Текст книги "Bir müəllimin xatirələri "

Ən böyük narahatlıq, əsasən, inşalardan ibarət yazılı imtahandan idi. Bu imtahanda, dünya klassikləri də daxil olmaqla orta məktəb proqramında nəzədə tutulmuş Azərbaycan yazıçılarının əsərlərindəki ayrı-ayrı surətlərin səciyyəvi təhlilini nöqtə-vergülünə qədər, nömrələnmiş, işarələnmiş ağ vərəqlərə köçürmək tələb olunurdu. Bu isə bəzilərinə o qədər də asan görünmürdü. Çıxış yolu kimi o zamanlar geniş dəbdə olan, “şparqalka” adlanan “informasiya daşıyıcıları”na böyük ümid bəslənilirdi. Düzdür, bunlardan lazımınca yararlanmaq heç də hamıya qismət olmurdu, çünki imtahana girişdə hər kəs ciddi yoxlanılır, nəzarətdən yayınanların isə içəridə istifadə edəcəkləri təqdirdə əllərindən alınırdı.

O zamanlar, xüsusilə, dəbdə olan, bəzən də “qarmoşka” adlandırılan “sparqalka”ların öz “müasirləri”ndən fərqi ondan ibarət idi ki, “sudan quru çıxmaq” məqsədinə deyil, təfəkkürün inkişaf etdirilməsinə, hafizənin formalaşdırılmasına, yaddaşın möhkəmləndirilməsinə xidmət edirdi. Bu, əslində böyük bir materialın kiçik hərflərlə yığcam hala salınmış konspekt forması idi… 50-60 “qarmoşka-şparqalka” yazan şagird, eyni sayda mövzunu oxumuş olur, yazı-pozu bacarıqlarına yiyələnir, ən azından, heç olmasa, dünya və Azərbaycan klassiklərini, onların yaratdıqları obrazları tanımaq imkanı əldə edirdi.

İnsan gələcəyə öz keçmişinin çiynində gedir

Ali məktəbə sənəd verməyim “proletariatın dahi rəhbəri” və bütün sovet uşaqlarının “babası” hesab edilən Vladimir İliç Leninin 100 illik yubiley təntənələri ərəfəsinə düşdüyündən və sənəd verdiyim institut onun adını daşıdığından qəbul planında yerlərin sayı xeyli artırılmışdı. Belə ki, həmin il Tarix fakültəsinə, ötən illərdə nəzərdə tutulmuş 50 yer əvəzinə, 100 yer ayrılmışdı.

İlk iki şifahi imtahandan gözləntilərim özünü doğrultdu. Hər ikisindən klassik qiymətləndirmə şkalası üzrə ən yüksək nəticə göstərərək “əla” aldım. Üçüncü imtahan yazılı idi. V.İ.Leninin böyük dəyər verdiyi proletar yazıçısı Maksim Qorkinin “Ana” romanı üzrə inşa yazısında peşəkar inqilabçı Pavel Vlasov və onun anası Plageya Nilovnanın surətlərini səciyyələndirmək tələb olunurdu.

Bu sınaqdan da üzü ağ çıxmağıma baxmayaraq nəticələr elan olunarkən “yaxşı” qiymət almağım məni xeyli təsirləndirdi. Qiymətindən narazı olanların apellyasiya vermək şansı olduğunu eşidəndən dərhal sonra tərəddüd etmədən yazılı şikayət verdim. Şikayətimə mənim iştirakımla baxıldı. Sən demə, iki vergül və bir apostrof işarəsindən ibarət üç səhvim varmış. Yaşlı müəllimlərdən biri yazını müştəri gözü ilə nəzərdən keçirərək dedi ki, bu uşağa, üç deyil, beş səhvi olsa belə, təkcə xəttinə görə “əla” qiyməti düşür. Hamı təbəssümlə onunla razılaşdı.

Dördüncü imtahan ingilis dilindən idi. Xarici dil seçdiyimiz ixtisas üçün qeyri-profil sayıldığından nəticəsi hesaba alınmırdı. İlk olaraq hər üç fəndən “5” alanlar, sonra iki “5”, bir “4” alanlar, daha sonra bir “5”, iki “4” alanlar, getdikcə hər üç fəndən “4” alanlar, yəni 100 yerin tamamına qədər ən çox bal toplayanlar tələbə adını qazandılar. Mənə də bu siyahıda ilk onluğa düşmək şərəfi nəsib oldu. Elə ilk cəhddən ali məktəbə qəbul olundum.

Valideynlərimin sevincinin həddi-hüdudu yox idi. Məndən bir il əvvəl isə böyük qardaşım o vaxtlar “Politexnik” adlanan indiki Azərbaycan Texniki Universitetinə və ya qısaca, AzTU-ya qəbul olunmuşdu. Sonralar bununla kifayətlənməyərək hər ikimiz təhsilimizi davam etdirdik. Mən Moskvada SSRİ Pedaqoji Elmlər Akedemiyasının aspiranturasına, o isə Volqoqradda Polis Akademiyasına daxil olaraq polis polkovniki rütbəsinədək yüksəldi.

Biz ali məktəbdə oxuyan zaman indiki kimi internet, digər elektron informasiya daşıyıcıları yox idi. Yeganə bilik mənbəyi kitab idi. Mühazirə zamanı apardığımız qeydlər və mövzuya dair tövsiyə edilən əlavə ədəbiyyatlardan əldə etdiyimiz bilgilər əsasında seminar və “zaçot”lara hazırlaşırdıq. Əlavə ədəbiyyat isə tələbələrin sayı ilə müqayisədə kitabxana fondunda məhdud sayda idi, yəni “kim tez götürdü” prinsipi daha çox qüvvədə idi.

Bir gün – növbəti seminarların birində müəllim sözümü kəsib soruşdu:

– Bunları haradan bilirsən, mən ki mühazirəmdə bunları sizə deməmişəm?

Dedim ki, “Vsemirnaya istoriya” ensiklopediyasından oxumuşam. Soruşdu ki, rus dilini yaxşı bilirsən, bu kitab səndə var? “Bəli” – deyə təsdiqlədim. – Səhər o kitabı mənə gətirərsən, – dedi.

Ertəsi gün kitabı ona təqdim edərkən böyük bir fəsli işarələyib tərcümə etməyimi tapşırdı. Tərcüməçilik fərasətimdən digər müəllimlər də xəbər tutdular. Ayrı-ayrı müəllimlərə ali məktəblər üçün nəzərdə tutulmuş “İstoriya drevneqo mira”, “İstoriya srednix vekov”, “İstoriya vostoka”, “İstoriya SSSR”, “İstoriya KPSS”, “Novaya istoriya”, “Noveyşaya istoriya” kitablarından tərcümələr edirdim. Yay tətilim dincəlməyə deyil, əsasən, tərcümə işinə həsr olunurdu.

Ağır və gərginlik tələb edən iş olsa da, zəhmətim hədər getmirdi. Həm özüm öyrənirdim, həm də müəllimlər bunu nəzərə alırdılar. Əksər imtahanlarda sualların cavabını soruşmadan, – sən bunları bilməmiş olmazsan – deyərək qiymətimi yazırdılar. Qrup və “potok”– birləşmə tələbələri arasında da hörmətim, nüfuzum nəzərəçarpacaq dərəcədə artmışdı, hamı mənə yaxın olmağa çalışırdı.

Məsələnin əsas mahiyyəti bir də ondan ibarət idi ki, ixtisasa dair elmi-pedaqoji vəsaitlərin böyük əksəriyyəti rus dilində idi. Təəssüf ki, indinin özündə də bu məsələ lazımi həllini tapmadığından çoxları gələcək karyeralarını qurmaq üçün rus dilində təhsil almaq zərurəti qarşısında qalırlar.

İctimai fəallığımı, müəllim və tələbələrlə “isti” münasibətlərimi nəzərə alaraq III kursda oxuyarkən məni partiya sıralarına qəbul etdilər. Əlbəttə, o dövrün “zehni, şərəfi və vicdanı” sayılan, cəmiyyətin “ən şüurlu və mütəşəkkil qüvvələrini” özündə birləşdirən Kommunist Partiyası sıralarına. Çünki o vaxt başqa partiya yox idi və parta arxasında ikən onun sıralarına qəbul olunmaq hər tələbəyə nəsib olmurdu…

Dünənimiz tarix, sabahımız müəmma, bu günümüz isə hədiyyədir

Ali məktəbi bitirib doğulduğum, boya-başa çatdığım rayona təyinat aldım. O vaxtlar işə qəbul zamanı indiki kimi imtahan, müsabiqə, müsahibə kimi çoxpilləli qaydalar tətbiq olunmurdu. Tələb-təklif prinsipi əsasında təyinat sistemi mövcud idi. Şəkili Şəkiyə, qubalı Qubaya göndərilir, bakılı isə imkan daxilində Bakıda saxlanılırdı. Bir də ailə vəziyyəti, evlilik və digər bu kimi istisna hallarda azad təyinat verilirdi. Diplomda hansı fakültəni, hansı ixtisas üzrə bitirdiyin və hansı peşəyə yiyələndiyinə dair Dövlət İmtahan Komissiyasının qərarı barədə qeyd aparılırdı. Bir sözlə, ali məktəbin verdiyi diplom əmək fəaliyyətinə başlamaq üçün keçərli idi.

Rayona təyinatım “insident”lə başladı. İlk işim hərbi qeydiyyata düşmək üçün hərbi komissarlığa getmək oldu. Komissar “pripisnoy” adlandırılan ilkin çağırış vərəqəsinə baxıb üzünü turşudaraq məni “dezertir” adlandırdı (“Fərari” sözü o qədər də populyar deyildi). Bu adamı başa sala bilmədim ki, ali məktəbdə oxuduğuma görə məni hərbi xidmətə aparmayıblar. O isə inad edirdi ki, gərək bu vərəqdə bu hal əksini tapaydı. Halbuki bu standart vərəqədə yalnız ərazi üzrə uçota girməyin və çıxmağın tarixləri göstərilirdi. Mənim qeydiyat vərəqəmdə isə giriş-çıxış kimi ali məktəbin yerləşdiyi ərazi – 26 Bakı komissarı adına rayon (Səbayel) göstərilmişdi.

Məsələyə müdaxilə etməyə cəhd edən digər komissarlar “baş komissar”larını nə qədər başa salmağa çalışsalar da, inadkarlığından əl çəkmədi. Mənə “kruqom” (“geriyə dön”) komandası verərək hərbi xidmət keçmək üçün uzaq və sərt iqlimli Sibirə, ağır tikinti işlərindən ibarət “stroybat” hissələrinə göndərəcəyi ilə hədələdi. Mən isə ona, “Get, hərbçilərinə əmr ver, mən hələ sənin əsgərin deyiləm!” – Deyib qapını çırpdım.

Oradan birbaşa Rayon Maarif Şöbəsinə gəldim. Maarif müdiri ata evimizin qonşuluğunda yaşayırdı və məni şəhər 1 nömrəli məktəbinə təyin edəcəyini bildirmişdi. Onunla bir az dərdləşdik. Şəhər məktəbinə işə çıxacağım halda payız çağırışında hərbi xidmətə cəlb olunacağımla bağlı məsələləri danışdıq. Məni narahat edən hərbi xidmətə getmək deyil, onun məni Sibirə və əks təqdirdə Almaniyaya göndərəcəyi barədə təhdidləri idi…

Mən gözdə-qulaqda ikən mətbuatda, radio və televiziyada kənd müəllimlərinin hərbi xidmətdən azad olunmaları barədə xəbərlər yayıldı. SSRİ Maarif Nazirliyi və Müdafiə Nazirliyinin “Kənd müəllimlərinin hərbi xidmətdən azad olunmaları barədə” birgə əmrini eşidən kimi dərhal yadıma rayon hərbi komissarının məni Sibirə, Almaniyaya, daha nə bilim, haralarasa hərbi xidmətə göndərəcəyi barədə hədə dolu sözləri düşdü. İndi Təhsil Şöbəsi adlandırılan Rayon Xalq Maarif şöbəsinə gedib əmrimlə maraqlandım. Maarif müdiri, əvvəldən də nəzərdə tutulduğu kimi şəhərin mərkəzindəki 1 nömrəli məktəbə göndəriləcəyimi bildirdi.

Kənddə işləmək qərarına gəldiyimi eşidəndə sifəti sevincindənmi, təəccübündənmi, sözlə ifadə edilməsi mümkün olmayan şəkil aldı. Tərəddüd etmədən, “hansı kəndi seçirsən, de, səni ora göndərim” – deyəndə başa düşdüm ki, sevinir, çünki mərkəzdəki məktəbə özünə daha münasib olanları göndərmək imkanı əldə edirdi. “Mən axı kəndləri tanımıram” cavabıma operativ reaksiya verdi: “Hələ vaxta var, hərlən-fırlan, özünə münasib yer seç, qalanı mənlikdir”.

Qonşumuzun təzə aldığı maşında rayonun kəndlərini “hərlənib-fırlanmağa” başladıq. Beş günlük ağır və üzücü “kəşfiyyat”dan sonra, nəhayət, Alekseyevka adlanan bir kəndin üzərində dayandıq. O zaman rayonumuzun əksər kəndləri rus adları daşıyırdı. Alekseyevka ilə qonşuluqda Aleksandrovka, Vladimiroka, Yekaterinovka, Yelenovka, Pavlovka və s. kəndləri idi. Böyük əksəriyyəti rus və malakanlardan ibarət bu kəndlərin əhalisi, deyilənə görə, çar dövründə sürgün olunanlar idi. Düzdür, Uzunoba, Tikanoba, Palçıqoba kimi bir necə sırf Azərbaycan adı daşıyan kəndlər də var idi.

Bununla belə, Alekseyevka kəndi öz səliqə-səhmanına görə digər kəndlərdən nəzərəçarpacaq dərəcədə fərqlənirdi. Geniş və işıqlı küçələri sanki prospekti xatırladırdı. Kənddə böyük qarışıq mallar mağazasından tutmuş, xəstəxana, mədəniyyət klubu və kitabxanaya qədər, demək olar ki, bütün ictimai iaşə obyektləri vardı. Meşələrlə əhatə olunmuş geniş bostanlar, böyük meyvə bağları kəndə xüsusi gözəllik verirdi. Sadə, zəhmətkeş insanlarla bir araya gəlmək, ali məktəbdə qazandığım bilik və bacarıqları onların övladları ilə bölüşmək həvəsi məni Sibirə, yaxud Almaniyaya “getmək” fikrindən daşındırdı.

Yaxşı başlanğıc uğurun yarısıdır

Dövlət ali təhsil müəssisələrində rektorların 5 il müddətinə təyin ediləcəyi barədə xəbər gənclik illərimlə bağlı heç vaxt unuda bilməyəcəyim hadisəni mənə yenidən xatırlatdı…

Ali məktəbi yenicə bitirib kənd məktəbinə müəllim təyin olunmuşdum. Kollektiv, əsasən, ali təhsil diplomu olmayan, müxtəlif texnikum və kursları bitirən yaşlı nəslin nümayəndələridən ibarətdi. Kənd müəllimlərinin hərbi xidmətdən azad olunmaları barədə qərardan sonra mənimlə bərabər daha 5 gənc müəllim fəaliyyətə başladığım həmin məktəbə göndərilmişdi. Elə həmin il özək təşkil olunduğundan məni müəllim komsomol təşkilatının katibi seçdilər.

Daha bir il sonra ictimai fəallığımı, yüksəlməkdə olan nüfuzumu nəzərə alıb məktəbin ilk partiya təşkilatının katibi seçilməyimi məsləhət bildilər. Əvvəla, hələ tələbəlik illərindən Kommunist Partiyası sıralarına daxil olmuşdum, digər tərəfdən, nəinki rayon, hətta respublika və bütövlükdə ölkə üzrə kifayət qədər tanınırdım. Əlbəttə, o zaman 22 yaşındakı gəncə böyük pedaqoji kollektivin “ideya-siyasi tərbiyəsi” ilə məşğul olmaq kimi çətin, məsuliyyətli işin həvalə edilməsi, yüksək etimad və böyük bir yükü öz üzərinə götürmək demək idi.

“Kommunist vicdanı və əqidəsi” ilə fəaliyyətə başladım. İlk işim böyük coşqu ilə məktəbdə ciddi nizam-intizam yaratmağa cəhd etməkdən ibarət oldu. Məktəbin direktoru, bilavasitə tədris işlərinə baxan müavin rayon mərkəzində yaşadıqlarından, adətən, məktəbə gec gəlib tez gedirdilər. Məktəbdənkənar və sinifdənxaric işlər üzrə təşkilatçı isə elə də böyük nüfuz sahibi olmayıb müəllimlərə təsir “mexanizmi”nə malik deyildi. Direktor və müavin üçün məktəbin həyətində ayrıca otaqlar nəzərdə tutulmuşdu. Onlar işə gələndə də həmin otaqların qarşısında olan həyətyanı sahədə saxladıqları toyuq-cücəyə qulluq etməklə məşğul olurdular.

Zəng vurulmuşdu. Dərs başlasa da, müəllimlər otağında “işgüzar” mühit hökm sürürdü: kimi çay içir, kimi domino oynayırdı. Kiminin ağzı söhbətə qızışmış, digərinin qəhqəhəsi nərdin şaqqıltısına qarışmışdı… Dəhlizdə nəzarətsiz qalan uşaqların səsi məktəbi başına götürmüşdü. Nəhayət, “ay yoldaşlar, zəng içəri vurulub, belə olmaz axı…”, – deyə hirsli müraciətimdən sonra həmkarlarım köhnə vərdişlərindən, sanki əziz-giramilərindən ayrılan kimi ayrılıb müəllimlər otağını tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Hiss edirdim ki, mənə qarşı kin-küdurət hissi baş qaldırır, ayrıca qruplaşmalar yaranmağa başlayırdı. Hər dəfə məni görəndə “partkom gəlir, dağılışın”, – deyərək sanki mənə tənə ilə baxırdılar.

“Partiya idealları”na hədsiz sədaqətim, məsuliyyətsiz iş yoldaşlarıma qarşı barışmaz mövqeyim onunla nəticələndi ki, növbəti partiya hesabatı üzrə seçki yığıncağının gizli səsverməsində bir neçə nəfər bitərəf qalmaqla həmkarlarımın böyük əksəriyyəti bülletenlərdə adımın üstündən xətt çəkdi. Çıxışından məlum olanda ki, mənə qarşı təşkil olunan kampaniyanın başında duran, əleyhimə səs verənlərdən biri məhz məktəbin direktorudur, raykomun ideologiya üzrə katibi olan rus qadın üzünü ona tutaraq, “bu sizə baha başa gələcək normal demokratik seçki keçirə bilmədiyiniz üçün. Rayon partiya komitəsinin mövqeyi qüvvədə qalır, yoldaş İsrafilov yenidən ilk partiya təşkilatının katibi seçilmiş hesab olunur” – deyərək qəzəbli halda zalı tərk etdi.

Uşaqlar olmasaydı, insanlığı bu qədər sevə bilməzdik

Məktəbimiz rayonun o zamanlar “sovxoz” adlandırılan ən böyük təsərrüfatlarından birinin ərazisində yerləşirdi. O illər payız aylarında bol məhsulu yığıb-yığışdırmaq üçün kənd əməkçilərinə kömək məqsədilə məktəblilər də məhsul yığımı prosesinə cəlb olunurdular. Günümüzün çox hissəsi, demək olar ki, sahələrdə keçirdi. Qısa müddətdə rayonun ictimai fəallarından birinə çevrilmiş, bir sıra təşkilatlara üzv seçilmişdim. Dairədə və rayonda kifayət qədər tanınırdım.

Növbəti ildə dərs ilinin sonuna yaxın məni sovxozun idarə heyətinin iclasına dəvət edib həmin təsərrüfatın balansında olan pioner düşərgəsinə rəis göndərilməyimin qərara alındığı, bunun artıq rayonun müvafiq qurumları ilə də razılaşdırıldığı barədə məlumatlandırdılar. O vaxtlar hansısa təyinat zamanı şəxsi fikrin o qədər də önəm daşımadığını yaxşı bildiyimdən razılaşmalı oldum. Sovet İttifaqının ilk kosmonavtı Yuri Qaqarinin adını daşıyan düşərgə Nabranda dəniz sahilindən az məsafədə meşənin içərisində yerləşib əsas korpusdan və 30-a qədər taxta evcikdən ibarət idi.

İlk tanışlığımdan öyrəndiyim o oldu ki, hər növbədə 150 uşağın dincəlməsinin nəzərdə tutulduğu düşərgədə xidmət üçün 25 nəfərdən ibarət işçi heyəti nəzərdə tutulub. Bu heyətə rəis – yəni mən, rəis müavini, təsərrüfat müdiri, baş tərbiyəçi, tərbiyəçilər, dəstə rəhbərləri, musiqi rəhbəri, idman rəhbəri, baş həkim, tibbi personal və mühasibatlıq daxil idi. Düşərgəni gündəlik ərzaqla, əsasən, Nabranda yerləşən “Kurorttorq” adlı iaşə xidməti təşkilatı təchiz edirdi. Sovxoz da mütamadi olaraq meyvə-tərəvəz və süd məhsulları göndərirdi.

Bu kimi düşərgələr böyüklər və uşaqlar üçün nə kimi əhəmiyyətə malik idi? Hər şeydən əvvəl uşaqların sağlamlığı, mənalı istirahəti, yay tətili müddətində asudə vaxtın səmərəli təşkili nəzərdə tutulurdu. Böyüklər üçün daimi iş yerləri qorunub saxlanılmaqla əlavə əmək haqqı imkanları yaranırdı. Sosiallaşma baxımından əvəzolunmaz şərait yaradılır, valideynlər uşaqlarına görə arxayın olurdular. Düşərgələrin uşaqların təlim-tərbiyəsi, zərərli vərdişlərdən uzaqlaşmaları, məşğulluğu, səmərəli fəaliyyətə qoşulmaları baxımından çox böyük, müstəsna əhəmiyyəti hələ də danılmaz olaraq qalmaqdadır. Düşərgədə şagirdlər özlərinə dostlar tapır, idman, hərbi oyunlar sahəsində bacarıq və vərdişlərə yiyələnir, nizam-intizama alışırdılar.

Məlumdur ki, uzun müddətli gərgin zehni əməkdən sonra düşərgədə, istirahətlə yanaşı kollektivçilik, təşkilatçılıq, birgə yaşayış normaları, yüksək əhvali-ruhiyyə formalaşır, bu isə öz növbəsində təhsilin səmərəliliyinə, keyfiyyətinə müsbət təsir göstərirdi. Yarışlar, viktorinalar, disputlar, ekskursiyalar təşkil olunurdu. Eyni zamanda, bu düşərgələr, bir növ hərbi xidmətə hazırlığın, fiziki, mənəvi və hərbi-vətənpərvərlik tərbiyəsinin də sınanmış forması idi. Uşaqlar səhər şeypur səsi ilə yuxudan oyanır, yuxu və qidalanma rejimləri tənzimlənirdi. Tonqallar, məşəllər, bayraq önündə düzülüş, Vətənə, doğma torpağa sədaqət andları və s. tədbirlər tərbiyə, nizam-intizam baxımından mühüm əhəmiyyətə malik idi.

Mənəvi dünya daxili aləm sayılsa da, öz içi və çölü var

Mən dindar deyiləm. Bununla belə, dini dəyərlərə həmişə önəm vermiş, dinimizi mənəvi dəyərlərimizin tərkib hissəsi hesab etmişəm. Moskvada elmi fəaliyyətimlə bağlı işgüzar səfərlərimdən birində bukinist mağazasında son manatımı rus ərəbşünası Kraçkovskinin müqəddəs “Qurani-Kərim”in orijinal tərcüməsi olan “Koran” nüsxəsinin 1965-ci il nəşrinə və fransız Anri Massenin “İslam. Oçerki istori” kitabına verib qərib şəhərdə pulsuz günlər keçirmişəm. Lakin bütün bunlar milli ruhuma, mənəvi düşüncələrimə mənfi təsir göstərməyib, çünki dinin mənşəyi, mahiyyəti barədə lazımi qədər bilgiyə yiyələnməyə daim səy göstərmişəm.

Kiminin İsa Məsihi – İisus Xristos, kiminin Musanı – Moisey, Habili – Abel, Qabili – Kayen, Nuhu – Noy, Yaqubu – Yakov, Yusifi – İosif, Süleymanı – Solomon və s. adlandırmasından asılı olmayaraq əksəriyyətimiz Adəm (Adam) və Həvvanın (Yeva) övladları olduğumuzu qəbul edirik. Bununla belə, çoxumuz toylarımızda bəy tərifi zamanı “Dəryada batıbdır Nuhun gəmisi, gəlsin xələt versin bəyin əmisi” sədaları altında pul toplayarkən Nuhun kimliyinə və hansı dindən olduğunun fərqinə belə varmırıq. Bəzi dindarlarımız, hətta özünü “hacı” zümrəsinə aid edənlər belə Məryəm ilə Mariya, Həcər ilə Aqer, Rəbiyyə ilə Rebekka, Rahilə ilə Raxel arasındakı eyniyyəti anlamaqda çətinlik çəkərək onları qarışıq salırlar, çünki dinlərin bəşəri köklərinin eyniliyinin fərqinə varmırlar. Sözümün canı nədir? Bəlkə də, ictimai həyatımızda ikinci elə bir dövr olmayıb ki, cəmiyyət üzvlərinin dini maarifləndirilməsi məsələsi bu qədər aktual olsun. Ölkəmizin təhsil tarixində ikinci elə bir hal olmayıb ki, “Təhsil müəssisələrində dinin tədrisinə ehtiyac varmı?” sualı kimi məsələ ətrafında bu qədər mübahisə və müzakirələr aparılsın, zaman-zaman, təkrar-təkrar gündəmə gətirilsin, diskussiyalara, debatlara, polemikalara səbəb olsun, özünə bu qədər tərəfdar və ya əleyhdar toplansın, çoxlarını tərəddüddə saxlasın. Söhbət heç də kimlərinsə dinə münasibətindən, inancından, mömin olub-olmamasından, konkret fərdi baxışlarından getmir, gedə də bilməz. Maraqlı, düşündürücü olan məsələnin başqa tərəfidir. Yəni dini maariflənmə, gənclərin, yeniyetmələrin dini təhsili məsələləri kampaniya xarakteri daşımaqdan o yana gedə bilməyib. Dövlət və dini qurumların yetkililərinin, millət vəkilləri, ekspertlərin fikirlərində müəyyən yaxınlıq, həmrəylik olsa belə, məsələnin həlli istiqamətində konkret, praktik addımların atılmasında hələ də müəyyən tərəddüdlər var. Hamımızın yanaşma və baxışları fərqli olsa da, ümumilikdə kimlərinsə müxtəlif qruplaşmaların, dini təriqətlərin təsiri altına düşməsində məhz dini maarifləndirmənin, bilgilərin yetərli olmaması ilə bağlı qənaətimiz yekdildir. Bununla belə, dinin tədrisi ilə bağlı fikir, təklif irəli sürüləndə, dərhal məsələni siyasiləşdiririk, təhsilin dünyəvi xarakterli olması məsələsini qabardırıq.

Vaxtilə böyük filosoflar İmmanuil Kant, Fridrix Hegel də məsələyə fərqli müstəvidə yanaşırdılar. Filosofları bir kənara qoyub dini ayinlərlə bağlı bir xatirəmi yada salmaq istəyirəm. Uşaqlıq illərim, əsasən, rusların çox yaşadıqları mühitdə keçib. Rayonumuz şimal bölgəsində yerləşdiyindən zavoda yaxın küçədə yaşadığımızdan məhəlləmiz, əsasən, Rostov, Odessa və digər Rusiya şəhərlərindən işləməyə gələn sakinlərdən ibarətdi. Uşaq olduğumuzdan dəfn mərasimlərinə maraqla baxardıq. Küçəmizdən keçən dəfn karvanına qoşulub kilsəyə gedər, keşişin icra etdiyi ayinlərə tamaşa edərdik. Əlində yellətdiyi buxurdan bizə, xüsusilə, maraqlı görünürdü. Bu ayin zamanı onun nə oxuduğunu və nədən bəhs etdiyini, təbii ki, anlamırdıq.

Həyat elə gətirdi ki, ali məktəbi bitirib şimal bölgəmizin rayonlarından birində yerləşən kənd məktəbinə təyinat aldım. Buranın əhalisi, əsasən, Yekaterinanınmı, Yelizavetanınmı dövründə bu yerlərə sürgün edilmiş etnik qruplaşmalardan ibarət idi. Təlimin rus dilində aparıldığı siniflərdə dərs deyirdim. Bir gün sinfə daxil olarkən gördüm ki, sinif otağında bir nəfər belə yoxdur. Əhəmiyyət vermədim, elə fikirləşdim ki, yəqin cədvəli səhv salmışam, yəqin idman dərsindədirlər. Növbəti dərsdə, növbəti siniflərdə də eyni vəziyyət təkrar olundu. Birdən ağlıma gəldi ki, bəlkə, bunlar məni boykot edirlər?! Vəziyyəti aydınlaşdırmaq üçün bir neçəsinin evinə getdim. Məni darvazadan içəri buraxmadılar. Sonra məni başa saldılar ki, həftənin beşinci günü onlarda “Страстная Пятница” deyilən gündür və bu gün uşaqlarını məktəbə buraxmırlar. Heç kəs də onlara bir söz deyə bilmir…

Bir gün malakan icmasından olan ferma müdirinin anası rəhmətə getmişdi. Kənd camaatına qaynayıb-qarışmaq baxımından izdihama qoşulub məzarlığa getdik. “Tüstülətmə proseduru” – buxurdanlarda buxur ətrinin yandırılması və bir sıra digər ayinlərdən sonra tabutu məzara qoydular. Dəfn iştirakçıları sıra ilə növbəyə duraraq hərə məzara bir ovuc torpaq atdıqdan sonra geriyə doğru yolunu davam edirdi. Bu zaman fikir verdik ki, qarşımızdakılar tədricən sürətlərini artırırlar. Arxada olanlardan biri işarə etdi ki, biz də sürətimizi artıraq. Artırılmış sürət tezliklə qaçışa çevrildi. Qaça-qaça mənzilə yetişdik, həyətə daxil olduq. Bizi "sаmоqоn” adlanan tut arağı da daxil olmaqla hər cür nemətlər düzülmüş böyük masa arxasında əyləşdirdilər. Sən demə, bu qaçaqaç masa arxasında yer tutmaq üçün imiş…

Uğurun iki səbəbi var: səbir və ümid

Uşaqlıq illərində Xruşşovla görüşüm məni məktəbdə və rayonda tanıtmışdısa, gənclik illərimdə Leonid Brejnevin son qurultaylardan birindəki çağırışına dəstək olmağım bütün ölkədə məşhurlaşdırdı. Kənd məktəbində əmək fəaliyyətinə başlamağımın ikinci ili idi. Paytaxt Moskvada ölkənin mötəbər adamları mötəbər bir məclisə – Sov. İKP-nin XXV qurultayına toplaşmışdılar. Baş katibin, “Kostroma məktəblilərinin bu vacib, nəcib təşəbbüsü cavabsız qalmayacaq. Ümidvaram ki, onlara qoşulanlar da olacaq” – deyə əminlik bildirməsi böyük coşqu, sürəkli alqışlarla qarşılanmışdı. Bəs Kostroma məktəbliləri hansı təşəbbüslə çıxış etmişdilər?

Həmin illər SSRİ-də quruculuq işləri geniş vüsət almışdı. Baykal-Amur Magistralının (BAM) tikintisi, xam torpaqların və qeyri-qaratorpaq zonaların fəth edilməsi üçün böyük işçi qüvvəsinə kəskin tələbat var idi. Belə bir vəziyyətdə Kostroma vilayətinin məktəbliləri “Parta arxasından birbaşa istehsalata gedək, istehsalatdan ayrılmadan təhsilimizi davam etdirək!” təşəbbüsü ilə çıxış etmişdilər. Bu təşəbbüsün L.İ.Brejnevin qurultaydakı hesabat məruzəsinə salınması isə, əslində, ölkəyə ünvanlanan partiya çağırışı idi.

Respublikada da vəziyyət fərqli deyildi. Bütün sahələrdə məhsuldarlıq uğrunda gərgin mübarizə gedirdi. İşlədiyim kəndin geniş tərəvəz sahələrində yağışların düşməsinə qədər məhsulun itkisiz yığılması üçün yuxarıların tapşırığına əsasən məktəbliləri növbə ilə kənd əməkçilərinə kömək məqsədilə sahələrə göndərirdik, əlbəttə, özümüzün də bilavasitə iştirakımızla. Məktəb məzunlarının böyük əksəriyyəti məktəbi bitirdiktən sonra özlərinə münasib məşğulluq tapmaq üçün, adətən, qonşu Rusiya şəhərlərinə üz tuturdular. İstehsalata gedən məzunlar sonradan qiyabi və axşam təhsil formalarından istifadə edə bilərdilər. Elə isə belə təşəbbüsə biz niyə qoşulmamalıydıq?

Nəhayət, kostromalıların təşəbbüsünə qoşulmaq barədə son qərara gəldik. Rayon Komsomol Komitəsinin bürosu ilk təşkilatımızın qərarını təsdiq edərək Respublika LKGİ MK-ya göndərdi. “Azərbaycan gəncləri” və “Molodej Azerbaydjana” qəzetlərindən gələn müxbirlər təşəbbüsü geniş işıqlandırdılar. “Azərinform”un məlumatından sonra respublika televiziyası çəkilişlər apardı. “Komsomolskaya pravda” qəzeti təşəbbüsə qoşulmağımızla bağlı geniş reportaj hazırladı. Beləliklə, ittifaq üzrə L.İ.Brejnevin çağırışına qoşulan ilk məktəb olduq.

Təşəbbüsün “baş ideoloqu” kimi mənim xidmətlərim də layiqincə qiymətləndirildi. SSRİ Maarif Nazirliyinin və ÜİLKGİ-nin birgə təsis etdiyi “Ən yaxşı gənc müəllim” döş nişanı, “Ən yaxşı gənc təbliğatçı” stolüstü medalı ilə təltif olundum. Moskva Kremlinin Qurultaylar sarayının önündə ilk qadın kosmonavt Valentina Tereşkova da daxil olmaqla Sovet İttifaqının ən tanınmış elm, mədəniyyət və incəsənət xadimləri, qabaqcıl əmək adamları ilə birgə şəkil çəkdirmək şərəfinə layiq görüldüm. Bir sıra ümumittifaq konfranslarına, forumlara dəvət aldım.

Riyakar adamların qiyafəti işıq, məzmunu kölgədir

Ən çox bəyəndiyim və dinlədiyim Volfanq Amadey Motsartın təbirincə desək, “duyğularımı şeirlərlə anlada bilmərəm, çünki şair deyiləm, özümü kölgə və işıqlarla ifadə edə bilmərəm, çünki rəssam deyiləm, düşüncələrimi hərəkətlərlə də ifadə edə bilmərəm, çünki rəqqas deyiləm. Lakin bunların hamısını musiqi ilə edə bilərəm”. Hər dəfə ürəyimə yatan xoş melodiya dinləyəndə düşüncələrim məni o qədər də uzaq olmayan 70-ci illərə aparır və mənə sanki Səməd Vurğunun məşhur şerindəki “… Bilinməyir yaşın sənin, nələr çəkmiş başın sənin” misralarını xatırladır.

Növbəti ilin 1 May günü raykomda növbətçi idim. O zaman rəsmi və ya qeyri-rəsmi olduğu mənə məlum olmayan ənənəyə əsasən bütün partiya fəalları bazar və bayram günləri qrafik üzrə birinci katibin qəbul otağında növbətçilik edirdilər. Məqsəd ayrı-ayrı müəssisə və təsərrüfatlardan daxil olan statistik məlumatları xüsusi ayrılmış kitaba daxil etmək idi. Yəni rayonun hansı təsərrüfatında neçə ton meyvə-tərəvəz yığılıb, hansı müəssisədə nə qədər məhsul istehsal olunub, hansı fermada neçə litr süd sağılıb və s. Rayon Komsomol Komitəsinin plenum üzvü olduğumdan məni də bu “bayram aksiyası” siyahısına daxil etmişdilər.

Qəbul otağında növbəni sovxoz direktorlarının birindən yenicə təhvil alıb oturmuşdum ki, birinci katib gözlənilmədən içəriyə daxil oldu. Qapıdan çıxmağa hazırlaşan həmin direktor dərhal onun qabağına qaçıb əynindən hələ tam olaraq çıxarmadığı plaşını və panamasını sanki əlindən qaparaq asılqandan asıb müti nökər kimi dik dayandı. Bir əlimdə qələm, qulağımda telefon dəstəyi, neçə inəkdən neçə litr süd sağıldığını dəqiqləşdirmək hayında olduğum üçün ayağa qalxıb onu salamlaya bilmədim. Katib məni aşağıdan yuxarı kinayəli şəkildə süzərək hirslə qapını çırpıb otağına daxil oldu. Bir neçə həftədən sonra həmin sovxoz direktoru o zamanlar el arasında, əsasən, “rayispolkom” adlandırılan Rayon Xalq Deputatları Soveti İcraiyyə Komitəsinin sədri vəzifəsinə təyin olundu, mənim görəcəyim günlər isə hələ qabaqda imiş…

Həmin ərəfədə “Rumın-Sovet dostluğu” aylığı çərçivəsində ölkə üzrə rəsmi tədbirlər keçirilirdi. Rumınıya lideri Nikolae Çauşeskunun oğlu Niku Çauşeskonun rəhbərlik etdiyi 25 nəfərdən ibarət nümayəndə heyəti Azərbaycana gəlmişdi. Onların səfərlərindən biri də rayonumuza nəzərdə tutulmuşdu. Yüksək səviyyəli qonağı təntənəli şəkildə qarşılamaq üçün 15 nəfərdən ibarət təşkilat komitəsi yaradılmışdı. İctimai-siyasi fəallığımı və rayonda kifayət qədər tanındığımı nəzərə alıb məni də həmin komitəyə daxil etmişdilər.

Qonaqları rayonun girişində təmtəraqla qarşıladıqdan sonra əvvəlcədən tərtib olunan proqrama əsasən onları rayonumuzun görməli yerləri ilə tanış etdik, görülən işlər, qazanılan nailiyyətlər barədə ətraflı məlumatlandırdıq. Rəsmi və fəxri qonaqların şərəfinə düzənlənmiş ziyafətdə rayon prokurorundan tutmuş, polis rəisinə qədər bütün rəhbər işçilər, büro üzvləri iştirak edirdilər. Rəsmi hissə başa çatdıqdan sonra məclis qızışdı.

Əlimi masaya düzülmüş nemətlərdən birinə yenicə uzatmışdım ki, məni bir müddət əvvəl məktəb ilk partiya təşkilatına sədr seçən, rayon partiya komitəsinin ideologiya üzrə katibi olan rus qadın “göz-qaş” işarəsi ilə öz yanına çağırdı. Tapşırıq isə ondan ibarət idi ki, qalxıb rəqs etməli və xarici qonaqları da dəvət erməli idim. Rumınların şən millət olduğu çoxlarına məlum idi. Pıçıltı ilə qulağına rəqs edə bilmədiyimi, hətta öz toyumda belə oynamadığımı nə qədər izah etsəm də, katib qərarında israrlı idi. Əl-qolumu asta-asta yelləyərək ortaya çıxdım. Sən demə, rumınlar elə buna bənd imişlər.

Ortalığı “vur-çatlasın” bürüdü. Birinci katibin qolundan dartıb onu da meydana çəkdilər. Digər rəhbər işçilərin də həddi nə idi ki, oynamasınlar? Səhəri gün məni raykoma çağırdılar. Birinci katibin üzündən zəhrimar yağırdı. Məni partiya intizamını pozduğuma görə cəzalandıracağı ilə hədələyirdi ki, bu zaman üzbəüz kabinetdən həmin ideoloji katib içəri daxil oldu və hikkəli şəkildə hərəkətimin məhz partiya tapşırığı olduğunu ona bildirdi. Sən demə, aralıq dəhlizdə olarkən səsimizi eşidirmiş. Birinci katibin mimikasında yaranan kinayə sanki “söhbətimizin sonraya qalmasına” işarə idi.

Yaddaşımız bizə puç olmuş arzularımızı xatırladır

“Söhbətimiz sonraya qalsın” mesajından heç bir ay keçməmiş aramızda, yumşaq dildə desək, növbəti “sərinlik” yaşandı. Qiyməti 50 qəpik olan DOSAAF (Orduya, Aviasiyaya, Donanmaya Könüllü Yardım Cəmiyyəti‎) lotereya bileti almışdım. Tərslikdən biletimə mühərrikli qayıq düşdü. Qiyməti 550 rubl (manat) idi. Qaydalara əsasən uduşdan imtina edib nağd pulunu da ala bilərdim. Elə də etdim. Həmin pulun 405 manatına bir elektro gitara, 110 manatına isə “usilitel” deyilən elektrik səsgücləndirici cihaz aldım. Bu da səbəbsiz deyildi.

Əvvəla, qayıqdan istifadə etmək üçün nə şəraitim, nə də vaxtım var idi. Digər tərəfdən, hələ orta məktəbin 5-ci sinfində oxuyarkən beşillik musiqi məktəbinin tar sinfinə daxil olmuş, orta məktəbin 10-cu sinfini bitirməklə yanaşı həm də musiqi təhsilimi başa vurmuşdum. Ali məktəbdə təhsil illərində isə institutun ansamblına cəlb olumuşdum. Sonralar elektriklə işləyən gitaranın dəbə düşməsi mənim də diqqətimi cəlb etmişdi. Tez-tez radio vasitəsi ilə həzin melodiyalar səsləndirilir, gitaraçı Rəmişin musiqisi maşın maqnitofonlarından eşidilir, xeyli sayda və formatda musiqi valları satışa çıxarılırdı. Mən də imkan düşəndə “barmaqlarımın yatmaması” üçün evdə vaxt tapıb gitaranı əlimə götürürdüm.