Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 1 чааһа"

3

…Ат туйаҕын тыаһа өрө битигирээн кэлбитигэр Туоҕа Боотур кылыһын харбаабытынан ойон турда. Бэдэр Боотур атын хантаччы тардан эрэрэ да, сиргэ чиккэс гына тура түстэ:

– Көрдүм. Алта аттаах киһи сыһыы уҥуоргу өттүнэн ааспыттар. Суордар халаахтаһалларын батыһан, тэйиччи соҕус күөллээх алааска тахса сырыттым. Аҕыйах хонуктааҕыта алдьархай бөҕө буолбут. Үс ураһанан түһүүлэнэн сыппыт хоһууннары биллибэт боотурдар имири кыргыбыттар. Хоһууннар буолалларын сэптэрэ-сэбиргэллэрэ туоһулуур. Һэлии төбөлөөх үҥүүнү, охтору ылбатахтарыттан сэрэйдэххэ, тимир тэриллээх боотурдар «ыалдьыттаабыттар». Аттары-киһилэри биир сиргэ мунньан умаппыттар. Сыт-сымар, сахсырҕа уйата буолбут. Кыргыбыт дьон хоту диэки айанната турбуттар. Аҕыйаабыттар, үс эрэ ат суола баар. Биир хоһуун бааһырбыт эрээри ситтэрбэтэх, хаана таммалыы-таммалыы, ойуурга киирэн симэлийбит…

– Туох алдьархайдаах боотурдар сылдьар буоллахтарай? Хоһууннар иэстэһэр дьонноох-сэргэлээх буоллахтарына, аймалҕаннаах сир буолсу дуу, тугуй? Сэпкитин-сэбиргэлгитин бэлэм тутан иһиҥ. Тумус боотурдар, суолбутун хайыҥ. Көрөр харахтарбыт, истэр кулгаахтарбыт буолуҥ. Дьону, хоһууннары көрдөххүтүнэ өлөрсө, кыргыһа сылдьымаҥ. Биһигини сэрэтээриҥ, күүтээриҥ, – диэт, икки ытыһын холбоччу тутан, улуйан онолутта. Тэйиччи мэччийэ сылдьыбыт ата, хаһыҥырыы түһээт, локуора оту тоҕо кэһэн, сиэлэн тамаһыйан кэллэ. Туоҕа Боотур атын ойоҕоһугар сыста түһээт, ыҥыырын үрдүгэр биирдэ баар буолла.

– Истиҥ эрэ… Кыратык нуктаан ылаары, иччилээх түүлү түһээтим. Сүүнэ күөллээх, ортотугар улахан томтордоох алааска тиийэ сырыттым. Дьону көрбөтүм эрээри, ыраахтан оһуохай дьиэрэйэр, оҕус айаатыыр, сылгылар кистииллэр. Мэҥэ халлаантан хотой кыыл аллара сатыылаан, баараҕай тиит төргүү мутугар олоро түһэн, эҕэрдэлээн тоҥхоҥноотоҕо үһү… Чэ, айаннатыҥ, – диэт, ойуур саҕатыгар тохтообут Лүксүрээн ойууннаах диэки сиэллэрэн сикситтэ.

Түһүүлэнэн сытар хоһууннары Туоҕа Боотуру арыаллыахтаах тумус боотурдар кыргыбыттара. Тыгын Тойон элбэх ахсааннаах боотурдарыттан талыллыбыт тумус боотурдар, чахчыта даҕаны, таһыччы дьон этилэр. Үгүс кыргыһыылары кинилэр тумуһурдаан, кыайыыга сирдииллэрэ. Илбиһэ да суох, тииттэн тииккэ сөрүөстэ, биитэр аты муҥунан көтүтэн иһэн, ох саанан ууруллубут күһэҥэни курдары ыталларын, ханнык баҕарар уһуктаах, биилээх сэбинэн өлөрөр-өһөрөр албастара сөхтөртүүрэ. Кыргыһыы сибикитэ билиннэҕинэ, бөрөлөрүн тириитин саба быраҕынан, тыаһа-ууһа суох күлүкүччүһэ, иҥэн-сүтэн хаалаллара. Чуҥнуурга, кэтииргэ, соһуччу саба түһэргэ анаан үөрэммит боотурдар тоҥору-хатары, аччыктыыры билиммэттэрэ. Ыйы-ыйдаан, сылы-сыллаан сүтэ сылдьан баран, күөрэс гына түһэллэрэ. Кинилэри, Күлүк Боотуртан ураты, ким да дьаһайбата. Тумус туттар, күүс-уох өттүнэн баһыйтарар Күлүк Боотур тылын эҥкилэ суох толороллоро. «Барбатах-кэлбэтэх, көрүлээбэтэх ыраатта. Тыгын Тойон көҥүл биэрдэ», – диэни истэн, сырыыны, кыргыһыыны ордорор тумус боотурдар үөрбүттэрэ. Туймаада хочотуттан кинилэр сүппүттэрин ким да көрбөккө, билбэккэ хаалбыта.

Күлүк Боотур Тыгын Тойон ыйбыт суолун кэҥэтэ, уҥа-хаҥас бэрт ырааҕынан иэҕэ, Туоҕа Боотур суолун торумнуу айаннаппыта. Уҥа илиитэ буолбут Адырыыс Боотурга Тыгын Тойон сорудаҕын этэрин-эппэтин ыараҥната, сиэллэрэн сиксиппитэ. Адырыыс Боотур тумус боотурдартан күүһүнэн-уоҕунан, сымсатынан, харса-хабыра суоҕунан ордуктара этэ. Туох эмэ буолар түбэлтэтигэр, боотурдар Адырыыс Боотуру өрө тутуохтарын сэрэйэрэ. Оччоҕо Тыгын Тойон сорудаҕа умнуллан, көҥүл олоҕу талыахтарын билэрэ.

Биирдэ уучахтаах киһини көрөн, сир ыйдараары эккирэтэн көрбүттэрэ эрээри, ойуурга киллэрэн, таһы-быһа куоттарбыттара. Дьэ ити күнтэн ылата бэйэлэрин чуҥнуулларын, кэтииллэрин, ох саа бэргэнигэр киллэрэ сатыылларын билэн, сэрэхэчийбиттэрэ. Сорох ардыгар уучахтаах хоһууннар чуоҕуһан, субу саба сүүрдэн киириэхтии, өрүтэ мэҥитэ кыынньыыллара. Ойуурга түстэхтэринэ, аттаах дьон сиппэттэригэр эрэнэллэрэ. Онон түгэни кэтэһэллэрин кистээбэттэрэ. «Сүгүннээбэт хоһууннар буулаатылар. Суолбутун солонуоҕуҥ, түһүүлэнэр сирдэрин булан, күлэ-күлэ күллэрин таптайыаҕыҥ», – диэн Күлүк Боотур дьонун кыргыһыыга күөртээбитэ. Араас кыргыһыыларга буспут-хаппыт боотурдар суолларын-иистэрин бутуйан, түмүгэр хоһууннар түһүүлэнэр сирдэрин урут булбуттара.

Киирэн эрэр күн күүһүн сүтэрэн кытарымтыйбыт утахтара тииттэр төбөлөрүнэн тииҥ кутуругунуу субулла түһүүтэ, бөрө тириитэ бүрүнүүлээх боотурдар ойуур саҕатыгар кирийбиттэрэ. Күөл кытыытыгар түһүүлэммит үс кыыл тириитэ бүкээк ураһаны кыраҕытык кэтээбиттэрэ. Хоһууннар түһүүлэммит сирдэрэ кыараҕаһынан икки эрэ тумус боотуру, кыргыһыы саҕаланнаҕына, атынан көтүтэн киирэргэ хаалларан, бэйэлэрэ истэринэн сынан, сыыллан чугаһаабыттара. Уу үрдүн чараас туман бүрүйэ устуута, ураһаларга киирии-тахсыы намыраабыта. Түптэлэр буруолара сыыйа унааран, ураһалары иилии эргийэ ыйаммыта. Туох эрэ буоларын кэтэспиттии тула уу чуумпу бүрүүкээбитэ. Бэл, эймэһийэ, биир кэм дыыгыныыр бырдах бииһэ, сөрүүн салгыҥҥа үтүрүйтэрэн, намыраабыкка дылы буолбута. Арай дэҥ-дуҥ, тэлиэс-былаас дайбаммыт тыыраахылар мунду тутаары ууга «чулуп» гына түһэн ылаллара, астарын былдьаһан айдаарсаллара иһиллэн ааһара. Ортоку ураһаттан саннын байаатынан охсуллар хара хойуу баттаҕын, хараҕар саба түспэтин курдук, тэлиллибит тириинэн кэтэҕэр ыга тардыммыт эдэр киһи тыаһа суох тахсан кэлбитэ. Киирэн эрэр күн сарыалыгар кытарымтыйан көстөр сарыы таҥаһын бытырыыстара эйэҥэлии, кылгас муос төбөлөөх үҥүүтүн тайахтанан, тыас иһиллээн тула олоотообута. Бэрт чэпчэкитик сэгэлдьийэ үөмэр-чүөмэр үктэнэн, ойуччу турар тииккэ көхсүнэн сыстан, атахтарын хомунан, олорунан кэбиспитэ. Өтөр буолбатаҕа, бырдахтан хаххаланан, моонньугар бааммыт сарыытын сүөрэн ылан төбөтүн саба быраҕынан, төҥкөйөн олорбохтообута. Сотору буолаат, сабыылаах төбөтө тоҥхоҥноон иһэн, сыҥааҕа түөһүгэр иҥнэ хоҥкуйбута. Үҥүүтүн кыбытан быар куустубут илиилэрэ улам санньыйан барбыта. Итини кыраҕытык кэтии сыппыт күлүк боотурдар тыаһа-ууһа суох от быыһыттан туран кэлбиттэрэ. Бөдөҥ эрээри олус сымсатык хамсанар Тоҕурай Боотур хоһуун таһыгар сыбдыйан кэлэн, котокоонунан сүнньүн туһаайан, дьонун кэтэһэ иһийбитэ.

Атыттар биирдии-иккилии буолан арахсан, тордохтор дьиэллэрин тастарыгар батастарын, үҥүүлэрин бэлэм тута сөҥүөрбүттэрэ. Ону көрөн, Тоҕурай Боотур хаҥас илиитинэн хоһуун үҥүүтүн угун харбаан ылбыта. Хоһуун соһуйан, төбөтүн сабыытын сулбу тардаат, үҥүүтүн тардыалаһа туран эрдэҕинэ, сытыы котокоон уолугун үүтүнэн батары түспүтэ. Хоһуун үҥүүтүн ыһыктан, икки илиитинэн биилээҕи харбаабытынан, хардьыгыныы, хаанынан буллугуруу, өгдөҥөлүү налыйбыта. Итини көрөн Күлүк Боотур иҥсэлээх баҕайытык суордуу кыламмыта. Тордохтор истэригэр ньамалаһар саҥа иһиллэн иһэн, кыл түгэнэ иһийэ түспүттэрэ. Эмискэ тордох дьиэлэ сиэлийэ түһээтин, хаайтарбыт түптэ буруотун бүрүммүтүнэн, үөһээ өттө сыгынньах үҥүүлээх хоһуун кыламмытынан ойон тахсыбыта. Кэтэһэн турбут Күлүк Боотур батаһынан төбөтүн сиигинэн охсон тыла суох ыыппыта. Хоһуун бүтэһик кыланыытын ой дуораана сүтэ илигинэ, ураһалар истэриттэн онон-манан тоҕута көтөн, хайыта сотон хоһууннар, ыам бырдаҕын курдук, ыһыллан тахсыбыттара. Ыһыы-хаһыы, суордуу кыланыы, алыкылыыр хаһыы күөл иһин толорон, ыраахха диэри сатараабыта.

Адырыыс Боотур аҥаар илиитигэр батастаах, аҥаарыгар кылыстаах төгүрүктээбит хоһууннары кытта охсуһан туманнатара. Көхсүгэр иилиммит бөрөтүн тириитэ өрө түллэҥнээн, онто да суох модьу-таҕа боотуру сүрдээн-киэптээн көрүҥнээбитэ. Аттаах тумустар, кыргыһы куоттарымаары, сүүрдэн батыгыратан кэлэн, тула холоруктата, ат күөнүнэн тоҕута түһүөлүү, батастара килбэҥнэһэ күөрэҥэлээбитэ. Тоҕурай Боотур эргийэ сүүрэ сылдьан, өссө да дьон баарын биллэрэн түллэҥниир, иҥнэйбит тордоҕу батаһынан курдары түһүөлээбитэ. Буруо быыһыттан кылыһы күөрэччи туппут хоһуун баар буолаат, Тоҕурай Боотуру охсон кууһуннарбыта. Тоҕурай соһуйан чинэрийэ, тиэрэ таралыйан иһэн, саба түһэн эрэр тыатааҕыга батыйаны тоһуйардыы, батаһын угун сиргэ тирии охтубута. Хоһуун сыыһа дайбаабыт уоҕар, батаска үөлүллэн, киһи үрдүнэн күдээрийбитэ.

Сууллубут ураһалар түптэ уотуттан умайан күүдэпчилэммиттэрэ, араан күлэ тоҕо тэпсиллэн, өрө күдээрийбитэ. Буруо-тараа быыһынан тимир тимиргэ охсуллан лыҥкыныыра, ынчыктаһыы, биллиргэтиһии, аттар туйахтарын тыаһа битигириирэ, хаһыҥырааһыннара, дьон кыланыыта алааһы толорон кэбиспитэ.

Ыыс-быдаҥҥа күлүкүчүһэ хоһууннар элэҥнэспиттэрэ, уот сырдыгар кытарымтыйа кыаһааннаммыт батастар килбэҥнэспиттэрэ. Үрүҥ өҥнөөх сарыыны хаҥас саннынан сүрэҕин хаххалыырдыы быраҕынан, уҥа өттүгүнэн синньигэс биилигэр бааммыт, нимчикатын көхсүгэр кэтэ сылдьар киппэ көрүҥнээх хоһуун дьонун күөртээн, хаһыытаан ылара. Кини кэтит сирэйэ кытарымтыйа, дьоно ханна ыктарбыт сирдэригэр ойон тиийэн, аҥаар кырыытыттан охсуһан туманнатара. Хоһуун эр санаалааҕын, хоһууннарын туһугар өлөрүн даҕаны кэрэйбэтэ толору көстөрө. Ыас хара икки гына өрүммүт, түөһүн тылыгар тиийэр баттаҕа субуруйа, хаҥас кулгааҕар иилиммит төгүрүк иэмэҕэ барбах килбэчийэ эйэҥэлии, өстөөхтөрүн арааран көрөөрү, күөл кытыытыгар сүүрэн киирбитэ. Алаҥаатын аҥаабыллаан, өстөөҕүн көрдөөн, уҥа-хаҥас хайбаҥнаппыта. Өлүү түбэлтэлээх, күдэн быыһыттан, күһэҥэтэ килбэҥнии аттаах боотур ойутан тахсыбытыгар оҕун ыытан кэбиспитэ. Лыаба тыаһа «дар» гынаатын кытта, боотур атыттан сууллан, күлү өрүкүппүтэ. Хоһуун алаҥаатын өрүтэ анньа алыкылаат, киэр элиппитэ. Кыһыҥҥы кыырт булдугар түһэринии, сарыыта кылбаҥныы сүүрэн элэстэнэн, охсуһуу ортотугар киирээт, тула холоруктаммыта. Сиргэ батары түспүт үҥүүнү хаба тардан ылан, охсуһан биликтэһэ сылдьар боотуру кэнниттэн кэлэн, куйаҕын быыһынан супту түспүтэ. Тобуктаабыт боотуру умса анньа, үҥүүтүн угун эрийэ туппута. Илбис иҥмитинии хаһыытыы, үҥүүтүн сулбу тарда хаста даҕаны тобулута түһүөлүү, өрө эккирээбитэ…

Муҥунан көрбүт, сүнньэ баара-суоҕа биллибэт биир мөчөкө көрүҥнээх Нүһэрги Боотур утары сүүрэн мадьайан кэлбит хоһуун үҥүүтүн туора садьыйаат, мүччү туппут батаһын ыла соруммакка, ытыстарын холбоччу тутан, ытыс таһынан эрэрдии кулгаах тааска саайбыта. Дөйүөрбүт хоһууну өрө көтөҕөн барчалаан таһааран, утары ыстаммыт икки хоһууҥҥа саба бырахпыта. Аҕылаан ынчыктыы, дуулаҕа бэргэһэтин сулбу тардан ылан, киһиэхэ баттатан тураары булумахтанар хоһууннары охсуолаан биллиргэппитэ. Сирэйигэр ыһыллыбыт хааны баппаҕай курдук ытыстарынан туора-маары ньуххана, балах хаан сирэйдэнэн, ойон турбута. Иэмэхтээх хоһуун, биир кэм дьиэгинийэ, иирбит киһилии сарылыы-сарылыы, ханна охсуһуу баарыгар сүүрэкэлиирэ. Буруо быыһынан дуулаҕа бэргэһэ уот сырдыгар килэбэчийбитин көрөн, онно ыстаммыта. Тураары үнүөхтүү сытар ат үрдүнэн ойон иһэн, Күлүк Боотуру түҥнэри тэбэн түһэрбитэ. Турар бокуой биэрбэккэ үҥүүтүнэн батары түспүтүн, Күлүк Боотур батаһынан туора охсоот, дуулаҕа бэргэһэтинэн кырыска тирэнэ кэдэрийэ, икки атаҕар тура түспүтэ. Кыһыытыттан бааҕыныы, батаһынан харса суох сабыы сылдьан, хоһуун тоһуйа туппут үҥүүтүн угун тосту охсубута. Туора ыстаммыт киһини сыыһа дайбаан туруйалаан эрдэҕинэ, хоһуун атахха тэбэн түһэрээт, үрдүгэр саба түспүтэ. Умса сытар киһини миинэ түһээт, тута сылдьар тостубут үҥүүтүнэн көхсүн хараҕар батары саайбыта уонна кырынаас кыыллыы ньылбыс гынаат, ойон турбута. Суордуу кыланыы, алыкылыыр хаһыы дуораһыйарын истэн, барыйан көстөр ойуур диэки, ыалыкы көтөрдүү кылбаҥнаабыта. Тоҕурай Боотур сиргэ сытар алаҥааны хаба тардан ылан, ох көрдөөн тула холоруктаммыта эрээри, булбакка көрөн эрэ хаалбыта. Кыргыһыыттан ордубут боотурдар өлбүт хоһууннары тэбиэлии, бааһырбыт хоһууннары тыыннарын салгыы, кыргыс толоонун кэрийбиттэрэ. Ынчыктыы сытар тумус киһилэрин булан, өйөөн-убаан олордубуттара. Күлүк Боотур умса туттан, курдары тахсыбыт үҥүү һэлии муоһа уһуктаах төбөтүн төттөрү анньа сатыы ынчыктаабыта:

– Маҥай бэйэлээх! Сыыһа тутуннахпын! – тииһин хабырынан кычыгыратта. Кыыллара турбут, тириппит-хоруппут үс боотур аттыгар тобуктуу түспүттэрэ. Дуулаҕа бэргэһэлэрин тырыттыбыт бөрөлөрүн тириилэригэр суулуу тутан, кэннигэр туппуттара. Күлүк Боотур төбөтүн көтөҕөн, боотурдарын эргиччи көрбүтэ.

– Бүттүбүт дуо, манан… – умса туттан, бааһын тутта тыыммахтаабыта. – Адырыыс Боотур, тыыммын салҕаа эрэ… Араҥастаан, уматан барыҥ… Туоҕа, Туоҕа… – айаҕа хаанынан туолан, салгыы кыайан саҥарбакка хардьыгынаабыта, кыа хаана хабахтана ньолҕоруйбута. Адырыыс Боотур өссө туох диирин истээри кулгааҕын даҕайа төҥкөйбүтэ эрээри, Күлүк Боотур биир кэм хардыргыы, хаана халыйбыта. Боотурдар киһилэрин өйөөн, сиргэ умса сытыарбыттара. Адырыыс Боотур кыбдьыгырыы, Күлүк Боотур кэтит көхсүттэн чоройо сылдьар тостубут үҥүү модьу тобоҕор халыҥ ытыһын уурбута, уҥа илиитин сутуруктуу тутан, өндөс гынаат, ытыһын көхсүн охсубута. Үҥүү тобоҕо тимис гыммыта, ытыһа киһи көхсүгэр иҥнибитэ. Киһитин өрө көтөҕөн тиэрэ эргитэн, көхсүнэн сытыарбыта. Уһулу ойон тахсыбыт хааннаах үҥүү тобоҕун туура тардан таһаарбыта. Күлүк Боотур кыл түгэнэ кэҥээбит хараҕар кытара умайа турар тордох күлүгэ өрүтэ үөмэхтэһэ дьиктитик кытарыҥнаабыта. Халтаһалара сыыйа сабыллан, уот төлөнө умуллан барбыта. Тыын былдьаһан, өрүтэ түллэҥнээн иһэн, хамсаабат буолбута.

– Миигиттэн буолбатах, өстөөҕүҥ үҥүүтүттэн өллүҥ! – Адырыыс Боотур үҥүүтүн тобоҕун илиитин таһынан элиппитэ. Сөҥүөрэн олорбохтуу түһээт, сиртэн Күлүк Боотур батаһын харбаан ылан, сиргэ батары аспыта:

– Өлбүт өлбүтүнэн! Хайдах буолабыт? Тыгын Тойоҥҥо төннөр сатаммат. Күлүк Боотур өлбүтүн иһиттэҕинэ, бэйэбитин өлөртүө турдаҕа…

– Оннук-оннук, дьиҥинэн, туох эрэ соруктаах айаннаан истэхпит… Ону Күлүк Боотур эппэккэ бараахтаата. «Көҥүл Боотурдарбыт» диэн эрэрэ. Онон баспыт ханан батарынан сылдьарга тиийэбит, – Нүһэрги Боотур хаан буолбут ытыһын силлэнэ, отунан ньуххана көөҕүнээбитэ.

– Бас-көс киһибитин таныардыаҕыҥ! Тылынан буолбакка, хаанынан! Ити маҥан сарыылаах суолун ирдээн, буор сирэйдиэҕиҥ. Онуоха диэри көҥүл боотурдар буолуоҕуҥ. Онтон көстөн иһиэ… Баҕар, Күлүк Боотуру иэстэһэн, ити хоһуун иэмэхтээх кулгааҕын быһан илтэхпитинэ, Тыгын Тойон сымныа… Кыаллыбатаҕына, хайа эмэ аҕа ууһугар боотурдарынан сыстыахпыт. Хайдаҕый? – Адырыыс Боотур дьонун эр-биир көрөттөөбүтэ.

– Оннук. Чахчыта даҕаны көҥүл боотурдар буолан, көҥүл баран, эрэйи эрэ эҥээрдэһиэхпит. Үһүөйэх бэйэбит бу түҥ ойуур олохтоохторун кытта туруулаһарбыт ыарахан буолуо… Уһуну-киэҥи ырыҥалыаҕыҥ. Хайа, аны кырыа кыһыммыт кэлиэ турдаҕа… Кыһыыта бэрт, иэстэһэр сөп, – Тоҕурай Боотур ойон турбута. – Бачча тухары өлүүнү-сүтүүнү бииргэ ааспыт тумус киһибитин таныардыаҕыҥ. Улахан ааттаах-суоллаах аҕа ууһун тумус боотурдара буоллахпыт!

– Тыгын Тойон санаата көнньүөрдэҕинэ, Адырыыс Боотур, Күлүк Боотур оннугар эн буолуоҥ. Тоҕурай да хаалыаҥ, – Нүһэрги бэйэтин саҥатыттан бэйэтэ кыынньан бааҕынаабыта. – Миигин баспын быһа далайбатаҕына, сэбэ-сэбиргэлэ суох үүрүө… Тобуктарбар тиийэ уймаабыт хааным суола-ииһэ суох хаалбатах. Ойууна даҕаны суох турукка киирэн, кими баҕарар, бэл, Тыгын Тойону бэйэтин даҕаны кэрчиктиэхпин билэр… Биир бэйэм Тыгын Тойоҥҥо төннүбэппин! Кыргыһа, охсуһуута, хаана-сиинэ суох олох миэхэ аны суох! Баһым батарынан сылдьыам. Иэмэхтээх хоһууну бэйэм да бохсутуохпун сөп, – Нүһэрги олорор сириттэн туох даҕаны күүс туура тардыа суохтуу, онто даҕаны суох кылгас суон моойдоох төбөтүн лыгыччы туттан, быар куустан, атахтарын хомунан мөчөкөлөммүтэ. Адырыыстаах киһилэрин киҥин билэллэрэ бэрдиттэн, саҥарбакка эрэ буугунаһан кэбиспиттэрэ.

– Чэ эрэ, хааннаах андаҕарда андаҕайсыаҕыҥ! Иэмэхтээх хоһууну ир суолун ирдээн, өлөрөн-өһөрөн эрэ баран, суолбутун тобулунарга. Ааттаах-суоллаах Нүһэрги, Тоҕурай Боотур, сөбүлэһэр инигит? – Адырыыс Боотур сүөлэҥи куолаһынан этээт, хаҥас харытын куйаҕын ньылбы тардыбыта. Котокоонун сулбу тардан таһааран, ньыппарыммыт харытын хайа сотон, хаанын Күлүк Боотур үрдүгэр таммалаппыта. Тоҕурай Боотурдаах итини көрөн, эмиэ хаҥас харыларын куйаҕын устаннар, батастарынан хаан таһааран, өлүк үөһэ таммалаппыттара.

– Суолу-ииһи, кимнээх кыргыспыттарын биллэрбэт туһуттан, хоһууннары, боотурдары умайа турар тордохторго соһоттоон кэбиһиэҕиҥ. Боотурдарбыт куйахтарын, сэптэрин-сэбиргэллэрин кистиэҕиҥ. Төннөр күннээх буоллахпытына ылан ааһыахпыт. Киһи туһаныаҕа баар буоллаҕына, тирии хааһахха симэн, илдьэ барыаҕыҥ, – Адырыыс дьаһайан барбыта. Тобуктуу түһэн, Күлүк Боотуртан кэһэҕин, ох угар куонньалыгын, түөс куйаҕын, курун холустук тардыалаан, устан барбыта:

– Аны эйиэхэ туһалаабаттар. Антах тиийэҥҥин, сылгы көрөөччү буолаар… Уһуктаахтан, биилээхтэн өлүө суох курдук туттарыҥ, ханна баарый?..

4

Сарсыарда күн кылахачыйан тахсыыта, сүрдээх дохсун сүүрүктээх, эмпэрэ кытыллара бэс, харыйа булкаастаах үрэххэ тиийэн кэлбиттэрэ. Айантан, бырдахтан, куйаастан сылайбыт айанньыттар манна тохтоон, күн киириэр диэри сынньаммыттара. Суунан, сөтүөлээн абыраммыттара. Бэдэр Боотур күлүк боотурдардыын кытылы кэрийэн, уҥуор туоруур олому булбуттара. Онон туохха даҕаны ыксаабакка, сөрүүн түһүүтэ хоҥноору түптэлэнэн, күөстэнэн аһаан-сиэн, аттарын сэптэрин сэлбиммиттэрэ. Кырамай Боотур эмпэрэ сыыр үрдүгэр тахсан, бэрт өр буолан баран түспүтэ. Тута ыҥыырын сыттанан сытар Туоҕа Боотур аттыгар тиийэн, атахтарын хомунан, дьоһумсуйа олоро түспүтэ.

– Биим, арахсар кэммит кэллэ, – Кырамай, санаарҕаабыттыы үөһээ тыына, Туоҕа сирэйин одууласпыта. – Үөһээ тахса сылдьан, түүлбэр киирбит ыйынньык орук маһы көрөн киирдим. Мантан ылата суолбут арахсар… Эһиги күн тахсар сирин диэки тутуһуҥ. Аартыккыт онно арыллар этэ. Биһиги бу эбэни туораан, арҕаа диэки барабыт. Күн тахсыыта миэхэ анаммыт налыы хонуулаах, төгүрүччү күөллэрдээх сиргэ тиийиэхтээхпит. Мантан ат күннүктээн айанныыр сирэ бадахтаах… Үрэҕэ чугас, ото-маһа үчүгэй, уолан бараныа суох курдук улахан эбэлэрдээх, тэйиччи соҕус Кыйаар дойдутун улахан өрүһэ баар буолуохтаах. Олохсуйарга сир элбэх буолуо. Эһиги эмиэ хаалбаккыт дуо?

– Иним Кырамай, этиэххин эттиҥ. Махтал буоллун! Биһиги олохсуйуохтаах сирбит көстө илик. Биир хаан буоллахпыт. Мин эмиэ аар айылҕаны кытта сипсиһэр күүстээхпин, түүллээх-биттээх буоларбын умнубатыҥ ини? Үөһээ айыыларым түһүүлэнэр сирбин биллэрэ иликтэр…

– Сөп. Сүөһүлэрбит кэлиэхтэригэр диэри балаҕан туттан, кыстыыр от бэлэмнэниэ этибит. Барыта этэҥҥэ буоллаҕына, Улуу Добдурҕа саҕана эһиги диэки бара сылдьыахпыт. Ханна түһүүлэммиккитин суорум, турааҕым сирдиир инилэр…

– Көҥүлгэ көппүт дьон, баскыт батарынан олоруҥ. Олохтоох дьон араабыллаатахтарына, сүгүннээбэтэхтэринэ биһигини була сатаарыҥ. Сыстаҥ уолуҥ суолу-ииһи хайыаҕа… Төһө даҕаны санааҕар хом туттаргын, Тыгын Тойон аатын-суолун түһэн биэримэҥ. Улаҕалаах өйдөөх киһи. Үс саханы үмүрү тардар, или-эйэни иилии сатыыр манан аҕай буолбатах. Хайа уонна кини баар буолан, баччаҕа диэри тиийэн кэллэхпит… Кэлин бултаан-алтаан, түүлээхтээн тиийэн, билсэ-көрсө сылдьыахпыт. Туора урдустар аймыыр түгэннэригэр күүс-көмө буолуоҕа… Чэ, ситигирдик. Дуораан Уустан тимир сэптэ-сэбиргэллэ, быата-туһахта ылан хаал. Биир эмэ тимиргэ сыһыаннаах уоллаах буоллаҕына илдьэ бар. Баҕар, Дуораан Ууска илиитин-атаҕын баайтаран, уһаммакка сылдьара буолуо, үөрэниэ, туһалыа…

Кырамайдаах арахсан баралларын истэн, Тааһаҕар ичээн Төлкө Боотурдуун Кырамай көрүүлэммит үтүө дойдутугар барсан иһэн, олохсуйар сир көрүнүөхтэрин Туоҕуга иһитиннэрбиттэрэ. Туоҕа Боотур ону туорайдаһа, утарылаһа барбатаҕа. Арай хантан хааннаахтарын, кимтэн кииннээхтэрин өрүү саныылларыгар уонна үчүгэй сири– уоту булунан олохсуйан бардахтарына Бүтэй Бүлүүгэ, Сыа дойдуга бииргэ тутуһалларыгар баҕарбыта. Бары көмүскэллээх буолалларыгар сири, аҕа уустарын кэҥэтэн иһэллэригэр анаан, саарба өлүүлүүллэригэр сорудахтаабыта.

Кырамай Боотурдаах киэһэ үрэҕи туораан, Тааһаҕардаах Туоҕалаахтан арахсан, киирэн эрэр күнү түөстэринэн хаххалыы, күн сардаҥаларыгар киирэн симэлийбиттэрэ… Оттон Туоҕалаах, көхсүлэрин куйахтарын күн уотугар килбэҥнэтэ, бэстэр быыстарынан элэҥнэспиттэрэ. Ини-биилэр арахсыы ыар баттыктанан, бэйэ-бэйэлэригэр этэҥҥэ буолууну баҕарса, кэннилэрин хайыһан көрбөккө, икки аҥыы айаннаппыттара. Сүүрүктээх үрэх: «Хайдах буоллулар бу?» – диэбиттии, ытыллар бурулҕан эриллэ куугунуу, көрө сатыырдыы эмпэрэ кытылга охсуллан, көмүс чөмчүүк таммахтарынан ыһыахтаммыта. Барбыт барбытынан…

Этиҥнээх быстах ардах ыаҕастаах уунан тоҕо түһэн ааһаатын кытта, күн чаҕылыйан, салгын итийэн барбыта. Тула барыта сырдыы, чаҕылыйа, мутукча сытынан дыргыйбыта. Күн тыгар өттүттэн сиик чараас туманы дьиримнэппитэ. Сэбирдэхтэртэн бөдөҥ таммахтар чөмчүүктэнэ таммаласпыттара, нуоҕайбыт чэчиктэр умнастарын көннөрөн эйэҥэлэспиттэрэ. Чэбдик салгыҥҥа уйдара талбаарбыт үрүмэччилэр кынаттарын сараҕыта сатыырдыы, үөһээ талаһа, үрүҥ тунах быыһынан биир сиргэ тэлбэҥнэһэ ыйаммыттара. Дохсун ардахтан хорҕойбут чыычаахтар үөрүүлэриттэн, чырып-ирип саҥарса тырыбынаспыттара. Моҕотой, өссө да ардаҕы ыҥыра чуһургуу, сиигирбит кутуругун көпсөтө хорото, чөҥөчөххө дьигиҥнии, ойуумсуйа чөрөҥөлөөбүтэ. Уйаларыттан көҥөнөн, түүлэрин сиигирдэн чуочайбыт чаччыгыныардар, харахтара быччайа, айахтара кытара чардырҕаспыттара, сиирэ-халты эриэн убаҕаһынан ыыта, мутуктан мутукка ойуоласпыттара. Айылҕа барахсан тыал-куус сыбаабыт кириттэн-хаҕыттан, быылыттан босхолонон, араас өҥнөрүнэн чаҕылыйа толбоннурбута.

Кылгас кэмҥэ бырдахтан уоскуйбут, куйаастан сөрүүкээбит аттар тыбыырса, дьигиһийэ сахсыллан, тула өттүлэрин уу кыырпахтарынан ыспахтаан күдээриппиттэрэ. Суон тииттэргэ сыстан хорҕойбут боотурдар дуулаҕа бэргэһэлэрэ, күһэҥэлэрэ килэбэчиһэн тахсан кэлбиттэрэ.

– Хата, бэрт суон тииттээх сир түбэһэн абыраатаҕын. Ыраас сиргэ кэһэтэрэ хаалла, – Дуораан Уус кэтэ сылдьар чараас сарыы таҥаһын бэрт эрэйинэн устан, ыктан ынчыктаста. – Көрүҥ эрэ, бу үөннэри! Хайыы сахха кынаттара куура охсон, саба түстүлэр дии. Бачча баламат ардахтан хайдах тыыннаах ордоллоро буолуой ээ? – дии-дии, инчэҕэй сарыы таҥаһынан көхсүн биллиргэтиннэ. Тыастаахтык сыыгыныы, толору этин ньиккэриннэ.

– Айылҕа барахсан өлбөттөрүн билэн айдаҕа. Хата, ардахтан өссө күүстэнэн-уохтанан турар «кыыллар» быһыылаах ээ. Эн халыҥ көхсүгүттэн тииһээри төһө эрэ кэтэстилэр-манастылар? Дьэ, үөрдэхтэрэ, – Бэлэс Боотур тииҥ кутуруга нээлбитин устан тэбээн сахсыйа ымаҥнаата. Истэн турбут боотурдар күлсэн күһүгүрэстилэр.

– Нээлбитэ суох саҥарба! Сииктээх салгыҥҥа аһатаргын-сиэтэргин тымнытаҥҥын иэдэйээйэххиний? – Дуораан Боотур таҥаһын кэтэ охсоот, иҥэһэтигэр атаҕын кэтэрдэн, үөһээ багдайан тахсан, атыгар олоро түстэ. Ат ыарырҕаппыттыы нахчас гынна, саллыбыттыы төбөтүн илгистэн сахсылынна. Бары даҕаны чэбдигирбит, чэпчээбит боотурдар күлсэ, ыҥыырдарын соппохтоот, аттарын миинэн, хаамтаран бардылар. «Харамньылыым эрэ», – диэт, ким хайа иннинэ кыыл көстөр-көстүбэт ыллыгар тахсыбыт Дагдаҕар Боотур, атын күөнүнэн сииктээх кыра талахтары тоҕута силэйэ, сиэллэрэн сикситтэ. Сотору буолаат, от-мас быыһынан элэгэлдьийэ сүттэ. Арай барбыт бэлиэтэ сииги түһэрбит суола хараара тыргылынна.

– Туос тыылаах киһи баар! Алҕаска көстөммүн, күөл ортотуттан ыһыытаан соһуттаҕа үһү. Дьэ, биһиги Бэлэспитинээҕэр бэлэстээх киһи көһүннэ бадахтаах, – диэбитинэн ардахтан дэлби сытыйбыт Бэдэр Боотур утары кэлэн, дьиэгэнийбит атын тохтото тыбыырбахтыы, тыын быһаҕаһынан кэпсии добдугуратта. Ата муҥунан көрө-көрө, эт-этэ дьигиҥнии, сылаас салгынынан бурҕачыйа, субу ыстаныахтыы дьигиһийбэхтээтэ. Бэдэр ыстанан түһэн, атын моонньуттан кууһан, уоскута ботугуруу, таптайбахтаан ылла.

– Тыатааҕы куттаата. Иннибэр биирдэ баар буола түһэн соһуттаҕа үһү. Аппыттан бырахтара сыстым. Бэйэтэ да соһуйда быһыылаах. Бэрт куһаҕаннык бөөҕүнээт, ойуурга түстэ…

– Тумустарыҥ ханналарый? Төһө элбэхтэр быһыылааҕый? Тоҕо тутан ылбатыгыт! Куоттаҕа! – Дагдаҕар Боотур бабыгырыы бааҕынаат, субу кыргыһа барыахтыы, ыҥыырын хаҥас ойоҕоһугар, түргэнник ылардыы, кэтэрдэн баайбыт батаһын сулбу таһыйан ылла. – Бара охсуохха! Ол киһини тутан ылан, иэнин хастаан, кимтэн кииннээҕин, хантан хааннааҕын билиэххэ!

– Бээ, уоскуй. Туоҕа Боотур кэтээриҥ эрэ диэбитэ. Күүтүөххэ, – Бэдэр Боотур, онто даҕаны суох кыараҕас суолу бүөлүүрдүү, атын туора тарта, буруйдаах киһилии нүксүччү тутунна.

– Туоҕа Боотур, Туоҕа Боотур… Кини дьаһайыыта суох сылдьыбат үһүбүт дуо? Ыл, туораа! – диэт, Дагдаҕар Боотур кыбдьырына, ыга астарда. Ити кэмҥэ, айдааны истэн, Туоҕа Боотурдаах битигирэтэн кэллилэр. Туох буолбутун быһаарсан, хаалбыт дьонноругар тохтуулларыгар илдьиттээт, батастарын, ох сааларын бэлэмнэнэн, ойуур быыһынан ыйдаҥардар сир диэки ойуттулар.

Өр-өтөр гымматылар, ортотугар обургу күөллээх алаас сыырыгар өрө мэҥитэн таҕыстылар. Түһэн ааспыт ардахтан алаас тула үүммүт ото-маһа чээлэй күөҕүнэн өрө анньан, кытыыта, үрдүк сирэ тэрбэспит, нуоҕаспыт араас дьэрэкээн сир симэхтэринэн симэнэн, хайа даҕаны холуон майгылаах киһини манньытыах айылаах нэлэһийэн көһүннэ. Кэрэ көстүүнү ситэрэн, күн уотуттан күлүмүрдүү дьиримниир толору уулаах күөл уҥуоргу өттүнээҕи тыатын саҕатыттан буруо унааран, тумус боотурдар аттара мэччийэ сылдьаллара нус-хас олоҕу, или туоһулууллара. Маннык мааныны көрөн, дьиэгэнийбит боотурдар холкутуйа быһыытыйдылар.

– Бэлэс Боотур, ыл, кимнээх кэлбиппитин биллэр эрэ.

– Сөбө бороҕон. Онто даҕаны суох тыыным-быарым хаайтардаҕа үһү, – диэбитинэн Бэлэс Боотур атыттан ыстанан түстэ.

Нээлбитин моонньуттан субуйа тардан, ыҥыырыгар биллэҕи быраҕаат, мадьайбыт атахтарын ахчаччы уурталаан сииктээх оту тоҕо кэһэн, дьонуттан туора таҕыста. Сыыҥтаан-хаахтаан, күөмэйин чөллөрүттэ, төттөрү-таары хаамыталаат, икки ытыһын айаҕар холбоччу тутан, ыһыытаан көҥкүнэттэ:

– Оо-ооо… Хаҥаластан тардыылаах Тыгын Тойон аҕа ууһун аймахтара буолабы-ыт! Ил-эйэ эҥээрдэһэн иһэби-ит… – кыра бэйэтэ дагдайа үллэргэ дылы буолла, сайа охсор сөрүүн салгынтан сараҕыйбыт сэбирдэхтэр суугунаһан ыллылар.

Алдьархайдаах хаһыыттан, тэйиччи да соҕус турдаллар, аттар үргэн, муҥунан көрө тардырҕастылар, быыппаста чиккэйэ, тэһииннэрин тардыаластылар. Күөлтэн кус-хаас айманан, өрө көттө. Бэлэс Боотур хоруй күүтэн, сис туттан, төттөрү-таары түөрэҥэлээтэ. Балачча буолаат, сиккиэр тыалга саба оҕустара: «Сир түннүгэ аатырбыт Аташкаан диэн буолабы-ын. Кэлиҥ, кэли-иҥ!» – диэн хаһыы быста-быста иһиллэн ааста.

– Оок-сиэ! Биһиги киһибит баһыйда ээ… – диэн күлэ-үөрэ, аттаах боотурдар сыыртан таҥнары, хара дьураа суоллары тыргылыннаран, туос бөтөрөҥүнэн түстүлэр.

Сир кырсынан бүрүллүбүт ураһа таһыгар сөҕүрүйбүт кутаа тула мунду үөлүллэн бачыгыраабыт. Оллооҥҥо улахан буор көһүйэҕэ собо миинэ чараас үрүмэнэн бүрүллэ, наллаан оргуйан бургучуйар. Улахан сөгөлөөн икки өттүнэн түптэ оҥоһуллан, буруо-тараа баһаамнаабыт. Аттаахтары көрсө кыра уҥуохтаах, саллайбыт бастаах хачаайы оҕонньор бэрт чэпчэкитик сэгэйэн кэллэ. Аҥаар илиитин тохтотордуу дуу, эҕэрдэлэһэрдии дуу өрө уунна:

– Хайа барахсан кэпсэттэ ити, оҕолоор? – дии-дии кыараҕас харахтара көстүбэт буола, сирэйин тириитэ чарчыһа мыттыйа, аттаах дьону кэриччи көрүтэлээтэ. – Мин хаһыыбыттан, бэл, хара тыа ардай аһыылааҕа тиэрэ таралыйа куотара ээ… Миигиттэн ордук улахан саҥалаах суох курдук сананарым…

Итини истэн, Бэлэс Боотур атыттан түһэн, икки өттүнэн иэҕэҥнээн, утары мадьайда.

– Бэлэс, Бэлэс Боотур буолабын. Соһуйума, өссө чохчойо-чохчойо хаһыытаабытым буоллар, Эбэҥ уута таһынан дьалкыҥныа этэ… – дии-дии күлэн күһүгүрээтэ. Оҕонньор уҥа харытын модороон баппаҕайдарынан үүйэ тутан илигирэттэ-салыбыратта. – Улахан саҥалаах киһини көрсөн, үөрбүччэ этэбин. Эдэргэр эн да бэлэстээх киһи буолуоҥ?

– Дьон саҥатын истибэтэҕим ыраатта. Инньэ, икки ый төрөөтө бадахтаах. Аҕыйах хонуктааҕыта үрүҥ сарыыны иилинэ сылдьар киһи сыыр үрдүттэн көрөөт, мэлийбитэ. Санаабар баран көрө сылдьыбытым эрээри, суола сойбут этэ: туттарыттан-хаптарыттан хоһууҥҥа холуу көрбүтүм. Туох эрэ хара дьай эҥээрдээх урдус буолан, икки атахтаахтан дьалты хаама, саһа сылдьара дуу… Онон оту-маһы, кыылы-сүөлү кытта кэпсэтэр буола сылдьабын… Бу үөрүүнү! Сылайдаххыт буолуо, сөрүүн дьүүктэ уутуна иһиҥ, эбэм баайыттан амсайыҥ, сөгөлөөҥҥө олоруҥ, – дии-дии биир кэм бэдьэҥэлии, кэлбит дьону тула көтө тоҥхоҥноото.

Эрдэ кэлбит тумус боотурдар чугас мэччийэ сылдьар аттарын тутаттаан, хаалбыт дьоннорун ыҥыртыы, кэлбит сирдэринэн атаралата турдулар.

– Туоҕа Боотурбун. Манна тохтоон, хонон-өрөөн, сынньанан ааһыаҕы көҥүллүүр инигин? – Туоҕа хоруй күүппэккэ, атыттан ыстанан түстэ. Оҕонньор диэки нөрүйэн ылла. – Миҥэлэрбит да бырдылара быстаары гынна, үөн-көйүүр даҕаны кэһэттэ.

Боотурдарын диэки эргиллэн: «Дьоммут кэлиэхтэригэр диэри түптэлэрдэ оҥоруҥ», – диэн дьаһайда.

Туох даҕаны куттал суоһаабатын билэн, саадаҕын, кэһэҕин, харытын куйахтарын устуталаан, таҥалай куйаҕын тиһилигин сүөртэлээн, босхо ыытта: «Һуу, бу үчүгэйин!» – диэмэхтии тыыллаҥалаан ылла. Боотурдар үөрбүт-көппүт саҥалара күйгүөрэ түстэ, батастарын, үҥүүлэрин ураһа эркинигэр өйөннөрөн, ох сааларын, кэһэхтэрин ыйаталаатылар. Чэпчээбит дьон быһыытынан, көһүйбүт эттэрин-сииннэрин хамсата, аттарын сыбыдахтаан, сойута түһээри чугас үүммүт титириктэргэ, хатыҥнарга хантаччы соҕус тардан баайталаатылар. Тула өттүлэригэр түптэ оҥорон түбүгүрдүлэр.

Сиик түһүүтэ аттары ыыталаан, ураһалары туруортаан, сиэри-туому тутуһан сыт таһааран, алҕаан, бэйэлэрэ үссэнэн, дьэ иллэҥсийдилэр. Көһүйбүт эттэрин-сииннэрин хамсата хаамыталаатылар, эдэр уолаттар кылыйан кыыралдьыстылар, куобахтаан, буурдаан бырдаҥаластылар, бэйэ-бэйэлэрин тэптэрсэн көбдьөөрүстүлэр, күөх окко күөлэһийбэхтээтилэр. Төбүрүөннээн олорон бөтүгүрэһэн кэпсэтии, күлэн күһүгүрэһии элбээтэ. Нам-нум буолбуттарын кэннэ, Туоҕа Боотур барыларын ыҥыртаан ылла.

– Алаас иччилэриттэн көрдөһөн-ааттаһан сиэри-туому тутустубут. Чахчыта даҕаны, киһи олохсуйуох үчүгэй алааһа эбит. Аташкаан олохсуйар буоллаххытына олохсуйуҥ диэн көҥүллээтэ… Лүксүрээн кырдьаҕастыын сүбэлэһэн, манна Тоҕус Боотуру уонна Өтүнэйи ойохторунуун, икки чаҕар уолаттардаах олохсута хаалларар буоллубут, – диэтэ.

Дьонун эргиччи көрөн иһэн, хараҕа кыл түгэнэ Туйахха тохтоон ааста. Туйах итини истэн, түөһүгэр ыга тарпыт тобуктарыгар сирэйин кистии аста. «Тоҕус Боотурга миигин хаалларара буолуо… Хайа албаһынан барсабын? Боотур буолар ыра санаам бүттэҕэ… Сылгыһыт Туйахтан өнүйбэт буоллаҕым», – диэн күлүмэх санаалар уолу үүйэ-хаайа туттулар. Сулбу ыстанан туран, Туоҕа Боотур иннигэр тобуктуу түһэн, көрдөһүөн баҕарталаата.

– Туйах уолтан ураты икки уолу бэйэҕит талаарыҥ… Сүүрэр-көтөр уол биһиэхэ эмиэ туһалыа, Туйах биһигини кытта барсыа…

Туйах кулгааҕар «Барсыа… барсыа» диэн тыллар биир кэм хатылана, хараҕын уутун бычалытан таһаардылар. Дьон өйдөөн көрбөтүнэн туһанан, харахтарын тобуктарыгар ньуххана, өрө тыынан ылла.

– Биһиги мантан олус ырааҕа суох сиргэ тохтуохпут. Билсэ-көрсө, көмөлөһө сылдьыахпыт. Аташкаан кэпсэлин бары иһиттигит, бу эргин дьон суоҕун кэриэтэ эбит. Онон, эрдэ кэлбит дьон быһыытынан, үчүгэй сирдэнэн-уоттанан хаалыаҕыҥ. Баҕар, кэнникитин кэнники, ууһаан-тэнийэн, Тоҕус аҕа ууһун тэнитиэххит. Хантан хааннаах, кимтэн кииннээх, силистээх-мутуктаах буоларгытын умнумаҥ!