Текст книги "Ортда қолган йўл"

Тун. Саҳар. Хўрозлар бир-бири билан овоз синамоқчидай басма-басига қичқирмоқда. Эндигина ётган Холида опа оиласи қаттиқ уйқуга кетган. Ҳар қанча сергак бўлса ҳам бугунги юмушлар ҳолдан тойдирдими, Холида опа ҳам ҳеч нарсани сезмайди. Шу пайт эшик орқасида оёқ шарпаси эшитилди. Кейин кимдир журъатсизгина чертди. Аммо бу чертки овозини ҳеч ким эшитмади. Эшик орқасидаги кимса бир оз кутди. Жавоб бўлмагач, қаттиқроқ, бир оз жаҳл аралаш тақиллата бошлади. Холида опа сесканиб бошини кўтарди. У билан баравар кўзини очган ва қўрқув аралаш унга унсиз тикилиб қолган Моҳирага қараб телбалардай қичқирди.

– Моҳижон, даданг, ҳозиргина тушимда кўраётган эдим, – деди-ю сакраб туриб эшикнинг илгагини кўтарди. Эшик очилди. Очилди-ю, аммо… Рўпарада ўнг қўли бўйнига осилган Турғунбой турарди. Шиддат билан эшик очган Холида опа таққа тўхтаб қолди. Хаёлида минг хил фикр пардек тўзиб кетди. Кимни кутган эди, ким кириб келди! Аламидан йиғлаб юборай деган эди, яна ўзини тутди. Оппоқ докага ўралиб, бўйнига осилган қўлга қайта нигоҳи тушди-ю, ҳамма гина-кудурат учди-кетди. Секин бориб елкасидан олди.

– Эсон-омон келдингизми? Уйга киринг, совуқ қотибсиз.

Турғунбой илиқ хонага кирди. Ўрнидан тик турган Моҳирага қўл чўзди.

– Соғ-саломатмисизлар? Жўнаворган экансизларда.

Моҳира шўрлик индамади. Унсиз қўл чўзди. Бир-икки томчи қайноқ ёш юзига юмалаб тушди.

Ким билади, ҳар қанча жабр кўрган бўлса ҳам ёрининг бу хилда совуқ кўришишини кутмагандир. Юзини юваётган кўзёшлари тақдирга тан бериб, умр йўлдошим деб сақланган охирги меҳру муҳаббатини ҳам ювиб кетаётганди!

Ғовур-ғувурга Шоҳида ва Саодатлар ҳам уйғонди. Гўё оталарининг даракчисидай Турғунбойга отилишди ва уни саволларга кўмиб ташлашди.

– Дадамни ҳам кўрдингизми? Қачон келадилар?дерди кичкина Саодат юраклари эзилиб.

– Қайси фронтда эдингиз? – сўради Шоҳида катталардай салмоқлаб.

– Дадангни кўрдим, яқинда келиб қолади, – деди Турғунбой Саодатни юпатган бўлиб. Кейин Шоҳидага юзланди:

– Сен фронтнинг маъносига тушунармидинг, қайси фронтдалигимни айтганим билан.

Шоҳидани бу қўрс жавоб ранжитди. Лекин поччасига индамади. “Тушунар-тушунмаслигимни билиб қоларсан ҳали”, деди хаёлан.

Уй бир зумда қўни-қўшнига тўлди. Ҳамма ундан бирор хушхабар эшитиш орзусида ёнар, узоқ-яқинларини кўрган-кўрмаганлигини сўрардилар. Қандай қилиб ярадор бўлганлигини суриштиришар эди.

Суҳбат тонггача давом этди. Кўчада подачининг “Ҳайда-о!” деган овози келганда, ишга чиқиш мақсадида ҳамма қўзғалди.

Йўқловчилар тугаб, уй эгалари ёлғиз қолганда Турғунбой дилидагини айтди.

– Энди бизга ҳам жавоб беринг, кетайлик.

– Қаёққа? – деди Холида опа жовдираб.

– Уйимизга-да қаёққа бўлар эди!

Холида опа ўйланиб қолди. Кўз олдидан ўша қора кунлар ўтди. Моҳиранинг тақдиридан титраб кетди.

– Ахир бу ер ҳам ўз уйларинг, яшайверинглар. Бирга турсак яхши эмасми? – деди куёвга юмшоқроқ гапиришга ҳаракат қилиб.

– Мен қайнонанинг уйида рангимни сарғайтирмайман. Хоҳласангиз шу, хоҳламасангиз қизингиз ўзингизга буюрсин, – деди Турғунбой жаҳл билан.

Холида опани биров бир шапалоқ ургандай бўлди. Боши гангиб қолди. Ахир қайси она ўз қизининг турмушини бузгиси келади. Қизи аразлаб келганда ҳам “Қўй, уй-жойинг ўзингга насиб қилсин, кўз очиб кўрганинг билан қўша қаригин”, деб насиҳат билан тинчитиб қўйган оналар озми ҳаётда?!

– Ихтиёрларинг, – деди ниҳоят Холида опа бошини кўтариб, – лекин Моҳи ёлғиз қийналмасмикан? Саодатни ҳам олиб кетинглар, унга йўлдош бўлади.

Суҳбат давомида чурқ этмай ўтирган Моҳира бошини кўтариб, ғамгин нигоҳини онага тикди. “Мунисгинам, кўнглимдагини қаердан билиб олдингиз-а?” дерди миннатдорчилик билан онага унсиз боқаркан.

Кечгача кулча-тўшак тайёрланди. Эртасига уларни кузатиб қўйишди. Саодатнинг юзидан ўпиб Моҳирага топшираркан, Холида опанинг юраги “шиғ” этиб кетди. Гўё юрагининг бир парчаси узилгандай бўлди.

Қиш эртаси. Лайлак қор эринмай еру кўкни оққа буркамоқда. Совуқ хонада Саодату, бешикда бўзлаётган гўдакдан бошқа ҳеч ким йўқ. У бир қўли билан бешикни тебратиб, ўзи билганича алла айтар, уйқуга тўймаган кўзлари эса дераза орқали ташқарига, оппоқ қорга бурканган бўғотларга ғамгин тикилган.

 
Алла укам алла-ё,
Меҳрибоним алла-ё,
Ойисини соғинган
Қўзичоғим алла-ё.
 

Шу пайт гўдак чинқириб йиғлади. Саодат шишага сут қуйиб келиб, сўрғични укасининг оғзига тутди. Лекин у сўрғични олмади. Бошини чайқаб, яна қаттиқроқ йиғлай бошлади. Тебратди, юпанмади. Гўдакни бешикдан ечиб оларкан, Саодатнинг ўзи ҳам қўшилиб йиғлай бошлади. У ҳар қанча уринмасин, укасини юпатолмас, нима қиларини билмай хуноб эди.

Мана уч ой бўлибдики, бу икки гўдак шу азобда. Моҳира тифга йўлиқиб, касалхонага тушди. Уч ойлик ўғилча етти ёшли синглисига қолди. Кундузлари икки бола курашиб кун ўтказар, кечаси эса Турғунбой қарашган бўлар, лекин жонини койитмасди. Саодатга уйқу зўрлик қилганда шўрлик гўдак йиғлаб-йиғлаб, чарчаб ухлаб қоларди. Уч кундан бери бола иситмада куймоқда. Ҳар куни бир хабар оладиган қўшни хотин ҳам кечки навбатчиликка кетганча ҳали қайтгани йўқ. Турғунбой эса бемалол ишхонасига кетган. Шу куни Саодат кунни ярим қилди. Ниҳоят, чидамаганидан опасидан кўрганларини қилмоқчи бўлди: боланинг орқа бошини силамоқчи бўлиб, кўйлагини кўтарган эди, баданига қип қизил доначалар тошганини кўрди.

Ҳайрон бўлиб турганда эшик “ғиқ”, этиб очилиб, бир нотаниш хотин кирди.

– Ўтирибсанми? Уканг мунча йиғлаяпти? Овозини ўчирсанг-чи, – деди ичкариги хонага кирар-кирмас.

Сўнг Саодатга буюрди:

– Ёғ-поғ, гуручу гўштларни келтир, овқат қиламан. Поччанг буюрди.

Саодат иккиланиб қолди. Эрталаб ишга кетишда поччаси “Бирор киши ёғ-ун ёки бошқа бирор нарса сўраб кирса, бермагин!” деб тайинлаган эди. Энди нима қилади?

– Сиз кимсиз? Поччам ҳеч кимга ҳеч нарса бермагин деган эдилар.

– Қўрқма, мен шу ерда бўламан, – деди хотин. – Поччангнинг ўзи буюрган. Опангга овқат пишириб борамиз, – деди-ю Саодатнинг туришини ҳам кутиб ўтирмай, ўзи ошхонага кетди. Бирпасда жазжуз этиб ёқимли масаллиқнинг хушбўй ҳиди кўп кунлардан бери ёлчиб овқат емаган Саодатнинг сўлакайини оқизди. Овқат тайёр бўлай деганда яна иккита хотину бир эркак билан поччаси ҳам кириб келди. Ҳаммаси меҳмонхонага кириб кетиб, эшикни маҳкам беркитиб олишди. Биринчи келган хотин уч-тўрт дона картошка солинган ликобни Саодатнинг олдига қўйди-да, буғи чиқиб турган бир лаган қўғирмани кўтарганича меҳмонхонага кириб кетди.

Боланинг йиғиси авжига чиқди. Толиқиб ҳолдан кетган Саодатнинг бардоши тугади. Беихтиёр бориб меҳмонхона эшигини очди… Очди-ю, кўраётганларидан титраб кетди, гўдак қалби нафратга тўлди: келган хотинлардан бири Турғунбойнинг тиззасида ўтириб, бир қўлида рюмка бир қўлида гўшт, бир ўпичга биттасини ҳадя қилар, иккинчи эркак эса қолган икки хотиннинг ўртасида эркаланарди.

– Почча, укам йиғлаб кўнмаяпти! – деди ерга қараганича Саодат йиғлаб ва кескин орқасига бурилди-да, нариги хонага чопди. Жаҳл билан меҳмонхонадан чиққан Турғунбой келиб Саодатнинг елкасидан тутди ва кескин ўзига қаратди. Сўзсиз унга термилиб турди-да, бор кучи билан шапалоқ тортиб юборди. “Чирр” этганича Саодат бешик ёнига йиқилди. Устидан яна бир тепкини еди-да, уни ҳам ўчди.

Шу билан қанча вақт ўтганини ҳам сезмади. Қаттиқ йиғи овозидан кўзини очса, каравотда ётибди, уй одамга тўлган, поччаси эса йиғлаб укасини бешикдан ечиб олаётган эди. Мурғак хаёлидан “Ўлиб қолипти!” деган фикр лип этиб ўтди-ю, яна қандайдир бўшлиққа шўнғиб кетгандай бўлди. У ҳушидан кетган эди. Одамлар эса уни ухлаб ётган гумон қилиб аҳамият ҳам бермадилар. “Ёш бола, ҳали нимага ҳам ақли етарди”, деб ўйлардилар. Лекин улар бу ёш қизчанинг бир кечада улғайиб қолганини сезмаган эдилар…

Воқеа бундай бўлган эди: Қўшни Роҳила хола ишдан эрта қайтди. У бу сафар икки смена ишлаб қайтган эди. Тезда иш кийимларини алмаштирди-ю мурғаклардан хабар олай деб қўшнисиникига югурди. Аввал юраги алланечук ҳовлиқиб болалар хонасига кирди. Опа-уканинг овози ҳам чиқмасди. “Ухлаб қолибди-да”, деб Саодатга қарамади ҳам, дарров гўдакнинг юзини очди. Не кўз билан кўрсинки, оёқ-қўли боғланган гўдак кўкариб ётарди. Қўли билан бутун баданларини сийпалаб чиқди… Иссиқдан дарак йўқ! Жон ҳолатда Саодатга ўзини ташлади. Хайрият иссиғи бор экан. Кўтариб каравотга ётқизди-да, нариги хонага югурди. Эшикни очиб, ҳайратдан таққа тўхтаб қолди: уч хотин ва икки эркак аралаш-қуралаш бўлиб дастурхон атрофида хуррак отар эди. Жаҳлидан қони миясига тепди ва беўхшов қичқирди:

– Ҳей, нас босгурлар, йўқол ҳамманг! Касофатинг ўзингга урмай гулдай болага урибди-я, Турғунбой, виждонинг борми, боланг ўлиб қолибди.

Хотинлар шоша-пиша ўринларидан туришди. Роҳила холанинг қарғиши остида апил-тапил пальтоларини эгнига илганича, юз-қўлларини ҳам ювмай кўчага отилишди.

– Ҳой ифлослар! Юз-қўлингни ювиб ол! Кўчада сен ювуқсизларнинг юзингга кўзи тушганлар касрингга учрамасин! – қичқирди Роҳила хола орқадан. Турғунбой эса ўрнидан турди, шошилмай юз-қўлини ювди, тартибсиз дастурхонни Роҳила хола билан биргаликда йиғиштирди. Уйни тартибга келтириб, кейин бешикка яқинлашди:

– Болам-о-о, болам-о-о! – деб овоз чиқарди.

Йиғи овозига бир зумда уй-ҳовли одамга тўлди. Шу пайт Саодат кўзини очиб, яна қайтадан ҳушидан кетган эди. Қабристондан қайтгач, барча уй-уйига тарқалганда Роҳила опа дўхтир чақирди. Дўхтир Саодатнинг томирини кўрди, укол қилди. Кейин нафас олишини эшитмоқчи бўлиб кўйлагини кўтарган эди, баданига тошган қизил доначаларни кўрди ва:

– Қизамиқ. Иссиқ сақланглар, бу ҳам қурбон бўлмасин, – деди қатъий.

– Дўхтиржон, мен бир қўшниман, холос, ишга кетсам ҳолидан ким хабар олади? Опаси касалхонада. Онаси узоқ шаҳарда, хабари ҳам йўқ у бояқишнинг. Сиздан илтимос, анча соғайиб қолган опасини уйига юборинглар. Бировнинг боласи ҳам увол бўлмасин, – деди ялиниб.

– Бу киши-чи? Кими бўлади унга, – деди кўзойнак устидан Турғунбойга тикилиб доктор.

– Биз давлат ишидаги одаммиз, қандай қилиб уйда бола боқиб ўтирамиз, бирор иложини қилинг энди, ўртоқ дўхтир, – деди Турғунбой хушомад қилиб. Дўхтир индамади. Роҳила опага дори-дармонларни буюрди-да, тез чиқиб кетди. Эртасига тушларда эса тол новдасидай, озиб чўп бўлиб кетган Моҳира эшикдан кириб келди…

Моҳира касалхонадан чиқди-ю уйдаги фожиадан гангиб қолди. Куну тун йиғидан бўшамади. Ниҳоят, беҳад қуйилган кўзёшлари ғам-ғуссаларни бир оз ювиб юбордими ёки қўни-қўшнисининг насиҳати, ўгити дармон бўлдими, йиғини тўхтатди. Энди Саодат ҳам соғайиб, қайтадан оёққа тураётган эди. Уни онасига топшириш пайига тушиб қолди.

Иши ўнгидан келиб, қўшниси Роҳила хола ўша тумандаги бир қариндошиникига борадиган ва Саодатни ҳам бирга олиб кетадиган бўлди. Моҳира Саодатга укасининг ўлими-ю ўзининг бетоблигини онасига зинҳор айтмаслигини тайинлади ва севимли ҳамдардини она бағрига жўнатиб юборди.

…Қишлоққа деярли ҳар куни фронтга кетганлар қайтар, бирор тун йўқки, бирор хонадонда хушнуд ҳамқишлоқлар йиғилиб жангномаларни тингламаса. Бу йиғилишларга Холида опа ҳам кичик Саодатни етаклаб борар, “Менинг дадам қачон келади?” деб тинчлик бермайдиган Саодатни жилла бўлсин юпатиб келишни истарди. Зийрак қиз фронтчилар ҳикоясини охиригача тинглаб ўтирар, аммо уйга келгандан сўнг “Нега ҳамманинг дадаси келади-ю менинг дадам келмайдилар”, деб онаизорни хуноб қилар эди.

Бир куни жамоа бошқаруви махсус вакилларни ажратди ва қишлоққа қайтиб келаётган бир гуруҳ жангчиларни кутиб олиш учун станцияга чиқарди. Уларга Холида опа ҳам қўшилди. Кўчада болалар билан тупроқ чангитиб юрган Саодат ҳам қаердандир хабар топиб, буларга эргашди.

Станцияда одам гавжум. Тўрт йиллик жудоликнинг ниҳоясига етганлигидан чеҳралар шодон. Анвойи гулдасталар вокзални бир чаманзорга айлантириб юборган. Бир томонда оркестрдан ёқимли марш садолари янграмоқда. Хушнуд одамлар орасида фақат Холида опанинггина қалби қоронғи. Бу келадиганлар орасида унинг умр йўлдоши йўқлиги, жажжи Саодатни ўз дадасини энди абадий кўра олмаслигини у мурғак гўдакка қандай айтсин. “Қора хат”нинг мазмунига у тушуниб етармиди? Шундоқ ҳам дада соғинчида юрак-бағри сув бўлиб оқди у қиз бечоранинг.

Бирдан ҳамма сергакланиб қолди. Узоқдан паровознинг овози эшитилди. Оркестр марши авжига чиқди. Паровоз узун составини судраб келиб, “пиш-пиш” деганича секин тўхтади. Вагонлардан йигирма чоғлик жангчи отилиб тушди. Уларни кутиб олаётганлар туман раҳбарлари, колхозчилар номидан эса Тоштемир ота бир-бир қучиб кўришди, сўнг ғалаба билан табриклашди ва ҳар бирини ўз жамоаси тўпига, ёр-биродарларининг ёнига қўшиб қўйишди. “Учқун” жамоасидан келган вакиллар ўз ҳамқишлоқларини дарров ўраб олишди. Уч киши уларнинг жамоасидан эди. Хотинлар жангчиларнинг елкасидан олиб, эркаклар эса қучоқ очиб кўришишди. Ҳар бир жангчини кўзлари жавдираб кузатаётган Саодат бирдан чинқириб юборди.

– Ёлғончилар, даданг келадилар деб алдадингиз, қани дадам?! – деб йиғлаганича энди қўзғалган поезд орқасидан югурди.

Яхшиямки Тоштемир ота уни чаққонлик қилиб ушлаб қолди. У эса типирчилар, отанинг қўлидан юлқиниб чиқишга уринар эди.

– Даданг янаги сафарги поездда келадилар. Уни иккаламиз чиқиб кутиб оламиз, – дейишига қарамай ўзини ҳар томонга урар эди.

Ҳамқишлоқлар станциядан арава кутиб турган ерга қараб юришди. Ҳамма жим. Ўртага ноқулай бир вазият чўккан. Гўдак йиғиси шундай ҳам зада бўлиб қолган юракларни эзиб юборган эди. Жангчилар ҳам ҳамқишлоқларининг юз ифодасидан бирор шумхабар келганлигини англашган, сўрашга ботинолмас эдилар. Аравага ҳамма чиқаётганида, Саодат ўзини ерга отди ва турпоқда юмалаб нола қила бошлади:

– Дадажонгинам, нега сиз келай демайсиз. Сизни жудаям соғиниб кетдим-ку! Энди кимни дада деб чақираман!

Холида опа қуюлиб келган кўзёшини энди тиёлмади. Фақат у эмас, ҳамма йиғлади. Гўдак ноласи ҳар бир қалбни йиғлатди.

Ниҳоят жангчилардан бири уни ердан авайлаб кўтариб олди.

– Қўй қизим, йиғлама. Мен дадангни кўрган эдим. Сизлар бориб туринглар, мен қизимга портфель олиб бораман, қизим бу йил мактабга боради, деб қолдилар.

Саодат бирдан йиғидан тўхтади:

– Ёлғон эмасми? Қаерда кўрдингиз? – деди у кўзёшларини ютиб.

– Рост айтаяпман, – деди ҳалиги киши. – Ахир мактабга борганингда портфель керак-ку.

Саодат чапак чалиб юборди.

Ўқувчиларнинг кўпчилиги бувилари тикиб берган бўз жилдларда мактабга қатнар эди. Бу йил мактабга боришини орзиқиб кутиб юрган Саодатга дадаси портфель келтирса, мазза эмасми! Ҳамманинг унга ҳаваси келади!

Ниҳоят Саодат юпанди ва жангчини сўроққа тута бошлади:

– Сиз дадамни танийсизми? У кишининг бўйи бала-а-ндми?

– Ҳа танийман, бўйи баланд.

– Кимнинг бўйидай?

Жангчи ҳаммага аланглади, Тоштемир отада тўхтади.

– Тоштемир отангдай.

Бу пайт арава қишлоқ йўлига чиқиб олган, тупроқ йўлдан мойсираган ғилдираги ёқимсиз ғижирлаб борарди. Катталар секин-аста ўзаро суҳбатлашиб кетар, Саодат эса Тоштемир отанинг пинжига кирганича, кўз олдида ота сиймосини чизмоқчи бўлибми, унинг нуроний чеҳрасига тикилиб борарди.

Холида опанинг эса хаёлидан узоқ йиллар давомида бошидан кечирган ҳаёт йўли липиллаб ўтар эди.

30-йиллар. Қишлоқда кечки пайт катта йиғин бўлди. Хонадонлардан ҳамма ёшу қари йиғинга ҳайдаб чиқилди. Йиғинни шаҳардан тушган чарм курткали уч киши ўтказди. Барчага эртаси кундан бошлаб, молу ҳоли, ерини топшириб, жамоа тузиш ҳақида топшириқ берилди. Сўнг беш киши бойқулоқ деб эълон қилинди ва уларни Сибирга сургун қилиш ҳақида буйруқ ўқилди. Улар орасида Соҳиб ака ҳам бор эди. Хайрият, узунқулоқ гаплар қулоғига чалинган бу эркаклар секин-секин кечаси қишлоқдан от-аравасида Каттақўрғонга бориб, у ердан қизил вагонларда боши оққан томонга қараб йўл олади. Узоқ юриб, ёнида тўқайзор бўлган бир даштдаги кичик бекатда тушиб қолдилар. Юриб-юриб, бир гуруҳ кўчманчилар чорва боқиб юрган дарё соҳилидан чиқиб қолдилар. Соҳилда қамишдан қилинган тўрт-бешта қамиш капа бўлиб, чорва эгалари ана шу капаларда истиқомат қилар эди.

Соҳиб ака бошлиқ қочқинлар улар билан кўришиб, ҳол-аҳвол сўрашди. Чорва эгалари уларни капалардан бирига киритиб, ош-сув берди. Кейин шу тўданинг бошлиғи шекилли, мўйсафид бир киши сўради:

– Меҳмонлар, сир бўлмаса қаерларга йўл олдиларинг?

Соҳиб ака жаваб берди:

– Биз мусофирмиз, ота. Агар ижозат берсангиз шу ерда қолиб истиқомат қилсак. Ер очиб деҳқончилик, мол боқиб чорвачилик билан шуғуллансак.

Мўйсафид зийрак киши бўлса керак, буларнинг бу алғов-далғов кунларда бу ерларга келиб қолганлигида бир сир борлигини сезди ва узоқ ўйлаб жавоб берди:

– Агар ниятларинг пок бўлса, қолиб яшайверинглар. Лекин ана шу қирнинг орқасида қишлоқ бор. Қиш олдидан биз қишлоққа кетамиз. Баҳор олди яна қайтиб келамиз. Шу ерда экин-тикин, мол-ҳол қилиб, мана бу капаларда қишлайверинглар. У ёғига Худо бир йўлга бошлар. Лекин қишлоққа ҳар замон, ҳар замон исковичлар келиб туради. Мана бу қир ва тўқайзор сизларга паноҳ бўлади.

Соҳиб ака мамнун бўлиб, мўйсафидга миннатдорчилик билдирди.

– Раҳмат ота, бу яхшилигингизни унутмаймиз. Бизга кўпайтириш учун ва кўздан яширин бўлиш учун мол-ҳолдан сотиб кетинглар. Экин-тикиннинг эса кифтини келтирамиз. Ота-бобомиз деҳқон ўтган.

Ота ўғилларига айтиб, бир соғин сигир, бузоғи билан, беш-олтита қўй, эчки қолдириб, куз охирлаганда қишлоққа кетдилар.

Бу кимсасиз жойда беш эркак қиш-қировли кунларни ўтказди. Мол-ҳол учун қишга пичан ғамлади. Ош-овқат учун эса қишлоққа пул бериб юборишарди. Оқсоқолнинг болалари навбат билан Соҳиб акаларнинг ош-сувидан хабардор бўлиб турди.

Чорвадорлар баҳорда далага қайтиб чиққанда анча-мунча ер экин-тикинга тайёрлаб қўйилган эди.

Ҳаволар исиб, қуёшнинг иссиқ тафти кўтарилганда, маслаҳат билан лой олиб, пахса кўтаришди. Икки-учта хонадон учун уй қурилди. Лекин Соҳиб акалардан уч киши хорижга чиқиб кетиб, икки киши қолди. Оила аъзоларини кўчириб келиш учун мўйсафид икки кишини уларнинг юртига сафарбар қилди. Бу пайтда уйлари муҳрланиб, бор мол-мулки, бешигигача давлат ихтиёрига ўтказилган эди. Холида опа ҳовли бурчагидаги кичкина ҳужрада иккала қиз билан кун кечирарди.

Қиш ўтиб, Соҳиб ака юборган одамлар аёлини болалари билан олиб кетгани келди.

Холида опа жон ҳолатда қизлари ва шериклари билан уларни олиб кетгани келган йигитлар ёрдам бериб, бўш вагонлардан бирига чиқиб олди. Лекин манзилга етгунча уч кун уйқу нималигини билишмади. Чунки вагон бурчагига учта ўғри ўтириб олиб, уларнинг анжомларини кўз остига олганича ухлашларини кутар эди. Улар минг бир азоб билан манзилга етиб олдилар.

Аста-секин қишлоқдан чорвадор ва деҳқон оилалари ҳам кўчиб келиб, соҳил бўйи обод бўла бошлади. Энди у ер колхозлашган қишлоқ мақомини олди. Экин ерлар кенгайиб, чорва фақат қирда боқиладиган бўлди. Колхозга раис, ҳайъат аъзолари сайланди. Ана шу жойда Саодат таваллуд топган эди.

Биринчи сентябрь. Ҳамма мактабга қатнайдиган болалар каби Саодат ҳам бу кеча ухламади ҳисоби. Кечикиб қолмайин деб, ҳатто ойисининг янги тикиб берган кўйлаги-ю, китоб-дафтарларини ҳам болиши тагига қўйиб ётди. Эрталаб Холида опа сигир соғиш учун ўрнидан энди қўзғалган эди, Саодат ҳам худди шуни кутиб ётгандай сакраб ўрнидан турди.

– Ойижон, ойи, мактабимга кечикиб қолмайин. Зуҳра ўртоғим кетиб қолмасин, – деди шошилганча кийинар экан.

– Ҳали мактабга эрта, қизим. Мунча шошилмасанг. Чой-пойингни ичиб олгин. Мен сигирни соғай, сенга ширчой қилиб бераман.

– Эрта эмиш, – лабини чўччайтирди Саодат. – Шоҳидангиз кетиб қолибди-ку ишга. Мен ҳам мактабга эртароқ боришим керак.

– Мактабга сени бугун ўзим олиб бораман. Тезгина бет-қўлингни ювиб, сочларингни тараб тургин, қизим. Мен сигирни соғиб олай, – деди Холида опа ва сут челакни олиб молхонага қараб кетди. Сигирни соғиб қайтганда, Саодат тайёр, китоб-дафтарларини ойиси тикиб берган жилдга солиб уни кутиб ўтирар, ўзи нимагадир ўйчан эди.

– Ҳа, қизим. Ниманинг хаёлини суриб қолдинг?– деди Холида опа кулиб. Кичкина чойнакчага чой дамларкан.

– Дадам ҳам келмадилар. Портфель келтирмай, ўзлари келсалар ҳам майли эди-я, ойижон, – деди онасига ғамгин тикилиб.

Холида опа бир газ чўкиб кетгандай бўлди. Шундай бўлса ҳам қизига билдирмади:

– Хафа бўлма, қизим. Бирор кун келиб қолар даданг ҳам, – деди оғир хўрсиниб.

– Ойижон, ширчой ичмайман, пишириб ўтирманг. Чойни ичиб, тезроқ бора қолайлик мактабга.

– Хўп, хўп қизим, – деди Холида опа ҳам каловланиб ва дастурхон ёзиб, нон-қанд, сутнинг бетини келтирди ва она-бола шошиб-пишиб нонушта қилган бўлди.

Иккаласи етаклашиб кўчага чиққанда, рўпарадаги дарвозадан Саодатнинг ўртоғи Зуҳрани ҳам дадаси етаклаб чиқиб келар эди.

Холида опанинг юраги дук-дук ура бошлади: “дадам” деб яна шовқин кўтармасайди Саодат. Хайрият индамади. Фақат илгариги қувноқлиги йўқ. Ойисининг қўлини маҳкам қисганича ерга қараб борар ва ниманингдир ўйини сурар эди.

Қўшнилар гаплаша-гаплаша мактабга етиб бордилар. Биринчи синф муаллимаси Зубайдахон буларга пешвоз чиқди. Уни бир зумда ўқувчилар ўраб олишди.

– Зубайдахон, мана, қизим Саодатни ўқитинг. Бу ҳам ўқиб сиздай муаллима бўлсин. Отасининг тилаги шундай эди, – деди-ю Холида опанинг ўпкаси тўлиб, ортиқ гапира олмади ва қизига сездирмаслик учун тезда орқасига бурилганича уйига жўнади. Хайрият, Саодат муаллимаси ва ўртоқлари билан овора бўлиб, унинг қандай ҳолатда кетганини ҳам сезмай қолди.

Шу пайт қўнғироқ чалинди. Зубайдахон жажжиларини иккита-иккитадан қатор қилди-да, синф хонасига етаклаб кетди.

Шундай қилиб, Саодатнинг жўшқин ўқувчилик ҳаёти бошланди-ю қалбини кемираётган ота соғинчи бир оз унут бўла бошлади.

Улар ўқиётган қишлоқ мактаби ёнидаги узун баракда уруш ўтган ерлардан эвакуация қилинган, озиб-тўзиб, ипдай чўзилган ўғил ва қиз истиқомат қилар ва қишлоқ болалари билан бир мактабда ўқир эдилар. Болалар жуда иноқ, уруш даҳшатларини кўрганлариданми, бу ерда самолётларнинг даҳшатли бомбардимонидан холи ҳаётнинг қадрига етиб, ака-ука, опа-сингилдек қадрдон бўлиб кетган эдилар.

Бир куни Саодат партадош ўртоғини уйига таклиф қилди. Улар келганда, онаси Холида опа жўхори, арпа ва кепакли жавдар унини омихта қилиб ёпилган нонларни тандирдан эндигина узаётган эди. Она ҳар иккала қизалоқни ўтказиб, дастурхон ёзди, иссиқ нон келтириб, олма чой қуйиб берди. Нон жуда кам оилаларга насиб этар, кўплар ўт еб, шишиб ётар, уруш охирлаб борган сари кўп хонадонларга ўз асоратини кўрсатиб турар эди.

Бу орада қанча хонадонларга қорахат келиб, аза кетидан аза очилган. Кўп хонадонлардан урушга кетган қарчиғайдай йигитлар у ердан мажруҳ бўлиб қайтган эдилар.