Текст книги "Hekayələr"

CƏRİMƏ

Səhər tezdən qapıları döyüb gülə-gülə qəzet paylayan oğlan bu dəfə Arifi şübhə və təəccüblə süzdü. Jurnalı və qəzeti verdikdən sonra əlindəki dəftərçəni irəli uzadıb: "Qol çəkin", – dedi və ağzıbağlı zərfi ona verib uzaqlaşdı. Arif qapının arasından süzülən işığın qılınc kimi kəskin zolağında aydın görünən zərfi açdı. Hərflər ekrana düşmüş rəqəmlər kimi aydınlaşıb böyüdü. "Bu gün, 1949-cu il mart ayının 15-də, səhər saat onda məhkəmə icraçısının yanında olmalısınız. Əks-təqdirdə inzibati tədbir görüləcəkdir". Kağızı bir neçə dəfə o üz-bu üzə çevirib yazıları təkrar-təkrar oxusa da, bir şey başa düşə bilmədi. Mətbəxdə xörək bişirən ev sahibəsinin şübhəsini artırmamaq üçün tələsik otağa keçdi. Bütün planları pozulub fikri alt-üst oldu. O bu gün evdən çıxmamağı, axşamacan, lap elə gecəyarıyacan oturub sabahkı imtahana hazırlaşmağı qərara almışdı. Fikrindən dönmək istəmədi. Stəkandakı yarımçıq çayını içdi. Köynəyini əyninə keçirdi. Kitabı qabağına çəkib kağız-qələm götürdü. Ancaq beş dəqiqə keçməmiş hiss etdi ki, gözü kitabın sətirlərində olsa da, fikri məhkəmədədir. "Əks-təqdirdə inzibati tədbir görüləcək". "Axı mənim məhkəmədə nə işim var?" Əlacı kəsildi. Paltarını tələm-tələsik geyinib bayıra çıxdı.

Havanın soyuqluğundanmı, yoxsa həyəcanlandığındanmı, nədənsə üşürgələndi. Pencəyinin yaxasını düymələyib sürətini artırdı. Son günlər haralarda olduğunu, kimlərlə oturub-durduğunu bir-bir yadına saldı. Kitabxanalardan başqa heç yerə getməmişdi. Tramvaydan gedə-gedə atlanmamışdı. Küçə hərəkəti qaydalarını pozmamış, restorana getməmişdi. Danışmaqla da arası uşaqlıqdan yox idi. Bəs onda günahı nəydi?

Məktubda yazılan ünvanı tapdı. Qaranlıq dəhlizdən keçib lazım olan otağın qapısı ağzında dayandı. İçəri girməzdən əvvəl üst-başını yoxladı. Əlini daraqlayıb saçını bir neçə dəfə geri itələdi. Hərəkətlərinə sərtlik və cəsarət verib qapını açdı:

– Olar?

İri yazı masasının arxasında oturub toz basmış qovluqları araşdıran kişi başını qaldırmadan gözünün altından sərt-sərt Arifə baxdı.

– Qapını açandan sonra icazə istəməzlər.

– Məni siz özünüz çağırmısınız.

Əlindəki kağızı irəli uzatdı. Kişi qovluqları kənara itələyib qolu ilə masanın üstündəki şüşənin tozunu sildi və qələmi mürəkkəbə batırıb nəyəsə qol çəkəcəkmiş kimi hazır dayandı.

– Verin görüm.

Arif çağırış vərəqəsini verdi. O heç nə soruşmadan kağızı aldı. Qovluqlardan birini götürüb saralmış vərəqləri xeyli çevirdi. Axtardığını tapdıqdan sonra əlindəki göndərişi qovluğa yapışdırdı. Qələmi bu dəfə qırmızı mürəkkəbə batırıb solaxayı qeydlər etdi və yenə başını qaldırmadan dilləndi:

– Yüz manat verməlisiniz.

– Nə üçün?

– Şahidlikdən imtina etdiyinizə görə məhkəmənin qərarı ilə cərimə olunmusunuz.

– Nə şahidlik?

– Bilmirəm. Zəhmət olmasa, qol çəkin və cəriməni ödəyin.

Arif indi onun sifətindəki dənəbir çopurları, qonur gözlərindəki sakit, ancaq amiranə baxışlarını, öz qələbəsinə əmin olan bir adama məxsus istehzalı təbəssüm oynayan dodaqlarını və papiros tüstüsündən şabalıdı rəngə çalan bığlarını aydın gördü. Kişi Arifin özünü itirdiyindən elə bil həzz alırdı.

– Heç bir qəpik də verməyəcəm!

– Verəcəksiniz!

– Cinayətin üstünü basdırdığınız yetmir, hələ bir şahidi də cəzalandırırsınız?

– Yoldaş, bu təhqirə görə daha ağır cəza ala bilərsiniz, dediklərinizə məsul olun!

Arif daha nəsə demək istədi. Bir-iki dəfə hülqumu qalxıb-endi. Kişi isə sakitcə dayanıb gözünü ondan çəkmədi.

– Cəriməni verəcəksinizmi?

– Dedim ki, yox!

İcraçı kağızları yenidən qovluğa qoydu. Sakitcə nə isə yazdı və Arifin üzünə gülümsündü:

– Xoş gəldiniz, cavan oğlan, gedə bilərsiniz.

Onun bu sakit və istehzalı sözləri Arifi daha da əsəbiləşdirdi. Qapını çırpıb bayıra çıxdı.

Onun bayaqdan üşürgələnən bədəni od tutub yanırdı. Deyəsən, qızarıb-pörtmüşdü. Yoxsa qarşısından ötənlər ona elə təəccüblə baxmazdılar. Dəsmalını çıxarıb üzünü, boynunu sildi. Yaxasını açdı. Özü də hiss etmədən gəlib sahilə çıxdı. Dəniz tərəfdən əsən külək, ləpələrin şırıltısı, lövbər atıb dayanmış gəmilərdən gələn musiqi sədaları Arifi yavaş-yavaş özünə gətirdi. Elə bil onun bədəni soyudu. Əlini cibinə atdı. Papirosu olsaydı, ciyərlərini körük kimi qabardıb tüstü ilə doldurardı. Skamyaların birində oturdu. Qonşu skamyada oturan oğlandan qızın yanında papiros istəməyə üzü gəlmədi.

Arifin elə uşaqlıqdan adamın üzünə durub şikayət etməkdən xoşu gəlməzdi. Yoldaşlarından biri ona toxunsa, müəllimə xəbər verməz, özü başa salmağa çalışardı. Elə böyüyəndə də bu xasiyyətini tərgitməmişdi. Amma bu dəfə məcbur olmuşdu. Əslinə baxsan aspirant yoldaşının dilinin bəlasına düşmüşdü. Əli onu da, özünü də işə salmışdı.

Kinodan çıxmışdılar. Gördükləri film haqqında mübahisə edə-edə izdihamlı küçə ilə irəliləyirdilər. Adam əlindən tərpənmək olmurdu. Həm may ayının ilıq nəfəsi insanları küçələrə səpələmişdi, həm də axşam növbəsində oxuyanlar dərslərini qurtarmışdılar. Keçiddə ayaq saxladılar. Maşınlar dayandığından tələbələr qatarlaşıb o biri səkiyə addımlayırdılar. Birdən uşaqların arasına çaxnaşma düşdü. Kimsə qışqırdı. Təkər qıcırtısından tük ürpəşdi. Adamlar özünə gəlməmiş qara rəngli köhnə bir "ZİM" maşını güllə kimi ötüb tini buruldu və qaranlıq döngədə gözdən itdi. Ancaq onun arxasında görünən işıq və "55-55" nömrəsi Arifin gözündən yayınmadı.

Uşaqlar küçənin ortasına uzanmış qızı qaldırmaq istədilər. Mümkün olmadı. Onu qolları üstünə alıb kənara çəkdilər. Kimdisə telefon budkasına yüyürdü. Azacıq keçməmiş "təcili yardım" gəldi. Huşsuz qızı yoldaşlarının müşayiəti ilə xəstəxanaya apardılar. Qız yola salındıqdan sonra özlərinə gələn tələbələr maşını əldən buraxdıqlarına heyifsiləndilər, harada olsa onu tapacaqlarına and içdilər. Maşının nömrəsini onlar da yadda saxlamışdılar…

Bütün gecəni narahat yatan Arif ertəsi gün instituta tez gəldi. Axşam maşının vurduğu qızdan bir xəbər tutmaq məqsədilə komsomol komitəsinə getdi. Arif içəri girən kimi Əli sözünə ara verib: "İkimiz də bir yerdəydik. Hər şey gözümüzün qabağında oldu", – deyə sözünü yekunlaşdırdı. Arif Əlinin dediklərini təsdiq etdi. Söhbət qurtarandan xeyli sonra otaqda oturub deyilənlərə qulaq asan bir oğlan Əliyə yaxınlaşdı:

– Zəhmət olmasa, bunu oxuyub qol çəkin.

Əli rəsmi vərəqədə yazılanları ötəri gözdən keçirib təəccüblə soruşdu:

– Siz kimsiniz?

Oğlan qalstukunu düzəltdi. Dəri qovluğu qoltuğuna daha möhkəm sıxıb özünü təqdim etdi:

– Mən müstəntiqəm. Hər bir vətəndaş canilərlə mübarizə aparmaqda rəsmi təşkilatlara kömək etməlidir. Bir də bu mənim ilk istintaq işimdir. Yenicə fəaliyyətə başlayan müstəntiqə kömək etməkdən boyun qaçırmayın.

– Mənim vaxtım yoxdur.

– Cinayət məcəlləsinin…

– Filan maddəsinə görə, cinayəti görüb üstünü açmayanlar cəzalanırlar, eləmi? – deyə Əli onun sözünü kəsdi.

– Bəli. Özünüz savadlı adamsınız, hər şeyi bilirsiniz, yaxşı olar ki, qol çəkəsiniz.

Əli qızardı. Başını tərpədib hamının görəcəyi tərzdə dilini çıxartdı və dodaqaltı deyindi: "Səni dilim-dilim olasan, dilim!" və kağıza qol çəkdi.

Əlinin ifadə vərəqəsinə diqqətlə baxıb gülümsündükdən sonra müstəntiq eyni rəsmi əda ilə Arifə yaxınlaşdı:

– Elə bilirəm yoldaşınızın dediklərini təsdiqdən boyun qaçırmazsınız.

Arif mübahisəni yersiz hesab etdiyindən dinməz-söyləməz kağıza qol çəkdi.

Bir aydan sonra onu məhkəməyə çağırdılar. İki saat gözləmə otağında saxladılar. Günortaya yaxın katibə hakimin əvəzindən üzr istəyib dedi ki, bu gün məhkəmə olmayacaq, başqa vaxt sizi çağıracağıq.

Bu hadisədən xeyli keçdi. Xoşbəxtlikdən maşın vuran qız sağaldı. Yay imtahanlarını da verdi. Şahidlər də arxayınca istirahətə getdilər. Arif ürəyində sevindi ki, elə yaxşı oldu qız da sağaldı, maşındakılar da cəzalanmadılar, bizi də get-gələ salmadılar. Deyəsən, hər şey unuduldu. Ancaq Arifin gözlədiyinin əksinə, çənli-çiskinli bir payız günü onları yenidən məhkəməyə çağırdılar. Şahidlər nəmlənmiş paltarda, deyilən vaxtda, deyilən yerdə oldular. Makinada nə isə döyəcləyən və arabir balaca güzgüdə özünə sığal verən qız gələnləri gözaltı süzdü. Arif bu baxışdakı istehzanı duysa da, mənasını başa düşmədi. Saçına qırov kimi qonmuş narın yağış damlalarını əli ilə quruladı.

– Hakimə deyin ki, gəlmişik.

– Lazım olsa, özü çağırar.

– Axı çox gözləməyə vaxtımız yoxdur.

– Gözümüz aydın. Sizə kim demişdi ki, şahid olun!

– Onu düz deyirsən, bacı, dilimizin bəlasına düşmüşük.

Otağa sükut çökdü. Katibə makinanı daha hirslə döyəcləməyə başladı.

Divar saatı danqıldayanda Arif ayağa durdu. Katibədən icazə almadan hakimin otağına keçdi.

– Biz çoxmu gözləyəcəyik?

– Sizi nə üçün çağırıblar?

– Şahidliyə görə.

– Hə, o maşın məsələsi? – Hakim stəkanındakı çayın son qurtumunu arxayınca içdi. Cibindən qat kəsmiş ağ dəsmal çıxardı. Ağzını ehmalca sildi. – Bu gün də iclas olmayacaq.

– Nə üçün?

– Çünki düzgün ifadə vermirsiniz. Biz dəqiqləşdirmişik ki, qızı "ZİM" yox, "Pobeda" vurub.

– Görən mənəm, yoxsa siz?

– Yəqin, pis görmüsünüz.

Arif institutda söylənənlərin həqiqətə oxşadığını yəqin etdi. Ona demişdilər ki, qızı maşınla vuranlar pul veriblər ki, ifadəni dəyişsinlər. Arif hakimə yaxınlaşdı. Onunla məsləhətləşəcəkmiş kimi aşağı əyildi:

– Qızı "ZİM" vurub. Ancaq deyəsən, sizə "Pobeda" xeyirlidir.

Sədr yerindən dik atıldı:

– Bu nə deməkdir?

– Bu o deməkdir ki, qurtarın alverinizi və bizi az incidin!

– Həddini bil! Ədalət məhkəməsini təhqir eləmə!

– Tüpürüm sənin kimisinin ədalətinə!

Qapının çırpılmasına katibə dik atıldı. Arifin arxasınca Əli də küçəyə güllə kimi çıxdı…

Dəniz sahilində oturub bütün bunları xatırlayan Arif yenidən papiros çəkmək istədi. Əlini cibinə atdı və başa düşdü ki, çəkməyə bir şeyi yoxdur. Ayağa durdu. İnstituta yollandı. İçəri girəndə yoldaşları xəbər verdilər ki, bu gün təqaüd günüdür. Arif kassaya çatanacan alacağı pulu, borclarını, yeni çıxan kitabların dəyərini hesabladı. Kassanın önündə adam az idi, çox gözləməli olmadı. Cədvələ qol çəkdi. Kassadan uzaqlaşmamış pulunu saydı və təəccüblə kassirin üzünə baxdı:

– Yüz manat çatmır.

– Cəriməni tutmuşam.

1973

MƏNİM RƏQİBİM

Unudulmaz müəllimim Əli Sultanlının əziz xatirəsinə

Qapını açan kimi mənə hərbi xəstəxanadan yaxşı tanış olan yodqarışıq qan qoxusu üzümə vurdu. Düz səkkiz il bundan əvvəlki kimi ehtiyat və sevinclə pillələri qalxdım. Geniş foyelərdə gəzişənlərin səsi uğultuya çevrilib qulaqlarımda güyüldədi. O zaman mənə elə gəlirdi ki, dünyada bu binadan böyük, bu binadan geniş, bu binadan işıqlı və uca ev yoxdur. İndi isə elə bil hər şey kiçilmiş, tavan aşağı enmiş, foyelər daralmış, divarlar da bir-birinə yaxınlaşmışdı.

İkinci mərtəbəyə qalxdım. Biz oxuyan zaman mərmər pilləkənlərin üstünə kənarı yaşıl zehli, tünd-qırmızı rəngli ayaqaltı gəbələr salardılar. Bu gəbə yollar uzanıb koridorun ortası boyu düzülmüş iri gül dibçəklərinin altına sərilər, sonra da şaxələnib sağa-sola burulardı. İndi isə heç nə yox idi. Mərmər pillələrin bəzi yerləri çatlayıb ovxarlanmışdı. Pilləkəndə tünd-qırmızı ləkələr gözə dəyirdi. Mən pillələri qalxdıqca divarlara, auditoriyalara açılan qapılara göz qoyurdum. Hər yerdə bir baxımsızlıq, ağır günlərin izi, yenicə boşaldılmış hərbi xəstəxananın əlamətləri görünürdü.

Divardakı bədənnüma güzgünün qabağında ayaq saxladım. Müharibədən əvvəl tənəffüslərdə qol-qola girib foyelərdə gəzişən qızlar bu güzgünün qabağından keçəndə oğrunca özlərinə baxar, zəriflik və gözəlliklərindən qürrələnərdilər. Çox vaxt utancaq oğlanlar kənarda dayanıb ürəklərindən keçirdikləri qızların üzünə ancaq bu güzgüdə baxmağa cəsarət edərdilər. Nə gizlədim, mənim də gözlərim bu güzgüyə həsrətlə zillənmiş, amansız və qətrəhim baxışlardan təsəlli diləmişdi. İndi özüm də hiss etmədən vaxtilə odlu baxışların çarpazlaşdığı bu müqəddəs bəxt güzgüsünün önündə ayaq saxladım. Oradan mənə arıq, uzun, sifətinin cizgiləri codlaşmış, qara bir oğlan baxırdı. Dodaqları en lənib qaysaqlanmışdı. Gözlərində sərtlik və həyəcan var idi. Alnında qırışlar əmələ gəlmişdi. Saçı hələ uzanmamışdı. Uzun, nimdaş, boz şineli az qala topuğuna düşürdü. Uzunboğaz brezent çəkməsi də nimdaş idi. Bircə papağı təzə idi. Ordudan buraxılanda cəbhə yoldaşı papaqçı Dedkin tikib yadigar vermişdi.

Güzgüdəki oğlan mənə xeyli baxdı. Şinelinin yaxasını açdı. Barmaqlarını enli əsgər kəmərinin altına salıb köynəyinin qırışlarını arxaya sığalladı. Köksü qabardı, sinəsindəki orden və medallar cingildəyib titrəşdi. Sözün düzü, özümü tanıya bilmədim. Dörd ildə, cəbhədə olduğum müddətdə, imkan tapıb güzgüdə özümə əməlli-başlı baxa bilməmişdim. İnstitutun axırıncı kursunda oxuyanda həmin bu divardan, güzgüdən bir az aralı, əlaçı tələbələrin şəklini şərəf lövhəsindən asmışdılar. Mən də onların arasındaydım. Onda üzünə hələ ülgüc dəyməmiş, sifətində məhzunluq, gözlərində dalğınlıq, qıvrım saçları pərişan bir gənc boynunu azacıq yana əyib şərəf lövhəsindən mənə baxırdı. İndi isə hərəkətləri namərbud, yöndəmsiz bir adam güzgüdən boylanırdı.

Aynada məndən başqa müxtəlif sifətlər, adamlar da görünürdü. Gah hələ başının sarğısı açılmamış gənclər, gah qoltuqağacına söykənənlər, gah da on səkkiz-on doqquz yaşı yenicə tamam olmuş oğlan və qızlar güzgüyə ötəri nəzər salıb keçirdilər. Birdən güzgüdə gülümsər çöhrəli, qarabuğdayı, baxışlarından iradəli və inamlı bir adam təsiri buraxan toxtamış bir qız boylandı. Ani olaraq gözlərinə baxdım və sarsıldım. Nəzərimi onun baxışlarından yayındırmaq istədimsə də, bacarmadım. Qızın dodaqlarındakı təbəssüm gülüşə çevrildi. Nüfuzedici gözləri ovunu ürkütmüş alıcı quş gözü kimi alışdı və çalışdı ki, baxışını yayındırmaq istəyən oğlanı üzünə baxmağa məcbur etsin. Güzgüdəki əsgər çarpaz projektor işığına düşmüş təyyarə kimi çırpındı, baxışlarını sağa-sola çevirdi, gah aşağı, gah yuxarı baxdı, ancaq canını qurtara bilmədi. Sərt hərəkətlə geri döndü.

Qarşımda ortaboy, zil qara saçını səliqə ilə darayıb yana ayırmış, sivri burunlu, sifətindən və dodaqlarından təbəssüm silinməyən, qonur gözlərindən sərtlik, mehribanlıq, eyni zamanda zərif, ürəyiaçıq bir qadın nəvaziş və qayğısı sezilən qız dayanmışdı. O, boynunu azacıq yana əyib altdan-yuxarı, hər şeyi bilmək istəyən bir insan marağı ilə mənə baxırdı. Dodaqlar azacıq aralanmışdı. Sıx, zərif, hamar və şirmayı kimi ağ dişləri görünürdü.

– Gəl tanış olaq, mənim adım Əzizədir.

Tərəddüd etdim. Qızın əli havada qalmışdı. Bilmirəm nədənsə əvvəlcə əlimi şinelimin cibinə saldım, sonra üstümə sildim və onun əlini ovcuma aldım. Qızın alnındakı nazik qırışlar azacıq yığıldı, o ufuldamağa hazırlaşan kimi oldu. Hiss etdim ki, özüm də bilmədən bu zərif və yumşaq əli sıxıram. Məndə təqsir yox idi. Dörd il idi ki, avtomatın qundağını çiynimə dayayıb xəzinəni ovcumda sıxırdım. Bilirdim ki, onda daha yaxşı nişan alıram.

– Mən də Rəhmanam.

Əlini ovcumda saxladım. Dinmədi. Mənə elə gəldi ki, ovcumda zərif, pambıq kimi yumşaq, hərarətli bir şey tutmuşam. Kobud, dərisi qabalaşmış, qabarlı və düyünlü əlimin onu incitdiyini sezmirdim. Birdən bu zərif əli pəncəmdə sındıra biləcəyimdən ehtiyatlandım. Barmaqlarım boşaldı. O, əlini çəkmədi, əksinə, elə bil barmaqlarımı bir-bir saymağa başladı. Mən ordudan qayıdandan sonra ikinci dəfə belə təmasa rast gəlirdim. Düz beş ay əvvəl yağışlı, palçıqlı, soyuq bir axşamda, gözlənilmədən cəbhədən evimizə qayıdanda, boynuma sarılan bacım elə yolun ortasında, evə keçməzdən əvvəl əlimi əlinə alıb bir-bir barmaqlarımı yoxlamışdı. Başa düşmüşdüm ki, əlimin şikəst olub-olmadığını bilmək istəyir. Bacımın özünün də əli qabarlı idi. Qoca ata-anamı saxlamaq üçün dərsi buraxıb kolxozda işləmiş, qapı-bacada yer belləmiş, qarğıdalı əkib sulamışdı.

Əzizə köhnə və yaxın tanış kimi, heç nədən çəkinmədən qoluma girdi. Məni güzgüdən uzaqlaşdırıb foyenin ortasına tərəf apardı. Yeridikcə ləngərlənir, hərdən ağırlığını qoluma salırdı. Mən nə qədər çalışırdımsa da, ayağımı düz ata bilmirdim, qılçalarım dolaşırdı.

– Düz üç gündür səni axtarıram.

– Nə üçün?

– Sifətinə baxmaq istəyirdim.

Mən bu gözlənilməz cavabdan diksindim. Paltarından cəbhə yollarının tozu, tüstü və barıt qoxusu getməyən, qan ləkələri silinməyən, qərib torpaqlarda məzara gömülmüş yoldaşlarının nəfəsi dəymiş nimdaş əsgər libasını dəyişib əyninə təzə paltar belə almağa imkanı olmayan bu qanlı-qadalı yollar yolçusunun sifətinə nə üçün baxmaq istəyirdi?

Qolumu çəkdim. O, bir az tutulsa da, sərbəstliyini itirmədi. Yenidən qolumdan yapışdı. Məni dabanı üstə fırlatdı. Nəfəsini üzümdə hiss etdim.

– Bilmək istəyirdim ki, rəqibim necə oğlandır? Onun kürəyini yerə vura biləcəyəm, ya yox?

Duruxdum. Qızı yenicə görürmüş kimi diqqətlə üzünə baxdım.

– Bilsəydim, ərizə verməzdim.

– Niyə, qorxdun?

– Qızla çəkişmək kişilikdən deyil.

– Buna bax, – deyə Əzizə səsini ucaltdı. – Deyəsən, pişik kimi kürəyini yerə vermək istəmirsən?

– Mən boyda pişik olar?

– Əlbəttə, olmaz! Pişik mehriban heyvandır. Sığal başa düşür, nəvaziş qanır, heç olmasa, adama isinişib xoruldayır. Amma sən kirpi kimi tikanlısan. Hər sözünü bir batman balla yemək olmur. "Qızla çəkişmək kişilikdən deyil". Baxarıq.

Onun sifəti tutuldu. Belə bir qızı incitdiyimə peşman oldum. "Bir ev tikməmişəm ki, yıxılanda vay deyəm. Mənə nə var, əsgər babayam. Harada olsa başımı girləyəcəyəm. Ancaq bu, zərif qız xeylağıdır", – deyə xəyalımdan keçirdim. Doğrudan da, onunla rəqabətə girməyi özümə ar bildim.

Aralanmaq istədim. Təlaşa düşdü.

– Hara?

– İdarəyə.

– Nə var?

– Bəlkə, sənədlərimi geri aldım.

– Pis olmaz.

Yenidən mehribanlıqla qoluma girdi. Pilləkəndən enərkən bərkdən güldü. Bu gülüşdə sevincmi, qəzəbmi olduğunu ayırd edə bilmədim.

– Mənim meydandan qaçan adamlardan zəhləm gedir, illah da kişilərdən.

Elə bil ortamdan güllə keçirdilər. Yaralananda heç belə göynəməmişdim. Əgər bu sözü mənə cəbhədə desəydilər, kimliyinə baxmadan boğazından yapışar, Kerçdə bizə sataşan "tılovoy krısaları" matroslarla birlikdə əzişdirdiyimiz kimi əzişdirərdim. Amma nə edəsən ki, indi zəmanə dəyişmişdi, qarşımdakı da müəmmalı bir qız idi.

İrəli keçdi. Qapını açıb küncdə oturan qızdan gülə-gülə soruşdu:

– Birinci imtahan nə vaxt olacaq?

– İki gündən sonra.

Katibə gah Əzizəyə, gah da otağın ortasında dirək kimi dayanan mənə baxdı. Qaş-gözü ilə nə isə soruşdu. Əzizə geri dönüb qolumdan yapışdı:

– Bu oğlan qızlarla çəkişməyi kişilikdən hesab etməsə də, mənim rəqibimdir. Özü də dəymədüşərin biridir. Sənədlərini geri almağa gəlib.

– Özümün dilim var.

Deyəsən, səsim guruldadı. İçəridəkilər dönüb təəccüblə mənə baxdılar. Xəcalətimdən başımı aşağı salıb bir-iki dəfə öskürdüm.

Elə bu vaxt aspirantura müdirinin oturduğu otağın qapısı açıldı. Professor içəridən çıxdı. Onun əynindəki zehli ağımsov pencək-şalvar elə bil ütünün altından bu saat götürülmüşdü. Paltarlarının rənginə uyğun güllü qalstuk bağlamışdı. Seyrək saçını yana daramışdı. Döş cibindən ağ dəsmalının ucu çıxmışdı. Adəti üzrə, "Kazbek" qutusunu və kibriti qəzetə büküb qoltuğuna almışdı. Çəkdiyi papirosun əzilməsindən qorxurmuş kimi barmaqlarının arasında ehtiyatla tutmuşdu. Onun qara-qumral sifəti, mehriban və qayğılı gözləri gülümsünürdü. Professor bir az arıqlamış olsa da, müharibədən əvvəl bizə mühazirə oxuduğu zamanlarda olduğu kimi səliqəli idi. O, içəridəkilərlə salamlaşdı və bizi görüb ayaq saxladı:

– Hə, balaca, tapışmısınız?

Əzizə ətrafa boylandı. Mən başa düşdüm ki, professor, tələbəlik illərində olduğu kimi, mənə yenə "balaca" deyir. Elə bir həftə bundan əvvəl onun yanına gedəndə də belə demişdi. Əvvəlcə məni tanıya bilməmişdi. Xeyli duruxmuş və üzümə baxmışdı. Sonra gülümsünüb əlini irəli uzatmışdı.

– Balaca, sənsən? Nə yaman uzanmısan! Yoxsa əsgərlikdə boğazından dartıb uzadıblar?

Mən nə üçün gəldiyimi söylədim. Firkə getdi.

– Bircə yer var, ora da ərizə veriblər. Sənə çətin olmazmı? Rəqibin od parçasıdır, universiteti yenicə qur tarıb.

Anladım ki, professor mənim müsabiqədən keçə bilməyəcəyimdən ehtiyat edir. Doğrudan da, çətin idi. Dörd illik fasilə, müharibə, qanlı-qadalı illər və yenidən imtahan.

Mənim tutulduğumu hiss etdi. Qayğılı gözlərində bir ilıqlıq duydum.

– Yaxşı, ərizəni ver…

Professor əvvəlcə mənimlə, sonra da Əzizə ilə görüşdü. Qız anladı ki, professor mənə "balaca" deyir. Gülümsündü. Onun baxışlarından hiss etdim ki, nə isə bir oyun çıxaracaq.

– Balaca sənədlərini geri alır.

– Niyə?

– Deyəsən, qorxur.

Professorun gözündən kölgə keçdi. Gözlərində təəssüf və məyusluq duydum.

– Elə iş eləmə.

Dinmədim. Birdən nə fikirləşdisə, qolumdan yapışıb kənara çəkdi. Onun sınayıcı və qayğıkeş baxışlarını üzümdə hiss etdim.

– Direktorla danışmışam, bəlkə, sənə çörək talonu düzəltdim.

Onu hiss etdim ki, yanaqlarım isindi. Bədənim buz kimi oldu, qulaqlarımın ucu alışıb-yandı…

O gedəndən sonra Əzizə çənəmin altında dayanıb altdan-yuxarı üzümə baxdı. Gözlərində dəcəllik qığılcım ları oynadı və əlini əlinə vurub qəhqəhə ilə güldü: "Balacaya bax!"

Sözün düzü, qızın belə rəftarı məni ürküdürdü. Elə bilirdim ki, mənə istehza edir, hər hərəkətimi, sözümü ələ salır. Bəlkə, elə, doğrudan da, bu ərköyün şəhərli qızı bu yolla məni qorxutmaq, meydandan qaçırıb özü tək qalmaq istəyirdi?

Katibəyə yaxınlaşmaq istədim. Bunu sezən kimi sifəti birdən-birə dəyişdi. Zəhmli və amiranə bir görkəm aldı:

– İmtahanlara bir yerdə hazırlaşacağıq. Harada olursan?

Dinmədim. Onun xəbəri yox idi ki, mən hər gecə bir tanışın, ya da qohumun evində qalıram. İkinci dəfə onları narahat eləməyə üzüm gəlmirdi. Dünən gecə isə köhnə soldat kimi şinelə bürünüb vağzalda, taxtanın üstündə yatmışdım.

– İstəyirsən, bizə gəl, anamla təkcə oluram.

Üzünə necə baxdımsa, tutuldu. Deyəsən, gözləri nəmləndi.

– Atam çoxdan ölüb, qardaşım da müharibədən qayıtmayıb. Neçə ildir xəbər-ətər yoxdur.

Onun səsi titrədi. Özümün özümdən zəhləm getdi. Əvvəllər hər balaca titrəyişi, köks ötürməni duyar, qəlblərdən keçənləri baxışlardan oxuyardım. İndi isə qəlbanlamaz, dilbilməz bir kobuda çevrilmişdim. Deyəsən, müharibə bütün hislərimi qabalaşdırmışdı.

– Yaxşı, istəyirsən, kitabxanada görüşək.

Aralandıq.

Şəhərə bir həftə bundan əvvəl gəlmişdim. Heç kəsə bir söz demədən. Xəbərsiz-ətərsiz. Acıq eləmişdim. Məni yandıran o idi ki, rayonumuzdakı müəllimlər institutunun direktoru özü xahiş etmiş, nazirlikdən əmrimi almış və məni yerimdən oynatdıqdan sonra köhnə dostumla üz-üzə gətirmişdi. Dalaşdım. Başqasının çörəyinə bais olmayacağımı söylədim. Elə həmin günü evə dəymədən, hirsli-hirsli, axşam qatarı ilə Bakıya yola düşdüm. Yaxşı ki, istiqrazım udmuşdu. Yoxsa yolpulu tapa bilməyib hövlümdən partlayardım.

Poçta girdim. Evə teleqram vurdum ki, narahat olmasınlar, şəhərdəyəm. Bayıra çıxanda hiss etdim ki, başım hərlənir. Gözüm alacalandı. Yıxılmamaq üçün divara söykəndim. Başa düşdüm ki, dünən yediyimin üstündəyəm. Küçəyə çıxdım. Çörək dükanlarının birinin qarşısında addımlarımı yavaşıtdım. Küncdə dayanan enli kepkalı qarabığ oğlan bunu hiss etdi. Ehtiyatla, ətrafa boylana-boylana mənə yaxınlaşdı, saymazyana yanımdan ötdü, kiməsə eşitdirirmiş kimi astadan dilləndi:

– Bir kilo əntiqə çörək var.

– Neçəyədir?

Dayandı. Paraşüt kimi qabarmış kepkasını gözünün üstündən geri elədi.

– Lap ucuz. Sənə iyirmi beş manata.

Əlimi cibimə atdım. Bilet üçün ayırdığım pula dəymədim. Qalanını çıxarıb oğlana verdim. Çörək qapqara idi. Adamın əlinə yapışırdı. Amma dadlı idi. Elə yoldaca üstündəki qırıqları yedim. Kim idi bu boyda şəhərdə məni tanıyan? Sahilə gəldim. Yorulmuşdum. Skamyaların birində oturdum. Qəzetdən süfrə saldım. İştaha ilə çörək yeməyə başladım.

Xəzər payız şəfəqlərini sinəsində əks etdirərək quzu kimi mürgüləyirdi. Suların səthi qırçınlaşmışdı. Külək sahildən əsdiyindən bu qırçın ləpələr bir-birini qova-qova uzaqlara, sonsuz üfüqlərin ənginliklərinə qədər baş alıb gedirdi. Mavi sular sonsuzluqlara çevrildikcə insanın baxışlarını, qəlbini, fikrini belə özü ilə aparır, elə bil məngənədən çıxarıb genişliyə çəkirdi. Adam qollarını açıb sinədolusu nəfəs almaq istəyirdi.

İndicə fərqinə vardım ki, Xəzərin suyu ağımsovdur, dərinliklərə getdikcə bozarır, bəzi yerlərdə isə axar çay suyu kimi durulur. Amma Qara dənizin suları tünd-maviyə çalırdı. Mərmilər, bombalar partladıqca daha da tündləşirdi. Bəlkə, onun da durulan vaxtı olurdu, amma mən bu dənizin sularını həmişə qaramtıl görmüşdüm. Üfüqlər çənli-çiskinli, dənizin özü isə qəzəbli və dalğalı olurdu. Bəlkə, o, hirsindən qaralırdı? Bəlkə də, sularda qərq olmuş matrosların paltarları dənizin sularını qara rəngə boyayırdı?

Əvvəlcə çörəyin hamısını biroturuma yemək istədim. Sonra iradəmi ələ aldım, çörəyin qalanını kağıza büküb cibimə qoydum. Yadıma cəbhə yoldaşım Vəliyevin döyüşqabağı elədiyi zarafat düşdü. Yəqin, indi o, yanımda olsaydı: "Çörəyin hamısını ye, nə bilirsən nə olacaq?" – deyərdi. Krımskaya stanitsasının yanında vuruşurduq. Qamışlığı, sonra da axmaz suları keçib qarşıdakı təpələri tutmalıydıq. Beş nəfər idik. Rezin pantonlarla desant aparmalıydıq. Hamımıza üçgünlük yemək vermişdilər. Biz çörəyi üç yerə böldük. Yola düşməzdən əvvəl həmin günün payını yedik və qalanını saxladıq. Vəliyev doymamışdı. Gülə-gülə: "Gəlin hamısını yeyək, kim bilir bir azdan nə olacaq?" – dedi. Həmin gecə yaralandı. Biz onu qamışlıqdan çıxarıb arxaya, sahildəki tibb məntəqəsinə gətirdik. Ayrılarkən yarasının ağır olmasına baxmayaraq güldü: "Sizə demədimmi, gəlin çörəyin hamısını yeyək. İndi gördünüz?.."

İmtahan mənim ən çox sevdiyim altı nömrəli auditoriyada başladı. İmtahan götürənlər çox idi. Professordan başqa, elmi hissədən, aspirantura şöbəsindən nümayəndə var idi. Başqa müəllimlər də iştirak edirdilər. İçəri girəndə hər şeyi unutdum. Elə bildim ki, bu saat zəng çalınacaq, tələbə yoldaşlarım səs-küylə içəri dolacaq və professor mühazirəyə başlayacaqdı. Gözümü gəzdirdim. Hər şey yerində idi. Pilləvarı stollar da, pəncərələrin qalın, qara örtükləri də, ön tərəfdə divarboyu vurulmuş yazı taxtası da, xitabət kürsüsü də, səhnəni xatırladan uzun, hündür qabaq stolu da. Görünür, müharibə illərində binada hərbi xəstəxana yerləşdiriləndə belə, bu otağa əl vurmamışdılar. Bəlkə də, bu otaq cərrahiyyə otağı imiş, neçə insan bu uzunsov qabaq stolunun üstündə ölümlə çarpışmışdı?

Həmişəki kimi, keçib qabaq cərgədə oturdum. Əzizə arxada əyləşdi. Hiss etdim ki, bu gün ciddidir, bəlkə də, bir az tutqundur. Gözü üzümdə olsa da, susur, heç nə demir. Bileti əvvəlcə o çəkdi. Sualları oxuyanda sifətinin ifadəsindən başa düşdüm ki, biletdə yazılanların hamısını bilir. Sonra mən ayağa durdum. Özümə toxtaqlıq versəm də, ürəyim döyünməyə başladı. Deyəsən, barmaqlarım titrədi. Onu hiss etdim ki, əlimdəki bilet əsir. Sətirləri bir-birinə qarışdı, hərflər dumana büründü. Ancaq tərpənmədim. İmtahan götürənlərin qarşısında dayandım. Dörd il əvvəl olduğu kimi, fikirləşmədən cavab vermək istədim, professorun səsi məni özümə gətirdi:

– Keç, əyləş, balaca.

Oturmazdan əvvəl dönüb Əzizəyə baxdım. Onun rəngi kül kimi idi.

Sualları təzədən oxudum. Birinci sual: "Şekspir və onun "Maqbet" əsəri". Maqbet! Hər sətrini əzbər bildiyim əsər. Vaxtilə həmin bu auditoriyada, həmin bu professorun qarşısında haqqında məruzə etdiyim əsər. Maraqlı idi ki, görəsən, bu sual təsadüfənmi mənə düşmüşdü, yoxsa professor kömək əlini uzatmışdı? Qələmi götürdüm. Düşündüklərimi qeydə almaq istədim. Surətlər, nəhəng ehtiraslı xarakterlər, Şekspirə məxsus olan hikmətli və vahiməli səhnələr gözüm önündə canlandı, monoloqlar qulaqlarımda səsləndi. Mənə elə gəldi ki, imtahan vermirəm, nə müharibə olub, nə də mən dörd il vuruşmuşam, biz institutda oxuyuruq, ikinci kursdayıq, dünya ədəbiyyatından referatlar yazıb məruzələr edirik…

Professor o zaman Şekspiri seçmişdi. O, kursumuzda oxuyan az-çox özünü tanıtmış, boyca iri, pərli-budaqlı tələbələrə mühazirə bölüşdürərkən mən lap qabaqda oturmuşdum. Fikrimdən "Hamlet" keçirdi, lakin onu öz zəkası və hazırcavablığı ilə hamımızı heyran qoyan Abbas götürdü. "Otello"nu Tapdığa, "Kral Lir"i Rəşada verdilər. Mən əlimi qaldırıb tez-tez: "Mən, mən", – deyirdim. Ancaq professor məni ya görmür, ya da görməzliyə vururdu. Bütün mövzuların əldən çıxacağını gördükdə dözmədim. Ayağa durub cır səslə: "Bəs mən?" – deyə qışqırdım. Auditoriyada oturan yüz əlli nəfərin hamısı qəhqəhə çəkdi. Amfiteatrı xatırladan pilləli auditoriyanın önündə, yoldaşlarımın və müəllimin qar şısında bacarıqsız bir aktyor kimi dayanıb gözümü döydüm.

Professor duruxdu. Diqqətlə, gözlərini yayındırma-dan üzümə baxdı. Onun dodaqlarındakı təbəssüm məni sarsıtdı. Deyəsən, professor mənə istehza edirdi. Otaq başıma hərləndi.

– Balaca, sən də məruzə etmək istəyirsən?

– İstəyirəm.

Bu dəfə səsim daha inamla cingildədi. Professor azacıq fikrə getdi. Deyəsən, mənə etibar etmirdi. İnanmırdı ki, götürdüyüm mövzunun öhdəsindən gələ billəm. O da, başqa müəllimlər də, elə sinif yoldaş larımız da kursumuzda hamıdan balaca olan Məcidlə mənə inanmırdılar. Bizə uşaq kimi baxırdılar. Tənəffüslərdə qızlar başımızı sığallayır, az qalırdılar ki, əlimizə konfet verib üzümüzdən öpsünlər. Əslində, zarafata salıb öpənlər də olurdu. Yoldaşlarımızın belə hərəkəti mənə daha pis təsir edirdi. Ona görə tənəffüs zamanı tənha gəzir, dalğınlığı daha da artırmaq üçün dənəsini iyirmi beş qəpiyə aldığım uzun "Koroğlu" papirosunu tüstülədir və əlimi qoynumda çarpazlayıb tüstü-duman içində dayanır, professorun dediyi kimi, "bayronvarı görkəm" alırdım. Bizə gülənlər də olurdu, acıqlananlar da. Hətta bir dəfə sinif qızlarımızdan Tükəzbanla Zeynəb gözlənilmədən üstümü kəsib papirosu əlimdən aldılar, özümü də əməlli-başlı danladılar ki, bir də papiros çəkməyim. Mən istəyirdim ki, əməlli-başlı tələbə olduğumu, artıq böyüdüyümü hamıya sübut edəm. Xüsusən qızlardan birinə, mənimlə yanaşı oturan, dərs zamanı dəftərlərimə cürbəcür sözlər yazan, çox vaxt mühazirəni yazmağa mane olan, sonra yataq xanada gecəyarıyacan oturub mənim də, özünün də dəftərinə həmin mövzunu köçürən, gah mehribanlaşan, gah da kədərlənib iri gözləri yaşaran, gah da şitənib məni cinləndirən, hirsləndiyimi gördükdə isə burun pərələri səyriyə-səyriyə uğunub keçinən qıza bildirmək istəyirdim ki, mənim də qəlbim, qürurum var, aşıqlar demişkən, "sinəm qəm dəryasıdır", onu sızıldatma…

– "Maqbet"i götürürsənmi?

– Götürürəm.

– Amma yaxşı hazırlaş ha, balaca!

O ili qış tətilinə getmədim. "Maqbet"i dönə-dönə oxudum. "Hamlet"i, "Otello"nu, "Kral Lir"i vərəq-vərəq elədim. Rusca pis bilsəm də, Şekspir haqqında yazılanları tapıb birtəhər tərcümə etdim. Yazdım, pozdum, yataqxanada tək qalıb öz-özümə danışdım, gah Maqbet oldum, gah Maqduffa çevrildim. Gah Hamletin monoloqunu aktyor Abbas Mirzə Şərifzadə kimi deməyə çalışıb Maqbetlə əlaqələndirmək istədim. Ömrümdə ilk dəfə arxivə gedib qəzetləri vərəqlədim. Maqbet rolunda çıxış edən aktyorların oyunları haqqındakı məqalələri oxudum. Hər şeyi anlamaq, gah ziddiyyətli, gah da hikmətli və fəlsəfi mühakimələr yürüdən Şekspirin nələr düşündüyünü aydınlaşdırmağa çalışdım. Ancaq hiss etdim ki, professor mənə əhəmiyyət vermir. Məruzə payladığı başqa yoldaşlarımı çağırır, onlara göstəriş verir, kitablar tapşırır, referatları oxuyub təshihlər edirdi. Məni isə görəndə gülümsünür: "Necəsən, balaca, hazırlaş", – deyib yanımdan laqeydcəsinə keçirdi.