Текст книги "Ортда қолган йўл"

Ёзги таътил бошланганига мана икки кун бўлди. Ҳар куни ёлғиз қолиб, рўзғор юмушлари билан куймаланиб юрадиган Холида опа икки кундан бери Саодат билан ундан-бундан гаплашган бўлиб, кунни кеч қилганини ҳам билмайди. Ҳамма ёқни йиғиб-териб бўлганидан сўнг Холида опа супра ёзиб ошхамир олди ва угра кеса бошлади. Рўпарасига ўтириб олган Саодат эса гап берар эди:

– Ойи, ойи мен-чи мукофотга олган китобимни янгилигича сақлаб қўяман. Дадам келсалар кўриб “Яша қизим, аълочи қизим!” деб севинадилар-а, – деб қолди бирдан.

“Яна бошлади-ку”, деди Холида опа ичида ва уни чалғитмоқчи бўлиб:

– Сенга энди иккинчи синфнинг китобини олиб берамиз. Шоҳида опанг яқинда Тошкентга катта мажлисга боради. Ўша ердан сенга портфель ҳам олиб келади.

У эса ўзининг гапини маъқуллатар эди:

– Ҳов бирда дадамдан хат келганда ҳам угра қилган эдингиз. Хотинлар кўп келган эди. Бугун дадамнинг ўзлари келиб қолсалар эди-я. Ойи, дадам уграни яхши кўрар эдиларми? – дейди яна қасдига олгандай.

Холида опа энди ноилож қолди.

– Ҳа яхши кўрар эдилар, – деди секин.

– Мен ҳам яхши кўраман бўлмасам, – деди Саодат ҳам қатъий.

Шу пайт Зуҳра қиз кўчадан ҳовлиқиб кириб келди:

– Холида хола, Холида хола, Моҳира опамлар келишаяпти! Ҳо кўприкнинг бошида кўрдим, – деди нафаси тиқилиб.

Саодат аллақачон ғизиллаганича кўчада чопиб кетар, Холида хола эса шошганидан калишини киёлмас эди.

Довдираб кўча эшигига яқинлашганда қучоқ очиб Моҳира, орқасидан эса Турсунбой кулиб кириб келарди.

– Вой болагинам-ей. Қайси шамол учирди сизларни, – деб Моҳиранинг юз-кўзларидан ўпар, бағрига босиб, у ташна қалб чанқоғини қондиришга шошилар эди онаизор.

Қайта-қайта кўришиб бўлгач, энди навбат Турсунбойга келди.

– Эсон-омон келдингизми, ўғлим? – деди унинг елкасидан олиб Холида опа. У билан ҳам қайноқ кўришди.

– Шукур, холажон. Насибамиз узилмаган экан. Соғ-саломат қайтиб келдик. Ўзингизлар ҳам хафа бўлмай ўтирибсизларми? – деди Турсунбой ҳам ўз навбатида ҳол сўраб.

Холида опа сўрига жой қилди. Меҳмонлар энди ўтирган эди, шовқин-сурон билан Шоҳида кириб келди.

– Опажоним келдими, меҳрибоним келдими, – деб йиғлаб келиб опасининг бўйнига осилиб олди. Оиланинг ҳам эркаги, ҳам таянчи Шоҳида она ва синглисининг кўнглини вайрон қилмаслик учун ўзини тутар, метин ирода билан ҳар иккаласининг суянган тоғи бўлиб келар эди. Лекин опа олдида ўзини тута олмади. Ўксиб-ўксиб йиғлади ва қалбида тўпланиб қолган аламларини бирдан тўкиб солди.

– Қўйинг энди, синглим, – деди Турсунбой. Йиғининг фойдаси йўқ. Шундан кейингина у онасининг ёнида яна бир меҳмон борлиги эсига келди ва у меҳмон Турсунбой эканлигини энди билди. Улар кўришиб, ҳол-аҳвол сўрашиб бўлганда, оиланинг доимий ҳамдарди Тоштемир ота дарвозадан кириб келарди. Қизлар оталари кириб келгандай бирдан оёққа қалқди. Тоштемир ота билан самимий кўришишди.

– Моҳирабону, мунча узоқлаб кетдинг? Бундай хабар олай ҳам демайсан, – деди раис танбеҳловчи оҳангда қизларнинг каттасига.

Моҳира оғир уҳ тортиб, ерга қаради. Кўзига ғилт-ғилт ёш келди. Икки йиллик уқубатлар кўз олдидан ўтди. Лекин дарров ҳасрат дафтарини варақлагиси келмади.

– Шундай, – деди секин, – мавриди бўлмади келишнинг.

– Боланг қани? Нега ташлаб келдинг? – деди энди невараси эсига келиб Холида опанинг.

Моҳиранинг боши айлангандай бўлди. Шундай ҳам синиқ ранги яна ўчинқиради. Хасталардай зўрға:

– У ўлди, – деди. Деди-ю меҳрибон онаизори, сингиллари, отасидай ғамхўр Тоштемир оталарнинг ҳузурида эканлиги эсига тушиб, хўрлиги келди ва елкалари титраб-титраб аччиқ изтироб билан йиғлай бошлади.

– Қўй энди, Моҳи, – деди Тоштемир ота юпатиб,– энди сени ҳеч қаёққа юбормайман. Турмуш қилгиси келса Турғунбойнинг ўзи келсин. Шу ерда ҳам иш бор. Бир томондан Холидахон билан мана бу қизалоқларни ҳам ёлғизлатиб қўйиш яхши эмас.

– Ҳали ҳам кўчимиз орқамиздан келяпти, – деди Моҳира кўзёшларини артиб.

Саодат мактабдан келиб, уйда Турсунбой ўтирганини кўрди. Югуриб бориб, қучоқлаб олди.

– Ака, қачон келдингиз?

– Ҳозиргина, – деди Турсунбой ҳам Саодатни эркалатиб.

– Энди кетмайсизми? – деди Саодат севиниб.

– Кетмасам бўлмайди, синглим, – деди Турсунбой катталарга гапираётгандай жиддий, – ишлар қолиб кетади-да.

Саодатнинг бирдан қовоғи солинди. Мана икки йил бўлибдики, Турғунбой олдида безиллаб кун ўтказар, Турсунбой уйда бўлган кунлари унга байрам эди. Чунки институтни давом эттираётган Турсунбой таътил кунларини фақат у билан ўтказарди. Ўта зийрак ва чаққон Саодатнинг ҳали бола эканлигини унутиб, у билан тенгдош дўстдай гаплашар эди.

Турсунбой институтни тугатиб, шаҳарга ишга тайинланди. Лекин тўсатдан акасидан шошилинч телеграмма бориб, бугун уйга етиб келган эди.

Уйда ҳеч ким йўқлигидан фойдаланиб, Саодатни сўроққа тутди.

– Ойинг, опанглар яхшими? Қаерда ҳаммаси?

– Опамлар ишда. Ойим уйда эдилар. Бирор қўшниникига чиққандирлар-да.

– Нима янгиликлар бор, Саодатхон? Поччанг энди сизларни урмай қўйганми?

– Урар эдилар-у. Тоштемир отамдан қўрқадиларда. Бир марта Моҳи опамни урган эдилар, отам келиб роса бопладилар.

Турсунбой сергакланди:

– Нега уради опамни?

– Билмайман. Шоҳида опамни сизга бериб юборамиз деган эканларми, Моҳи опам:

– Сиздан мен нима кўрдим-у, синглим шўрлик укангиздан нима кўрсин, – деб йиғлаётган эдилар. Тоштемир отам келиб қолиб поччамни роса уришдилар.

– Кейин нима бўлди? – қизиқиб сўради Турсунбой.

– Кейин ҳаммалари уйга кириб кетишди. Аллавақтгача гаплашишди, у ёғини мен эшитмадим, – деди Саодат.

Турсунбой ўйланиб қолди… Шоҳиданинг айни бўйи етган пайти. Совчилар эшигининг турумини бузмоқда эди. Уни ҳар кўрганда Турсунбойнинг юраги алланечук дукуллаб қолар, лекин акасидан безиллаб қолган бу оилани чўчитмаслик учун сирини ҳеч кимга ошкор этмаган эди.

Саодатнинг сўзлари уни ўйлатиб қўйди. Шоҳида нима дер экан? У рози бўлармикан! Унинг хаёлини яна Саодат бўлди:

– Нега ўйланиб қолдингиз, ака?

Турсунбой хаёлидагиларни ҳайдамоқчи бўлиб, Саодатнинг ўзидан сўради.

– Қани ўқишдан гапиринг-чи, синглим. Баҳолар қалай?

– Баҳоларнинг ҳаммаси “беш”, ака, – деди Саодат қувноқ ҳолда ва жилдидаги дафтарларини олиб кўрсата бошлади.

Турсунбой унинг она тили, арифметика, рус тили дафтарларини бирма-бир кўздан кечираркан, бу бежирим ва териб қўйилгандай ёзилган дастхатларга, тўғри ечилиб “беш”га баҳоланган мисол ва масалаларга, русча бажарилган машқларнинг тўғрилигига тасанно ўқиди ва Саодатни мақтаб қўйди.

– Баракалло, синглим, иш мана бундай бўлипти! Бизнинг сингил олима бўлади.

– Муаллима денг, Турсунбой ака. Дадам муаллима бўлсин, деганлар, – деди Саодат унга термилиб.

Саодатнинг Турсунбойнинг мақтовидан кўнгли тоғдай кўтарилган эди.

Унинг хаёлига ногоҳ ўтган йил қишдаги бир воқеа келди. Саодат тўртинчи синфда ўқир эди. Бир куни қийинроқ масалани очишга қийналиб қолди ва поччасидан ёрдам сўради. Турғунбой эса “Шуни ҳам ечолмасанг, нима қилиб юрибсан бекорга вақт ўтказиб, то ечмагунча чиқармайман”, деб совуқ хонага қамаб қўйди. Моҳира ва Холида опанинг арзу доди билан ярим кечадагина у хонадан чиқишга рухсат берди, холос.

Бу ўткир “тарбия”дан хулоса чиқарган Саодат иккинчи Турғунбойнинг ёнига йўламайдиган бўлди.

Ҳозир Саодат шу воқеани Турсунбойга ҳикоя қилар экан, Холида опа келиб қолди.

– Келинг Турсунбой. Ишли бўлдим деб бунча узоқлаб кетмасангиз?

Улар кўришар экан, бирин-кетин Шоҳида, Моҳиралар, бир оздан сўнг Турғунбой ҳам ишдан қайтди. Бир зумда ҳовли тўлди. Саодатни Тоштемир отага юборишди. Соат ўнларда идорадаги ишларини тинчитиб, ота ҳам етиб келди.

Ота келгандан сўнг ошни сузиб, алоҳида хонада ўтирган эркакларга аввал киритиб юборишди. Қизлар ойилари билан сўрида ўтиришди.

Ош ейилиб бўлгандан сўнг Турғунбой гап очди.

– Сени чақиришдан мақсадим – биз бу ерда маслаҳатлашиб, сени уйлантириб қўймоқчи бўлдик.

– Менсиз-а, – деди Турсунбой кўк чойдан ҳўплар экан. – Кимга?

– Кимга бўлар эди, ўзимиздан, Шоҳидага, – деди Турғунбой.

– Ўзидан сўрадиларингми? Онаси нима дейди, – деди Турсунбой секин.

– Ўзидан сўраб нима қиламиз. Қиз бола эрга тегаман дер эдими. Онаси битта супрадан иккита хамиртуруш бермайман, деб тихирлик қиляпти. Аммо опаси менинг қўлимдами, бас, ишни мен тўғрилайман, – деди Турғунбой мақтаниб.

– Шошилманг, – деди Турсунбой, – қиз тугул ҳали мен ҳам ўйлаб улгурганим йўқ лоақал. Бирор кун ўйлаб олай, – деди Турсунбой ва Тоштемир отага қаради.

Бу қарашдан Тоштемир ота “Қизнинг кўнглини билай” деган маънони ўқиди ва “Майли Турғунбой, ўйлаб олсин. Бу умр савдоси”, деди.

– Маҳмадана, – деди Турғунбой бўғилиб, – билганингни қил, тайёр қиздан ҳам ҳали қуруқ қоласан.

– Бўлмасам, сизга ўхшаб туҳмат қилайми? – деди Турсунбой ҳам ғазабланиб.

Турғунбойнинг вужуди ёниб кетди. Муштини тугди. Зарб билан бир туширмоқчи эди-ю, раисдан ҳайиқди.

Эрталаб Турсунбой уйғонганда қизлар далага кетган эди. Турғунбой ҳам ишга отланар экан:

– Ўйлайдиганингни тезроқ ўйлаб ол! – деди-ю жўнаб кетди.

Турсунбой ҳам нонушта қилиб бўлиб, Шоҳида ишлайдиган бригада даласи томон йўл олди.

Кенг пахтазор оралаб борар экан, узоқдан пахта тераётган қизларнинг ашуласи қулоғига чалинди ва ўша томонга бурилди. Кўнгилдагидай худди Шоҳида пахта тераётган эгат бошидан бориб қолибди. Теримчилар анча орқада, у эса ўзи куйлаётган куй янглиғ чунонам пахтани чиройли қилиб терар эдики, гўё чаноқдаги пахталар унинг этагига оқиб тушаётгандай туюлар эди, кишининг кўзига.

– Ҳорманглар! Ҳорманг Шоҳидахон! – деди Турсунбой овозининг кучсиз чиққанидан ўзи ҳайрон қолиб.

– Саломат бўлинг, Турсунбой ака. Нечук бизнинг далага айланиб келибсиз? – деди Шоҳида шаддод.

– Шошилинч топшириқ олган эдим. Шу топшириқни бажаргани келдим, – деди Турсунбой гапнинг мақсадга яқин келгандан ўзи ҳам хурсанд бўлиб.

– Бу ерга мухбирлар топшириқ билан тез-тез келиб туришарди. Сиз педагогсиз-ку? – деди Шоҳида ҳам бўш келмай.

– Ишқилиб бирорта мухбир суратингизни оламан деб, қалбингизни ҳам олиб кетиб қолмасин яна. Журналистлар гапга чечан бўлади, – деди Турсунбой ҳам нишонга уриш учун қўлида тўпланган пахтани Шоҳиданинг этагига ташлар экан. – Сизда гапим бор эди, Шоҳидахон, – деди секин ва у билан ёнма-ён териб кета бошлади, – уйдагилар келишиб қўйишибди. Шунинг учун мени чақиришган экан. Мен сизнинг кўнглингизни билмоқчи бўлиб, улардан бир кун муҳлат сўрадим.

– Наҳотки, уйланиш ёки турмушга чиқиш бировнинг кўрсатмаси билан бўлса, Турсунбой ака, – деди Шоҳида. – Сиз фронт кўрган, оқ-қорани ажрата оладиган йигитсиз-ку. Кўнглингиздан муҳлат сўранг. Кўнглингиз нима дейди.

Турсунбой довдираб қолди.

– Кўнглим сизни дейди, Шоҳидахон сизни. Фақат акамнинг аламлари сизни ҳам, ойингизни ҳам чўчитиб қўйган. Шунинг учун мен сизга бир нима дея олмаган эдим. Балким сизнинг ҳам бирор кўнгил берганингиз бордир, ҳеч нарсани яширманг, Шоҳидахон. Мен акам эмасман, муҳаббатга зўравонлик қилгани.

– Ҳали ҳам ҳеч ким сизни акангизга ўхшатаётгани йўқ, – деди Шоҳида секин. – Менинг эса муҳаббат, севги ҳақида ўйлашга вақтим ҳам бўлган эмас. Ўзингиз биласиз-ку, қандай кунларни бошимиздан кечирган эдик. Ҳозир эса опамнинг турмуши мени ҳар қандай кучли муҳаббатдан ҳам чўчитиб қўйган.

– Раҳмат, Шоҳидахон, – деди Турсунбой ҳам энтикиб. – Демак, розилик берсак бўлаверар экан. Шундайми?

Шоҳида индамади. Завқланиб пахта терар, юзлари лов-лов ёнар эди.

– Фақат жуда шошилманг. Тўйга ҳали эрта, – деди Шоҳида анчадан кейин. – Кўриб турибсиз-ку, ишнинг айни қизғин пайти.

– Майли, Шоҳидахон, сизнингча бўлади. Мен уйдагиларни тинчитиб қўяман, – деди Турсунбой ва бир оз Шоҳиданинг қўл ҳаракатларини кузатган бўлиб тўхтаб турди, кейин узр сўрагандай.

– Ишдан ҳам қолиб кетдим. Ҳозироқ бориб жўнаб кетишим керак, – деди секин.

– Ажабми, – деди Шоҳида шарақлаб куларкан. – Мен чақириб олдимми сизни? Ишингиздан қолманг.

Сўнг Турсунбой бошқа теримчилар билан ҳам ҳол-аҳвол сўрашган бўлиб орқасига қайтди. Холида опа ва Саодатлар билан хайрлашиб, акасининг идорасига ўтди, мақсадини айтди. Акаси эса қовоғини солиб:

– Латта, тайёр ошни ташлаб кетяпсанми? – деди қўрслик билан.

– Шундай бўлгани тузукроқ, – деди Турсунбой ҳам совуққонлик билан ва тезгина хайрлашиб, тўғри вокзалга жўнади.

Эндигина уйқуга кетган Саодат кўча эшигининг қаттиқ тақиллашидан уйғониб кетди. У чўчиб, бир зум қулоқ солди-да, кейин онасини секин туртди.