннигин хайыһыма! Кэннигин хайыспатаххына – тыыннаах эргиллиэҥ!» – дии санаата.

Куонаан тыа саҕатыгар чугаһаан иһэн, кэннин хайыһан, кэргэнигэр илиитинэн далбаатаата.

* * *

1921 с. бүтүүтүн диэки Илин Эҥээр улуустарыгар барыларыгар Дьокуускайтан губчека боломуочунайдарын сырыылара-айаннара элбээбитэ. Нэһилиэнньэттэн аһы-үөлү, баайдартан көмүһү, көмүстэн оҥоһуктары хомуйууга чыкаалар хомсомуоллары, хомуньуустары таһынан волревкомнар уонна насревкомнар чилиэннэрин – барыларын атахтарыгар туруорбуттара. Манна кытыы-түгэх нэһилиэктэри эмиэ тумнубатахтара. 1921 с. сэтинньи 4 күнүнээҕи дьаһалынан, нэһилиэнньэҕэ баар сааны-сэби барытын хомуйуу саҕаламмыта. Илин Хаҥалас Чыамайыкы нэһилиэгэр бу дьаһал эмиэ кэлбитэ.

Насревком чилиэнэ Сэмэн Мэхээлэйэп, бэрэссэдээтэлэ Давид Федоровтыын бу дьаһалы толорорго күһэллибиттэрэ. Сэмэн, харыһыйдар да, булка сөбүлээн илдьэ сылдьар бэрдээнин туттарбыта: «Насревком чилиэнэ буолан баран туттарар буоллаҕым, хайа сирэйбинэн нэһилиэгим дьонун «Сааҕытын туттарыҥ диэхпиний?» – дии санаабыта. Бэрдээнин кытта доруобунньугунан ытар сааны туттарбыта.

Нэһилиэк дьоно сааларын харыһыйа-харыһыйа туттарбыттара. Сорох үчүгэй саа туттарыллыбатаҕын Сэмэн билэрэ да, ону булдунан эбинэр кимтэн да көрдөөбөтөҕө, сааны хомуйааччыларга кэпсээбэтэҕэ. Үчүгэй саа диэн, тыа киһитин саамай күндү мала буоллаҕа дии.

Биирдэ Караванов Федор Иванович диэн губчека боломуочунайа кэлэн, дьону хомуйтаран, мунньах оҥорбута. Суоһурҕанан карабинын бэйэтин үрдүнэн үөһэ ыйаабыта, остуолга бэстилиэтин ууруммута. Тылбаасчыт нөҥүө уһуннук тыл эппитэ. Мустубут дьон чуумпуран олорон истибиттэрэ.

– …Сюда с востока идут белые, а мы – красные… – диэбитин аргыһа сахалыы тылбаастаабытын биир элбэх саҥалаах киһи алҕас:

– Оччоҕо биһиги үрүҥнэр буоллахпыт… – диэн кэбиспитигэр мустубут дьон соһуйбуттарын көрөн, Караванов аргыһын ыҕарыйан туран тылбаастыырыгар соруйбута…

– Ах, вон оно как! Ну, я вам покажу, что значит… если, вы все белые! Оказывается, поэтому все наши распоряжения медленно и нехотя выполняете! Ну, бандиты! Скоро приду!.. Разговор с вами будет намного круче, чем сейчас!.. – инньэ диэт, түргэнник хомунан, аргыһынаан таһырдьа ойдулар.

Хас да хонон баран төттөрү иһэр сураҕа иһилиннэ. Караванов Ой Бэскэ хоно сытан чыамайыкыларга: «Губчекаттан көҥүл ылан иһэбин – бандьыыттары бандьыыттар курдук тутуом, сорохторун хаайыыга ыытыам, атыттарын ытан өлөрүүнэн накаастыам!» – диэн сааммыт.

Нэһилиэк дьоно ону истэн куттаныы бөҕө буоллулар! Икки эдэр уол, кимтэн да ыйыппакка-көҥүллэппэккэ, кэлэр суолугар чокуур бинтиэпкэлээх тоһуур оҥордулар. Сыарҕалаах аттаах кэлбит Каравановы суол кытыытыгар саһа сытан ыттылар. Биирдэрин саата эстибэтэ. Иккиһэ – сыыһан кэбистэ. Сыарҕалаах аттаахтар түргэнник эргиллэн, миэстэлэриттэн ойутууларыгар, барааҥкалаах киһи эһиллэн хаалла. Тура эккирээт, тыаҕа түстэ.

Уолаттар бэрт түргэнник дьиэлэригэр төннөн, дьоҥҥо тугу гыммыттарын уонна Караванов кэлбитин кэпсээтилэр. Дьон кырдьаҕас өттө, уолаттары улаханнык мөҥөр-этэр солото суох түргэнник мустан, ыалга сүбэ мунньах оҥордулар.

– Дьэ, доҕоттоор, иэдээн буолла! Харабаанап чыкаа ааспат-арахпат абааһы буолан буулаата! Хайдах буолабыт? Ону сүбэлэһээри барыгытын мустубут, – нэһилиэккэ улахан ытыктабылынан туһанар сааһырбыт киһи дьонун, эргим-ургум тутар курдук быһыынан, чинчилиирдии көрдө.

Бары саҥата суох сөҥөн олорбохтоотулар. Онтон хас да түс-бас көрүҥнээх саас ортолоох дьон санааларын истэн баран, биир санааҕа, иэдээни-алдьархайы оҥоруон иннинэ, «Каравановы суох гынарга» диэн ыарахан быһаарыныыны ылыннылар.

– Биһиэхэ маннык быһаарыныы кыһалҕаттан үөскээтэ: Күн сырдыга кимиэхэ барытыгар күндү! Харабаанап биһиэхэ үчүгэйи санаабакка кэллэ! Кини тыыннаах хааллаҕына, бары Күн диэки үстэ эрэ көрөбүт! Ким маны толоруох эр сүрэхтээх баарый? – диэн ыйытыыга бары саҥаларыттан матан олордохторуна, таһырдьа ыт үрдэ.

Аан таһынааҕы атах ороҥҥо олорбут биир дьадаҥы таҥастаах киһи туран таһырдьаны өҥөйөн көрдө:

– Сэмэнчик Мэхээлэйэп арҕааттан от тиэйэн кэллэ. Ылыннаҕына – кини ылыныаҕа. Этэн көрүҥ, – диэтэ.

Чочумча буолан баран, эрчимнээх баҕайытык ааны тэлэйэ баттаан, аан туманы бүрүммүтүнэн насревком чилиэнэ Сэмэн Мэхээлэйэп киирэн кэллэ.

– Хайа, бу туохха аттанан-атыырданан бары муһуннугут? Туох үлүгэрэ буолла? – Сэмэн уҥа ороҥҥо Караванов сыарҕаттан эһиллиитигэр суолга түһэн хаалбыт карабинын тутан олорор Хайдаала Уола Бүөтүргэ кэлэн кэккэлэһэ олордо. Бэргэһэтин устан, болҕомтолоохтук истэргэ бэлэмнэннэ.

Кырдьаҕастар туох буолбутун, туох быһаарыныыга кэлбиттэрин кэпсээн биэрдилэр. Сэмэн, саҥата суох олорбохтоон баран, Хайдаала Уолуттан карабины эһэ охсон ылла. Карабин сыалын болҕойон көрдө. Онтон, маҕаһыынын арыйан, хас ботуруон угулла сылдьарын сүөкээн, аахта.

– Түөрт ботуруоннаах, сыала хамсаабатах саа эбит. Эргэ соҕус буолан баран, көнө буолуон сөп. Чыкаа хайаан куһаҕан сааны илдьэ сылдьыай? Ким да үтүө баҕатынан сөбүлэммэт буоллаҕына, хайыахпыный, мин барабын! Бар дьонум, нэһилиэгим дьонун туһугар, көрөн баран олоруом дуо? Биир үчүгэй киһитэ аҕалыҥ! Мин сааларым ыраах бааллар, ол иһин бу сааны ылабын! Чэ, түргэнник! – диэн тиэтэттэ.⁴⁹

Сэмэҥҥэ көмөҕө Хайдаала Уолун биэрдилэр. Киһилэрэ дьиэтигэр баран, бэрдээнин ылан кэллэ. Сыарҕалаах атынан тоһуур буолбут сиригэр илтилэр.

Уолаттар Караванов тыаҕа түспүт суолун батыһан истилэр. Арҕаа – кэлбит суолун батыһа барбыт. Өр буола-буола суолга киирэр уонна салгыы тыанан айанныыр эбит. Биир сиргэ саабылатын хаарга туруору анньан хаалларбыт. Хайдаала Уола ону ылаары гыммытын Сэмэн тохтотто:

– Тыытыма! Туох эрэ сыаллаах хаалларбыт! Төннөн иһэн сэрэнэн көрүөхпүт.

Салгыы баран истилэр. Биир сиргэ, олох саҥардыыта, суолтан туораан, бэйэтин суолугар тоһуур оҥороору гынан баран, хаххаланар миэстэтин сирэн буолуо, суолугар төннөн, салгыы, көнөтүк барбыт.

– Сааҕын бэлэм тутан ис! Чыкаабыт кутталланна! Сотору соҕус саһан сытан ытыалыаҕа! – Сэмэн санныттан карабины ылан, маҕаһыыныттан патроннигар ботуруону анньан киллэрэн, сомуогун туруоран, ытарга бэлэм истэ. Охтубут сыгынах мастардаах аһаҕас соҕус ойуурга кэллилэр. Эмискэ сыгынах кэнниттэн бэстилиэттээх киһи кэллэ! Сэмэннээх тииттэр кэннилэригэр сөрүөстэ түстүлэр. Бэстилиэт тыаһа иккитэ таһырҕаатын кытта Сэмэн сөрүөстэн турар тиитин хатырыгын буулдьалар тоҕута көтөн аастылар. Сэрэнэн, саһан турар тиитин атын өттүттэн кэтээн турда.

Сыгынах кэнниттэн бэстилиэттээх илии быкта. Тарбаҕар туох эрэ кылабачыйарын кыҥаан баран, Сэмэн ытан хабылыннарда. Ону кытта сыгынах кэнниттэн барааҥкалаах киһи илиитин туттубутунан хорос гына түстэ. Эмискэ Хайдаала Уолун бэрдээнин тыаһа ньиргийээтин кытта киһи, охсуллубут оттуу, сыгынах кэннигэр сууллан түстэ. Бу барыта чыпчылыйыах икки ардыгар буолла.⁵⁰

Тиийэн көрбүттэрэ, хайыы үйэ өлөн сытар эбит. Сэмэн биһилэхтээх тарбахтаах илиитигэр ыппытыгар, табыллан хорос гына түһүүтүгэр, кэтээн турбут Хайдаала Уола баска түһэрбит. Төннөн иһэн, били, хаарга туруору анньыллыбыт сэби ылан ааһарга сананнылар. Хайдаала Уолун халбарыччы анньан баран, Сэмэн аргыый аҕай хаары ыһан көрбүтэ: Караванов саабыла кыынын тумсугар «лимонка» граната чекатын синньигэс быанан баайан «айа» оҥорбут эбит! Мааҕын, Хайдаала Уола сулбу тардан ылбыта буоллар, иккиэн өлүөх эбиттэр! Түөрт сыл кэриҥин анараа өттүгэр Саха национальнай гвардиятыгар сулууспалаабыт буолан, Сэмэн, барытын кэмигэр өйдөөн, тыыннаах хаалбыттарыгар махтал буолла!

Сотору Чыамайыкы нэһилиэгин кэккэлэһэ нэһилиэккэ илинтэн бастаанньыстар этэрээттэрэ кэлбитэ. Сэмэн Мэхээлэйэп уонна Хайдаала Уола онно баран холбоһоору хомуммуттарыгар Сэмэн абаҕата Ньукулай Мэхээлэйэп-Кээйэ Ньукууһа:

– Бэрдимсийэн чыкаа киһитин садаҕаластыҥ! Онно-манна кыттыспакка, барбакка-кэлбэккэ сүгүн олор! Салгыы былааһы утараары оҥоһуннуҥ дуо? – диэн быраатын мөхтө.

– Эн, абаҕам оҕонньор! Миигин кыра оҕо курдук үөрэтээри гынаҕын дуо?! Бэйэҥ уолаттаргын үөрэттэрбитиҥ, оттон миигин, собус-соруйан, үөрэхтэн-билииттэн матарбытыҥ! Ол курдук салгыы тутан олороору гынаҕын дуо?! Дьонум-сэргэм, саха омуга баар дуу, суох дуу буолалларын быһаарыахтаах күҥҥэ-дьылга, эн этиигинэн, манна быар куустан, лаглайан баран олоруохтаахпын дуо?! Саҥам диэн, наадата-туһата суоҕу, букатын саҥарыма! – Сэмэн абаҕата оҕонньору саба саҥаран кэбистэ.

Нөҥүө күнүгэр таҥастарын-саптарын оҥостон, сааларын-сэптэрин хомунан, үрүҥ этэрээтэ баар, кэлбит сиригэр Хайдаала Уолунуун барбыт сурахтара иһилиннэ.

* * *

Алексей Елисеевич Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй Дьокуускайга өр буоларын уруккуттан сөбүлээбэт. Быйыл да оннук буолла.

Уобалас үрдүнэн бүрүүкээбит саҥа былаас омсолоох дьаһаллара, чыкаалар үүнэ-тэһиинэ суох барыылара тэһииргэппит, кими да итэҕэйбэт-эрэммэт буолбут нэһилиэнньэ бары араҥалара онно эбии буоллулар.

Бэйэтэ да сааһын тухары кыараҕаска-кыбычыыҥҥа хаайтара үөрэммэтэх киһи – Өксөкүлээх Өлөксөй аҕыйах кэмҥэ маннык олоххо-дьаһахха өйө-санаата буорайа сыста. Кини саллар-сааһын тухары ыраас салгыннаах, сайаҕас санаалаах дьонноох, кэрэ айылҕалаах эйгэҕэ сылдьыбыт уонна онно дьулуспут киһи буоллаҕа.

Өксөкүлээх бу сылдьан саха урукку өрөбөлүүссүйэлэр иннилэригэр биллибит-көстүбүт интэлигиэннэрин, бэйэтин үөлээннээхтэрин, туһунан элбэхтик да санаата. Кини ордук Микииппэрэби суохтаабытын билиннэ: «Василий Васильевич үтүө да киһи эбитин билигин кэлэн эрэ, дьиҥнээҕинэн сыаналыырбытын чэгиэн өйүнэн өйдүүргэ ыарахан. Бу икки атахтаах диэн баар – дьикти айылгылаах харамай! Киһи үтүөтүн-өҥөтүн бэйэбит аттыбытыгар суох эрэ буоллаҕына саныыбыт! Оттон кини тыыннааҕар, эбэтэр, чугаспытыгар үлэлии-хамсыы, үөрэ-көтө сырыттаҕына – суох! Саха киһитин айылгытыгар, былыр-былыргыттан, маннык баара – биллибэт! Арааһа, ардыгар, манныгы алтыспыт уонна истибит-билбит омуктарбытыттан ылабыт дуу, хайдаҕый?

Василий Васильевич саха интэлигиэнсийэтин бүтүннүү биир сүрүнүнэн үлэлииргэ-айарга, биир санаанан кэскили тэринэргэ салайбыта, чуолаан, бу кэмҥэ – бу күннэргэ, барыбытыгар өйдөннө.

Өйдөөн кэбиһиэҕиҥ: үйэ саҕаланыытын сылларынааҕы түмсүүлэри, «Сахалар сойуустарын», 1912 сыллааҕы съеһи уо.д.а. тэрээһиннэри. Оччолорго даҕаны, туора-маары ыстаҥалыан, ойуоккалыан баҕарааччылар суох буолбатахтара, бааллара ээ! Олору барытын оруннаах, сүбэ-ама, сүгэ-балта тылларынан сөптөөх ыллыкка, суолга төннөрөрүн, билигин кэлэн, ким мэлдьэһиэй?!

Василий Васильевич ыксатыгар-чугаһыгар сылдьыбыт эбэтэр кини баарын уонна ыллыктаах тылын-өһүн ыраахтан да истэ-билэ сылдьыбыт диэн дьол эбит… Кини бэйэтин солбуйуох ыччаттары бэлэмнээн испитин билигин эрэ болҕойон көрөбүт. Ол дьон кини суолунан сатаан барыахтара уонна салгыы барыахтара дуо? Оннук буолара уонна туолара буоллар, дьол буолуох эбит…

Гавриил Ксенофонтов, Алексей Широких, Арамаан Оросин, Георгий Ефимов уонна да атыттар, олус үчүгэй уолаттар ээ. Биһиэхэ кэнники ыйдарга быһыы-майгы олус куһаҕан өттүгэр уларыйаары гынна быһыылаах. Ол кэмҥэ куорат иһигэр олоруоҕу баҕарыллыбат… Ханнык баҕарар киһини былыргы өбүгэлэрбит: «Төрдө-төбүрэҕэ өтөр», – дииллэрэ олус сөп!»

«Мин эмиэ быыс кэмҥэ бар дьонум түөлбэлээн олорор Илин Эҥээргэ таҕыстахпына табыллыыһы», – дии санаата да, үргүлдьү олоххо киллэрэргэ быһаарынна. Кумааҕыларын хомуйан бэрээдэктээтэ. Илдьэ барыахтаах кумааҕыларын, суруйар тээбиринин, харандаастарын хомунан-сааһылаан суумкаҕа угунна. Тохтуу түһэн баран санаата: «Былатыантан суруктаах бардахха табыллыыһы. Инньэ гымматахха чыкаалар тутан, мэһэйдэһэ сылдьыахтара. Былатыан, бэйэтэ улахан хоһоонньут, суруйааччы буолбут ыччат, миигин, убайын, өйүөҕэ. Кинилиин табыллан кэпсэтээччибит. Киниэхэ эрэлим улахан…»

Сарсыарда губревкомҥа тиийэн, Ойуунускайы аан хоско көһүтэн олордоҕуна, киһитэ бэйэтэ тахсан кэллэ:

– Оо! Убайым Өлөксөй Дэлиһиэйэбис кэлэн олорор эбиккин дуу?! Тоҕо олороҕун, быһа киириэххин! Эйиэхэ суол аһаҕаһын билбэт эбиккин! Чэ, киирдибит! – уонна бокуойа суох хоһугар илдьэ киирдэ.

– Дьэ, оҕом, быраатым! Миэхэ көмөлөстөххүнэ сатаныыһы. Манна тыыным-быарым ыгылынна. Дойдубар тахсан суруйуунан, норуот айымньытын хомуйуунан дьарыктаныыһыбын.

Бу быыс кэмҥэ норуот сээркээн сэһэнньиттэрэ, ырыаһыттара, олоҥхоһуттара өйдөрө-санаалара тыҥаан сырыттахтара дии! Олору истэн, хомуйан хааллардахха – кэнэҕэски ыччат дьон сыаналыахтара этэ.

Былатыан Өлөксүөйэбис, үлэҥ-хамнаһыҥ үмүрүйүөх курдук буоллаҕына, мин холобурбун батыһыах этиҥ… Онон, эйигиттэн Илин Эҥээр улуустарга тахсарга көҥүл ыла, көрдөһө кэллим, – Өксөкүлээх кыһалҕатын туруору эттэ.

– Убайым, олус сөпкө быһаарыммыккын! Мин ону хайдах өйүөм суоҕай?! Дьэ, кытаат! Этэҥҥэ, ситиһиилээхтик сылдьан кэлээр! Күүтүөхпүт! – Ойуунускай остуолун дьааһыгыттан буруопус былааҥкатын ойутан таһааран суруйа оҕуста. Остуолун ойоҕоһугар турар улахан ыскааптан бэчээтин таһааран уурда, илии баттаата. Уонна суруйбут кумааҕытын Өксөкүлээххэ уунна.

– Дьэ, бэрт! Махтал! – Өксөкүлээх кумааҕытын бүк тутан, түөһүн сиэбигэр угунна. – Былатыан, аныгы көрсүһүүгэ наҕылыччы кэпсэтиэхпит. Чэ, көрсүөххэ диэри!

– Көрсүөххэ диэри! – Ойуунускай Өксөкүлээххэ илиитин биэрдэ.

Ити күн Өксөкүлээх Илин Эҥээргэ туораата. Дойдутун Тааттаны туһаайан айаннаан иһэн, аара билэр сээркээн сэһэнньиттэригэр, олоҥхоһуттарыгар, ырыаһыттарыгар, үҥкүү тыла этээччилэргэ, оһуокайдьыттарга наҕылыччы сылдьыталаата.

Бар дьон ханна барытыгар кинини үөрэ-көтө көрүстүлэр. Хонук сирдэригэр дьоро киэһэлэри тэрийдилэр. Мэҥэ, Боотуруускай, Таатта улуустарыгар Өксөкүлээҕи билбэт киһи суох. Ол сылдьан губчека боломуочунайын Степан Максимович Аржаковы көрүстэ. Аржаков эмиэ үөрэ-көтө көрүстэ. Буруопуһун балачча уһун кэмҥэ сылдьар гына уһатан биэрдэ. Ситиһиилээх сырыыны баҕарда.

Боотуруускай уонна I Амма улуустарын быысаһар нэһилиэктэриттэн биирдэстэригэр хонук сиригэр олордоҕуна, таһыттан хас да бэрдээн саалаах дьон аан туманы бүрүммүтүнэн көтөн түстүлэр:

– Дьиэлээхтэр, дорооболоруҥ! – таба саҕынньахтаах, дорҕоонноох саҥалаах киһи балаҕан дьиэ иһин эргиччи көрдө. Оттуллан турар көмүлүөк оһох иннигэр аргынньахтаан олорор Өксөкүлээҕи көрө биэрээт:

– Оо! Убайбыт Өксөкүлээх Өлөксөй илэ бэйэҕинэн олорор эбиккин дуу?! Дорообо! Үтүө киэһэ буоллун! – илии тутуһан дорооболосто. – Дьэ, биһиги – үрүҥ бастаанньа этэрээтэ – илинтэн иһэбит! Бассабыыктар, чыкаалар былаастарын сылдьыбыт сирбит аайы суулларан, Арҕаа эҥээргэ тахсан, Дьокуускайы ылан, норуот былааһын олохтуур аналлаах кэллибит!

Мин бастаан иһэр этэрээт ыстаабын начаалынньыгабын! Дьоммун кытта манна хонон, күндү ыалдьыккытын кытта астына кэпсэтэн ааһыам. Сүрүн этэрээт салгыы барда. Чэ, бэрт!

Хоноһолордуун, дьиэлээхтэрдиин бу киэһэни дьоро киэһэ курдук көрсүбэтилэр. Ол оннугар тыҥааһыннаах түгэннэр тахсыталыах курдук буолбуттарын Өксөкүлээх Өлөксөй өтө көрөн олорон, сымнатан-мүлүрүтэн истэ. Итинник аһыы да олорон, утуйаары да сытан ис санааларын, ис дьиҥнэрин билистилэр. Бастаанньа этэрээтин ыстаабын начаалынньыга дьиэлээхтэри да, кинилэр күндү хоноһолорун да бэйэтигэр тардар, олуурдаах этиилэрин дьиэлээхтэр туруору аккаастыылларын, Өксөкүлээх кыайарынан атыҥҥа аралдьытан, бэл, күлүүгэ-оонньууга тиэрдэн абыраата.

– Алексей Елисеевич! Эйигин саха норуота, ол иһигэр биһиги – бастаанньыстар – улаханнык ытыктыыбыт. Эн курдук биллэр-көстөр, ытык киһи биһиэхэ быһаччы кыттыһан, норуоккар биһиги туспутунан, биһиги охсуһар охсуһуубут суолтатын сырдатан пропаганда-агитация ыытарыҥ буоллар улахан өҥөнү-көмөнү оҥоруоҥ этэ. Ону туох дии саныыгын?!

Кулаковскай бу эриирдээх ыйытыкка туруору хоруйу биэрэртэн туттунна. Киһитэ өһүргэнэн-кыыһыран турдаҕына, туох да үчүгэй тахсыа суоҕа өйдөнөр буоллаҕа:

– Дьэ, доҕоор, этиэххин эттэҕиҥ… Эйигин толору өйдүөххэ сөп. Бар дьонуҥ туһугар, бэйэҥ дьылҕаҕын толук уураргын да кэрэйбэт быһаарыныыны ылыммыт киһи көмөнү, өйөбүлү эрэйэриҥ сөптөөх суол. Мин эһиги хорсун-хоодуот быһыыгытын, бар дьоҥҥутун быыһыыр-босхолуур үтүө санааҕытын өйдүүбүн! Эһигини өйдүөххэ сөп, ол гынан баран: «Биһигини омуктар – Дьоппуон, Эмиэрикэ – өйүүллэр, көмөлөһүөх буолаллар», – диигин дии. Ол аата, Арассыыйаттан атырдьах салаатын курдук арахсарга тиийэбит. Дьиҥинэн, омуктарга биһиги күндү түүлээхпит, уонна, кыахпытын ыллахтарына, сирбит баайа эрэ наада. Уонна – суох. Ол биһиги тымныыбытыгар, эргиччи кыһалҕалаах олохпутугар наадыйыахтара дуо? Кинилэргэ барыс, кими эрэ хабалаҕа ылан үйэ тухары ыан ыла олорор ынах курдук оҥостуу эрэ наада. Хапытаал баһылаабыт дойдулара буоллаҕа.

Ханнык эрэ улуу омугу кытта үүт турааннык, этэҥҥэ олорорго ол омук өйүн-санаатын, ааспыт устуоруйатын, бүгүҥҥү олоҕун-дьаһаҕын, үөрүүтүн-кыһалҕатын, бэйэтин иһигэр баар араас араҥаларын бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын үчүгэйдик билиэххэ наада.

Биһиги, сахалар, үс сүүсчэкэ сыл устата аан дойду биир улахан, кыахтаах омугун – нууччаны – кытта куһаҕаммытын-үчүгэйбитин барытын бэркэ диэн билэн-билсэн кэллибит. Бу, дьиҥэр, улахан кылаат. Нууччалары биһиги, саха дьоно, бэркэ биллибит. Кинилэри кытта сыһыаҥҥа сыыстарыыны таһаарбат кыахтаахпыт. Оттон ити этэр эмиэрикэлэргин уонна дьоппуоннаргын төһө билэбитий? Олох – суох!

Дьоппуоннары үйэ аҥаарын анараа өттүгэр нууччалар эрэ буолбакка, бэл, Дьобуруопа уонна Эмиэрикэ омуктара билбэт этилэр. Дьоппуоннар, ол курдук, тас ааннарын «лип» курдук хатанан-саптынан олорбуттарын билэҕит. Дьоппуоннар сүрдээх хабыр, аһыныгаһа суох майгыннаахтарын бэйэлэригэр чугас уруулуу кэриэй уонна маньчжур омуктарга кыыллыы сыһыаннарынан көрдөрбүттэрэ. Ону үчүгэйдик билэҕин.

Ити омуктары кытта биһиги хаһан да алтыспатахпыт, майгыларын-сигилилэрин уонна атыттарга сыһыаннарын билбэппит. Дьоппуон, кытай, эмиэрикэ биһигини илиилэригэр ыллахтарына, улаханнык сээн диэбэттэрэ уонна мааны оҕо оҥостон тараҥнаппаттара буолуо оҥоробун. Уонна ол санаабын урут суруйан, бар дьонум билиитигэр таһааран турабын. Ону хайдах ылынаргыт, бэйэҕит киэнэ, мин туох да диэн олуйсубаппын. Баҕар, сыыһарым буолуо. Мин баҕарар баҕам диэн саха бастыҥ дьоно бу иэдээннээх кыһыл-үрүҥ сэриитигэр этэҥҥэ ордоро эбитэ буоллар диэн…

– Сэрии буолан баран, хайа да өттүттэн өлүү-сүтүү тахсыа буоллаҕа. Инньэ диэн быар куустан, туохха да кыһаммакка, террорга, баттыгаска-атаҕастабылга, барытыгар сөбүлэһэ-эйэлэһэ олоруохпут дуо? – ыстаап начаалынньыга сөбүлэспэтин биллэрдэ.

– Мин сөбүлэһиҥ, атаҕастабылга эйэлэһиҥ диэбэппин. Муҥур уһуктан атаҕастабылы-батталы утары турбуккут өйдөнөр суол. Ол гынан баран, атаҕастааччылар сыыһаларын билиннэхтэринэ уонна өйдөһөргө-иллэһэргэ ыҥырдахтарына, киэр хайыһымаҥ диэм этэ. Бука, мин санаабар, сотору өйдөнүөхтэрэ. Кыһалҕа обургу кыһайдаҕына. Ол кэмҥэ өрө баран, өсөһөн биэрэн эрэйи элбэтимиэххэ дии саныыбын. Дьэ, ону сэриилэһэр дьон, бэйэҕит билиэххит буоллаҕа.

Мин эһиэхэ кыттыһыахпын боотур хаана төрдүттэн сыстыбатах киһибин. Атыннык эттэххэ, нууччалыы эттэххэ, либералбын уонна гуманиспын. Чэ, ону, бэйэҥ хайдах өйдүүргүнэн буоллун. Утуйуоҕуҥ, түүн ыраатаары гынна, – Кулаковскай улаҕа диэки эргийэн кэбистэ. Уу чуумпу буолла. Бары утуйан, саҥа-иҥэ тохтоото.

Сарсыарда эрдэ туран чэйдээтилэр. Бэҕэһээҥҥи курдук күө-дьаа кэпсэтии мэлийдэ. Аттарын көлүйэн, ыҥыырдаан баран ыстаап начаалынньыга Өксөкүлээҕи кытта илии тутуһан быраһаайдаста. Икки өттүттэн, кылгастык, үтүө тылынан этэҥҥэ сылдьыыны баҕарсан араҕыстылар. Үрүҥ этэрээтин ыстаабын начаалынньыга арҕаа, Өксөкүлээх – илин диэки туһаайыынан айаҥҥа туруннулар. Тымныы тыаллаах сарсыарда этэ.

Ыстаап начаалынньыга, кырдьыга, Өксөкүлээх бу ыалга хонуктуу кэлэрин истибитэ уонна анаан-минээн кэлбитэ. Кини маҥнай: «Өксөкүлээҕи, арааһа, куораттан кыһыллар анаан эрэспиэскэлэтэ ыыппыт буолуохтаахтар. Уонна тоҕо маннык кутталлаах кэмҥэ улуустары, нэһилиэктэри кэрийэ сылдьыаҕай?» – дии санаабыта. Ол иһин хара маҥнайгыттан Кулаковскай интэриэһэ көбөн элбэхтик ыйытарын наадатыгар ыһа-тоҕо үрүҥ хамсааһын сыалын-соругун кэпсээбитэ: «Чахчы кыһыллар үспүйүөннэрэ буоллаҕына, үгүһү токкоолоһон ыйытыаҕа», – диэн.

Ону баара, киһитэ кини кэпсээнин букатын сэҥээрбэтэ, ыйыппата даҕаны. «Үспүйүөн буолбатах эбит!» – дии санаабытын ыстаап начаалынньыга атын этэрээттэр тойотторугар түргэнник тиэрдитэлээтэ.

А.Е. Кулаковскай буоллаҕына, икки өттүттэн сүгүннүө суохтар диэн, үгүстүк ким да сылдьыбат бүк сирин булан, саһан олорорго күһэлиннэ.

* * *

Хоболоох суол ааһар Арҕаа Хаҥалас улууһун Хахсык нэһилиэгин олохтоохторо хаһаайыстыба тэриниитин өттүгэр олус үчүгэйдэрэ. Байан-тайан олоруу кинилэргэ элбэҕэ.⁵¹

Тохсунньу ортото ааһан, тымныы саамай өрөгөйө кэлэн турар кэмэ. Киһи-сүөһү тыына бургучуйар аан тумана сири-дойдуну бүрүйэн турдаҕа.

Дьон-сэргэ ортотугар: «Илин Эҥээр улуустарга саҥа былааһы утары илинтэн бастаанньыстар халыҥ этэрээттэрэ кэлэн быһыы-майгы уустугурбут үһү. Сотору манна да кэлэллэрэ буолуо», – диэн кистии саба сэһэн тарҕаммыта ыраатта.

Арҕаа Хаҥалас нэһилиэктэригэр ханна да барбыттара биллибэккэ сүтэн хаалбыт дьон ахсаана элбээтэ. Бу бары эдэр-сэнэх, күүстээх-күдэхтээх, сытыы-хотуу, сырыыны-айаны кыайар, бастыҥ ытааччы дьон. Губчека үлэһиттэрэ: «Бу дьон бары бастаанньаҕа кыттыыны ылаары күрээбиттэр», – диэн уорбалаабыттара.

Ити да буоллар, Хоболоох суолунан сырыы тохтообот. Чыкаалар кимтэн да куттаммакка, уруккуларын курдук, сылдьаллар. Кинилэр Арҕаа Хаҥаласка дэриэбинэлэр аайы Кыһыл дружиналары тэрийэ сатыыллар. Дружинаҕа киирээччи аҕыйах.

Былырыын орто дойду олоҕуттан барбыт Хахсык нэһилиэгин бэлиэ киһитэ үс уоллааҕыттан ортокуларын үөрэхтээх киһи оҥорор мөккүөрдээҕэ. Уол реальнайы бүтэрэригэр хомсомуолга, онтон губчекаҕа үлэҕэ киирбитэ. Аҕата тыыннааҕар ону кистии сылдьыбыта. Ол бэйэтэ быйылгыттан харса суох тылынан-өһүнэн, бардамынан-өһүөннээҕинэн «аатыран» эрэр.

Билигин төрөөбүт-үөскээбит дьиэтигэр иккиэ буолан кэлэн, быраатын уонна балтын ыга-түүрэ олорор. Бу ыал ийэлэрэ эмиэ аҕаларын хас да сыл иннинэ орто дойду олоҕуттан барбыта. Оҕолор – икки кыралар – хаһаайыстыбаларын бэйэлэрэ көрөн олороллор. Улахан убайдара – мас ууһа идэлээх киһи, кэргэн ылан туспа олорор да, ааспыт күһүн сэтинньититтэн ыла ханна да барбыта биллибэт.