Текст книги "Hacı Zeynalabdin Tağıyev haqqında xatirələr "

1896-cı ildə Hacı əlindəki 20 milyonluq zavodu 5 milyon yarıma satıb bez fabrikini inşa etmək fikrinə düşdü. Cənab Hacının hərəkəti puldan gözləri doymayanları, ancaq dövlətdə xoşbəxtlik görənləri təəccübə gətirdi. Bununla belə, Hacının fikrindən xəbərdar olanlar onun bu işdə fədakarlığına təəccüb edirdilər. Zavodu satmağa birinci səbəb bu olub ki, ömrünün axırını rahatlıqla keçirsin. Zavod sahibləri bu işin zəhmətini və məşəqqətini bilirlər. Ondan başqa fabrikin işinin zavodun işindən təmiz və rahat olmağına şübhə yoxdur. Hərgah desək ki, qeyrətli Hacı zavod əvəzinə fabrik açmağında da insaniyyətliyini göstəribdir, asan dövlət qazananlar, dövləti ilə kor olanlar Hacının əməlinə gülərlər. Həqiqətən, bir fikir yetirək: zavodda yüz adamın çörək tapmağı fabrikdə min adamın çörək tapmağına bərabərdirmi? Qafqazda benzin qiymətinin birə on ucuzlaşmağı vətənə azmı xidmətdir? (11).

1896-cı ildə Peterburqda qeyrətli müsəlmanlar Xeyriyyə Cəmiyyətini yaradıblar. Belə cəmiyyətlərdən mədəniyyətli millətlərdə çoxdur və indi onların insana faydası və millətə köməkliyi həddindən artıqdır. Peterburq din qardaşlarımızın Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətini açmaqdan məqsədləri təhsil alan müsəlmanlara və başqa şəhərlərdə məktəblər, qiraətxanalar və xəstəxanalar açmağa kömək etməkdir. Bu işdə qeyrət və pul gərəkdir ola ki, camaat gözəl məqsədlərə çatsın. Burada da qeyrətli, səxavətli Hacı camaata böyük xidmət göstərib: 11000 rubl Peterburq Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinə bəxşiş edibdir! Bunun əvəzində cəmiyyəti yaradanlar hörmətli Hacını ömürlük üzv seçib, böyük təşəkkürlər ediblər (12).

Qeyrətli Hacı bunlarla kifayətlənməyib, Azərbaycan və fars ədəbiyyatına xidmətlər göstəribdir. Axır zamanda ədəbiyyat yolunda işləyən cavanlarımızın hesabı günbəgün artır. Amma heyif ki, yazanlarımızda pul, dövlətlilərimizdə qeyrət yoxdur, ona görə millətə yazdıqları kitablar çap olunmur. Qeyrətli Hacı buna diqqət edib, millətə xeyir gətirən kitabları öz xərcinə çap etdirib. Hacının xərcinə çap olunan kitablar bunlardır:

1) Molla Əbdüssəlam Axundzadənin (13) “Tarixi-müqəddəs” əsəri – 500 rubl xərc olunubdur.

2) “Şərabçı” (14).

3) Soltanməcid Qənizadənin (15) “Allah divanı” əsəri – 300 rubla qədər xərc olunubdur.

4) “Əşari-Seyid Əzim Şirvani” – 500 rubl xərc olunubdur.

5) Nəriman Nərimanovun “Nadir şah” əsəri – 350 rubl xərc olunubdur. Bu əsər cənab Hacının xahişinə görə fars dilinə tərcümə olunur və çap ediləcəkdir.

Hacı 1895-ci ildə Bakıda rus dilində çıxan “Kaspi” qəzetini 57000 rubla alıbdır. Bu qəzeti almaqda da hörmətli Hacının fikrində vətəndaşlarına kömək və xidmətlər etmək var imiş (16).

Bundan savayı Hacı İranda, İstanbulda, Hindistanda və Misirdə çap olunan qəzetlərə müştəri tapmaqla və özü bir neçəsinə pul bağışlamaqla xidmətlər göstəribdir. Qəzetin insana mənfəətini nəzərə alıb və bəzi ruhanilərin mətbuata qarşı hörmətsiz baxışlarını görüb, onların gözlərinin qəzetlər vasitəsilə açılmağını özünə yəqin edib (17).

Bu möhtərəmin qeyrəti insanı, həqiqətən, heyran edir! Təəccüb doğuran budur ki, 18 il bundan əvvəl Bakıda Hacıdan dövlətli və mədəniyyətli şəxslər olubsa da və hal-hazırda varsa da, ancaq Bakıda ilk teatr binasını tikən hörmətli Hacı olub (18).

Teatrın insana mənfəəti, ruha ləzzəti barədə dəfələrlə yazmışıq. Teatr böyüklər üçün məktəbdir. Həmin məktəbdə görmədiyimiz şeyləri və görüb diqqət etmədiyimiz əhvalatları görüb və eşidib, pis əməllərdən ibrət və yaxşı sifətlər əxz edirik: ağlımız üçün qida və ruhumuz üçün ləzzət alırıq. Həmin bu teatrda Bakının mərifətli cavanları xeyriyyə cəmiyyətləri üçün ildə bir neçə dəfə Azərbaycan dilində komediya oynayırlar. Teatrın bir gecəlik kirayəsi 100 rubldursa, hörmətli Hacı kirayədən keçib hər dəfə xeyriyyə cəmiyyətlərinə pul da bağışlayır. 1900-cü ildə 100000-ə qədər xərc qoyub teatrı təzələndirdi: yeri balacadırsa da, özü gözəl bir teatr olub. Hörmətli Hacının teatra olan qulluqlarını erməni teatrının artistləri nəzərə alıb, 1900-cü ildə ona razılıq etdilər və bir gözəl kağızın üstündə yazılmış nitqlərini gözəl cilddə Hacıya bəxş etdilər. Həmin kağızın üzərində bu sözlər yazılmışdı: “Hörmətli Hacı Zeynalabdin! Qədim zamandan, yəni qədim yunanlardan, ərəblərdən və başqa mədəniyyət yolunda can qoyan xalqların vaxtından bəri teatrın ağla və ruha tərbiyə verməyi gün kimi aşkardır. Bakı başqa şəhərlər kimi qaranlıqdan işıqlığa düşməyə çalışır, amma bu vaxtadək bu şəhərdə kimin fikrinə düşüb ki, teatr üçün bina tikdirsin? Bizə yaxşı məlumdur ki, Bakıda bu fikrə düşən əvvəl Siz olubsunuz, hörmətli və qeyrətli Hacı! Ancaq Siz bu fikirdə olub teatrı icad edibsiniz, həmin teatrı ki, neçə illər ərzində gün tək şəfəqlərini yayır. Biz – erməni teatrının qulluqçuları Sizin bu barədə olan zəhmətinizi və mərhəmətinizi hiss edib, bu gün təzə bəzənmiş teatrı görüb şadlanırıq, bu günü bayram edirik və can-dildən yekdil Sizə öz hissiyatımızı zikr edirik: sağ olsun bu teatrı bina edən! Sağ olsun hörmətli və qeyrətli Hacı Zeynalabdin!”.

Bu sözlərdən gözləri yaşarmış hörmətli Hacı dedi: “Sizdən nəhayətdə razıyam, Sizin sözləriniz gələcəkdə teatra daha da böyük xidmətlər göstərməyimə səbəb olar”.

Həqiqətən, millət bu cür şəxslərin xidmətlərinə nə qədər dürüst qiymət qoysa, onlar o qədər də qeyrətlərini və səxavətlərini artırarlar.

Cənab Hacının xidmətləri təkcə müsəlman millətinə olmayıb. O, başqa millətlərə, dövlət, camaat tərəfindən görülən işlərə böyük xidmətlər göstərib və göstərir. Nəinki Bakıda, hətta başqa şəhərlərdə də təzə açılan xəstəxanalara, məktəblərə, xeyriyyə cəmiyyətlərinə cənab Hacının böyük ianələri olub və olur. Başqa millətlər Hacının qulluqlarının əvəzində ona lazım olan hörməti göstərib, həmişə qəzetlərin səhifələrində Hacını tərif edirlər. Dövlət də ictimai ianələrinin əvəzində ona lazım olan təltifləri (Stanislav 3-cü dərəcəyədək) verib. Bu təltiflər şəhadətlik verir ki, padşahımız İmperator-əzəm hörmətli Hacının insana, millətə və vətənə olan xidmətlərini diqqətsiz qoymayıb. Bundan savavı başqa dövlətlərdən də Hacının təltifləri vardır (19). 1872-ci ildən cənab Hacı Bakı dumasında qlasnı hesab olunur, bu qulluqda hörmətli Hacının həm şəhərə, həm də cəmiyyətə böyük köməkliyi çatıb və çatır (20).

Bu vaxtadək qeyrətli Hacının ümumi ictimai və millət işlərinə 100000 rubla qədər xərci olubdur! Bu fani dünyada dövlətdən ötəri insaflarını satanlar bunu oxuyanda, yəni pulun qədərini görəndə ağızları açıq qalacaqdır! Başqalarından utanmasalar da, öz aləmlərində özləri özlərindən utanacaqlar!..

Cənab Hacı hal-hazırda 63 yaşında olsa da, çox diribaş görünür. Özü ortaboy, tökməşəxsdir. Hər bir əzası dürüst, üzündən ağlı, kamalı məlum olunur. Səhər saat 10-dan ta 2-dək qeyrətli Hacı kontorunda olub gündə 30-40 nəfər ilə söhbət edir və arada məişət işlərinə diqqət edir. Hər gün rus mirzəsi rus dilində məşhur qəzetləri oxuyur və arada sual-cavab olur. Sonra müsəlman mirzəsi İranda, Osmanlıda, Hindistanda və Misirdə çıxan türk, fars və ərəb qəzetlərini oxuyur. Hacı çox diqqət ilə qulaq asıb öz təsəvvürünü söyləyir. Hacı siyasi məsələlərə artıq diqqət edir. Hörmətli Hacının bu yaşında yaddaşının itiliyinə məəttəl qalmaq olar. Gündə on qəzetə qədər oxunur, sabahı hamısından xəbər verməyə hazırdır: hansı əhvalatın hansı qəzetdə olmağını səhvsiz söylər. Bu səbəbə görə cənab Hacı hazırda siyasətdən, mədəniyyətdən, mərifətdən xəbərdar olan şəxsdir. Nəinki türkcə, hətta rusca mərifətdən və mədəniyyətdən söhbət etməyə qadirdir. Mədəniyyətli şəxslər Hacının elmlərdən və tarixdən xəbərdar olmağına təəccüb edirlər.

Xasiyyəti çox mülayim, özündən kiçiklərə həmişə hörmət edən, dediyi bir sözü iki olmayan, verdiyi vədəyə əməl edən, haqq sözdən qaçmayan, günahkarın təqsirindən keçən, öz səhvini gizlətməyən, qeybətdən çəkinən, ürəyi saf hissli bir şəxsdir. Hörmətli Hacı teatrı çox sevir. Hər axşam öz lojasında əyləşib artistlərin oyunlarına çox diqqətlə baxır.

Bəli, hörmətli Hacı 50 il zəhmət çəkib milyonlar cəm edibdir. Onun cəm etdiyi milyonlardan insana və millətə mənafe yetişibdirmi? Hərgah yetişibsə, bu möhtərəm şəxsin xidmətlərinin əvəzində millət nə etməlidir? Təklifi nədir? Bu məsələni həll etmək bir adamın işi olmayıb, mərifətli müsəlmanlar bu barədə gərəkdir məşvərət edələr və məşvərət məqamında cənab Hacının millətə xidmətlərini qeyri-müsəlman milyonçularının işləri ilə (Bakıda xüsusən) bir tərəziyə qoyarlar. Həmin məqamda hörmətli Hacının millətə olan qeyrətinin qiyməti ariflər yanında birə beş artar. Böyük hünərdir, əzizim, insan öz sağlığında xeyriyyə cəmiyyətlərinə bu qədər xərc etsin! Bu qeyrətdə şəxslərin həyatı xarici millətlərin bizim barəmizdə olan hörmətsiz fikrini puç etməyə səbəbdir. Mədəniyyətli millətlər bizə mədəniyyətdən üz döndərən, vəhşi, vətənin və millətin imdadına çatmayan deyirlər. Səbəb? Səbəb budur ki, Hacı kimi dövlətli müsəlmanlardan mini qara torpağa gedibdir və gedəcəkdir, amma vətənə və millətə Hacı edən xidmətlərin mindən birini etməyiblər.

Hal-hazırda Bakıda azmı hacılar var? Nə fayda! Bu biçarələr pulları sandıqlara yığır, faizə pul verib yoxsulların evlərini yıxırlar… Bunlar gündə beş vaxt namaz qılıb Xudavəndi-aləmdən nə yalvarırlar? Ancaq dövlətin artmağını! Əlsiz-ayaqsız yetimlər bunlara əllərini açanda “boyunları albuxara torbasına” oxşayan dövlətlilərimiz bu yetimlərə məğrurluq ilə baxıb onları pis sözlə özlərindən rədd edirlər. Şəriət qoyan zəkat və xüms bunların fikirlərindən tamamilə çıxıb. Hələ utanmayırlar, gözlərini o dünyaya dikiblər ki, Xudavəndi-aləm bunları bağışlayacaqdır. Ey biçarələr! Hərgah ümidinizi o dünyaya bağlayıbsınız, axirət gününün sahibinə nə cavab verəcəksiniz? Bəli, başqa adamın malı ilə milyonlar qazanıbsınız. Biçarə fəhlələri gecə-gündüz işlədib haqlarını kəsibsiniz. Bu fikirlə ki, min nəfər fəhlənin hərəsindən 2 qəpik kəssən, bir gündə 20000 qəpik olar deyib dövlət qazanıbsınız. Gündə min dəfə yalan danışıb, Allah və peyğəmbərə and içib, müşkül olan işlərinizi keçirdibsiniz, gündüzlər öz cinsinə yüz min quyu qazıb, gecələr toyuq plov yeyibən üstündən qəlyan xoruldadıb, özgələrin qeybətini edibsiniz. İldə iki dəfə məscidlərdə, başqaları bilsin, eşitsin deyə, pullar bağışlayıbsınız və adınızı uca səslə dedizdirib dua etdiribsiniz, ancaq adınız “Hacı” olsun deyə, Məkkəyi-müəzziməyə gedibsiniz və gələndə töhfələr gətirib işiniz keçən adamlara bəxşiş edibsiniz, ya da birə-beş qiymətə satıbsınız…

Böyük Allahın suallarına cavablarınız bunlarmı olacaqdır? Yoxsa özünüzə təsəlli verib deyirsiniz: “Bu dövləti övladım üçün qazanmışam ki, məndən sonra özgəyə möhtac olmasın”. Yoxsa bunu özünüz üçün savab bilirsiniz? Hərgah belədirsə, ey bədbəxt, qəflət yuxusunda imişsən! Səndən sonra min yamanlıq ilə qazandığın dövlət sənin tərbiyəndə olan övladının əlinə düşüb az müddətdə puç olacaqdır, çünki sən pulun qədrini bilirdin: can qoymuşdun, yüz min pis əməlləri özünə qəbul etmişdin, amma övladın zəhmətin qədrini bilməyib sənin illərlə topladığın pulu saatlarla səpəcəkdir. Səndən sonra nə etsə, yenə yaxşıdır! Bir göz aç, gör, saatda neçə dəfə səni söydürür, məzhəbə, dinə necə rişxənd edir! Bu hələ sənin həyatında, səndən sonra nə olacağını hiss etmirsənmi? Heç olmasa vətənə, millətə xidmət göstərmirdin, öz övladına diqqət edəydin, ona lazım olan tərbiyəni verəydin, ta səni hər iki dünyada üzüqara etməyəydi. Sən həmin o şəxslərin cərgəsindəsən ki, ancaq ölən günü əbədilik adətinə görə sənə rəhmət deyəcəklər, yəni dildə rəhmət oxuyub, ürəkdə lənət deyəcəklər. Öz həyatında yamanlıqla cəm etdiyin dövlətin bir cüzi hissəsini dinin rövnəqinə və millətin xeyrinə vəsiyyət etsən, ümid var ki, pis əməllərin bir vaxtdan sonra yaddan unudular. Amma indiki halətini bir dürüst fikrə gətir! Bir saat dünyanın işlərindən – zövq və səfasından, zəhmət və məşəqqətdən əl götürüb düşün, gör ki, çəkdiyin zəhmətlər, top etdiyin milyonlar nə özün üçün, nə övladın üçün, nə bu dünya və nə axirət üçün imiş.

Bəli, bu şəxslər arasından cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyevin seçilməyi bizim başqa millətlər yanında başımız uca olmağa səbəbdir. Həqiqətən, hərgah hörmətli Hacı elm təhsil etmiş olsaydı, millətə və vətənə olan xidmətləri onun şənini o payədə ucaltmazdı, necə ki, indi. Çünki həqiqi elm vətənə və millətə qulluq etməyi tərbiyə verir. Doğrudur, oxuyanlarım irad tuta bilərlər ki, elmlər təhsil edib dövlət sahibi olanların əksəri niyə bu fikirdə deyil? Onlara cavab bu olur ki, elm sahibləri əxlaqı düzəltməkdən ötrü elmləri öyrənməyiblər, bir sənət öyrənmək məqsədilə elmin dalınca gediblər. Yoxsa həqiqi elm ki, insanın ruhunu təmizləyir, bu şəxslərdə olsaydı, bunlar da vətənin və millətin fikrində olardılar. Çünki həmin elmin tərbiyəsi onadır, necə ki, atəşin təbiətində yandırmaq var. Belə elm hörmətli Hacıda olmaya-olmaya bunun xidmətləri hansı aqili təəccübə gətirməz? Qeyrətli Hacının vətənə, millətə və insana olan səxavətindən sonra xarici millət deyə bilərmi: “müsəlmanlar nadan, vəhşi, ictimai və dövlət işinə yaramayan tayfadır?”

Doğrudur, çox azdır, ancaq tək-tək tapılar. Ancaq bu cür fədakarların xidmətlərinə dürüst diqqət edib qiymət qoymaq millətin və vətəndaşların borcudur. Biz nə qədər bu möhtərəm şəxslərin xidmətlərinə insafən qiymət qoysaq, onların comərdlik, şərəf və qeyrətləri o qədər günbəgün artar. Vətən və millətpərəstlərə ancaq bu lazımdır, nəinki özgə bir şey!

Ümid edirik ki, hörmətli Hacının varisləri o möhtərəm şəxsin yolu ilə gedib dinə və millətə xeyirxah olarlar. Bunda şübhəmiz yoxdur, çünki cənab Hacının varisləri lazım olan tərbiyəni alıb rəva görməzlər ki, qeyrətli Hacının gözəl işləri puç ola!

Əhli-qələm qardaşlarımız bunların millətə olan xidmətlərini nəzərdən keçirib millət tarixinin səhifələrinə yazarlar, tainki gələcəkdə balalarımız oxuyub qəlbləri şad olsun və gözləri açılsın. Bilsinlər ki, bizdə də millət qeyrətini çəkənlər varmış! Düşünsünlər ki, hərçənd bu şəxslər dünyadan köçüblər, onunla belə isimləri millətin dilində hörmətlə zikr olunur…

Qeyd və şərhlər:

1. Göstərilən tarixdə yubileyin keçirilməsi baş tutmamışdır. Çox güman ki, H.Z.Tağıyevin təsis etdiyi rus-müsəlman qız məktəbinin 1901-ci il oktyabrın əvvəllərinə təyin olunan açılışına hazırlıqla, həmçinin sentyabrda məktəbə şagird və müəllim qəbulu ilə əlaqədar Hacının ictimai fəaliyyətinin 50 illiyi geniş qeyd olunmamışdır.

2. H.Z.Tağıyevin doğum tarixi ilə bağlı fərqli mülahizələr mövcuddur. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvələrinə aid müxtəlif mənbələrdə onun təvəllüdü aşağıdakı illərlə göstərilib: 1823, 1838, 1841, 1842. N.Nərimanovun H.Z.Tağıyevin tərcümeyi-halını yazan ilk müəllif olduğunu nəzərə alaraq, onun 1838-ci ilə istinad etməsi məhz bu tarixin doğruluğunu təsdiqləyir (bu barədə ətraflı bax: F.Cabbarov. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin doğum tarixinin müəyyənləşdirilməsinə dair. // Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi–2009, s. 308-316).

3. Zeynalabdin Tağıyev hələ uşaq ikən anası Umxanımı itirmiş və atasının himayəsində yaşamışdır. 1849 və 1860-cı illərə aid mənbələrdə Zeynalabdinin Əliqulu adlı qardaşının adı qeyd olunur. Atasının ikinci nikahından daha beş övladı dünyaya gəlmişdir. Təəssüflər olsun ki, H.Z.Tağıyevin qardaşları və bacıları haqqında heç bir məlumat yoxdur.

4. N.Nərimanov Hacının bənnalıqdan başlayan, sonra isə podrat işləri və neft biznesi ilə davam edən əmək fəaliyyəti haqqında yazarkən bir vacib məqamı qeyd etməmişdir. Əslində isə bu, o dövrün əksər iş adamları kimi H.Z.Tağıyevin də sahibkarlığa ticarətdən gəlişini əyani şəkildə izləməyə imkan verən faktdır. Belə ki, XIX əsrin 50-ci illərinin sonu–60-cı illərin əvvəllərində müəyyən kapital toplaya bilmiş H.Z.Tağıyev manufaktura ticarəti ilə məşğul olmağa başlamışdır. Onun bu dövr sahibkarlıq fəaliyyətində torpaq sahələri ilə əməliyyatlar xüsusi yer tuturdu. Onların bəziləri yaşayış evləri, ticarət obyektləri, mədəni və inzibati mərkəzlər tikintisi üçün nəzərdə tutulmuşdu. Bununla yanaşı o, 1870-ci ildə çox da böyük olmayan ağ neft zavodu satın almışdır.

5. İsmayıl Zeynalabdin oğlu Tağıyev (1866-1930) – Bakı real məktəbini bitirmiş, 1895-ci ilin avqustunda həmin məktəbin fəxri hamisi təyin olunmuşdu. 1906-cı ildə Azərbaycanda keçirilən seçkilərdə Bakı quberniyasından Rusiyanın II Dövlət Dumasına deputat seçilmiş, lakin Peterburqa getməkdən imtina etmişdi. XIX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində o, general Balakişi bəy Ərəblinskinin böyük qızı Nurcahanla (Hacı Zeynalabdin Tağıyevin ikinci həyat yoldaşı Sona xanımın böyük bacısı) ailə həyatı qurmuşdu.

6. Sadıx Zeynalabdin oğlu Tağıyev (1868-1943) – atasının bir çox müəssisəsinin həmtəsisçisi. Mirzə Fətəli Axundzadənin nəvəsi Mələksima Qacarla ailə həyatı qurmuşdu.

7. N.Nərimanovun bəhs etdiyi hadisə 1873-cü ildə baş verib. Həmin vaxt H.Z.Tağıyev şəriki ilə birlikdə Bibiheybətdə 9 min rubla torpaq sahəsi alaraq quyu qazdırmağa başlayır və “H.Z.Tağıyev neft sənayesi firması”nı yaradır. Uzun müddət qazıma işlərinin aparılmasına baxmayaraq neft görünmür. Lakin H.Z.Tağıyev ruhdan düşmür və qəribə bir inamla axtarışı davam etdirir, hətta qazıma işlərində şəxsən iştirak edir. 1878-ci ilin əvvəlində H.Z.Tağıyevin buruğunda çoxdan gözlənilən neft fəvvarə vurur. Hacı Bakının ən varlı adamlarından birinə, onun az tanınan mədəni isə böyük müəssisəyə çevrilir. Sonrakı illərdə H.Z.Tağıyevin neftçıxarma müəssisəsi qazıma, hasilat, emal və nəqletməni özündə birləşdirən iri istehsalat kompleksinə çevrilir. Abşeronda neftli torpaqlar, neftdaşıyan gəmilər, Bakıda və Rusiyanın müxtəlif şəhərlərində anbarlar, ağ neft və sürtkü yağları istehsal edən zavodlar ona məxsus idi. XIX əsrin 80-ci illərində H.Z.Tağıyevin firması 10 mln. pud (1 pud = 16,38 kq) neft hasil edirdi, 1893-cü ildə hasilat 20 mln. puda çatmış, 1896-cı ildə isə 32 mln. pudu keçmişdi. “Rotşild qardaşları” Paris bankir evinin məlumatına görə, H.Z.Tağıyevin neft işi 20 mln. rubla qiymətləndirilirdi (Hacı Zeynalabdin Tağıyev. Müəllif heyəti: N.Vəlixanlı, N.Tahirzadə, F.Cabbarov, M.Məmmədov. İstanbul, 2010, s. 4, 17).

8. H.Z.Tağıyev Bakıdakı Orta texniki, Kommersiya məktəblərinin, Mariya qadın gimnaziyasının fəxri hamisi, Tiflisdəki müsəlman məktəbinin fəxri nəzarətçisi vəzifələrini daşıyırdı.

9. Mərdəkan bağçılıq məktəbinin tikintisi 1894-cü ildə başlamış, açılışı isə 1896-cı ildə olmuşdur.

10. H.Z.Tağıyevin gördüyü mühüm işlərdən biri də 1901-ci ildə Bakıda Tağıyevin qız məktəbi adı ilə tanınan, İmperatriçə Aleksandra Fyodorovna adına rus-müsəlman qız məktəbinin açılması idi. Məktəb Şərqdə müsəlman qızlar üçün ilk dünyəvi tədris müəssisəsi olmuşdur. O, Azərbaycanın məktəblərində işləmək üçün pedaqoq hazırlanmasının, azərbaycanlı qadınların peşə təhsilinin formalaşmasının əsasını qoymuşdur.

11. H.Z.Tağıyev 1897-ci ildə özünün neft firmasını ingilis bankiri E.Qubbardın başçılıq etdiyi qrupa 5 mln. rubla satmışdı (N.Nərimanov səhvən 5,5 mln. göstərir). Bundan sonra o, bütün bacarıq və varını böyük bir layihənin həyata keçirilməsinə – Cənubi Qafqazda yeni sənaye sahəsinin yaradılmasına yönəltmişdi. Bu məqsədlə Hacı Bakıda toxuculuq fabrikini açmaq qərarına gəlmişdir. Müəssisə 1900-cü ildə fəaliyyətə başlamışdır. Bu, Azərbaycanda təkcə qiymətli ixrac məhsulları və külli miqdarda gəlir verən yeni sənaye sahəsinin yaradılması deyil, həm də minlərlə işsizin işlə və pulsuz evlə təmin edilməsi demək idi.

12. Peterburq Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti 1898-ci ildə yaradılmışdır. Cəmiyyətin məqsədi yoxsul müsəlmanlara yardım etmək, ehtiyacı olan şagirdlərə orta və ali məktəblərə daxil olmaq və təhsillərini davam etdirməkdə kömək göstərmək idi. H.Z.Tağıyev cəmiyyətin yaradıcılarından biri olmuş, onun şurasının fəxri üzvü seçilmişdir. O, müəssisənin fonduna toxunulmaz kapital kimi 51 min rubl köçürmüş və cəmiyyətin maliyyə bazasının möhkəmləndirilməsi üçün xeyli işlər görmüşdür.

13. Axund Əbdüssəlam Axundzadə (1843-1907) – din xadimi, maarifçi. 1880-1894-cü illərdə Zaqafqaziya seminariyasının Azərbaycan şöbəsində şəriət müəllimi olub. 1894-1907-ci illərdə Cənubi Qafqaz müsəlmanlarının şeyxülislamı vəzifəsini icra edib. Dinə və şəriətə dair bir sıra elmi əsərlərin müəllifidir.

14. Rus yazıçısı Lev Tolstoyun “Əvvəlinci şərabçı” əsəri nəzərdə tutulur. Əsər Soltanməcid Qənizadə tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş və H.Z.Tağıyevin maliyyə vəsaiti ilə çap edilmişdir. Əsər uzun müddət Tağıyev teatrının səhnəsində oynanılmışdır.

15. Soltanməcid Qəniyev (Qənizadə) (1866-1937) – maarif xadimi, yazıçı, alim. Tiflisdə Aleksandr Müəllimlər İnstitutunda ali pedaqoji təhsil almışdır. Həbib bəy Mahmudbəyovla birlikdə Bakıda ilk rus-tatar (Azərbaycan) məktəbini yaratmışdır. 1908-1917-ci illərdə Bakı quberniyası və Dağıstan vilayəti Xalq Məktəbləri Müdiriyyətinin 2-ci rayonu üzrə müfəttiş, 1917-1918-ci illərdə isə Vilayət Xalq məktəblərinin müdiri işləmişdir. Ömrünün sonunadək maarif sahəsində çalışmışdır.

16. “Kaspi” – 1881-ci ildən 1919-cu ilədək Bakıda rus dilində nəşr olunan ictimai-siyasi, ədəbi qəzet. 1897-ci ildə H.Z.Tağıyev “Kaspi”nin sahibi olmuş, qəzetin redaktorluğunu böyük ictimai xadim, hüquqşünas Əlimərdan bəy Topçubaşova (1863-1934) həvalə etmişdir. Məhz H.Z.Tağıyevin və Ə.Topçubaşovun səyləri nəticəsində milli ziyalıların qəzetin ətrafına toplaşması “Kaspi”ni mütərəqqi mətbuat orqanına, Azərbaycan cəmiyyətində gedən proseslərin başlıca müzakirə mərkəzlərindən birinə çevirdi.

17. Məktublarının birində dövri nəşrlərə öz münasibətini bildirən H.Z.Tağıyev yazırdı: «Mən mətbuatı xalqın mənəvi-maarif və iqtisadi cəhətdən yüksəlişinin güclü vasitələrindən biri kimi görürəm, buna görə də qəzetlərə maddi yardım göstərməyi öz mənəvi borcum sayıram». XX əsrin əvvəllərində Bakıda çıxan «Həyat» qəzeti, “Füyuzat” jurnalı H.Z.Tağıyevin maddi köməyi ilə nəşr olunurdu. Böyük xeyriyyəçinin vəsaiti hesabına qəzetlər təkcə Bakıda nəşr olunmurdu. H.Z.Tağıyev Dağıstanda çıxan ilk ictimai-siyasi “Tanq çolpan” jurnalını, İranda nəşr olunan «Müzəffər» və «Gilan» qəzetlərini maliyyələşdirmiş, İrandakı “Tərbiyəçi” və Krımda çıxan “Tərcüman” qəzetlərinə maddi yardım göstərmişdir.

18. Bakıda ilk teatr binası 1883-cü ildə H.Z.Tağıyevin vəsaiti ilə tikilib başa çatdırıldı. 1888-ci il oktyabrın 27-də ilk tamaşa səhnəyə qoyuldu. 1890-cı ildə isə Hacı 80 min rubl xərcləyərək, teatrın binasını yenidən qurdurdu. Teatrda parter və lojaların yarusları ilə birlikdə 578 yer var idi. Teatrın açılışı Azərbaycanın mədəni həyatında böyük hadisə oldu. Bu münasibətlə “Kaspi” qəzeti yazırdı: “Nəhayət, Bakıda əsl teatr meydana gəldi. Bunun üçün Tağıyevə minnətdar olmalıyıq”. Tağıyev teatrının binasında hal-hazırda Azərbaycan Dövlət Musiqili Teatrı yerləşir.

19. H.Z.Tağıyev aşağıdakı orden və medallarla təltif olunmuşdur: üzərində “За усердие” (“Səyinə görə”) yazısı olan iki gümüş və üç qızıl medal, İmperator III Aleksandrın hakimiyyəti dövrünün gümüş xatirə medalı, “Qırmızı Xaç” Fərqlənmə nişanı, Müqəddəs Stanislav ordeninin III və II dərəcələri, İranın “Şiri-Xurşid” ordeninin I-V dərəcələri, Buxaranın II dərəcəli qızıl və gümüş ulduzları.

20. Tarix səhv göstərilib. Əslində Bakı şəhər duması 1878-ci ildə fəaliyyətə başlamışdır.

HACI ZEYNALABDİN TAĞIYEVİN TƏRCÜMEYİ-HALININ YAZILMASINA DAHA BİR TƏŞƏBBÜS

1903-cü ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyevə həsr olunan daha bir kitab işıq üzü görmüşdür. Bakının Birinci mətbəəsində Azərbaycan və fars dillərində nəşr edilən “Sərvət və səxavətlə məşhur cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tərcümeyi-halı” oçerkinin müəllifi dəqiq məlum deyil. 1993-cü ildə çıxan “Hacı Zeynalabdin Tağıyev” kitabının tərtibatçıları Əbülfəz Haşimoğlu, Əkrəm Bağırov və Paşa Əlioğlu əsərin tanınmış ziyalı, din xadimi Axund Yusif Talıbzadə⁸ tərəfindən yazıldığını ehtimal edirlər. 2006-cı ildə “Sərvət və səxavətlə məşhur cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tərcümeyi-halı” əsərinin “Cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tərcümeyi-halı” adı ilə latın əlifbasında çıxan nəşrində müəllif kimi Hacı Axund Molla Ruhulla Molla Məhəmməd⁹ göstərilir.

İlk mənbələrdə heç bir məlumatın olmaması kitabın müəllifini dəqiq müəyyənləşdirməyə imkan vermir. Əsərin Axund Molla Ruhulla tərəfindən yazılması ehtimalı konkret faktlarla təsdiq olunmadığından inandırıcı deyil. Lakin 1993-cü ildə çıxan “Hacı Zeynalabdin Tağıyev” kitabının tərtibçiləri Axund Yusif Talıbzadənin müəllif olması ehtimalını belə bir maraqlı faktla əsaslandırırlar. Onlar A.Y.Talıbzadənin aşağıdakı iqtibasını gətirirlər: “…Ürəyim istəyirdi ki, H.Z.Tağıyevin fəaliyyətləri barədə bir kitab yazım və onun xidmətləri orada müfəssəl surətdə cəm olunsun. Hörmətli Nəriman bəy Nərimanov böyük zəhmət çəkib, Hacının 20 sentyabr 1901-ci ildə qeyd ediləcək əlli illik fəaliyyəti münasibətilə müxtəsər bir kitab yazdığına görə mən həmin əsəri fars dilinə tərcümə etməyə başladım. Tərcümə zamanı məlum oldu ki, Hacı çox istəyir ki, N.Nərimanovun Azərbaycan dilində yazdığı çox gözəl kitab olan “Nadir şah”ı fars dilinə tərcümə edim və çap olunsun. Mən Hacının özü ilə danışdıqdan sonra “Nadir şah”ı tərcümə etməyə başladım və ona iki müqəddimə əlavə etdim. Ümidvaram ki, millət və xalqın xadimləri cənab Hacının mədəniyyət sahəsindəki xidmətlərini heç vaxt yaddan çıxarmayacaq və onu həmişə nəzərdə tutacaqlar. Onun xeyir işləri daima söyləniləcəkdir”.¹⁰ Tərtibçilərin gəldiyi nəticə belədir: “Deməli, …Axund Yusif Talıbzadə Hacının 50 illik yubileyi keçirildikdən sonra N.Nərimanovun yazdığı əsəri fars dilinə tərcümə etməklə kifayətlənməmiş və özü Azərbaycan və fars dillərində daha mükəmməl bir tərcümeyi-hal yazıb çap etdirmişdir”.¹¹

“Sərvət və səxavətlə məşhur cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tərcümeyi-halı” kitabının A.Y.Talıbzadə tərəfindən yazılması ehtimalını inandırıcı edən daha bir məqam nəzərə çarpır: əsərin strukturu Nəriman Nərimanovun 1900-cü ildə yazdığı “Hacı Zeynalabdin Tağıyevin əlliillik məişəti və cəmaatə xidmətləri” kitabı ilə demək olar ki, eynidir. N.Nərimanovun əsərini farscaya çevirərkən A.Y.Talıbzadə onun materialı təqdim etmə üslubundan və ardıcıllıqdan yararlanmış və bunu 1903-cü ildə yazdığı öz kitabında istifadə etmişdir. Fikrimi əsaslandıraraq onu da qeyd etməliyəm ki, A.Y.Talıbzadə bəzi hallarda təkrara yol vermiş və N.Nərimanovun artıq yazmış olduğu faktları təkrarlamışdır. Doğrudur, N.Nərimanovdan fərqli olaraq, A.Y.Talıbzadə öz əsərində Quran ayələrindən, hədis və şeirlərdən daha çox istifadə etmişdir.

Müəllifi dəqiq məlum olmayan “Sərvət və səxavətlə məşhur cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tərcümeyi-halı” oçerki 1993 və 2006-cı illərdə nəşr edilən mətnlər əsasında hazırlanmış, redaktə edilərək müasir Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılmışdır (şeir parçalarından başqa).¹²

Sərvət və səxavətlə məşhur cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tərcümeyi-halı

Bismillahir-rəhmanir-rəhim!

Cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyev hicrətin 1256-cı ilində (miladi 1838-cü il) Bakıda anadan olub. Atası Məhəmməd Tağı başmaqçılıq sənəti ilə məşğul idi, alış-veriş edib dolanırdı və övladını həddindən artıq çox istəyirdi. Tainki bu uşağın yaşı yeddiyə çatdı və üzündə böyüklük, ağıl-kamal əlamətləri, tərəqqi və istedad nişanələri göründü, atası ona daha da vurğun oldu. Hər gün atası ilə dava başlayırdı: övlad ailənin çətin vəziyyətini görüb, bir peşə əxz etməyə çalışırdı. Lakin atası, Zeynalabdinin yaşı az olduğuna görə buna mane olurdu.

Hərçənd nəzərdə kiçikdi o uca cənab,

Başında dərc olunmuş idi fikri-bihesab.

On yaşına çatana qədər atasına rahatlıq vermirdi və hər bəhanə ilə onu bir işə düzəltməyi xahiş edirdi. Axırda atası onun bacarığına, istedadına və israrlı olduğuna görə əziz oğlunu bir nəfər mahir bənnanın yanına şagird qoyur. O uşaq da həddən artıq xoşhal və şadlıq ilə, kamal və zirəklik göstərməklə, dincəlmədən öz işi ilə məşğul olurdu və can-dildən xidmət edirdi. Bənna gördü ki, bu uşaq bir dəqiqə aram tutmayıb axşamadək işlə məşğul olur və bütün vaxtını palçıq qayırmaqla, daş və kərpic verməklə sərf edir. O, uşağa altı qəpik muzd verdi. Tifil hədsiz şövq və şadlıqla evinə qayıdıb, birgünlük muzdunu atasına verdi.

Atası əziz oğlunu qucaqladı, üzündən və gözlərindən öpdü, onun birgünlük qazancından çörək və pendir aldı. Ev əhlini başına yığıb dedi ki, bu gecə biz hamımız gözümün nuru, əziz oğlum Zeynalabdinə qonağıq. Süfrə salındı, hamı yığışıb yemək yedi. O yeməkdən onlar üçün vəsfi xəyala gəlməyən ləzzət hasil oldu. Elə ki süfrəni yığışdırdılar, atası üzünü Xudavəndi-aləmə tutub dua etməyə başladı: “Pərvərdigara, şükr və həmdlər olsun sənə ki, biz öz əziz övladımızın zəhmətilə qazandığını yedik”. Bu vaxt uşaq diqqətlə atasının sözlərinə qulaq asıb, onun şadlığını görürdü. Həmin sözlər onun qəlbində dərin iz buraxdı. O, səhərin tez açılmasını gözləyirdi ki, keçən günün müqabili qədər də işləsin. O, kiçik yaşında bilirdi ki, nə qədər artıq zəhmət çəksə, o qədər əməkhaqqı çox olar. Hər gün artıq işləyir və ümdə fikri bu idi ki, özünü az vaxtda şagirdlikdən qurtarıb usta dərəcəsinə yüksəltsin. Tezliklə öz məqsədinə yetib usta dərəcəsinə çatandan sonra evin bütün xərclərini üzərinə götürdü. Bir müddət beləcə bənnalıqla məşğul olub peşəsini unutmurdu və ziyadə xoşhal idi ki, xalqın minnəti ilə güzəran keçirmir, heç kəsdən asılacağı yoxdur. “Sənət sahibi Allahın dostudur” kəlamını unutmayıb, özünə peşə seçmiş, peyğəmbərlərdən və övliyalardan nümunə götürərək ömrünü boş, vaxtını zəhmətsiz keçirməmişdir. Sanki peyğəmbərlərin həyatından, onların güzəranından xəbərdar imiş ki, onların hər birinin bir peşəsi, sənəti var idi və onlar özlərini hünərsiz edib işdən boyun qaçırmırdılar. Necə ki, Həzrəti-Adəm dünyaya gəldi və yemək istədi. Min iş ona əmr olundu ki, əmələ gətirsin. Onların min birincisi çörəyin özü tərəfindən üyüdülməsi idi. Və yaxud cəlal, əzəmət, səltənət, hakimiyyət sahibi Həzrəti-Süleyman zənbil toxumaqla məşğul idi, Həzrəti-İdris dərzilik, Həzrəti-İbrahim bənnalıq edirdi. Xudavəndi-aləm buyurmuşdu: “İbrahim evin (Kəbənin) binasını ucaltdı”.

Həzrəti-Davud zireh düzəldirdi. O, cavanlıqdan peyğəmbərliyə çatana qədər bir peşə ilə məşğul deyildi və dolanışığı dövlət xəzinəsindən idi. Həzrəti-Əli nəql edirdi: “Allah Davuda vəhy etdi: “Beytül-maldan ruzi istəməsəydin və şəxsi gəlirin olsaydı, necə də gözəl bəndə olardın”. Davud ağladı. Sonra Allah dəmirə vəhy etdi: “Bəndəm Davud üçün yumşal!” Sonra dəmir yumşaldı və Allah-təala dəmiri onun üçün yumşaltdı. O, üç yüz altmış zireh toxuyub üç yüz altmış min dirhəmə satdı və beytül-mala ehtiyacı olmadı”.

Və Həzrəti-Məhəmməd ona peyğəmbərlik verilənə qədər Şamla ticarət edərdi və onun tabeliyindəki qureyşilər hər il Şama ticarətə gedərdilər.