Текст книги "Mart xoruzu"

 
Rədd ol, çaqqal,
Biz oynamaq istəmirik,
Şirin-şirin yatmaq istəyirik.
 

Bax, həmin bu çaqqal tısbağanı qını ilə bərabər dişlərilə götürmüş və aparmışdır. Yəqin, balalarını sevindirib və yuvası sakitləşib, orada ac zingilti və ulama susub. Kiminçünsə şirin olmayanda – bunlar da babanın sözləridir – başqa kiminçünsə sevinclidir. Kimsə doğulur, kimsə də ölür – dünya belə qurulub. Yəqin, ölü tısbağa quldurun kədərli təbəssümü və qəribə, dönük sifəti üzündən Nikonun yadına düşmüşdü. Bir anlığa təsəvvüründə belə bir mənzərə canlandı: Valo Badalaşvilinin tısbağanı daşla vurması, sonra ayağının ucu ilə artıq ölü tısbağanı itələməsi və tısbağanın bişmiş boranı kimi iki yerə bölünməsi. Onun içərisi də boranıtək, sarı idi və orada dərin boşqabı doldurmaq mümkün olan qədər, sıx yığılmış, sanki sapa düzülmüş, iri və xırda yumurtalar vardı. Quldur Nikoya: “ Oxşayır, hətta çay çınqılında daş tapmağı bacaracaq qədər igidsən!” – demişdi. Əvvəlki kimi, qüssə ilə və atasıtək gülümsəmişdi. ”Məni tərifləməyin, yoxsa sevincdən bu gün bir loxmanı da uda bilmərəm” – deyə Niko gözlənilməz gərginliyini gizlətməkdən ötrü gülmüşdü. ”Bir bax! Necə zarafatcılmışsan, – quldur bir qədər geniş gülümsəmişdi. – Yəqin, Bodbedən, ya da Moxisidən, ya Xorqidən, ya da Okribidən, yainki Labskaldidənsən”. – “Tapmadınız, mən Batumidənəm”, – Niko pırpızlanmış və geri dönmüşdü, quldurun ona, nə isə, vacib bir şey demək istədiyinə əmin olduğuna görə, ordan əsən çənəsi və ağır qəlbilə getmişdi – buna görə də yoldan geri qaytarmışdı, amma son dəqiqədə fikrini dəyişmişdi, Niko onun ürəyindən olmamışdı və ən əsası, Nikonu etibara layiq hesab etməmişdi. Nə olar, Niko da getmişdi. Axı ona daha nə qalırdı? Axı naməlum adamın ayağına düşüb, istər-istəməz, ona etibar etməsini, öz sirrini ona verməsini yalvara bilməzdi. Ancaq ikinci dikin axırına çatmağa macal tapmamış, atların fınxırtı və kişnərtisini eşitmişdi və bu, necəsə, gözlənilməz, qeyri-adi, şübhəli, qorxuducu olmuşdu – tələsik, bir dəqiqə də itirmədən, qulduru xəbərdar etmək barədə fikirləşməyə macal tapmamış kolluğa cummuşdu.Fikirləşmiş, ancaq etməmiş, çatdırmamışdı və indiyə kimi də bu tikanlı kolluqda eşələnir. Milisdən gizlənmişdi, lakin özündən, daha doğrusu – vicdanından necə gizlənməli? Axı insan vicdanı həmişə özilə gəzdirir, mühasirə qoşunu onu qalanı əhatəyə alantək, yox, əksinə, mühasirəyə alınmış qalanın divarları yeganə müdafiəçisini əhatə etdiyi kimi, hər tərəfdən bürüyüb: onun yeri yalnız burdadır və yaşaması başqa heç yerdə mümkün deyil, bu divarlar arasında ölməyə borcludur, lakin ölməzdən əvvəl barıt və güllələri bitənə, dişləri tökülənə, dırnaqları sınana, ağzının suyu quruyana qədər vuruşmalı, müdafiə olunmalıdır. İnsan onun vicdanıdır. Vicdanından başqa nəyini istəyirsən al və o, insan olaraq, qalacaq.Lakin əgər vicdanı alınıb, bütün qalanları saxlanılarsa, artıq insan olmayacaq. Hətta ölümdən sonra da vicdan insandan qalan yeganə şeydir. Vicdan insanın ruhudur, yaxud, əgər belə münasibsə, ruh vicdandır. Əgər, ümumiyyətlə, ölümsüzlük varsa, burdan da vicdanın, yalnız vicdanın ölümsüz olması nəticəsini çıxara bilərik – amma vicdan Uşbanın zirvəsindəki qar kimi təmizdir; yuvadakı yumurta qədər rahatdır, mum zindan, karton qalxan və armud top möhkəm olduğu dərəcədə möhkəmdir, bəli, onların möhkəmliyi hüdudsuz inam və pozulmaz günahsızlığın xəlitəsi olduğu üçündür – başqa heç bir şey – mum zindan, karton qalxan və armud top. Buna görə də, Niko ilə istənilən başqa yeniyetmə arasında, kolluqda gizlənənlə yatağında sərələnən, ya da o vaxtkı və indiki anlamlarda Nikolar arasında olduğundan, bəlkə də, daha çox ümumilik olsa da, Niko indiyə kimi cızılmış, deşilmiş halda, dovşanınkı kimi döyünən ürəklə kolluqda gizlənir. İndiki (yatağına sərələnmiş) Niko o vaxtkını (kolluqda gizlənəni) həvəslə öldürər, öz qanını ondan sızanaq, xal, zökəm kimi… istənilən başqa oxşar, lazımsız, artıq, təngə gətirən bəla kimi zövqlə qurtarar, amma bəla bu xoşagəlməzliklərdən heç birini bütövdən çıxarmağın mümkün olmamasındadır: insan müxtəlif şeylərin, bir çox sızanaq, xal, zökəmlərin cəmidir və bunlardan heç birini rədd edə bilmir, yəni rədd edə bilir, ancaq anadan olduğu gündən, bütün həyatı boyu baş verənlərdən, əldə etdiklərindən, ya da əldə etməyə məcbur etdiklərindən heç vaxt üzülüşə bilmir. – bugünkü dünənkinə görə və dünənki bu günkünə görə olduğu kimi, hər ikisi sabahkına görə cavab verməlidir.Leo… Nə Leo! Leo öz təbiətinə əla uyğunlaşıb, onun iki təbiəti, ikili deyil, ikiqat təbiəti var, buna görə də heç biri onu narahat etmir – öz mərdanəliyinə görə üzülmür və qadınlığından sıxılmır, dərd etmədən, özü üçün yaşayır, istəyəndə oğlan olur, istəyəndə də qız. Niko isə həmişə oğlan, kişi olmalıdır, allah onu belə yaradıb və belə də məzara gedəcək. Buna görə də ondan – qorxunun üstələnməsi, yaxud ağrıya dözümlülük mənasında – çox şey soruşulur. Qorxunu aşırmaq və ağrıya dözmək – bu elə ən çətinidir, heç nədən qorxmursansa və heç bir ağrı duymursansa, bu heç də insan olmadığını bildirdiyindən, deməli, sənin qorxmaz, yaxud qorxaq olmanda heç bir əhəmiyyət yoxdur, mərdanəlik də bunda ifadə olunur. Nümunələr üçün uzağa getmək lazım deyil, Nikonun nənəsi əla nümunədir. Ona baxılsa, tamamən quru yarpaqdır, bütünlüklə ruh, yaxud vicdandır, lakin təhlükə yaranan kimi dərhal qayatək olur, qaldırılmış qılıncla düşməni qorxudur, qılıncını qəbzəsinə qoymağa məcbur edir, hansısa alçağı, zalımı, oğrunu toz kimi üyüdür, heçnəyə çevirir. Dayanıb, sakitcə yaylığını düzəldir – görünüşdən sakit, sanballı, soyuqqanlıdır, ancaq əlləri əsir, nazik, ağarmış dodaqları da eləcə, amma bu, qorxudan deyil, qorxunu artıq üstələyib, üstələnmiş qorxudan, hiddətdən, nifrətdəndir. ”Niyə ailəmə qarşı hazırlanmısan? Əgər qadınamsa, mənə üstün gələcəyini düşünürsən?” – asta-asta, demək olar, hiss olunmadan düşmənin, alçağın, oğrunun üstünə gedir. Bu alçaq Naskida o vaxtdan bəri bir dəfə də görünməyib. Baba barəsində qaçmış hökumətlə gizli yazışması olduğunu deyir. İuda! Ancaq İudadan da pisdir. İuda onunla müqayisədə Xristosdur. İuda xəbərçilik edib, sonra etdiyindən dəhşətə gələrək, özünü asmışdı . Naskida üçün isə hələ ağcaqovaq boy atmayıb və heç vaxt da böyüməyəcək. Naskidalar həyatlarını intiharla bitirmirlər. Naskidalar özünü qoruyur, hissləri, səhv etmədən, onlara həyat üçün zəruri olduqlarını deyir və onlar həyatın dəyərini bilirlər.Ümumiyyətlə, bu heç kəsi təəccübləndirməməlidir. Məgər təbiətdə hər şey gözəldir? Onda – istər heyvanlar aləmində, istər bitkilər, yaxud həşəratlar arasında – nə qədər özündən itələyici, iyrənc, anlaşılmaz, qəbul olunmaz şeylər var. Həyat isə nümunəni təbiətdən götürür, onu təqlid edir, xeyirlə yanaşı şəri, gözəllə yanaşı eybəcəri görmək istəyir. Naskida, sadəcə, adi aferistdir, qidalanmaqdan ötrü təbiətin ona verdiyi istedaddan istifadə edir. Məgər o, sənətinin tətbiqinə tələbatın olmasında günahkardır? Balıqlar qarmağı udmaqdan və tilova düşməkdən əl çəkməyincə, balıqçılıq bitməyəcək. Naskida da, adamlarda onun qarşısında qorxu və ona ehtiram yox olmayınca, mövcud olacaq. Adamlardan pul qoparmaqdan ötrü onlar barəsində hər cür iyrəncliklər fikirləşib tapır. Hamı onun qarşısında qorxudadır, günahkar və günahsızdır. ”Mənə bu qədər pul ver, mən də işə təkan vermərəm” – söhbətin hansı işdən getdiyini heç kəs bilmir, amma hamı eyni dərəcədə qorxudulub və hamısı onun ovcuna pul basır.Lakin bizimkilərlə haqq – hesabda o yanılmışdı, babanın əvəzinə nənəyə ilişmişdi. Bunu isə, aşkardır, əvvəlcədən görə bilməzdi. ”Sən alçaqdan qorxacaq qədər qorxaq deyilik!” – nənə ona belə demişdi. O vaxtdan bəri daha görünməmişdi, axır vaxtlar aydınlaşdığı kimi, hər halda, babadan bir vedrə çaxır qoparmağı bacarsa da, hətta bizim diyara ayaq da basmamışdı.

Georgi Uparaşvili isə bu arada başmağı tapmış və zirzəmi pilləkəni ilə, yanpörtü olmaqla, aşağı enir. Hər halda, yaş özünü göstərir. Heç olmasa, həkimi xatırlamaq olar – əvvəlki sağlamlıq, əvvəlki qüvvələr yoxdur; zaman, həyat, ailə (həm də necə ailə), xidmət onları özilə aparıb. Hər şey aparılır, həm də həmişəlik aparılır. İnsan ağac kimidir: çiçəkləyir, qönçələri şişir, tumurcuqlanır, meyvələr dolur və sonda dağılır, yarpaqlarını tökür. Şairin dediyi kimi: külək qırğını aparır, qırğı da nəyisə caynaqlayır.”Oğlum bədbəxt ulduz altında doğulub, – Georgi Uparaşvili qurumuş palçıqlı başmağı, göyə atmağa hazırlaşdığı poçt göyərçini kimi əllərində tutaraq, leytenanta şikayətlənir. – Özünü də məhv etdi, bizim də üstümüzə belə böyük günah yüklədi, sanki dayısının ruhu üzərinə götürdüyü günah bizə azmış kimi, elə bil, ağır daşı boğazından asdı, -qocasayağı, köməksiz halda zarıyır. – Qarımla əl-ələ yapışıb Alazaniyə atılmaq vaxtımızdır”. Əlbəttə, bəs necə! Elə şey yoxdur! Qoy əvvəlcə öz qarısından soruşsun, buzlu çayda çalxalanmaq istəyirmi! Bəs necə, əri hara, o da ora! Elə bil, hələ heç vaxt ərinin sözündən çıxmayıb – indi, qoca yaşında da geri çəkilməz! Bəs necə, hətta etiraz etməyi də fikirləşmir, deyəcək – bir halda, ərim belə hesab edir, deməli, belə lazımdır; deməli, insanın günahdan təmizlənməsindən ötrü yeganə vasitə belədir. Ərinə ehtiram edir və bina görə də başqa cür deyil, belə fikirləşir, dünya da elə buna görə indiyə kimi salamatdır, buna görə də hələ ailə mövcuddur. Sonucda allah qadını ərə düşmən olmaq üçün deyil, həyatını, yatağını, mübarizə və əziyyətlərini, fikirlərini bölüşməkdən ötrü yaradıb. Baba deyir, qadın sarıdan bədbəxt olanı allah özü də xoşbəxt edə bilməsə də, qadın kimə xoşbəxtlik gətirsə, allah da onun xoşbəxtliyini əlindən almaz.Lakin indi bunun vaxtı deyil. Babanın atalar sözlərini sayıb qurtarmaq olmaz. Nə baş verir-versin, söhbət nədən gedir-getsin, onda dərhal müvafiq atalar sözü tapılır.

– Ona… Ona… Ona… – sanki leytenant Georgi Uparaşviliyə hürür, elə bil, onunla oynayır, sanki soyuqdan və gərgin fikirləşmə üzündən qəflətən ağıldan gedib. Həqiqətdə isə, gərginlikdən dolayı dili dolaşır, sözləri çətinliklə əlaqələndirir. – Ona, bu adama daha nə paltar, nə də ayaqqabı gərək deyil – nəhayət, söyləyə bilir. – Amma, hər halda, öz başmaqlarını ona geyindirməliyik. Bundan kimə ziyanı var və hansı qanunu pozuruq? – deyə gözlənilmədən özündən çıxır.

Sual özünə, Georgi Uparaşviliyə, hətta zirzəminin tağlarına ünvanlanıb.Lakin tağlar, ehtimal, görünmür, onların altında, əlbəttə, göz-gözü görməyən zülmət qaralır.

– Geyindirmək lazımdır, bəs necə, lazımdir, əlbəttə, onun ayağı geyindirilməlidir. Artıq heç kəsin qarşısında günahkar deyil, – Georgi Uparaşvili fikirli halda, elə bil, şübhə ilə belə deyir. Danışmazdan əvvəl və sonra sözlərini ölçüb-biçməyi sevir. Ağla gələn hər şeyi danışmağın lazım olmadığını bilir. Arvadı və oğlundan daha bir fərqi də bundadır. Bəlkə, ümumiyyətlə, onları dinləyərək, fikirləşilməmiş, tələsik söhbətlərin yaxşı heç nəyə gətirmədiyini anlayıb.

Pilləkənlə asta-asta qalxır, yuxarı uca çatana kimi boğazını qocasayağı arıtlayır, ah çəkir və ardınca qapını bağlayır. Leytenant isə öldürülənin ayaqları yanında dizləri üstə çökərək, ikinci başmağı geydirir və yaxınları qəbristanda məzarı üstünə gələrkən mərhumla danışdığı kimi, onunla danışır: “Mənə nə etdin, mənə acımadın, indi oğlumun gözlərinə necə baxacağam?”

Birdən, öldürülmüş şəxs brezenti üstündən tullayır, qalxır, oturur və danışır: “Xeyirxah insan, məndən nə istəyirsən, niyə məni rahat buraxmırsan?”

Bu da sizə möcüzə! Görünür, insan xəstə olanda onda adi deyil, qəribə və daha cəsur, həmişəkindən daha azad fikirlər doğur. İndi heç nədən qorxmur, heç nə ilə hesablaşmır, nəyə icazə olub, nəyə olmamasını unudur, elə bil, əgər xəstədirsə, ona hər şey bağışlanır, üstəlik, sanki onu yatağa uzatmışlarsa, artıq bir daha qalxmayacaq, ya da, elə bil, yataq onu xalça-təyyarə kimi, nə dostları, nə də düşmənləri olmayacaq, vicdanından başqa heç kəsin ondan heç bir münasibətlə cavab tələb edə bilməyəcəyi, istədiyi şey barədə fikirləşə və təsəvvürünə gətirə biləcəyi uzaq, tamamilə başqa ölkəyə aparır. Orda bu cür oxuya bilər: “Mən və yapıncım – ayrılmaz dostlarıq” – yaxud elan edə bilər: “Mən şair, dahi, mistikəm, əlimdə isə qırmanc var”. Buna görə, leytenant da ölünün dirilməsinə təəccüblənmir; o, brezenti kənara ataraq, oturub soruşanda: ”Xeyirxah insan, məndən nə istəyirsən, niyə məni rahat buraxmırsan? – leytenant təəccüblənmir – bu nədir, nə olur, bütün bunlar yuxuda baş verir, yoxsa əyanda? – yalnız öldürülmüş şəxsin sualına sualla cavab verir: “Bəs bilirsənmi, bu günlərdə ata olmalıyam?” Ölü isə artıq ayağa qalxıb və brezenti çiyninə ataraq (hər halda, zirzəmidə diriyə də, ölüyə də eyni dərəcədə soyuqdur), içəridə gəzişir, ayaqlarının keyini açır, bir divardan o birinə doğru və geriyə gedir. Görünür, yolda, atın kürəyində asılı vəziyyətdə olarkən əlləri, ayaqları, bütün bədəni yatıb. Hərəkət edir və oynaqları çatırdayır – o gülümsəyir, bu şaqqıltı ona xoşdur. Xüsusən leytenanta münasibətdə heç bir başqa hiss duymur: nə nifrət, nə acıma, nə də… Amma ölü dirilərə münasibətdə hansı hisslər duya bilər? Əgər diri, ümumiyyətlə, ölünü rahat buraxarsa – hər ikisi – həm ölü, həm də diri – üçün daha yaxşıdır; dirilər ölülərin ardınca boşuna demirlər: dönüb bizə baxmayasan. Ölülər də eləcə. Ölülər artıq başqa dünyadandır və bu dünyanın işlərindən baş çıxarmırlar. Ona dəfndən başqa heç nə tələb olunmur. Həqiqətən – leytenantın onun barəsində nə düşünməsindən, Naskidanın nə deməsindən, şəhərdə barəsində hansı dedi-qoduların olmasından ona nə; nə mənası var, onunçün nə fərqi var – yarmarkadan qayıdan adamları soymaqdan ötrü köhnə kilsədə gizlənmişdimi, yoxsa orda sevgilisinə görüş təyin etmişdimi; valideynləri öldüyünə, arvadı başqa ər tapdığına, uşağını isə başqa adamlar götürdüyünə görə, müharibədən qayıdandan sonra gedəcək yeri yox idimi, ya da ağılsız uşaq, yaxud şair-mistik kimi, özünü Amiraninin dirilmiş, nağıllardan həqiqi həyata çıxmış və istər-istəməz belə murdarlanmış xarabalıqlarda gizlənməyə məcbur olan oğlu sanmışdımı. Onun belə məqsədinin olmaması və hər şeyin öz-özünə baş verdiyi də mümkündür: kiminsə alışdırdığı alovu görərək, təsadüfən köhnə kilsəyə baş çəkmiş və ora xoşuna gəlmiş, keçmiş və indisinin, gəlmiş və başlamışının qəribə uyuşması, ya da yox, müqəddəslik və natəmizliyin yanaşı mövcudluğu onu cəlb etmiş, cəzb etmiş, sehrləmişdi… Bununla belə, indi bu da heç bir əhəmiyyətə malik deyil. O artıq ölüdür və əgər ölüdürsə, ölüm onu heç narahat etmir, sıxmır. Ölü üçün ölüm diridən ötrü həyatın olduğu kimi bir şeydir. Yalnız heç kəs onlardan hansının nə olduğunu dəqiq bilmir, bəlkə məhz ölüm həyat, həyat isə ölümdür?

Öldürülmüş şəxs büzüşərək və ucu döşəmədə sürünən brezentə bürünərək, küncdə dayanır və gülür.”Nəyə gülürsən?” – deyə leytenant təəccüblənir. Ölünün dirilməsi – əhəmiyyətli deyil, təəccüblüsü onun gülməsidir.”Doğrudan da, nəyə gülürəm?” – öz növbəsində, öldürülmüş şəxs də təəccüblənir.Cəzalandırılmış uşaq kimi, küncə sıxılır, gecə gözətçisitək brezentə bürünür və gülür. Yuxarıda, küçədə, şəhərdə isə külək burnunu hər yerə soxur, gəzəyən itlər dəstəsi kimi ulayır, hürür, cidd-cəhdlə, var qüvvəsilə, hər nə isə, ümidsizcəsinə, həmişəlik itirilmişi, ehtiyatsızlığı üzündən itəni axtarır. Maraqlıdır, o nə itirib? Yaxud, bəlkə, özü itirilib – kim tərəfindən? Nə vaxt toxdayacaq? Baba deyir, amerikalıların Yaponiyaya bomba atmasından bəri təbiətdə hər şey dəyişilib. Nənə isə onunla razı deyil. Nənə deyir, əgər ilin bu vaxtında külək əsməsəydi, hə, onda təəccüblənmək olardı. Gəncliyimdə də, inadla belə deyir, eynilə bu cür idi. Artıq heç bir köhnə olana, deyir, inanmırıq, külək isə köhnədəki kimi əsir. Adamlar evlərinə soxulub, yataqlarında qızınıblar – sakitləşərək, donub qalaraq, küləyin sakitləşməsini gözləyirlər. Sakitləşməyi, quruyub qalmağı, gözləməyi də bacarmaq lazımdır, bu da istedaddır. Nəyə çata bilməzsənsə – otur və onu gözlə, baba belə deyir. Öldürülmüş şəxs isə köhnə kilsədən havalanmış kimi bayıra tullanmışdı: yəni, bu mənəm,atəş açın! İndi isə öz səbrsizliyinə gülür: “Niyə kilsədən dəli kimi sıçradım, hətta sizi bir qədər qorxutdum!” – “Yalnız milisi sənə tərəf mənim istiqamətləndirdiyimi fikirləşmə” – deyə Niko dodaqlarını ayırmadan, öz yatağından ona qışqırır, amma heç kəs onu eşitmir, öldürülən hətta ona tərəf baxmır da, onun işi yalnız leytenantladır və haqlıdır: leytenant zirzəmidə, onun yanında yuxusuz gecə keçirir, Niko isə yataqda nazlanır. Öldürülmüş şəxs hey gülür və leytenanta deyir: “Məndən əl çək, axı mərhuma rahatlıq lazımdır, mən heç kəsi günahlandırmıram. Heç kəsdən şikayətlənmirəm, mənə nə peşmançılıq, nə də intiqam yanğısı əzab vermir, artıq burdakı dünya ilə hesabları çürütmüşəm”.

– Məni bircə şey təəccübləndirir – bir dəqiqə sonra, əvvəlki kimi, gülüşlə davam edir. – Niyə məni belə, sadəcə, baxmadan və fikirləşmədən, o dünyaya yola saldınız? Heç olmasa, adımla maraqlanaydınız -bəlkə, quşu yolmağın zəhmətinə dəyməzdi?

– Sən haqlısan, – leytenant qızğınlıqla razılaşır. – Elə buna görə də burdan evə gedə bilmirəm -vicdanım imkan vermir…

– Deməli, mənim üçün heç də hər şey itirilməyib, – öldürülmüş şəxs gülür, – o, qurbanını, leytenantı – sakitləşdirir. – Vicdanı insanı narahat etdikcə, hələ ona kömək etmək olar, axı, ən əsas olan allahın onu fani olandan yaratması deyil, ona öz ruhunu üfürməsindədir.

– Həqiqətən, sən kimsən? Adın nədir? – leytenant ehtiyatla, elə bil, ötəri soruşur.

– Adım Tantredir. Itirilmiş eşşəyi axtarırdım, sizin səfeh Qogiyaya ilişdim, – deyə öldürülmüş şəxs gülür.

– Səndən həqiqəti soruşuram, zarafatlıq halım yoxdur! – deyə birdən leytenant coşur.

Öldürülmüş şəxs isə elə hey gülür: “İndi həqiqəti axtarmaq gec deyilmi?”

Həmin dəqiqədə yuxarıda, pilləkənin üstündə qapı cırıltı ilə açılır, öldürülmüş şəxs tələsik yerinə qayıdır, bayaq ayağa qalxana və leytenanta: “Məndən nə istəyirsən, xeyirxah insan, niyə məni rahat buraxmırsan?” – deyənə kimi olduğutək: əvvəl uzandığı kimi, donmuş plitələrin üstündə brezentlə örtünərək, arxasıüstə, üzüyuxarı olmaqla, əllərini sinəsində çarpazlayaraq, yer-ləşir.Leytenant isə, əvvəlki kimi, döşəmədə, brezentlə örtülmüş meyidin ayaqları yanında əyləşir və tam diqqətə çevrilərək, ölüsünü qorxutduqlarına, yenicə qaydasına düşmüş söhbəti kəs-diklərinə görə, bir qədər qıcıqlanmış halda, gözlənti ilə pilləkənə baxır. Amma axı ölü kim olduğunu danışa bilərdi, açıq-aşkar etirafa köklənmişdi və məhz bu yerdə Georgi Uparaşvili rəhbərlik qarşısındakı səyini göstərmək istəmişdi (bir daha!) – yəni, baxın, necə diqqətli asılıyam, sizinlə birlikdə oyağam, sizin kimi, burda yuxusuz gecə keçirirəm. ”Öz aramızdır, izafi, zahiri səy də tez-tez işi pozur” – leytenant dilxorluqla belə düşünür. Bu arada pilləkənin pillələri tədricən qeyri-müəyyən, tərəddüd edən, həyəcanlı işıqla şəfəqlənir.Leytenant Georgi Uparaşvilinin peyda olmasını gözləyir, lakin bu dəfə pilləkənlə hamilə arvadı Lamara enir. Onun bir əlində çıraq var, digər əlilə xalatının ətəklərini dizləri yanında tutub saxlayır. Xalatı altından güllü bamazı şalvar geyinib.Lakin belə zülmətdə Lamaranın xalatı altından nə geyindiyini necə fərqləndirmək olar? Nə geyinilibsə, geyinilib. Başlıcası o deyil, əsası onun ərinə dəymək üçün gəlməsi, ürəyinin dözməməsi və heç nəyin – nə gecənin, nə zülmətin, nə küləyin, nə hamiləliyin – onu saxlaya bilməməsidir, – o, əri üçün çətin, ağır ola bilər deyə; dost, yaxın insan acımasına ehtiyacı ola bilər deyə, qaçıb, onun yanına gəlmişdir. Onun qadın qəlbinə eşq olsun. Deməli, hələ dünyada ləyaqətli qadınlar var! Çırağın qeyri-müəyyən işığının parçalara ayırdığı zülmət bir tərəfdən o birinə, bir divardan digərinə atılır. Gah tünd xəyal, brezentə bükülmüş meyidin qarşısında oturan adamın onqat böyümüş kölgəsi, gah da brezent altındakı meyidin özünün, hansısa böyük evin qəbir təpəsinə bənzəyən iri kölgəsi, ekrandakı kimi, divar boyu qaçır. Xəyallar dartınır, uzanır, nazilir, ayrılır və yenidən birləşir.Lamara pilləkənin ortasında dayanır və irəli əyilərək, diqqətlə zirzəminin döşəməsinə baxır. Qərarsız şəkildə: “Roland! Roland!” – deyə çağırır.Leytenant isə, əllərilə dizlərini qucaqlayaraq, başını yuxarı atır və arvadına baxır, dörd gözlə baxır, sanki bu, arvadı deyil, kimsə onun rolunu oynayır, yalnız, çalışsa da, onu kimin bu cür, bənzər təsvir etdiyini tapa bilmir (öz aramızda, Batum teatrından fərqli olaraq, burdakı teatrda əsas olan – aktyoru tanımaqdır; bu və ya digər aktyorun nə dediyini dinləmək əvəzinə, hamı yalnız bunun Siko, yoxsa Qiquşa olduğunun mübahisəsini edir. Aktyorların özü də rolu öyrənməkdən daha çox, tamaşaçıların onları tanımayacağı, yaxud, ən azından, tanımaqda çətinlik çəkəcəkləri şəkildə qrimlənməyə çalışırlar, – tamaşa zamanı uca gülüş, danışıq, qəhqəhə, zalda olduğu kimi, səhnədə də, bir dəqiqə də olsun, kəsilmir; amma hələ hansısa aktyorun bu oyunda zala qalib gəlməsi və onu axıra kimi axmaq vəziyyətdə qoyması halı olmayıb); dinmədən, pilləkəndə bir əlində göz vuran çıraqla dayanmış, o biri əlilə xalatının ətəyini tutmuş və gerçək aktrisa kimi zirzəminin qaranlığına göz gəzdirən arvadına baxır. O, baxışı ilə zülmətdəki ərini artıq tapıb, fərqləndirib və bir qədər sakitləşib, daha səsləmir, onu çağırmır. İndi, ər, qanuna görə, səksənməli, yerindən sıçramalı, qarşılamaya atılmalıdır: axı ailə həyatı da özünəməxsus teatr, ər-arvadlıq – üstünlük uğrunda mübarizədir və ər yalnız bir şey barədə, küçüyü yatağına və sümüyünə öyrəşdirəntək, arvadı yerinə öyrətmək barədə fikirləşir.Lakin arvad elə hey ipinə doğru, yuxarı, getdikcə yuxarı can atır və kişini qamçıdan yapışmağa, ya da döşənəyə daha bir döşənək, sümüyə başqa sümük əlavə etməyə məcbur edənə qədər sakitləşmir. Hər şey kimin daha israrlı və möhkəm olmasındadır. Baba belə olduğunu və həmişə də belə olacağını deyir. Həqiqətən – arvadının həssaslığı və sədaqətindən təsirlənmiş leytenant: “Lamara!” – deyə qışqırır, yerindən sıçrayır, pilləkənlə onun qarşısına qaçır, qədərincə şişmiş gövdəsini qolu ilə, sevgi və ehtiyatla qucur və indi artıq qaçışla deyil, asta-asta, sanki, qərarsız halda, arvadı ilə bərabər ikilikdə ehtiyatla pillələri enir. Yolda onu mehribanlıqla danlayır: onu gecə yarısı küçəyə nə çıxarıb; axı bu cür güclü külək var, xəstələnmək isə ona heç cür olmaz; o qorunmalı və yenə də qorunmalıdır; özünün qayğıları isə kifayət edir – başını brezentlə örtülmüş meyidə tərəf tərpədir, ancaq birdən arvadının gözlərinin yaşlı olduğunu qeydə alır və ürəyi qopur.”Niyə ağlamısan, Lamara?” – deyə titrəyən səsilə qışqırır. Axı Coxola da başqası üçün dərd çəkməsini çox istədiyinə görə, daha doğrusu, onun ürəyini aldatmaması gümanının özünü doğrultmasını çox istədiyi üçün, arvadından niyə ağladığını soruşur – axı öz Aqazasını yaxşı tanıyır və onun səhv etməyəcəyinə əmindir, etməli olduğu kimi, qadın ləyaqətinin hökm etdiyitək hərəkət edəcək. Nə olsun, yaddır? Əgər sən ləyaqətli qadınsansa, kim olmasından asılı olmayaraq, ölmüş qəhrəman üçün ağlamalısan. Dərd ölümə yaraşmalıdır. Xatırlayırsan? Hələ məktəbdə öyrənirdik! Dərd ölümə münasib olmalıdır. Sonra? Sonrası necədir? Xatırlamıram… Çoxdan unudulmuş şeiri əbəs yerə xatırlamağa çalışaraq, barmaqları ilə alnını sıxır.”Niyə burda oturmusan, nədən evə gəlmirsən?”– Lamara onun sözünü kəsir. – Nələr fikirləşməmişəm, nələr uydurmamışam… Qorxuram, Roland! Yox, danışma. Hər şeyi bilirəm…(Əlbəttə, bilir, yəqin, bütün şəhərin dedi-qodusu başqa heç nə barəsində deyil). Amma məgər biz günahkarıq? Bəyəm sən günahkarsan? Sənin günahın yoxdur, Roland. Belə şey əvvəllər də baş verib və dəfələrlə baş verəcək, ancaq heç nə bilmirəm və bilmək də istəmirəm, Roland. Yalnız mənə lazım olanı və bilmək kifayət edəni bilirəm. Qadın olduğumu, ərim olduğunu, körpəm olacağını bilirəm. Nə qədər çalışsanız da, bundan artığını mənə təlqin edə bilməyəcəksiniz. Atam məni nahaq yerə sadədil adlandırmayıb. Sanki ağılsızlığıma sevinərək: “Mənim sadəliyim!” – deyirdi.”Sanki” deyil, həqiqətən sevinirdi, çünki atam idi və məndən ötrü qəlbi ağrıyırdı. Qadın qadın – ana, arvad, evdar qadın – olmaq istəyirsə, sadəlövh olmalıdır. Həndəsə və tarix mənim işim deyil, Roland. Pompeyin Gürcüstana nə vaxt soxulmasından mənə nə? Əgər soxulmuşsa, deməli, siz kişilər günahkarsınız. Mən uşaq əsgiləri yumalı, sənin corablarını gözəməli, nahar bişirməli, evi süpürməli və daim daha nə iləsə məşğul olmağı, hökm edənlərimə necə xoş olmasını fikirləşməliyəm. Qadın ozünü ərinin və uşaqlarının rəiyyəti hiss edəndə xoşbəxtdir. Çünki könüllü təbəəlik də elə həmin sevgidir. Bəzilərinin dediyi kimi, qadının payına bu düşdüyünə görə etmirsən, sevdiklərinə xidmət edirsən. Mən onları dinləmirəm və onların danışığı məni maraqlandırmır. Bax, Yevgeniya Duqladze – dərs hissəsi müdiri, papiros da çəkir, şərab da içir, heç nədə kişilərdən geri qalmır, amma, hər halda, əgər həqiqət deyilərsə, o, bədbəxtdir və allah bilir, acımaya layiqdir. Əgər qadın güzgüyə baxaraq, orda qadınlıq xəyalı görmürsə, əlbəttə, bəxtsizdir və əlbəttə, ona acımaq gərəkdir. Bir dəfə… Bunu danışmamalıyam, ancaq başımda hər şey qarışıb, yəqin, allah məni bağışlayar, deyirlər, bir dəfə o içərək, güzgüyə baxıb, qışqırmışdır: “Bu kimdir? Sən hardan çıxdın, niyə gözünü hirslə bərəldirsən?” Əgər qadın uşaqlarının olmasını istəmirsə, niyə başqalarını tərbiyə etsin, həm də onları necə tərbiyə edə bilər? Roland, qadın bəd və həsədli olur. Əgər öz uşaqları yoxdursa, başqalarının da olmamasına hər cür çalışacaq, yaxud özgə uşaqlarına doğma analarının üz döndərəcəyi dərəcədə təsir göstərəcək: “Sənin əvəzinə küçük doğsaydım, daha yaxşı olardı” – ya da üzüklü əli ilə sifətinə, düz dodaqlarına vuracaq…Lakin indi bunun vaxtı deyil. Atam həmişə rahat yatsın, tamam axmaqlamışam – səni, hər necəsə, burdan çıxarmaq, evə aparmaq, sakitləşdirmək, isitmək, yedirmək, şənləndirmək əvəzinə, Yevgeniya Duqladze barəsində qeybətə başlamışam. Boynu sınsın! Onunla nə işim var, qoy lap qalife geysin, sifətinə də bığ və saqqal çəksin! Biz isə yolumuzdan çıxmayaq və bizi hara aparsa, orda da qalaq. Bugün-sabah uşağımız, körpəmiz, çəpişimiz, dovşanımız, pişiyimiz olacaq. Sən oğlan istəyirsən, yoxsa qız? Yox, cavab vermə! Cavab vermə! Məni bağışla. Əlbəttə, fərqi yoxdur. Allah bizə nə göndərsə, ona görə minnətdar olacağıq. Amma o, yəni körpə artıq var, mövcuddur, artıq səni tanıyır və hətta sevir. Biz tək olanda yalnız səndən danışıram. O hər şeyi başa düşür – mənim olduğuna görə bu cür danışmıram, həqiqətən, hər şeyi anlayır. Mən həyəcanlananda o da həyəcanlanır. Mən qorxanda onun üçün də qorxuludur. Əgər məndə yuxusuzluq varsa, onun da yuxusu gəlmir.Roland, əzizim, məni evə apar. Bizi apar. Halım yaxşı deyil, Roland, başım hərlənir. Bu gün tənhalıqdan, qorxulardan, gözləməkdən yana halım iki dəfə pis olub… Özüm barədə qüssələnmirəm – ona ziyan olmasın”, – Lamara leytenantın boynundan asılır, elə bil, halı, həqiqətən, pisdir. Ərinin xeyri üçün onu aldadır, qorxudur – bəlkə, necəsə, onu apara, uçurub, bu donmuş zirzəmidən allahın işığına çıxa bildi. Aparacaq, uçuracaq – axı o, leytenantın Faskunci (Simurğ-tərc.) quşudur. Yalnız hələ arzular heç kəsi cəhənnəmdən çıxarmayıb.Lakin əgər səni cəhənnəmdən çıxarmasını, nə vaxtsa allah işığına çıxmaq, günəşin altında gəzmək, asayişlə ətrafa baxmaq, əbədi zülmət və nəmişlikdən, əzab verən fikirlərdən qurtarmaq istəyirsənsə, Faskuncini öz ətinlə bir qədər yemləmək, öz budundan öz əlinlə bir parça kəsmək və öz əlinlə də doymayan quşun ağzına qoymaq lazımdır.Lakin allahın işığına çıxan kimi, dərhal ətrafında yaşayan bütün adamlar kimi olursan. Soruşacaqsan, nə olsun, nəyi pisdir – haqlı da olacaqsan: yalnızca pis deyil, əksinə, yaxşıdır. Ətrafındakı hamı: baba da, nənə də, xala da, Sandro əmi də, Marqarita da, İoseba da, ağıldan kəm Kola da, Yevgeni-ya Duqladze də, Vano müəllim də, Qogiya da… adi adamlardır. Bir sözlə, hamı. İnsan, ümumiyyətlə, adidir və belə, adi, yəni, bir qədər cəsur və bir qədər qorxaq, bir az səxavətli, bir az da xəsis, bir balaca xoş, bir balaca da bəd, bir qədər ağıllı, bir qədər də axmaq, bir az xoşbəxt, bir az da bədbəxt olmalıdır – məhz “bir balaca”ya görə də insan duruş gətirə, dözə bilər; çox olan ziyanlıdır, insan, hətta çox istəsə də, hər nə olsa belə, “çox”a güc gələ bilmir: çox məhəbbət, yaxud çox nifrət, böyük var-dövlət, ya da böyük kasıblıq; buna görə də, əgər adi insan olsan, əgər açıq sinəli qaraçı qadının öncədən deməsini doğrultmasan və başqalarıtək yalnız qarnının qayğısına qalsan, həqiqətən, qorxulu deyil.Lamara həqiqəti deyir: belə olub və həmişə belə olacaq, amma axı kimin kimi öıdürdüyü, kimin kimi soyduğu və kimin kimin şəriki olduğu sənin günahın deyil və ümumiyyətlə, hətta, sənin işin deyil. Dünyada həmişə, heç olmasa, bir Hitler, bir Uriya Gip, bircə donuz – adamyeyən olmalıdır və onlar həmişə olacaqlar. Nağıllarda yazılanlar həyatdan götürülüb, yalnız, insan həqiqətdən qorxur və onu hər cür evirib-cevirir – öz bicliyini tülkünün, acgözlüyünü canavarın ayağına yazır, sanki bu yolla təmizlənir, sağalır və heyvantək qüsursuz, heyvansa onun kimi qüsurlu olur. Səndəki yaxşı mənə, məndəki pis sənə olsun.Lakin öz çatışmazlıq və qüsurlarını gizlətməyi və başqaları üzərinə yükləməyi tərgitməyincə, o nə Hitlerdən, nə Uriya Gipdən, nə də adamyeyən donuzdan yaxa qurtara bilməyəcək. Axı donuz Manya xalanı, həqiqətən, az qala, yemişdi! Dişlək-dişlək etmişdi, buna görə də yazığı xəstəxanaya yerləşdirmək lazım gəlmişdi. Onun oğlu Tbilisidədir – böyük adamdır, paytaxt həkimi ilə gəlmişdi. Buranın həkimlərinə etibar etməmişdi. Bəs oğlanları böyük adam olmayanlar neyləsin? Buranın həkimlərinə etibar etmək lazım gəlir – başqa yolu yoxdur. O, yəni böyük adam isə hətta qatarı da gözləmədi, düz də etdi: Kaxetiya qatarının nə olduğunu hər kəs bilir: fısıldayaraq, yoxuşa qalxmağa başlayanda sərnişinlər düşür və eşşək qoşulmuş araba kimi, onun yanı ilə gedirlər.Üstəlik, itələyir, əllərini dayaq edirlər. Boşuna xərcdir, vəssalam. Ancaq nə etməli? Hamı qatarla gedir, axı hami kimi etməmək olmaz, axı kimsə belə deyər: nə xəsisdir! Amma istehzadan qorxulmasa, Tbilisinin özündən şpalların üstü ilə gedər və Snoriyə, ola bilsin, qatardan əvvəl çatardılar. O, böyük adam isə əvvəlcə təyyarə ilə Telaviyə uçmuş, orda, Telavidə isə maşın – sadəcə, maşın deyil, bütöv avtobus – kirələmişdir (yolda canavar basmışdılar). Bir sözlə, heç bir şey qarşısında geri çəkilməyəcək dərəcədə tələsmiş, vaxtında çatmaq, anasına kömək etmək istəmişdi. Anası təhlükədən kənarda olanda isə dağ kimi nəzir-niyaz toplamış, qarmonçu və təbilçi ilə tbilisisayağı kef etmişdi – musiqiçilər əzik onluqları toplamağa macal tapmamış, bir əllərilə pulu yığmış, o biri ilə təbili döyəcləmiş, qarmonu dartışdırmışdılar.Lakin, belə danışırlar, Manya xala oğlunun qayğı və ehtiramını qiymətləndirməmiş və demişdi: ”Əgər indi musiqiçilərə tükətdiyin pulla donuza jmıx və yemi vaxtında alsaydın, bəlkə, məni yeməyə çalışmazdı”.