Текст книги "Олох оҕо оонньуута буолбатах"

– Массыынабын түргэнник манна аҕал! – диэн биир уолу соруйда.

– Сөп, – диэн уһун хатыҥыр уол сүүрэн акыҥнаабытыгар кэнниттэн икки табаарыс уолаттара тэҥҥэ сырыстылар.

– Сергей Николевич, ыыт, мин бэйэм барыам.

Эр киһи кыыстан тэйэ хаамта. Нарыйа кэлииккэҕэ өйөнөн сукуллан турда. «Бу сааты-сууту, акаары, кэһэй. Тугу кэлээт, дьону-сэргэни кытта билсибэккэ, эргэ тахсарга тиэтэйбиккиний? Билигин хайа сирэйбинэн оскуолаҕа барабын. Оскуолаҕа үөрэнээччилэрим, учууталлар туох диэн саныахтарай? Бэрт түргэнник мантан барыахха… Бу үлүгэр саакка киирэн баран, үөрэх дьылын түмүктүөм этэ диэн, биир ый туһуттан олоруом дуо?» Нарыйа төбөтүгэр онтон да атын иирчэх-баарчах санаалар элэҥнээн истилэр.

«Тойота-Виста» массыына учууталлар уопсай дьиэлэрин иннигэр хорус гынна. Сергей Николаевич үгүс кэпсэтиитэ суох, массыына кэлин аанын аһан, Нарыйаны олорто.

– Суох, мин ханнык да балыыһаҕа барбаппын, – Нарыйа утарса сатаата.

– Оччоҕуна ханна бараҕын? Кыргыттарга илдьэбин дуо?

Сергей Николаевич кэннин хайыһан, аһыммыттыы көрөн олорон ыйыппытыттан кыыс кыйахана санаата.

– Суох, ханна да барбаппын. Барытыгар бэйэм буруйдаахпын. Аанньа ахтыбакка, олоҕунан онньообуппар Григорий буруйа суох, итинтэн атыннык бэйэтин кыһыытын этэр кыаҕа суох буоллаҕа… Билигин ити киһи бардаҕына, таһаҕаспын хомунан, улуус киинигэр киириэм. Дириэктэргэ сайабылыанньабын хаалларыам, – Нарыйа уолга атаахтаабыт куолаһынан саҥарбытыттан бэйэтэ да соһуйа санаата. – Оскуола оҕолоро бары көрдүлэр. Билигин хас ыал ахсын киэһээҥҥи аһылык сокууската буоллаҕым.

– Күрүөйэх курдук хайдах мээнэ баран хаалыаххыный? Григорий охторон сытыаран тэбиэлээбитигэр эн кыырпах да саҕа буруйуҥ суох. Биһиги түбэспэтэхпит буоллар, туох буолара биллибэт. Кырбанан баран, хата, Григорий кырдьыгын таһаара олороҕун дуу?

– Көмүскэспэппин. Боруоста кинилиин өссө төгүл сибээстэһиэхпин баҕарбаппын. Хаһан эрэ быһаарсыахтаахпын сэрэйэр этим эрээри, илиитинэн киириэ диэн санаабатаҕым. Кырбаабатаҕа буоллар, биир ыйы тулуйуом этэ. Аны… тулуйар кыах суох. Бу дойдуга иккиһин эргиллэр санаам суох… – Нарыйа кистии-саба хараҕын уутун сотунна.

Кэлииккэ аанын тоҕо тэбэн, Григорий байааттаҥнаан тахсыбытыгар уолаттар үрүө-тараа сырсан хааллылар. Эр киһи массыынаны балачча көрөн турбахтаат, үөхсэ-үөхсэ иннин диэки суксугулдьуйа турда.

– Барар да буоллаххына үөрэххин түмүктээн баран киһилии бар. Билигин күрээн бардаххына, ааккын-суолгун түһэрэр күүркэтиилээх сурах үөрэх управлениетыгар тиийэ тарҕаныа. Мин эйигин улуус киинигэр массыынанан киллэрэн атаарбытым туһунан эбэ-эбэ өссө тугу кэпсииллэрэ биллибэт. Онон дьиэҕин хатаа эрэ, кыргыттаргар бүгүн хонон уоскуйа түс. Чэ, бардыбыт, сөп дуо?

Нарыйа, балачча саҥата суох олорбохтоон баран, сорунуулаахтык массыына аанын тутааҕын аллараа баттаата.

– Кыргыттарга барбаппын, дьиэбэр хаалабын.

– Соҕотоҕун хааларгыттан куттаммаккын дуо? – Сергей Николаевич кыыс сирэйин-хараҕын одууласта.

– Ааммын хатаныам буоллаҕа. Сергей Николаевич, эйигиттэн көрдөһөбүн, миигин көрсө сатаама. Уонна… аны кэлэн… күнү-дьылы төттөрү эргитэр кыах суох. Бу дойдуттан букатыннаахтык барыам, – кыыс туттуна сатаабытын үрдүнэн хараҕын уута иэдэһин устун тохтоло суох сүүрэр.

Уол кыыһы уоскутаары илиититтэн ылбытыгар, Нарыйа, Сергей илиитин күүскэ баҕайы садьыйаат, массыынаттан түргэн үлүгэрдик тахсан барда.

Дьиэтигэр киирээт, долгуйара бэрт буолан, аанын балачча уһуннук бодьуустаһан туран хатаата. Григорий атаҕастаан барбытынааҕар, Сергей Николаевич киниэхэ болҕомтотун уурбутуттан ордук долгуйбутун сүрэҕинэн сэрэйдэ. Үөрэҕин бүтэрээт сааһа ырааппытын курдук санаммыта. Кини уоппускаттан тоҕо хойутаан киирбитэй? Сергейи аан бастаан көрөөт «һык» гыммыта. «Марина дьоллоох да кыыс, үчүгэй да уоллаах» дии санаан ылбытын олох умнубат.

Ааны тоҥсуйан тобугуратар тыастан дьик гынна.

Балачча кумуйан олорбохтоон баран, ааҥҥа сэрэнэн чугаһаата.

– Нарыйа, ааҥҥын ас эрэ. Соҕотохпун, – Айыына саҥата иһилиннэ.

Кыыс аан күрүчүөгүн төлө тарпытыгар Айыына киирэн кэллэ. Долгуйбут көрүҥнээх, түөһэ эп-эппэҥнэс, иэдэһэ тэтэрбит, сонун да ситэри тимэхтэммэтэх.

– Нарыйа, Сергей Николаевичтан барытын иһиттим. Бүгүн эйиэхэ доҕор буолан манна хонуом. Уопсайынан да, сөбүлэһэр буоллаххына, үөрэх дьыла бүтүөр диэри бииргэ олоруох.

– Ким эйигиттэн көрдөспүтүн манна кэллиҥ? Аҕыйах хонуктааҕыта дэриэбинэттэн үүрэр этиҥ дии, – кыыс дьүөгэтин өтөрү-батары көрдө.

– Бырастыы гын. Олох акаарыбын ээ. Дьон олоҕор тоҕо орооспуппун бэйэм да билбэппин. Марина олус аймаммытыттан, ытаабытыттан-соҥообутуттан, ыал буолаары сылдьар дьон олоҕун аймаата диэн толкуйдаабыппыттан итинник акаарытык быһыыланным ини. Бэйэм да кэмсинэ саныыбын, – Айыына кулук-халык туттар, чэй сылытаары электрическэй билииккэни холбуур.

– Сергей Николаевич ыйыытынан миигин араҥаччылыы кэлбит буоллаххына, тахса тур. Дьон олоҕун алдьаппыт мин буолуом. Буруй эрэ Моттойоҕо диэбиккэ дылы.

– Чэ, наар дьону буруйдаан саҥарыма. Тапталы киһи булбат, таптал бэйэтэ булар дииллэр, онон сүрэххит быһаарыа буоллаҕа. Эһиги Мариналыын олох олорорго олус ыксааҥҥыт бэйэҕитин, дьону даҕаны олус эрэйдээтигит. Хата, тур, чэйдиэххэ. Кэпсэттэххэ, кырдьык көстөөччү, тугу эмэ ыйдаҥардыахпыт, – Айыына түннүк таһыгар олоппос ылан олорор.

Нарыйа дьүөгэтигэр хардарбакка, улаҕа диэки хайыһан, оронугар түүрүллүөҕүнэн түүрүллэн, утуйардыы оҥоһунна. Төһө да сөбүлээбэтэх курдук тутуннар, дьиэтигэр Айыына баарыттан бөҕөхтүк сананан, халтаһата ыараан, хараҕа сабыллан барда.

V

Бөһүөлэк тула кэккэлии үүммүт лагласпыт хатыҥнар, кэрии тииттэр араҕас солко таҥастарын кэтэн наҥнаспыттар. Күһүҥҥү сөрүүн тыал кинилэри оргууй бигиирдии хамсатар. Төһө да ардахтаах силбик күннэр турдаллар, көмүс дуйунан оонньоон, айылҕа саамай үтүө кэмэ үүммүт.

Нарыйа бадарааны тумнан, балачча уһуннук хааман, дьиэтигэр кэллэ. Дермантин бүрүөһүннээх аанын аста, төрөппүттэрэ төгүрүк остуолларыгар утарыта олорон чэйдии олороллор эбит.

– Хайа, тоойуом, бүгүн хайаан эрдэлээн кэллиҥ? Командировкаҕа ыыппатылар дуо? – ийэтэ кыыһа эрдэ кэлбититтэн үөрэн, мичээрдии көрүстэ.

– Суох, массыынабыт алдьанан кыайан барбатыбыт. Оҥоһулуннаҕына эбиэттэн киэһэ барарбыт буолуо, – Нарыйа кэпсиирин быыһыгар остуолга олордо. Оҕо эрдэҕиттэн сөбүлүүр сайыны санатар дьэдьэн ойуулаах кыракый тэриэлкэтигэр өрөһөлүү кутуллубут соркуойдаммыт эти ийэтэ уунан биэрбитин иннигэр уурунна.

– Ханна туох наадаҕа бардыгыт? – итии аһы аһаан толору сирэйэ эбии кытарбыт аҕата Василий Семенович ыйытар.

– Түүлээххэ тиийэ хаһыаппытын сырдата, сурутууну тэрийэ барыахтаахпыт эрээри, оччо ыраах тиийбэппит быһыылаах. Саатар Танданан, Тиит-Арыынан сылдьыбыт киһи.

– Хойутаабыккыт, – аҕата түөһүллэн туран кухоннай үрдүгэр сытар улуустааҕы «Мүрү саһарҕата» хаһыаты ылан хоһугар ааста.

– Ийээ, Айыына эрийэ сылдьыбата дуо? – кыыс ийэтин диэки ыйытардыы көрдө.

– Суох, ким да эрийбэтэ. Григорийыҥ кэлбэтэ дии, – Дария Иннокентьевна кыыһын сирэйин-хараҕын мыҥыыр.

– Кэлбэтин даҕаны. Ким да кинини кэтэспэт, – Нарыйа сирэйэ тыйыһыра түһэр.

– Антах биир сыл олорбуккун буолбат дуо? Уонна хайдах итинник саҥараҕын? Кэллэҕинэ да кэлэр буоллаҕа. Кэлбит киһини бука эн да буоллар үүрбэтиҥ буолуо, – ийэтэ сэмэлиирдии көрөр.

– Чэ, ийээ, бүттүбүт. Кэргэн тахсар санаа суох.

– Нарыйа, массыынаҥ кэллэ быһыылаах. Массыына тохтуур тыаһа иһилиннэ, – аҕатын сөҥ саҥата саалаттан иһиллибитигэр кыыс, остуолуттан ойон туран кириэһилэҕэ бырахпыт тирии сонун, суумкатын харбаат, таһырдьа ыстанна.

– Дьэ, итинник. Киһини кытта сүгүн кэпсэппэт. Сөбүлээбэт эрээри тугу гынаары бииргэ олорбутай? Төлөпүөнүнэн кэпсэппэт. Биир сыл олорбут да, саатар ыарахан буолбатах. Сааһа ыраатта, – Дария ботугуруурун быыһыгар иһитин хомуйа сырытта.

Нарыйа, УАЗ кэнники олбоҕор олороот, аргыстарын кытта күө-дьаа кэпсэппэккэ, массыына иҥнэл-таҥнал түһэригэр бигэнэн, утуйардыы оҥостон быар куустан тиэрэ түһэн олордо. Ийэтэ быйыл сайыны быһа Григорийынан иирдэ. От үлэтин саҕана, ийэлэрэ эрэ баарыгар кэлэн барбыт этэ. «Сүрдээх үчүгэй, номоҕон баҕайы уол. Саһарчы көрөн сахаҕа кырасыабай киһи. Үөрэҕэ суоҕа туох буолуой? Кылаабынайа, киһи быһыытынан үчүгэй буоллаҕына сөп. Бииргэ кыстаан баран, тоҕо сураҕа-садьыга суох сүтэҕин? Күһүн билсэ кэлиэх буолбута», – диэн кэпсээннээх тоһуйбута. Аҕата: «Хата, күһүн сыа сииһикпит», – диэбитэ. Күүтэллэр быһыылаах. Туох да буолбатаҕын курдук, киһи кыһыйыах, эрийэр буоллаҕа үһү. Түбэстэҕинэ, ийэтэ кэпсэтэр быһыылаах. Ийэтэ эрэйдээх билбэт, дьиҥ сирэйин билэрэ буоллар, атыннык саҥарыа этэ. Ону өҥнөммүт киһи курдук, барытын хайдах кэпсии сылдьыаҕай? Төрөппүттэрэ билбэттэр. Убайдара «табыллыбатаҕын» сэрэйэллэр быһыылаах. «Боруобалаан кэлэн көрдүн эрэ», – дэһэн эрэллэрэ. Мин дьоммор кэпсээбэтэхпин билэн наһаалаан эрэр. Ол эрээри кэлиэ суоҕа, кини да буоллар иһигэр дьаарханан эрдэҕэ. Нарыйа барытын ыраас илиистэн саҕалаан, күһүҥҥүттэн учууталлыырын тохтотон, улуус хаһыатыгар корреспонденынан киирбитин кэмсиммэт. Үлэлииргэ интэриэһинэй. Учууталлыырын сирбэт этэ да, хайдах эрэ оскуолаҕа киириэн баҕарбатаҕа, эбиитин улуус киинигэр миэстэ суоҕа. Тыаҕа барыан эмиэ тардыммыта.

Айыыналаах Сергей Николаевич уруккуларын курдук оскуолаларыгар үлэ үөһүгэр сылдьаллар. Онтон Марина быйыл бэйэтин нэһилиэгин оскуолатыгар үлэлии хаалбыт. Айыына этэринэн, оскуолатааҕы табаарыһынаан бэртиилэр эрээри, Сергей Николаевич ыҥырара эбитэ буоллар үөрүүнэн төннүөм этэ диир үһү. «Таптаабат киһини хайыахпыный, күүспүнэн таптаппат буоллаҕым. Мин да тапталым туһугар охсуһа сатаатым да, кыайбатым», – диэбит. Кырдьыга да, оннук быһыылаах. «Тапталы киһи булбат, таптал бэйэтэ булар» диэн өс хоһоонугар этэллэрэ оруннаах быһыылаах. Кини оскуолаҕа, университекка биир да уоллуун доҕордоспотоҕо. Үөрэҕин бүтэрэр сылыгар «кэргэн тахсыбатым, доҕордоһор уолум да суох, кырдьа барбыт кыыс дьылҕатын хатылыыр буоллум» диэн санааҕа кэлбитэ. Кыргыттара: «Дэриэбинэҕэ тиийээт да, нэһилиэк олоҕор актыыбынайдык кыттан, сытыыгын-хотуугун киллэрэн сырыт. Билиҥҥиҥ курдук уолаттары сирэ-тала сылдьыма. Бастакы сылбытыгар хайаан да бары кэргэн тахсыахтаахпыт», – диэн сорук туруоран өрүкүнэспиттэрэ. Ол түмүгэ – киһи сирэйин-хараҕын таба көрбөт кыбыстыытыгар киирдэ. «Киһи моонньугар иилистэ сылдьан баран төттөрү эргийдэҕинэ, сиргидэҕи сир сирэйдиэм, аатын-суолун ыытыам. Миэхэ сылы быһа эриллэҥнээн сылдьыбытын киһи барыта билиэҕэ. Онон ханна да куоттарыам суоҕа», – диэн Григорий улууска тыл бөҕөнү тарҕаппыт. Олус да куһаҕан киһини кытта сибээстэспит эбит. «Хайаан да тиийэн эн дьаабыламмыккын дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдиэҕим. Убайдаргынан куттаама. Бастаан эринэн иирбит боростотуукка балтыларын көрдүннэр», – диэн тыллаах. Билии-сайдыы сыстыбатах киһитэ буолара тылыттан-өһүттэн да көстөр. Соторутааҕыта эрийэн: «Сергей Николаевиһыҥ икки эдэр учуутал кыргыттары кытта эрийсэ сылдьар. Мариналаах эһиги умнуллубуккут ыраатта. Онон күтүөттүү тиийдэхпинэ араас буолбаккын», – диэн сааммыта. Дьиҥинэн, Сергей Николаевич кинини да, Маринаны да кытта сибээһи тутуспат. Үлэтинэн эрэ үлүһүйэ сырыттаҕа. Биирдэ эмэ кинини саныыра буолуо дуо? Саныыра буоллар, саатар биирдэ эмэ Айыынаттан ыйыталаһыа эбэтэр төлөпүөннүө этэ. Григорий саҕа эрийиэ суоҕа этэ дуо?

Эмискэ массыыналара нэксиэлээх суолга иҥнэл-таҥнал барбытыгар пассажирдар үөһэ-аллара түһэн ыллылар. Нарыйа санаатын ситимэ быстан хаалла. Тыыллаҥнаамахтаан, бэл, дьааһыйан ылла.

– Хайа, Нарыйа, туох санаатыгар-оноотугар киирэн тылгыттан маттыҥ? Биһигини кытта кэпсэтимээри утуйбута буолан ыллыҥ дуу? – кыыстан икки хас сыл аҕа солбуйар редактордара иннигэр олорон хараҕын араастаан чыпчылыҥната-чыпчылыҥната ыйытта.

– Бүт эрэ. Николай эмиэ үөҥҥэ тилиннэ, – Нарыйа эрэдээктэрин көхсүгэ охсон «тап» гыннарда.

– Нарыйа, эйигиттэн биири ыйытыахпын баҕарбытым ыраатта эрээри, тоҕоостоох түгэн түбэспэккэ ыйыппакка сылдьыбытым, – биир идэлээҕэ, корреспондент Сэмэн күлэн мүчүҥнүү-мүчүҥнүү ыйытар.

– Сэмэн, тугу ыйытаары гынаргын сэрэйэбин.

– Атын улуус уолугар кэргэн тахсан эрэр, өссө уол кэлэ сылдьыбыт үһү диэбиттэрэ.

– Баҕар, тахсыллыа даҕаны, онно туох баарый? Ол аайы 16–17-лээх кыыс буолбатахпын. Эһиги ыйытаргытын кэтэһэ сырыттахпына, сотору кырдьан сорсуйар инибин.

– Оо, кэм биһиги буоллахпыт, сыарҕабыт бытаарбыт, – уолаттар хаадьылаһан күлсэн ылаллар.

Бөһүөлэккэ киирэн, суол икки өттүн саҥа өҥөҥнөһөн эрдэхтэринэ, массыыналара эмискэ хорус гына тохтообутугар иннилэрин диэки күүскэ баҕайы дьүккүс гынан, эдэр дьон эбии күлсэн күйгүөрэн ыллылар.

– Оҕолоор, түһүҥ. Хонтуораҕа кэллибит. Хаһыаккытын үчүгэйдик аҕытаассыйалааҥ. Элбэх киһи суруйтардаҕына, хаһыаппыт тирааһа үрдүө этэ, – суоппардара Кирилэ мөтөллөн олорон күлэн күһүгүрэттэ.

VI

Быйыл ардахтаах күһүн буолла. Сир-дойду барыта уунан туолан турар. Улахан техникалар хаһан кэбиһэннэр, суол олох суох. Сарсын улуус киинигэр оскуола хамаандата күһүҥҥү спартакиадаҕа күрэхтэһэ барыахтаах этэ да, оптуобустарын суоппара кыккыраччы аккаастанан кэбистэ. «Дэриэбинэттэн да кыайан тахсыахпыт суоҕа», – диир. Эбиитин оскуолаларын тыраахтардара алдьанан турар. Саппаас чаас суох. Сергей Николаевич оҕолорун сатыы илдьэр санаалаах этэ да, көдьүүстээх күрэхтэһии тахсыа суоҕа диэн куттанар, саатар бэҕэһээ, биир күн эрдэлээн барбыттара буоллар, сынньалаҥ күннээх буолуо этилэр. Онтон билигин айаннаатахтарына, сарсын буолар чааһыгар тиийэр кыахтаахтар. Хайыах баҕайыный? Сергей Николаевич тырахтарыыс уолаттарга барыларыгар тиийэ сырытта, үксүлэрэ алдьаммыттар, сорохторо окко сылдьаллар. Дириэктэрэ Иван Семенович: «Оскуола тыраахтара барбат буоллаҕына, эрэйдэнимэҥ, тохтуургутугар тиийэҕит», – диэн илиитин эрэ нэлэҥнэтэн кэбистэ. Онтон уолаттара барыахтарын баҕарбыттара сүрдээх, бэлисипиэтинэн барарга быһаарынан бары тимир көлөлөрүн тэбэ сылдьаллар.

Сергей Николаевич кэлин тиһэҕэр биирдиилээн көрүҥнэргэ күрэхтэһэргэ уонча оҕону илдьэ барар санаалаах оскуола диэки баран иһэн, иннигэр сэттис кылааска үөрэнэр Миитээ сүүрэн тилигирэйэн иһэрин көрөн тохтоото.

– Сергей Николаевич, сибилигин Афанасьев Кириисэ «Беларуһунан» улуус киинигэр соҕотоҕун барар үһү.

Аҕам эттэ. Таһаҕастаргытын барытын биэриҥ диир. Ситэри бырысыаптанан оҕолору илдьэ бар диирин сөбүлэспэтэх. Ыксыыр аҕай үһү, били учуутал кыыһы кэргэн ыла барар, онон убайа тыраахтарын улуус киинигэр диэри эрэнэн биэрбит. Онтон Горнайдыыр дииллэр, – Миитээ омуннаахтык кэпсиирин быыһыгар сирэйигэр көлөһүн бычыгыраабытын ботуой илиитинэн туора-маары соттуммахтыыр.

Сергей Николаевич Григорий Горнай улууһугар барарын истэн сүрэҕэ күүскэ тэбэн, эт-этэ тыҥаан күүрэн кэлбитин уолга биллэримээри илиитин сутуруктуу тутан соһуччу истибит сонунун аһарынна, сыыйа уоскуйан курус санааҕа куустарда. «Ол аата Нарыйа сөбүлэһэр буолан барар буоллаҕа… Эрдэттэн да сөбүлэһэннэр булустахтара. Чэ, ол миэхэ туох буолуой, холбостуннар да хайаатыннар» диэн санаатар да, сирэйэ-хараҕа биллэр гына уларыйда быһыылаах, тоҕо эрэ уола саҥатыттан матан, соһуйбуттуу оҥоччу көрөн турарын бэлиэтии көрдө. Санаатын киэр кыйдаан үөрэ-дьүөрэ үктээн, спортзал диэки бардылар.

– Григорий таһаҕаспытыттан олох ылыа суоҕа, онон бара туруоҕуҥ. Суолга ситтэҕинэ ылыаҕа. Улахан уолаттарга эт, сибилигин суолга тахсыбытынан барыҥ. Мин оскуолаҕа киирэ сылдьыам, эһигини ситиэҕим, – учуутала уолу ыксатардыы, иннин диэки үтүрүйдэ.

– Сөп, биһиги бары бэлэммит ээ. Сергей Николаевич, оттон эн бэлисипиэтиҥ? – Миитээ ыйытардыы көрөн турда.

– Баар-баар. Миитээ, аҕаҕар илдьиттэ тириэрт эрэ. Кириисэни хайдах эмэ гынан кыра бырысыаптаан ыыта сатаатыннар, таһаҕаспытын кытта кыра кыргыттары олордуохпут.

– Мин аҕабын улаханнык истибэт киһи буолуо гынан баран этэн көрүөм, – уол, улахан киһи курдук муннун анныгар киҥинэйээт, ууну-хаары тумнубакка, чалбаҕы ортотунан сүүрэ турда.

Истибит сонуна төһө да ыараханын иһин, санааргыы олоруо дуо, сүүрэн-көтөн, күннээҕи олох кыһарҕаныгар санаатын дьайҕардан кэллэҕинэ-бардаҕына, Нарыйа сыыйа умнуллуо буоллаҕа. Күн-дьыл барытын эмтиир дииллэр. Дьиҥинэн, күн бэҕэһээҥҥэ диэри хайдах эрэ Нарыйа киниэхэ чугас курдук киччим санаалааҕа. Онтуката баара кыыс эмиэ куоппут. Кириисэ ииппит оҕууруттан дойдутугар да баран төлөрүйбэтэх. Ити барыта Сергей быһаарынымтыата суоҕуттан таҕыста. Эмиэ кураанаҕы кууста, эбиитин кинини ис сүрэҕиттэн чахчы бэриниилээхтик таптыыр Маринаны тэйиппитэ. Ийэтэ үнүр: «Атын киһи ойоҕо буола сылдьыбыт дьахтарга иирэн үчүгэйтэн куһаҕаны да араарбат буолбуккун, харааччы булкуллубуккун, ол дьахтар тарбаҕын хамсатыа эрэ кэрэх, онно сүүрээри бэлэм олороҕун», – диэбитэ. «Сыыспат киһи суох, эдэр оҕо ол биирдэ сыыһа туттубутунан үйэ тухары кириэтиир табыллыбат. Аныгы олох сиэринэн аҕыйах ый сокуоннайа суох олорбуттара улахан алдьархай буолбатах, кылаабынайа, сүрэх – быраап», – диэн аҕата, уолун өйөөн, ийэлэригэр утары саҥарбыта. Бэл, табаарыс уолаттара аанньа ахтыбатахтыы тыллаһаллар: «Кириисэлиин олоро сылдьыбыт кыыс буолан… Умун, бу кыыс элбэҕэр, достоинствоҕын түһэрэҥҥин. Хата, Маринаҕын баран ылбытыҥ ордук буолуо, киниэхэ да ымсыырааччылар элбэхтэр дииллэр».

Уолаттар этэллэринэн, кини билиҥҥи түбэспит балаһыанньатыгар саамай сөптөөх быһаарыныы – Маринаны кэргэн ылан сыбаайба ньиргитии. Оттон Нарыйалыын ыал буоллахтарына, дьон сиилээһинигэр түбэһэллэр. Нарыйа ону өйдүүр буолан, билигин олох чугаһаппат. Ама да, Григорийы көрөөт сөбүлээбитин иһин, киһи хайдах итинник түргэнник олох билбэт уолунуун бииргэ олорорго ыксыан сөбүй? Ийэтэ этэринии, чэпчэки, сэбирдэх кыыс буолан тута киһилэннэҕэ. Уол ону барытын өйдүүр эрээри, сүрэҕэ билиниэн баҕарбат, дууһата кураанахсыйан, бэйэтэ тулаайахсыйан сылдьар.

Оҕолоро алаас ортотугар саҥа тиийбиттэрин көрбүтүнэн Сергей Николаевич сыыры таҥнары элээрдэн түстэ. Суол кытыытынан, ходуһанан айаннаатахтарына, син барыыһыктар эрээри, бытааннар эбит. Санааларыгар тыраахтары уонна учууталларын кэтэһэн эрдэхтэрэ.

Эбиитин кыра кыргыттар балачча сылайбыт буолуохтаахтар, онно эбии үрдүкү кылаас оҕолоро хайаан да оонньоһон бириэмэни тартахтара. Учууталлара ситэн кэлбитигэр бары тохтоотулар. Кыра кыргыттар иэдэстэрэ тэтэрэн хайыы-үйэ тириппиттэр-хоруппуттар, сылайа быһыытыйбыттар.

– Оҕолоор, айаҥҥыт бытаан эбит. Маннык айаннаатахпытына бүгүн тиийбэппит. Сатыылаабыт да, бэлисэпиэтинэн да айаннаабыт тэҥнэһэригэр тиийэр. Онон билигин улахан уолаттар кыра кыргыттары кэннигитигэр мэҥэстэҕит. Үрүсээктэри атыттар ылан кэннигитигэр эбии төргүүлэниҥ, оччоҕуна биэс бэлисипиэт манна хаалар. Дьоҥҥутугар суотабайынан биллэриҥ, элээрдэн кэлэн ылан барыахтара.

– Кыра да кыргыттары хаалларыах баара, – Миитээ, омуннаах киһи быһыытынан, ким да иннинэ саҥаран чап гыннарар. Ити кини идэтэ. Ол иһин кэтэххэ элбэхтик охсуллубут буолуохтаах. – Бэлисипиэти сатаан да тэппэттэр. Наар хаала сылдьаллар.

– Бүт эрэ, эн да холооҥҥун, ханна баарый Кириисэҥ? Мааҕын аҕам кэпсэппитэ диэн өҥнөммүтүҥ, – сытыы киһи Лира эппиэттэһэн чаҕаарар.

– Үрүсээктэргитин төргүүлэнэн бүттүгүт дуо? Оччоҕо айанныыбыт. Балтараа чааһынан сынньаныахпыт. Оччоҕуна эрэ сири ылыахпыт. Лира, миэхэ мэҥэстэҕин, – Сергей Николаевич оҕолорун дьаһайталыыр.

– Оҕолоор, чуумпуруҥ эрэ, тыраахтар тыаһыыр. Иһэр быһыылаах, – кыргыттар күө-дьаа буолаллар. Сорох сорохтор ытыстарын таһыммахтаан ылаллар.

– Тыраахтар иһэр буоллаҕына күүтүөҕүҥ, – Афанасий, хамаанда хапытаана, лоп бааччы дьаһайар. Кини оскуола оҕолоругар, ыччаттарга да балачча аптарытыаттаах, сүүрүүгэ улуус, республика хас да төгүллээх чөмпүйүөнэ. «Сөпкө эттим дуо?» диэбиттии учууталын диэки эриличчи көрөн кэбиһэр. Афанасий өбүгэлэрэ революция иннинэ Саха сиригэр көскө кэлбит поляктар буолаллар. Бу кэлии поляктар икки кыыстаахтара иккиэн нэһилиэк сахаларыгар кэргэн тахсан олох да олохсуйан хаалбыттар. Эбиитин биирэ уонтан тахса, иккиһэ аҕыс оҕолонон саха аймаҕы тэниппиттэр. Билиҥҥи ыччаттара бэһис көлүөнэлэр эрээри, хааннарын олох сүтэрбэттэр, будьурхай баттахтара, күөҕүнэн чоҕулуспут харахтара, тоҥсоҕор муруннара, үрдүк уҥуохтара-арҕастара, ис киирбэх сахатыйбыт омуктар. Ол сиэннэр нэһилиэк иһиттэн улаханнык ырааппакка, ыал буолуталаан улууска «бааһынайдарынан» эмиэ биллэллэр.

– Оо, пахай, Кириисэттэн итинтэн атыны күүппэт буоллаҕыҥ. Биһигини ылымаары соруйан тыа саҕатынан барда.

– Өссө киһи кыһыйыах бырысыаптаммыт буола-буола…

– Кэргэн ыла баран иһэр киһи үтүө да санаалаах буолуо эбит…

Онтон да атын саҥалар Григорий аатыгар тохтоло суох кутулуннулар.

– Сергей Николаевич, биһиги Ивашкалыын эккирэтэбит дуо? Тохтото сатаан көрүөхпүт этэ, – Афанасий учууталын диэки ыйытардыы көрөр.

– Эккирэтэҥ көрүҥ. Хайдах буолар…

Учууталлара көҥүллүүрүн кытары уолаттар түргэн соҕустук тэп гыннылар. Бэлисипиэттээх дьон быһыытынан айан-суолун тутуспакка, туора-маары быһалыы түһэн Григорий иннигэр кыл-мүччү тиийэн суолу бүөлүү турунан кэбистилэр. Бүтүннүү бадараан буолбут «Беларусь» тыраахтар өрө бирилээн кэлэн оҕолор иннилэригэр хорус гынна. Күтүөттүү баран иһэр киһи диэтэххэ бэрт боростуой, эргэрэ сатаан баран баатата быга сылдьар кууркалаах, тиэриилээх уу саппыкылаах. Григорий куудара баттаҕа арбайан тыраахтарын аанын тэлэччи аһан уолаттары кырыктаахтык көрбүтүнэн тиэрэ-маары үктэнэн түһэр.

– Чолоҕордор, тоҕо суолу мэһэйдии тураҕыт? Киһини сыыһа тутуннаран арааска түбэһиннэрээригит, – пиибэ сытынан аҥылыйбытынан уолаттарга ынан кэллэ.

– Григорий, дорообо! Ханна айаннаатыҥ? Биһиги улуус киинигэр спартакиадаҕа баран иһэбит, – уолаттар эйэ дэмнээхтик кэпсэтэргэ быһаарынан үөрэ-көтө илиилэрин биэрдилэр.

– Буоларын курдук кыайа-хото баран иһэҕит дуу? Сергей Николаевич оҕолоро күрэхтэһиигэ кытыннылар да, инники күөҥҥэ сылдьаллар дииллэр дии. Бу күрэхтэһиигэ онтон биирдэ кыттымаҥ ээ. Туох буолуоххутуй? – Кириисэ олус үчүгэйи эппит киһи курдук күлэн ардьайар.

– Эс, туох диэн эттэххиний? Оскуола хамаандата спорка улуус иһигэр инники күөҥҥэ сылдьара туох куһаҕаннааҕый? Хата, эн, сураҕа, бөдөҥсүйэн эрэр үһүгүн дуу? Сыа сиэтэр буолбуккун, – уолаттар бириэмэни тарда сатаан элэктэһэн күлсэн ылаллар.

– Ээ, ол учуутал дьахтар, үөннээх бытааһах да буоллар, миигиттэн куоппата буолуо… Дьонноро от үлэтин кэнниттэн билсэ кэлээр, тугу эмэ бэлиэтиэхпит диэбиттэрэ.

– Оттон Нарыйа Васильевна бэйэтэ туох диирий? – уолаттар чопчулаһаллар.

– Ону эһиги, бэҕэһээҥҥи бэтэнээскилэр, барытын билиэххитин баҕараҕыт… Ханна барыай? Сыбаайба остуолугар олороругар тиийэр, – Григорий күлэн мүчүҥнүүрүн быыһыгар пиибэтин сиэбиттэн таһааран киллиргэтэр. – Пиибэм барахсаны кытта арахсар чааспыт чугаһаан иһэр, бүтэһикпин иһэбин. Дьахтарбыныын сокуонунан ыал буоллахпына, тапталлаах пиибэбин быраҕар санаалаахпын.

– Оттон күтүөттүү баран иһэр киһи диэтэххэ таҥаскын-сапкын олус боростуой курдук көрөбүн, – Ивашка күрүчүөктэһэр.

– Эс, учуутал кэргэннээх киһи маннык таҥна-сапта сылдьыам дуо? Чымадаан муҥунан билиҥҥи эдэр уол таҥнар таҥаһын барытын илдьэ иһэбин. Кыыс оҕо мээнэ сирбэт уола хаан буолабын. Хата, биир эмэ атын кыыһы булан сенсация оҥоробун дуу, хайдах дуу? Били дьахтар олус киэбирбэтин, кыыс оҕо кыыкынайдааҕар элбэх, – Григорий киһиргээн ыһан-тоҕон кэпсээн дьаллараҥныырыгар, айаҕыттан пиибэ күүгэнэ аллан, силэ ыһыллан олорор.

Бэлисипиэттээх оҕолор утуу-субуу кэлитэлээн бардылар. Бары да сылайбыт көрүҥнээхтэр, тимир көлөлөрүн тиит маска өйөннөрөөт, сыгынах мастары булан олортолоон истилэр. Саамай кэлин кыра Лираны мэҥэһиннэрбитинэн Сергей Николаевич тиийэн кэллэ. Григорий, Сергей Николаевиһы көрөөт, сибилигин хаадьылаһа турбут бэйэтэ хаана хойдо, хараара түстэ, соруйан оҥостон туран, пиибэтин тобоҕун хантатан кэбистэ. Кураанахтаат, тиит маска үлтү бырахта. Таас кыырпахтара ыһыллан кыырайбытыгар мас таһыгар олорбут оҕолор туора ойдулар.

Сергей Николаевич хаана быыппастан кыыһырбыта билиннэ эрээри, тутунна, түргэнник хомунан айанныырга дьаһал биэрбитигэр бары бэлисипиэттэрин туруоран суолга киирбитинэн бардылар.

– Таһаҕаһы тоҕо биэрбэтибит? – Афанасий учууталыттан ыйытар.

– Итирик киһиэхэ оҕолордооҕор буолуох, таһаҕаһы да итэҕэйбэппин, – Сергей Николаевич сөбүлээбэттии эппиэттиир. – Ити киһи ханна тириэрдэрэ биллибэт. Сарсын үрүсээк көрдөнөргүтүгэр бириэмэҕит бүтүөҕэ.

– Ээ, сөп эбит. Сири ортолоотубут. Хайдах эмэ тиийэр инибит. Түргэн эбиппит, – Афанасий учууталыгар сөбүлэһэрдии хардарар. – Итирэн охтон хаалан сиргэ хонноҕуна да көҥүл киһи.

Ити кэмҥэ тыраахтар суолу ортотунан бадараанынан, чалбаҕынан ыһан, түөрэ-таҥхал түһэн өрө бирилээн иһэрин көрөн тэйиччи тахсан туораан биэрдилэр. Григорий, куударалаах баттаҕа ыһыллан, төбөтө куйаабылланан, айанньыттар диэки хайыһан да көрбөккө иннин хоту муҥура суох түргэнник түһэ турда.

«Бу киһи туохха эрэ түбэһэр буолла быһыылаах. Олус түргэнник айанныыр, эбиитин итирик» диэн Сергей Николаевич иһигэр куттана санаан ылбытын оҕолоругар биллэрбэтэ. «Хайдах эмэ этэҥҥэ ааһар ини. Оһол тахсыбатар ханнык. Олус да балысханнык сылдьар, иһиэ да суоҕа эбит. Нарыйа барахсан дьылҕата буоллаҕа… Ити киһилиин үйэ тухары олох олоруох диэтэххэ, ыарахан олох буолара буолуо, эрэйи көрүөх кыыс» Сергей Николаевич төһө кыалларынан киниэхэ олох сыһыана суох киһини саныыр курдук бэйэтиттэн тэйитэ тутан толкуйдаан ылла.

Сис тыаҕа ардах олус күүскэ түспүт, эбиитин техникалар суолу тоҕута хаһан кэбиһэннэр, үксүн бэлисипиэттэрин анньан айаннаатылар. Сылайбыт-илистибит оҕолор сарсын хайдах күрэхтэһэллэр диэн тренердэрэ санааҕа түстэр да, сынньаппакка иннилэрин хоту баран истилэр. Трасса да чугаһаата, аҕыйах биэрэстэ хаалла, суолга таҕысталлар, ханна да барбатах буоллаҕына, спорткомитет автобуһа күүтүөхтээх этэ. Инникилээн испит уолаттар тоҕо эрэ чугурус гыннылар, тохтоотулар.

Субуруһан испит оҕолор онно тиийэн, иннилэрин диэки ыйа-ыйа, тугу эрэ көрөллөр. Саҥалара-иҥэлэрэ хойдон барда. Туох буоллулар? Биир эмэ оҕо охтон илиитин-атаҕын өлөрдөҕө дуу? Сергей Николаевич түргэн соҕустук бэлисипиэтин анньан чугаһаан кэлбитигэр киһи сытыыта Миитээ хараҕын муҥунан көрөн утары тиийэн кэллэ.

– Сергей Николаевич, тыраахтар охтубут, Григорий көстүбэт.

Учуутал сүрэҕэ бар гынна. «Иэдээн! Итирик киһи тыраахтарын уруулун кыайан туппакка охтордоҕо. Бэйэтэ эрэ этэҥҥэ буоллар. Мааҕын эйэ дэмнээхтик кэпсэтэн тохтото сатаабыт буоллар. Ол эрээри син биир кыайан кэпсэтиэ суоҕа этибит, иккиэн көрүстүбүт да, хааммыт буһар, атыыр оҕустуу күрдьүөтэһэбит, бэйэбитин кыайан уйсубаппыт».

Улахан уолаттар учууталларын кэнниттэн саппай уопсан тыраахтарга чугаһаатылар. Тыраахтар ойоҕоһунан сууллубут. Хата, аллара барбатах. Төкүнүйбүтэ буоллар, олох да үлтү түһүө эбит. Кабина аана сабыылаах.

Сергей Николаевич тыраахтар үрдүгэр чэпчэкитик ыстанан тахсан кабина аанын аһа баттаата. Григорий умса түһэн сытар, кабина тааһа үлтүрүйбүт, сирэйэ барыта баламах хаан, өйө суох, нэһиилэ ынчыктыыр эрэ.

Хата, тыыннаах эбит. Уолаттарын кытта көмөлөөн киһилэрин нэһиилэ ороон таһаардылар. Адаарыйан, улахана, ыарахана сүрдээх. Түргэн үлүгэрдик титирик мастары солоон наһыылка оҥоро оҕустулар. Улахан уолаттар бэлисипиэттэрин хаалларан, наһыылканы тутан инникилээн айаннаатылар. Миитээлээх Сашогу түргэнник трассаҕа тахсан массыына туталларыгар сорудахтаатылар. Бытаан, унньуктаах айаҥҥа эбии киһилэрэ өйө-төйө суох сытара кутталлаах. «Пульса тэбэрэ эмиэ да үчүгэй курдук. Эбиитин итирик да быһыылаах. Дьэ, сордоммут киһи, этэҥҥэ эрэ буоллар. Григорий туругун чуолкай билэн, дьонугар этэн эрэ баран биирдэ Нарыйаҕа биллэттэриллиэҕэ, иһиттэҕинэ төһө эрэ куттанар. Хайыай, кэлэр буоллаҕа».

Сис тыалара бүтэн, трасса суолугар тахсаллара чугаһаан, иннилэрэ сырдаан, дьэҥкэрэн, оҕолор саҥалара-иҥэлэрэ улам хойдон барда. Сотору «Ураа!» хаһыынан трассаҕа таҕыстылар. Миитээлээх көстүбэттэр. Маладьыастарын, массыына күүтэн, бириэмэ ыыппакка, улуус киинигэр түһүнэн кэбистэхтэрэ. Тута «Суһал көмөҕө» бардахтара.

– Оҕолоор, чэ, сынньаныҥ. Спорткомитеттар микроавтобустарын ыыппыттар, сотору кэлиэҕэ. «Суһал көмө» да кэлэрэ буолуо, Григорийбыт эрэ этэҥҥэ буолуон наада.

– Сергей Николаевич, кэл эрэ, Григорий тураары өндөҥнүүр…

Афанасий ыксаабыт саҥатын истэн, наһыылкаҕа сытар киһиэхэ чугаһаата. Киһилэрэ хараҕын аспыт, сирэйэ кубарыйан хаалбыт, сүүһүттэн хаан кэлэрэ тохтообут, сирэйин хаанын кыргыттар сотон кэбиспиттэрэ кэм аматыйбыт эрээри, быһа түспүтэ көҕөрөн хаалбыт.

– Хайа, Григорий, хайдаххыный? «Суһал көмө» массыынаны ыҥырбыппыт.

– Төбөм уонна иһим ыалдьар курдук, – Григорий куура хатан хаалбыт уоһун нэһиилэ сэгэтэн саҥарар.

– Олох хамсаама. Туга-ханныга өссө биллибэт. Эмискэ турдаххына, хааныҥ тоҕо баран арбаҕастаах да абырыа суоҕа.

Григорий саҥарбат. Халлааҥҥа аймалаһар тунал маҥан үөр холууптары саҥа көрбүттүү өрө мыҥаан сытар. Сергей үөрүйэх баҕайытык кууркатын тимэҕин сүөрэн, таҥаһын арыйан, иһэ бүтүннүү күөх баламах буолбутун соһуйа-куттана көрдө. «Хаан суох эрээри, иһигэр туох буола сытара биллибэт. Тимиргэ быһа түстэҕэ. Улаханнаппыт быһыылаах, эмиэ да этэмэт курдук. Чэ, медиктэр быһаарыахтара. Биһиги бастакы көмөнү оҥордубут. Аны дьылҕата бэйэтэ билиэҕэ. Биһиги кэннибититтэн иһэн оһолломмута буоллар, олох да иэдэйиэ эбит. Хаһан дьон түбэһэн быыһыыра биллибэт. Биһиэхэ киһиргээн бу дьаабыланнаҕа».

– Чэ, халымыр соҕус эбит, баас-үүт көстүбэт, – Сергей Николаевич киһитин уоскутардыы наҕыллык саҥарар.

– Уу испит киһи, – Григорий хатырбыт уоһун салбанар. – Халлааны хабарҕатынан, муораны тобугунан наһаа дьаабыланаммын сэт-сэлээн туоллаҕа…

– Кэбис, инньэ диэмэ. Медицина күүстээх. Барыта быһаарыллыар диэри турарыҥ, уу иһэриҥ көҥүллэммэт, – киһитин санаатын бөҕөргөтөн илиитин ыга тутта.

Оҕолор бэлисипиэттэрин дьон көрбөт гына кистээн тыаттан тахсалларын кытта, сырдык микроавтобус элээрдэн кэлэн хорус гына тохтоото. Спорткомитеттар суоппардара мичээрдээн үрүҥ тииһэ сандаарбытынан ыстанан түстэ.

– Күһүҥҥү спартакиада кыттыылаахтарыгар эҕэрдэ! Оптуобуска бары саамылаһан олорунан кэбиһиҥ. Бүгүн төрдүс хамаандабын тоһуйабын. Киэһээҥҥэ диэри хас хамаанданы тоһуйарым биллибэт.

– Кыра уолаттары көрсүбэтиҥ дуо?

– Көрсөн. Бу сибээс үйэтигэр оҕолору сордоон, тоҕо ыытаҕыт. «Суһал көмөнү» ыҥырбыппыт, иһэрэ буолуо. Уолаттар чугаһаатыбыт диэн түһэ турбуттара. Чэ, мин ыксыыбын, – суоппар уол сүрдээх чэпчэкитик дугунан олбоҕор тахсан олорунан кэбистэ.

– Чэ, эһиги бара туруҥ. Мин «Суһал көмөнү» күүтүөм. Афанасийдаах Ивашка, оҕолоргутун барыларын дьиэлэринэн кэрийэн олохтуугут. Киэһэ эрийэ сылдьыам, – Сергей Николаевич бүтэһик дьаһалын биэрдэ.

Микроавтобус хоҥнорун кытта трасса устун «Суһал көмө» массыына сыыйылыннаран иһэрин көрөн, Сергей Николаевич киһитигэр төҥкөйөн пульсун эмиэ тутан көрдө. Григорий «быыһаа, абыраа» диэн ааттаспыттыы көрбүт, эбии мөлтөөбүт көрүҥнээх. Санитардар наһыылкаҕа сытыаралларын кытта, биэлсэр уол дабылыанньатын мээрэйдээн, төбөтүн, иһин тутан-баттыалаан баран укуол биэрдэ. Массыынаҕа сэрэнэ тутан киллэрдилэр.