Текст книги "Табыллыбат/табыллыбыт таптал. Учуутал күннүгэ. 1 ч."

– Оччоҕуна миигин ити кылаастан аккаастан диэри гынаҕын дуо? – Бу ыйытыыбар дириэктэр бэйэҥ бил диэбиттии икки илиитин даллах гынна, мичээрдээтэ.

– Мин ити кылааһы сөбүлээтим. Салгыы кинилэргэ кылаас салайааччытынан хаалабын. Уонна… Михаил Семенович, былырыыҥҥы үөрэх дьылыгар туох буолбутун миэхэ кэпсиэҥ буолаарай?

Дириэктэр көхсүн этиттэ, туохтан саҕалаабыт киһи диэбиттии чочумча олоро түстэ.

– Былырыын саас, ыам ыйын өрөбүллэригэр, Осипов Арыйаан оскуоланы бүтэрбитэ ырааппыт, туох да үлэтэ-хамнаһа суох ускул-тэскил сылдьар маннааҕы иһээччи уолу кытта, ону тэҥэ өссө биир атын нэһилиэк киһитэ буоланнар арыгылаан баран, оскуола хатыырын алдьатан киирбиттэр этэ. Ол кэмҥэ Тамара Андреевна кэргэнэ оскуола харабылынан үлэлиирэ. Өлүү түбэлтэлээх, ол күн ыалдьан хаалбытын иһин, кэргэнэ солбуйаары оскуолаҕа тиийбит. Арай көрбүтэ, аана алдьанан баран аһаҕас турар эбит. Киирбитэ, ити үс уол көрүдүөргэ арыгылыы олороллоро үһү. Тамара Андреевна, биллэн турар, айдаан тардыбыт этэ. Онуоха итирикситтэр суоһурҕанан турбуттар да, бу кырдьаҕас учууталы тиэрэ баран түһүөр диэри садьыйан кэбиспиттэр. Ол садьыйааччыта, киһи абарыах, бэйэтин үөрэнээччитэ, кылааһын оҕото Арыйаан. Дьэ, уонна күрээбиттэр. Сатахха, сарсыныгар биирдэ айдаан тахсыбыта. Полицияламмыппыт, Уоһукабы уонна ол маннааҕы уолу ыҥыран ылан силиэстийэлээбиттэрэ. Үһүстэрэ суола сойбута ырааппыт этэ. Ол эрэн, Арыйаан бэҕэһээ интэринээккэ хоммут, күнү супту онно сылдьыбыт аатырбыта. Онуоха эбии, интэринээт үлэһиттэрэ күнү быһа манна баара, ханна да бара сылдьыбатаҕа диэбиттэрэ. Кылааһын оҕолоро көмүскэспит аатыран аны бууннаан турбуттара. Соруйан сэнии, атаҕастыы сатааҥҥыт Арыйааны булсаҕыт диэн төрөппүттэрин, учууталлары утары бараннар хас да күн үөрэммэтэхтэрэ. Уолбут, эппиккэ дылы, «железнэй алибиламмыта». Полиция да, туох да кини иннин ылбатаҕа. Ол эрэн, сылдьыспыт уола, маҥнай утаа, «эн баар этиҥ буолбат дуо» диэн баран, бүтэһигэр «ээ, өйдөөбөппүн, билбэппин» аатырбыта. Бука Уоһукап суоһурҕанан, куттаан айаҕын бүөлээтэҕэ буолуо. Онон, суут-сокуон хоппотоҕо, уолу оскуолаттан ууратар табыллыбатаҕа. Тамара Андреевна улаханнык кэлэйбитэ. «Ол аата миигин сымыйаччы диир буоллаххыт. Ити уол барбат буоллаҕына бэйэм барабын!» – диэн уурайан тахсан барбыта.

Мин истибиппэр итэҕэйбэккэ, саҥата суох таалан олордум. Ама, Арыйаан оннук үһү дуо… Михаил Семенович мин санаабын таайбыт курдук, «Дьэ, ситигирдик…» – диэн хатылаа да хатылаа буолла.

– Аны ити Анастасия Федоровнаны эмиэ уураттарыан баҕарар быһыылаах. Тохтуура буолуо. Билигин баҕас мин киниэхэ иннибин биэрэн эрэ бэрт.

– Итиннэ Арыйаан туох да сыһыана суох ээ…

– Кини!!! Барытыгар кини сыһыаннаах!!! Ити кини оҕолору кигэр. Көрбөккүн дуо, оскуола хоруола дии! Уон биирис кылаас уолаттара киниттэн куттанан чугуруҥнаһаллар эрэ. Ким да кинини утары барбат!!! Ону билэ-билэ, убаастанар кырдьаҕас учууталларбытын барыларын тарбаҕын төбөтүгэр эргитээри оҥостор!

– Дьэ, мин ону билбэтим. Ол эрэн, Михаил Семенович, учуутал оҕону уруучуканан оройго охсоро – бу ханна да баппат суол буолбатах дуо? – синэ биир диэбиттии аны аахсан бардым.

– Ким да кими да оройго уруучуканан охсубатах. Эн ити түөкүн оҕолорго олох итэҕэйимэ! Соруйан үөрэнимээрилэр, уруогу ыһаарылар албынныыллар. Саатар диэни билбэт буолбут оҕолор! Нина Ивановна, эн ити оҕолоргор итэҕэйэҥҥин кырдьаҕас учууталы албынныыр диэри гынаҕын дуо? Ити Борисованы уруокка утуйа олорор, ыйыттахпына өс саҕа буолан эппиэттээбэт. Онуоха кыыһырбыппар бүтүн кылааһынан саба түстүлэр диир. Туох да суобас диэн суох оҕолоро. Суут-сокуон суоҕа буоллар былыр үйэҕэ барыбытын кырган кэбиспит буолуо этилэр!

Мин бу түгэҥҥэ Михаил Семенович иннин ылар кыаҕым суоҕун сэрэйбитим уонна саҥата суох суоһурҕанарын истэ олорбутум.

– Чэ, ситигирдик, Нина Ивановна. Бараҥҥын оҕолоргун кытта кэпсэт. Учууталтан бырастыы көрдөөтүннэр.

Дириэктэр хоһуттан арбы-сарбы буолан тахсан бардым. Михаил Семенович Арыйаан туһунан, ону тэҥэ субу буолбут айдааны атыннык кэпсээбитин төбөбөр буһара сатаатым. Хайалара кырдьыгы этэр буоллаҕай? Ол эрэн, хайдах оҕо, хайдах бүтүн кылаас албынныаҕай, хайдах?.. Оҕолорбор киирэммин, дьэ, туох диибин?

Ахсыс кылаастарбар киирдим. Үөрэнээччилэрим олоро сатаан баран мэниктээн ырааппыттар. Санаам буолбата, сорудах биэрэн баран бэйэм онустарбар бардым. Ааны аһан киирбиппэр тугу эрэ суугунаһа, ботугураһа олорбут оҕолор чуумпура түстүлэр. Мин сирэйбин-харахпын маныыллар.

– Оҕолоор, Анастасия Федоровна мин кинини уруучуканан охсубатаҕым, көннөрү билбэккин диэн кыыһырбыппар бары бүтүн кылааһынан саба түспүттэрэ диэбит, – оҕолорум сирэйдэрин-харахтарын үөрэтэрдии кэриччи көрдүм. – Онон, бырастыы көрдөөтөххүтүнэ биирдэ аны үөрэтэр үһү.

Онуоха ыҥырыа уйатын тоҕо тарпыт курдук айдаара түстүлэр. Кырдьыгын балыйтарбыт эрэ киһи бу курдук айманар кыахтаах.

– Оҕолоор, – кылааһым чуумпурарын кэтэһэ сатыыбын. – Оҕолоор, эһиги миигин өйдөөбөтүгүт. Мин эһиэхэ итэҕэйэбин. Миигин албынныа суох этигит. Хайдах да бүтүн кылаас албынныа дии санаабаппын.

Кылааһым чуумпурда. Кэлин эрээттэн Любам туран кэллэ.

– Нина Ивановна, мин уруокка кырдьык утуйа олорбутум. Өйдөөн истибэтэх буруйдаахпын. Ол иһин Анастасия Федоровна кыыһыран оҕустаҕа дии. Мин баран бырастыы гын диэн көрдөһүөм.

Кылаас эмиэ айдаара, аймана түстэ.

– Люба, эн хайдах буолаҕыный?! Ол тугу эрэ билбэтибит, туохха эрэ сатаан эппиэттээбэтибит да уруучуканан оройго чокулла сырыттахпытына ханна ыраатабытый?! Билэрбитин да билбэт мас акаарылар буолан бүтэр буоллахпыт дии! – Наташа кыһыытыттан паарта сирэйин тоҥсуйан көрдөрдө.

– Оннук, оннук! Атаҕастыыр, сэниир кылаастарын булбуттар дии! Наар биһигиттэн иҥнэллэр! – оҕолор олох уоскуйбаттар.

– Чуумпуруҥ! – Арыйаан саҥата күүгээн быыһыгар иһиллэн эрэрэ да, кылаас уу чуумпу буолан хаалла. – Биһиги бырастыы көрдөөбөтөхпүтүнэ, кылааспыт салайааччытын сирэй-харах анньан саҕалыахтара. Онон бырастыы гын диэн көрдөһүөххэйиҥ. Онтон кэлин, Анастасия Федоровна бэйэтэ суобастаах буоллаҕына, өйдүөҕэ дии саныыбын. Билигин биһиги кылааспыт салайааччытын түһэн биэрэрбит туох да иһин табыллыбат. Эбэтэр атын учуутал илиитигэр киириэххитин баҕараҕыт дуу?

Бу түгэҥҥэ мин туох да диэн хардарыахпын булбатым. Онуоха, көрөн турбут курдук, чуораан тыаһа төлө барда, көрүдүөр оҕо саҥатынан биирдэ туола оҕуста. Арай, мин эрэ оҕолорум олбохторуттан харыс да хамсаабатылар.

– Оҕолоор, мин бэйэм Анастасия Федоровнаны кытта кэпсэтэн көрүөм.

– Суох, табыллыбат, Нина Ивановна. Манна баар кырдьаҕас учууталларга сыыһаларын ыйдаххына, кинилэр эйигин хаһан да бырастыы гыныахтара суоҕа. Хастар хаһан, хастар хаһан курдаттыы сиэхтэрэ… – Наташа сүүһүн аннынан көрөн кэбистэ.

– Нина Ивановна, биһиги сыыһабытын билинэбит, бырастыы гыныҥ диэхпит. Оннук дии, оҕолоор? – Вова кылааһы кэриччи көрөн кэбистэ.

– Оннук, оннук! – оҕолор көйгүөрэ түстүлэр.

…

– Оҕолоор, бу бээтинсэҕэ киэһэ биэс чаастан төрөппүт мунньаҕа буолар, дьоҥҥутугар этээриҥ, – бүтэһик алтыс уруогу бэйэм кылааспар ыыттым. – Осипов, эн тохтуу түһээр эрэ.

Арыйаанныын ааспыт үөрэх дьылыгар тахсыбыт быһылаан туһунан кэпсэтиэхтээхпин билэбин эрээри, туохтан саҕалыахпын билбэппин.

Оҕолор хомунан тахсан барыыларыгар, мин остуолум иннигэр турар паартаҕа кэлэн олордо.

– Эн… интэринээккэ олороҕун дуо? – уол кэҕис гынар. – Бэйэҥ хантан кэлэ сылдьаҕыный?

– Маннааҕыбын, – мин бу хардаттан наһаа соһуйдум. Атын нэһилиэктэн үөрэнэ кэлэр эрэ оҕолор интэринээккэ олороллоро буолуо дии саныырым.

– Онтон… төрөппүттэриҥ?

– Суохтар…

Мин оҕолорум тус дьыалаларын сыныйан көрбөтөхпүттэн кэмсинним. Төрөппүтэ суох оҕо баар эбит диэн тоҕо эрэ бэлиэтии көрбөтөҕүм. Аҕыйах оҕо аҥаардас төрөппүттээх диэн сурулла сылдьара, үгүстэр ийэлээхтэрэ-аҕалаахтара.

– Ийэм суох, аҕам Капитоновка диэн сиргэ кырдьаҕастар дьиэлэригэр баар, – Уоһукап мин мух-мах туттарым иһин, санаабын таайда быһыылаах, ситэрэн биэрдэ.

– Аҕаҥ ол хаһан онно барбытай? Оччоҕуна хаһааҥҥыттан интэринээккэ олороҕун?

– Ахсыс кылааска сырыттахпына барбыта. Ыалдьара бэрдин иһин онно ыыппыттара. Миигин детдомҥа ыытаары гынан баран… убайдаахпын ээ манна. Кини миэхэ опекун буолбута. Арыт кинилэргэ, ол эрээри үксүн интэринээтинэн, бэйэм дьиэбинэн сылдьабын. Бэйэм бэйэбин көрүнэр, иитэр киһибин. Кыра оҕо буолбатахпын.

Мин күөмэйбэр кыбыс-кытаанах туох эрэ кэлэн бүөлүү турунан кэбистэ. Бэйэбиттэн атына суох дьылҕалаах оҕо барахсаны наһаа аһына санаатым. Ол курдук үгүһү кэпсэттибит эрээри, ааспыт үөрэх дьылыгар тахсыбыт быһылаан туһунан сатаан ыйыппатым. Тылым тахсыбата.

– Оччоҕо билигин интэринээккэр баран аһыыгын дуо? – диибин.

– Дьиэбэр барыам, – уол хоруйа миигин соһутар да, сөхтөрөр да.

– Дьиэҕэр баран тугу аһаахтыыгын? Онтон ол дьоҥҥор аһаабаккын дуо?

– Ыксал тирээтэҕинэ, убайым да аахха баран аһыахпын сөп. Ол эрэн, дьиэбэр син ол-бу ас баар. Бэйэм астанан аһыам дии, – бу курдук ускул-тэскил сылдьарга номнуо үөрэнэн хаалбыт, маны барытын буолуохтааҕын курдук судургутук ылынар сиэринэн хардаран кэбистэ.

– Суох, Арыйаан, эн миигинниин барсаҕын, – эмискэ төбөбөр көтөн түспүт быһаарыыны ылына охсон саҥа аллайабын.

– Ээ, дьиэлиэм дии. Марина Романовна…

– Марина Романовна суох, атын сиргэ эбиэттиир. Баар да буоллаҕына, эйигин хайдах да гыммат, – уолу харытыттан харбаан, күүспүнэн кэриэтэ таһырдьа таһаарабын.

Марина, кырдьык, эбиэккэ дьиэтигэр көстүбэт үгэстээх. Егор үлэтиттэн киэһэ биирдэ кэлэрин иһин Андрейдыын кинилэр дьиэлэригэр чэйдииллэр.

Балаҕан ыйын 14 күнэ, өрөбүл

Суруйбатаҕым быданнаабыт. Этэҥҥэ үлэлии сылдьабын. Барыта кэминэн. Дьонум ааҕы кытта кэпсэтэ сырыттым. Дьонум диэн Галина Петровналыын бииргэ олорбут дьиэбит таһыгар ыаллыы олорор кырдьаҕас оҕонньордоох эмээхсин. Төһө да хаан-уруу аймахтарым буолбатахтарын иһин, миигин тэҥҥэ көрсүбүт-харайсыбыт кырдьаҕас дьону эбэлээх эһэм диэн ааттыыбын. Хата, барахсаттар баччаҕа тиийдилэр. Эһэм оҕонньор сотору-сотору күөлүгэр киирэн балыктыыра. Онтон туппутун хайаан да биһиэхэ өлүүлээччи. Билигин мин төһө да атын улууска көспүтүм иһин, хайаан да хатырыктаан, арыыга ыһаарылаан баран бэлэми суулаан кэлэр-барар дьонунан булгу биэрэн ыытаахтыыллар. Сотору-сотору төлөпүөнүнэн кэпсэтэбит. Бүгүн аны «Хайа, хаһан эргэ тахсыах курдуккун?» – диэн соһуттулар. Арай кыыстара ол эрэ туһунан долоҕойугар тохтоппот.

…

Бу ааспыт бээтинсэҕэ төрөппүт мунньаҕын ыыппытым. Төһө да аҕыйах төрөппүт кэллэр, билсибиппит. Кылааспытыгар туох наадатын испиэһэктээн, сыанатын торумнаан, харчы кыттыһан хомуйарга сүбэлэспиппит. Арба, Уоһукап убайа суоҕа. Хаһан эрэ бэйэм бара сылдьарым дуу?

Бэҕэһээ Михаил Семеновиһы кытта Арыйаан туһунан кэпсэппитим.

– Осипов балаһыанньатын бары билэбит, өйдүүбүт. Араас миэрэни бары ылына сатаабыппыт. Социальнай харалта эмиэ үлэлээбэт буолбатах. Арыйаан манна убайдаах, Аскалон Дмитриевич диэн. Туох да куһаҕана суох үчүгэй ыаллар. Бу Аскалон Дмитриевич уолга опекун. Онон, көрөр-истэр киһилээҕин иһин, кинини ханна да атын сиргэ ыытар кыах суох.

– Оттон ол убайын аахха олорбот дии.

– Ол уол бэйэтин быһаарыныыта оннук, – дириэктэр идэтинэн илиитин даллах гынан кэбистэ. – Көрөҕүн дии, кини хайдаҕын… ээ… ураты майгылаах оҕо. Осиповтар бырааттарын олордо сатыыллар. Уол бэйэтэ буолуммат. Оннооҕор ахсыс кылааска тахсыбыт күһүнүгэр, дьиэтиттэн күүстэринэн таһааран, убайын аахха олохтообуттара. Суох, уһаабатаҕа. Дьиэтигэр булан киирбит этэ. Төһө да убайын аахха олордор, дьиэтигэр син биир кэлэ-бара сылдьара киниэхэ наһаа наада быһыылаах эбит этэ.

– Арай туох эрэ буолан хааллын? – мин тылбыттан бэйэм куттаммыттыы остуол аннын үстэ тоҥсуйан тобугураттым. Дириэктэр сылайбыт киһилии сирэйин-хараҕын уҥа илиитинэн соттумахтаан ылла.

– Эппиэтинэстээх убайа аах бааллар. Ол эрэн кинилэр тылларын истибэт. Оскуола туох баарынан көмөлөһөр. Уол баҕатын хоту, үөрэх дьыла саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри интэринээккэ олорорун көҥүллүүбүт. Сайынын убайын аахха атаарыахтаах.

Дьэ, дьикти быһыы-майгы. Убайын көрсөн кэпсэппит киһи дуу.

…

Мариналаах Андрей сыһыаннара олус тэтимнээхтик сайдан иһэр курдук. Бэҕэһээ киэһэ гречка ыраастыы олордохпуна, кыыһым аттыбар кэлэн тугу эрэ этиэх курдук кылап-халап көрө-көрө элиэтии сылдьыбыта. Мин тугу кэпсэтээри гынарын сэмээр кэтэһэн көрөн баран, тулуйбаккабын «Тугуй?» диэбитим. Кыыһым хардарбатаҕа, кыбыстыбыттыы сирэйин ытыстарынан саба тутта-тутта күлэн бычыгыраабыта.

– Нинкаа, кыыһырыма сөөп, – кэмниэ кэнэҕэс атаахтаабыт куолаһынан унаарытан кэбиспитэ. – Баһаалыста бүгүн… Егордаах дьиэлэригэр хоноҕуун?

Мин истибиппэр итэҕэйбэккэ соһуйан тиэрэ кэлэн түһэ сыспытым.

– Ээй суох! Ол-бу буолума! – сөбүлэспэппин биллэрэн кыыспар сапсыйан кэбиспитим, онуоха кыыһым ытаабат эрэ, ааттаһар да ааттаһар.

– Ол Егоргут бэйэтэ МАННА киирдин уонна ЭН хоскор утуйдун. Мин ханна да хоноһолуу барбаппын! – кыыһырбыттыы куоласпын улаатыннаран ылбытым, мөккүһэр табыллыбатын биллэрэн кытаанахтык тобулу көрбүтүм. Марина мин этиибин сөбүлээбэтэҕэ сирэйиттэн көстөрө. Ол да буоллар хайыыр да кыаҕа суоҕун өйдөөн тахсан барбыта. Киэһээҥҥи аһылыкпытыгар Арыйааны чэйдии кэлээр диэн ыҥырбытым.

Ааспыт кэпсэтиибит кэннэ хаста да аҕалан чэйдэттим. Маҥнай кыбыстар, туттунар курдук этэ. Кэлин син сылдьа үөрэннэ. Барахсан, аһаан мотуйарын көрдөхпүнэ сүрэҕим ыалдьар. Иһитин ып-ыраас гына аһын барытын сиэн кэбистэҕинэ эбии кутаары гынарбын буолуммат. Ол эрээри, аһаа диэн өссө куттахха сиэн кэбиһээхтиир. Маны тэҥэ, кинигэ аахтарар буола сылдьабын. Иллэрээ күн Николай Заболоцкай «Мааппатын» уларсан барбыта.

– Былырыыҥҥы үөрэх дьылыгар аахпыккыт буолуо, – ис хоһоонун кылгастык кэпсээн, саната сатаабытым да, Арыйаан ып-ырааһынан көрөн кэбиспитэ.

– Өйдөөбөппүн ээ. Атыттар аахтахтара буолуо, мин ол эрэ туһунан толкуйдаабакка сырыттым ини. Арай, урут киинэтин көрбүтүм быһыылааҕа, – уол кинигэни эргим-ургум тута-тута күлэн кэбиспитэ.

– Чэ, бэрт, көрбүт буоллаххына аны аах, – диэн биэрэн ыыппытым.

Киэһэ аһылык аҕай иннинэ матасыыкылын тыаһа тиэргэн иннигэр кэлэн тохтоото. Онуоха Марина бэрт дьиктитик көрөн ылаат: «Эн акаарыгын быһыылаах» – диэбитэ уонна остуолтан сулбу ойон турбута. Мин кыыс ити быһыытын өйдөөбөккө, соһуйан эрэ хаалбытым. Ол икки ардыгар Арыйаан киирэн кэлбитэ.

– Үтүө киэһэнэн! – уол киирэн атаҕын таҥаһын уста турбута.

– Здравствуйте! – Марина тоҥуй куолаһынан хардараат, дьиэттэн тахсан барбыта.

– Киир, Арыйаан. Маринаа, аһаарыый, – кыыһым кэнниттэн ыҥыран көрдүм да кэлбэтэ.

– Хайа, кинигэҕин аахтыҥ дуу? – аһыы олорон ыйытабын.

– Ээ, арба, аҕаллым ээ. Бөлүүнү быһа аахпытым. Кинигэтэ быдан интэриэһинэй эбит дуу дии санаатым. Инньэ гынан, хойут утуйбут буолан эбиэт саҕана биирдэ турбутум, – уол аһаан мотуйа-мотуйа сэһэргиир. – Урут кинигэни ааҕыы эрэй буолааччы, билигин утуйар уубун умнан туран ааҕан, бэйэм-бэйэбиттэн соһуйа сылдьабын.

– Маладьыас, сэҥээрэр, таттаран олорон ааҕар ис хоһоонноох айымньыны түбэһэн ааҕар диэн дьол буоллаҕа дии. Кинигэ киһини олоххо үөрэтэр.

– Нина Ивановна, биири этэбин? – Арыйаан эмискэ аһыырын тохтотон уун-утары хап-харанан көрөн кэбистэ.

– Эт.

– «Саҥа кэлбит учуутал Нина Ивановна оскуолаҕа баппат бандьыыт Арыйааны күн ахсын дьиэтигэр аҕалар буолбут. Ол Уоһукап күнү супту учуутал кыргыттар дьиэлэригэр кэлэн хорҕойон олорор үһү» диэн сурах-садьык дэриэбинэ устун кынаттаах көтөр буолан көтө сылдьар. Сурах буолан баран киэргэтиитэ суох буолуо дуо, мин манна кэлэн хоно-өрүү сытарбын кытта көрбүттэр үһү.

Мин соһумар сураҕы истэн, сии олорбут гречкабын сыыһа ыйыһыннаҕым дуу, харахпыттан уу-хаар бычалыйан тахсыар диэри ыбылы сөтөлүннүм. Арыйаан ыксаан ойон туран көхсүгэ тоҥсуйда. Мин тоҕо эрэ күлэн тоҕо бардым. Уол мин күлэрбиттэн маҥнай муодарҕаата быһыылаах, онтон тэҥҥэ күлсэн барда. Ол курдук күлсэ олорон өйдөөн көрбүтүм, Егор киирэн турар эбит.

– Ээ, Егор, киириий, чэйдиигин дуо? – күлэрбин тохтото сатыы-сатыы иһит ылан гречка кутан биэрдим. – Марина?

– Ээ, биһиэхэ бааллар, – илиитин сууна охсон баран остуолга кэлэн Арыйаанныын илии тутуста уонна сэргэстэһэ олордо. – Хайа, үөрэх хайдаҕый?

– Этэҥҥэ.

– Эн курдук Нина Ивановна үөрэнээччитэ буолбут киһи баар ини, – Егор үөннээхтик көрө-көрө күлэн кэбистэ уонна салгыы туох да буолбатаҕын курдук аһыы олордо. Оттон Арыйаан, сибилигин аҕай үөрэ-көтө олорбут бэйэтэ дьэбин уоһуйа түстэ, туран кэллэ.

– Баһыыба, Нина Ивановна, кинигэни долбуурга ууруом.

– Тоттуҥ дуо ити аата? Аһаа ыл, – диибин.

– Ээ, суох, тоттум ээ. Баһыыба, – уол кинигэлэрдээх долбуурга «Мааппатын» ууран кэбистэ.

– Итиннэ Софрон Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» арамаана сытар. Аны итини ылаҥҥын аах, – итии чэйбэр саахар кутан булкуйа олорон саҥа аллайдым. Арыйаан кэмниэ кэнэҕэс «аата халыҥын!» диэн соһуйбут саҥата иһилиннэ. Мин күллүм.

– Хайаан да сэҥээриэҥ, ылан аах. Оруобуна бу биһиги олохпутугар буола турар кэккэ кыһалҕалар итиннэ дьэнкэтик көстөллөр. Сорох-сорох персонажтарга билэр дьоҥҥун да булан көрүөҥ», – диибин.

– Ыллым бу. Чэ, мин бардым, баһыыба. Көрсүөххэ диэри.

– Сарсыҥҥа диэри, Арыйаан!

Осипов тахсан барбытын кэннэ, Егор саҥата суох чэйдии олордо. Онтон:

– Ити оҕо дьиэлээх-уоттаах дуу, суох дуу? – диэн ыйытыылаах буолла. Кини куолаһыгар сөбүлээбэтэх дорҕооннор иһиллэн аастылар.

– Опекуннардаах эбит. Төрөппүт мунньаҕар кэллэхтэринэ кэпсэтиэм, билсиэм уонна дьиэлэригэр да бара сылдьыам этэ. Ол гынан баран, Арыйаан тоҕо эрэ кинилэргэ сылдьарын сөбүлээбэт дуу, хайдах дуу. Арыт интэринээккэ, арыт бэйэтин дьонун дьиэтигэр баран аһыыр үһү. Барахсаны, ийэтэ-аҕата суох оҕону, кылаас салайааччыта буолан баран аһатаары ыҥырабын. Ону ол диэбэккэ, дьон-сэргэ атыннык толкуйдуур үһү дуу? – Егор диэки көрөн ылабын. Сэрэйбит сэрэх. Уоһукап билигин аҕай кэпсээбит сураҕа-садьыга ама хайаан нэһилиэк учаскыабайын тумнан көтөн ааһыаҕай…

– Этэрбэс араадьыйаҕа итэҕэйээччи эрэ итэҕэйэрэ буолуо, эн онно кыһаллыма, – учаскыабай санаа көтөҕөрдүү мичээрдээн эрэ кэбистэ.

Тоҕо да итинник этэрбэс араадьыйата хайа да СМИ үлэһитинээҕэр күүскэ, дьаныһан туран үлэлиирэ буоллар?! Миэстэтигэр күлэн аһаран кэбиспитим иһин, наһаа да абалаах… кинилэр билбэттэр буоллаҕа дии, биһиги майгыннаһар олохтоохпутун. Улахан киһи көрүүтэ суох ускул-тэскил сылдьар оҕону аһыныахтарын, киниэхэ кыһаллыахтарын билиминэ, араастаан хоп-сип тарҕатарга эрэ тиллэллэр!

…

Бииргэ олорор киһитигэр мэһэй буолумаары «үүрүллэн» киирбит Егордуун чэйдээн, иһит хомуйан баран, тугу да гынарбыт суох буолан хаартылыырга быһаарынныбыт.

– Баҕа санааҕа оонньуубут дуо? – Егор этии киллэрэр.

– Ээ, суох, – мин сөбүлэспэппин.

– Тоҕо тута куһаҕаны толкуйдаатыҥ? Көннөрү оонньуур чуҥкук баҕайы дии. Кыайан баран бөтүүктүү да саҥартахха, хоһоон да аахтардахха үчүгэй буолбат дуо? – Егор күлэн кэбиһэр.

– Чэ, сөп. Оонньуохха даҕаны.

Маҥнайгы оонньууга хоттум, үөрдүм аҕай.

– Миэхэ итии үүттээх чэйдэ кут эрэ, – кыайбыт киһи буолан дьаһайабын.

– Нет проблем, – туран чэй кутаары гыммыта, итии уу суох буолан, билиитэҕэ чэй өрө уурда. Салгыы оонньоотубут, эмиэ хоттум.

– Пахай, олох да сатаан оонньообот эбиккин дии, – киһибин барбах эрэ хантайан көрөбүн. – Били, күн тахсыытын түһэрбит хаартыскаҕын миэхэ бэлэхтээ.

– Сөп, ылаар, – Егор хаартыны буккуйа олорон хардара охсор уонна бэрт дьиктитик, туохтан эрэ тиэхэлэммиттии көрүтэлиир. Дьэ, саҕаланна ээ. Мантан салгыы оонньууларга субуруччу хотторо эрэ олордум.

– Чэйгин бэйэҥ кутун – маҥнайгы баҕата бу буолла. Ол кэннэ устуул үөһэ тахсан хоһоонно аах диэтэ. Хайыахпыный, Өксөкүлээх Өлөксөй «Ойуун түүлүттэн» быһа тардыыны ааҕан иһитиннэрдэҕим дии. Тиһэх оонньууга хотторбуппар, саҥата суох туран кэллэ уонна илиибин батарыайаҕа ылан наручниктаан кэбистэ. Мин тугу да өйдөөбөтүм, туохтан эрэ куттанан, уолуйан хааллым.

– Чэ, бээ. Эн сарсыҥҥа диэри маннык олор. Мин дьиэбэр таҕыстым, – сирэйэ-хараҕа турбута сүрдээх. Чахчы, баран эрэр киһилии сонун ылан кэтээри гыммытыгар, мин өлө куттаммыт санаабар хатанан олорор тимирбинэн батарыайаны лаһыгыратан, хаста да күүскэ тардыалаан ыллым. Эмискэ бычалыйан тахсыбыт хараҕым уутун симириктээн аһара сатаатым. Онуоха Егор күлэ-күлэ: «Куттаныма ээ», – диэтэ.

– Мин баарбын дии, чыычаах. Куттаныма, оонньоон этэбин, – Егор кэһиэҕирэн хаалбыт куолаһынан сибигинэйэ быластаан саҥарда. Сып-сырдык күөх харахтара уратытык чоҕулуҥнаһан ыллылар. – Өйдүүгүн, аан бастаан көрсүбүт күммүтүн? Мин онно… көрдө-көрөөт эйигин сөбүлээбитим.

Мин истибиппэр итэҕэйбэккэ, эмиэ да соһуйан, эмиэ да куттанан кумуйуохпунан-кумуйан баран саҥата суох олордум.

– Нинаа… – Егор мин тимирдээх илиибин бэйэтин илиитигэр кистии тутта.

– Кэбис, Егор. Биһиги бэйэ-бэйэбитин үчүгэйдик билбэппит. Ыыт миигин, – салгыы туох диэҕин истимээри, кытаанахтык саба саҥаран кэбистим. Онуоха кини сирэйгэ бэрдэрбиттии чинэрис гына түстэ. Бука, маннык харданы күүппэтэх быһыылаах, саҥата суох умса көрөн олордо.

– Чэ… бырастыы гыныҥ, Нина Ивановна, – Егор уларыйбыт тоҥуй куолаһынан алҕаһын билиннэ. Илиибин босхолоот, таһырдьа тахсан баран хаалла.

Балаҕан ыйын 22 күнэ, чэппиэр

Утуйаары сытабын. Урут күннүкпүн күн көтө-көтө син толорор буоларым. Билигин бириэмэ да тиийбэт курдук. Дьэ, оҕолорум дьиэлэрин кэрийэн бүттүм. Үгүстэрэ ийэлээх-аҕалаах оҕолор эбит. Аҕыйах оҕом аҥардас ийэлээх уонна Арыйаан аҕалаах эрэ эбит. Аҕата суох чороҥ соҕотох диэхпин тылым барбат. Ийэтэ уол түөрт эрэ саастааҕар атын киһини батыһан оҕотун, кэргэнин, дьиэтин-уотун хаалларан барбыта үһү. Аҕата суос-соҕотоҕун иитээхтээбит. Кэлин улаханнык ыалдьан, хаста да балыыһаҕа киирэн сыппыт. Көрөр-харайар киһитэ суох буолан, кырдьаҕастар дьиэлэригэр ыыппыттара үһү. Убайын ааҕы ыйдаран бара сылдьыбытым да, ааннара дьиэ харбыыр суокканан баттыктаах турара. Дьиэлэрэ нэһилиэк килбэйэр киинигэр турар ат сүүрдүөххэ сөп улахан уораҕай эбит. Арай, мин уолҕамчы санаабар уол бэйэтэ да, аҕата да бу дьиэҕэ батан олоруох эбиттэр… Ол убайын кытары кэлин көрсөр инибин.

…

Егор туох да буолбатаҕын курдук сылдьар. Ол эрэн икки ардыбытыгар истиэнэ үүннэрэн таһаарбыт. Мариналаахпыт аны этиһэллэрэ күн-түүн элбээн иһэр. Сотору-сотору туохтарын эрэ быһаарсаллар, хаһыытаһаллар. Онтон өр буолбаттар, эмиэ куустуһан баран эйэ-дэмнээхтик сылдьар буолаллар. Итинник омуннаах түһүүлээх-тахсыылаах сыһыан сылаппат буоллаҕа дуу? Ол эрэн, киһи барыта мин курдук толкуйдуур буолбатах буоллаҕа.

Дэриэбинэ иһэ мин уонна Арыйаан туспутунан хоп-сип холбуката буолан үллэҥниирин кимтэн да истэ, илэ көрө иликпин. Буолумуна, утары көрөн туран ким туох диэҕэй?.. Айа, туох да диэтиннэр. Ис дьиҥэ кинилэр хобугунаһалларын курдук буолбатах буолла да бүттэҕэ дии…

Балаҕан ыйын 26 күнэ, бээтинсэ

Наһаа акаарыбыын… Хайдах туох диэн манна суруйуохпун билбэппин. Бүгүн оскуолаҕа көрдөөх стартар буоллулар. Оскуола оҕолорун икки хамаандаҕа араарбыттара. Бастакы хамаанда хаппытаана уон биирис кылаас уола Ньургун, иккис хамаандаҕа Арыйаан буолбуттара. Күрэх түмүгэр, хас да очукуонан иккис хамаанда бастаан тахсыбыта. Оонньуу кэнниттэн спортивнай саалаҕа буолар оҕолор дискотекаларыгар мин омук тылын учуутала Евгения Егоровнаны кытта дьуһуурустубалыыр буолбуппут. Женя бэйэм курдук кыра уҥуохтаах, хатыҥыр кыыс. Михаил Семенович эппитигэр дылы, «оскуола улахан кылааһын кыргыттарыттан туох да атыммыт суох». Кини саннын байаатынан сылдьар сырдык баттахтаах, хойуу кыламан быыһынан кип-киэҥинэн тэрбэччи көрбүт хара харахтаах. Арба, били дьаһалтаҕа үлэлиир Рома кини кэргэнэ эбит. Быйыл кыыс үөрэҕин бүтэрбитин кэннэ, соторутааҕыта эрэ ыал буолан, манна уол дойдутугар көһөн кэлбиттэр.

Улахан уолаттар аппаратура холбуу сылдьар бириэмэлэригэр Женя дьиэбэр бара охсон кэлиэм диэн барбыта. Мин тренердэр хосторугар соҕотоҕун олордохпуна, Арыйаан киирэн кэлбитэ.

– Эҕэрдэ, Арыйаан, бастаабыккытынан! – диэн үөрэ-көтө эҕэрдэлии тоһуйабын.

– Нина Ивановна… – Осипов тугу эрэ этиэх курдук гынар эрээри эппэт. Таайтарыылаахтык мичээрдээн кэбиспитигэр, үрүҥ тиистэрэ кэчигирэһэн көһүннүлэр. Хап-хара харахтара дьиктитик чоҕулуҥнастылар. Эмиэ да оҕолуу ыраастык, эмиэ да улахан киһилии, дириҥник…

– Истэбин? – бу уол тугу этээри гына-гына толлон турар буоллаҕай диэн утары көрдүм.

– Мэ… бу эйиэхэ, – кэмниэ кэнэҕэс Арыйаан спортивнай көстүүмүн сиэбиттэн «Альпен голд» билииккэ сакалааты таһааран утары уунна. Мин көһүппэтэх буоламмын соһуйан, саҥата суох таалан турдум. Бу түгэҥҥэ хайдах быһыыланыахтаахпын, тугу хоруйдуохтаахпын билбэккэ:

– Б-баһыыба, – эрэ диэтим. Осипов миэстэтигэр тэпсэҥэлээн ылла уонна киэр хайыһаат тахсан баран хаалла. Онуоха туох эрэ улахан бөрүкүтэ суох кистэлэҥи таайбыттыы ытырыктата санаатым… Сотору Женя кэллэ. Иккиэн саалаҕа тахсан оҕолору көрдүбүт. Ол турдахпытына, алтыс кылаас кыргыттара «…биһиэхэ кып-кыралыыны биэрдилэр дии. Алта билииккэ сакалаат биэрбиттэрэ хайдах тиийбэтий…» дэһэр саҥалара иһиллэн ааста. Мин тымныы уунан саба ыстарбыттыы дьик гына түстүм. Үлтү кыбыһынным, сааттым. Арыйаан доҕотторун кытта саала биир муннугар хаадьылаһа тураллар.

– Осипов! – музыка холбоно илик буолан Арыйаан тута иһиттэ. – Кэл эрэ.

Тренердэр хосторун иһигэр уу чуумпу сатыылаата. Туохтан саҕалыахпын билбэккэ, уолу утары көрөн олордум.

– Арыйаан, хамаандаҥ оҕолоро сакалааттан матан хомойон тураллар ээ, – тургутардыы, сирэйин-хараҕын одуулуубун. Онуоха Осипов мух-мах тутунна.

– Кинилэр сиэхтээх сакалааттарын миэхэ биэрбиккин дии… Арыйаан, билэбин, эн миэхэ махтаныаххын баҕарбытыҥ буолуо. Ол эрэн… кинилэр бириистэрэ ээ. Итинник гыммат буол. Миэхэ эн махталыҥ – эн этэҥҥэ эрэ сылдьарыҥ. Этэҥҥэ үөрэнэриҥ, аһаан-сиэн, чэгиэн сылдьарыҥ…

– Тугуй ол, оччоҕуна, миигин уоруйах диэри гынаҕын дуо? Ол аата, оҕолорго биэрбиттэрин эйиэхэ аҕалан биэрбит диэн толкуйдуур буоллаҕыҥ. Мин ити сакалааты маарыын бэйэм харчыбынан маҕаһыынтан атыыласпытым. Манна биэрбит сакалааттарын оҕолого барыларыгар түҥэттим. Хайдах кыалларынан үллэрдим. Бэйэм биир тооромоһу сиэбэтим. Ама да мин куһаҕаным иһин, уоруйах буолбатахпын ээ, – уол хаастара түрдэстэн, харахтара уоттанан, сирэйэ бэл кырыыламмыкка дылы буолла уонна кэлэйбиттии көрөн ылаат тахсан баран хаалла…

Акаары… тугун-ханныгын быһаарсыбаккабын эрэ… оо, дьэ хайыахпын билбэппин. Дискотека саҕаламмыта да, Арыйаан биирдэ да көстүбэтэҕэ. Женя биһикки улахан кылаас уолаттара табахтаабыттарын тутан мөҕөн-этэн ыллыбыт. Ол кэмҥэ улахан, оскуоланы бүтэрбитэ ырааппыт көрүҥнээх уол киирэн кэллэ. Хайалара оскуола оҕотун үҥкүүтүгэр кэллэҕэй диэммин көрө турдахпына, мин Сайыынам утары сүүрэн тиийдэ. Ол уолу кытары ыга куустустулар, уурастылар да быһыылаах. Дьон баар диэн толлубатылар… Бу түгэҥҥэ хайдах быһыыланыахтаахпын тобулбатым. Уопсайынан, учуутал үлэтэ наһаа ыарахан эбит. Оҕону кытары алтыһарга, бастакы уочарат, психолог буолуохха наада. Оҕо уйулҕатын билэр, киниэхэ сөпкө сыһыаннаһар эрэ буоллахха үлэ тахсыылаах буолуох курдук. Чэ, бэйи, Сайыыналыын кэлин, утары көрсөн олорон кэпсэтиэм. Ол эрэн бу туора киһи оскуола оҕолорун үҥкүүтүгэр сылдьара табыгаһа суох. Мин Женяҕа имнэнэн кэбистим. Кини туора киһи кэлэн турарын көрөөт, тугу гыныахтаахпытын тута өйдөөтө. Иккиэн сулбу хааман тиийэрдии бэлэмнэнэн эрдэхпитинэ, хата, биһиги дьолбутугар, Сайыынабытын кытта бакаалаһан баран, бэйэтэ тахсан барда. Тоҕус чааска дискотеканы тохтоттубут. Дьуһуурунай сэттис кылаастар сааланы хомуйа сырыттахтарына, санаам буолбата – оскуола төлөпүөнүттэн интэринээккэ эрийдим. Арыйаан кэлбэтэҕэ диэтилэр.

– Чэ, Нина, мин дьиэбэр ойдум, сөп, – Женя эмиэ ыксал муҥунан бакаалаһа охсоот барда.

Барыларын атаарталаан баран, бүтэһигинэн оскуолаттан таҕыстым. Күрэҥсийбит баттахтаах, ынайбыт истээх харабыл оҕонньор аанын иһиттэн хатанна. Мин санаам туой Арыйааҥҥа иэҕиллэ турар. Төһө да бэйэм илэ харахпынан көрбөтөрбүн, кини күлүгээнниирин, баппатын, табахтыырын, арыгы да иһэрин туһунан үгүстэ иһиттим. Онно-манна тиийэн хаалыа диэн испэр куттана саныыбын. Кэбис, дьиэтигэр бара сырыттахпына табыллар. Уулуссаҕа оҕолор үҥкүү кэннэ бэйэ-бэйэлэрин хаадьылаһа-хаадьылаһа, мэниктии-мэниктии дьиэлээн иһэллэр эбит. Миигин бачча киэһэ ханна барар буоллаҕай диэбиттии, муодарҕаабыттыы көрөллөрүттэн иһим түүрүллэн ылла. Аны оҕолор хоп-сип тарҕаталлара итэҕэс этэ. Осипов дьиэтигэр чугаһаан иһэн көрбүтүм, түннүктэрэ барыһан хабыс-хараҥалар, уот суох. Маны көрөн куттанным даҕаны… ханна баран хаалыан сөбүй?

Аан аһаҕас… Хараҥаттан куттаннарбын да, сымыһахпын быһа ыстаан баран иһирдьэ атыллаатым. Уот холбуур ханан баарын хантан билиэмий, илиим иминэн эркини тарбыы сатаан баран, ыксаан, суотабайбар банаар холбоотум. Арай, доҕоор, уун-утары туох эрэ уп-улахан барыйан аҕай турар эбит. Мин куйахам күүрдэ, баттаҕым чахчы турбукка дылы буолла, көхсүм хараҕа тымныйда… Хаһыы-ыһыы суох, биир кэм тахсар ааммын аһа сатаан булумахтанным. Ити түгэҥҥэ эмискэ уот холбонон кэллэ. Бу барыта кыл түгэнин иһигэр буолла. Көрбүтүм, Арыйаан турар эбит. Күлэрин кыатана сатаан буолуо, илиитин сутуруктуу туттан баран айаҕын бүөлүү туттубут. Харахтара туох эрэ көрүдьүөһү көрбүттүү чаҕылыҥнаһаллар. Бүгүнү быһа кини иннигэр саака-суукка киирэн да биэрдим. Саҥа таһааран бэйэм бэйэбиттэн күлэн ыллым. Арыйаан тэбис-тэҥҥэ күлэн тоҕо барда. Онтон өр буолбатыбыт, иккиэн сүбэлэспиттии тэбис-тэҥҥэ тохтоон хааллыбыт.

– Сыыһа өйдөөбүппүн, Арыйаан. Бырастыы гын.

– Чэ, хааллын, – Арыйаан мичээрдээн кэбистэ. Онтон илиитинэн ыҥырардыы даллах гынан кэбистэ. – Ааһыый.

Ааспыкка да сырыттахпына, бүгүн даҕаны уол дьиэтэ ып-ыраас, хомуллуулаах. Биллэн турар, ийэ суоҕа биллэр эрээри, барыта бэйэтин миэстэтигэр, орун оннугар турар. Куукунаҕа биир да кирдээх иһит суох.

– Интэринээккэ эрийэ сылдьыбытым, эйигин суох диэбиттэрэ, – саалаҕа киирэн дьыбааҥҥа олордум.

– Ээ, сылайаммын кэлэн утуйан хаалбытым.

– Арыйаан, эн дьоҥҥор олоро барыаҥ этэ. Халлаан мантан инньэ тымныйыа дии. Хайдах манна соҕотох олоруоххунуй? – дьиэ ортотугар турар маҥан оппуохата онон-манан саккыраан хаалбыт оһоҕу көрөн ыллым уонна эбэн эттим. – Дьиэҥ ититиигэ холбоммотох эбит дии.

– Алтынньыга дылы олоруом. Оттук мас баар. Ол кэннэ интэринээккэ кыстыы барыам.

– Интэринээккэ дуо? – мин соһуйан хааллым. – Тоҕо дьоҥҥор барбакка, ол интэринээккэ бараҕын?

– Миэхэ онно ордук. Дьоммун сирбэппин, сыыһа толкуйдаамаар. Кинилэр наар ыҥыраллар да, бэйэм көҥүл сылдьарбын сөбүлүүбүн. Маны тэҥэ, мин баспын батара сатыылларын, кыра оҕо курдук ньээҥкэлэһэллэрин сөбүлээбэппин, – уол бу бүтэһик таайтаран эппит этиитин миэхэ эмиэ анаабытын мин тута сэрэйбитим.

– Эн сааскын ситиэххэр диэри хайаан да көрүүгэ-истиигэ сылдьыахтааххын ээ, Арыйаан. Онуоха, мин кылаас салайааччыта буоларым быһыытынан, эппиэтинэстээхпин.

– Өйдүүбүн. Ол эрэн аймалҕан тардыбакка эрэ бэйэҥ сэмээр көрө-истэ сырыт, – уол миигин уоскутардыы сып-сылаастык көрөн олорон оргууй хардарда. – Мин баарбын, үчүгэйбин. Долгуйума.