Текст книги "Қазақ тілі"

Қазақ тілі
Зайнұр Рахмет

© Зайнұр Рахмет, 2024

ISBN 978-5-0062-4128-2

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

Қазақ

тілі

Астана

2024

Зайнұр РАХМЕТ «Қазақ тілі»

Настоящий учебник «Қазақ тілі» представляет собой пособие для приобретения навыков казахской разговорной речи и рассчитан на лиц, уже владеющих основами казахского языка.

В 2020 году в издательстве Ridero вышел самоучитель «Начни уже говорить на казахском» по коммуникативной авторской методике.

В 2021 году «Қазақ тілі. Самоучитель казахского языка» издан языковым центром «Руханият».

Моим детям, дочери Динаре и сыну

Бауыржану, с благодарностью.

Когда речь идет о неродном для вас языке (родным будем считать тот язык, на котором вы говорите с детства), есть два варианта:

а) иностранный язык – язык народа, носителей которого нет рядом с вами;

б) второй язык – носители этого языка есть в вашем окружении, то есть есть языковое поле, где вы можете закреплять полученные знания и умения;

Казахский язык для казахстанцев, не владеющим казахским, является вторым языком.

Вы учили казахский, знакомы с грамматикой, есть какой-то словарный запас, но заговорить так и не получилось, это значит вы не умеете им пользоваться. При помощи этого учебного пособия вы научитесь пользоваться казахским языком, то есть говорить.

В ходе обучения мы с вами будем пользоваться знакомыми нам грамматическими терминами русского языка, постепенно дублируя их казахскими.

Язык – это отражение нашей жизни, а жизнь – это действие или состояние, поэтому основные конструкции нашей речи составляются при помощи глагола.

Наша речь освещает отношения между субъектом и объектом: субъект влияет на объект, получает обратную связь. Эти взамоотношения передает глагол. А вот для того, чтобы сказать о времени и месте действия, о том, каким образом это происходило и что из себя представляют субъект и объект, мы используем другие части речи для составления словосочетаний и предложений, из которых состоит наша речь в диалогах и монологах. Перед нами стоит весьма прагматичная цель: понять в каких социальных, культурных и ситуативных контекстах используются различные языковые конструкции, что мы и будем пытаться понять путем ответов на вопросы.

Наши действия тоже прагматичны, мы нацелены на результат: используя функциональную грамматику, из богатейшей лексики казахского языка стараемся строить емкие, понятные и стилистически правильные предложения.

Учебник состоит из ответов на вопросы, которые обычно возникают при попытке построения языковых конструкций.

В качестве приложения к учебному пособию даны:

Материалы для работы над техникой чтения.

Формы речевого этикета казахов.

Словарь общеупотребительной лексики.

Как приказать, порекомендовать, проинструктировать?

1 тапсырма

Прочитайте слова вслух, вслушайтесь в звучание, произнесите несколько раз, запомните их значение:

айт – скажи, говори

ал – возьми, бери

апар – отнеси

атқар – отправь, исполни

асық – торопись

аудар – переведи, переверни

ауыстыр – замени, поменяй

аш – открой

аяқта – закончи

әкел – принеси

бақыла – контролируй

бар – иди

апар – отнеси, отвези

басқар – руководи, возглавь

баста – начни

бер – дай, отдай

біл – знай, узнай

жаз – пиши, напиши

жап – закрой

жатта – выучи

жина – собери, собирай

жөнде – исправь, отремонтируй

жүр – пойдем, ходи

кешір – извини, прости

көр – увидь

көшір – скопируй, перевези

кел – приди, подойди

кет – уходи, уезжай

кір – зайди, заходи

әкет – уноси, увози

әкел – принеси, привези

күт – жди

қайтала, – повтори, повторяй

қара – смотри

қой – поставь, клади, перестань

қолдан – примени, применяй

қос – присоедини, добавь

құрастыр —составь

қысқарт – сократи

мақта – похвали, хвали

окы – читай, учись

орында – выполни

оян – проснись

өткіз – проведи

өшір – сотри

сана – посчитай

сөйле – говори

тап – найди

тексер – проверь

толтыр – заполни, наполни

түзет – исправь

түсін – пойми

тұр – встань, стой

тыңда – слушай

тірке – регистрируй, зарегистрируй

ұмыт – забудь

ізде – ищи

істе – делай, сделай

2 тапсырма

Найдите варианты применения данных глаголов, потренируйтесь, применяйте в речи: айт, ал, апар, асық, атқар, аудар, ауыстыр, аш, аяқта, әкел, бақыла, басқар, баста, бер, біл, жаз, жап, жатта, жина, жөнде, жүр, кешір, көр, көшір, күт, кіркел, әкел, кет, әкет, қайтала, қара, қой, қолдан, қос, құрастыр, қысқарт, мақта, окы, орында, оян, өткіз, өшір, бар, сана, сөйле, тап, тексер, толтыр, түзет, түсін, тұр, тыңда, тірке, ұмыт, ізде, істе

3 тапсырма

Применяя данные глаголы в форме 2-го лица ед. ч. с местоимением в той же форме, предложите выполнить определенное действие, подумайте, как в разных ситуациях можно применять эти словосочетания: айт, ал, апар, асық, атқар, аудар, ауыстыр, аш, аяқта, әкел, бақыла, басқар, баста, бер, біл, жаз, жап, жатта, жина, жөнде, жүр, кешір, көр, көшір, күт, кіркел, әкел, кет, әкет, қайтала, қара, қой, қолдан, қос, құрастыр, қысқарт, мақта, окы, орында, оян, өткіз, өшір, бар, сана, сөйле, тап, тексер, толтыр, түзет, түсін, тұр, тыңда, тірке, ұмыт, ізде, істе

Образец: сен тұр

Сен тұр, сен тұр, сен тұр, сен тұр!

Сен тұр. Тұр! Тұр! Тұр!

Для одной ситуации можно применить 2—3 глагола сразу, подумайте, как это сделать.

4 тапсырма

Применяя глаголы айт, ал, апар, асық, атқар, аудар, ауыстыр, аш, аяқта, әкел, бақыла, басқар, баста, бер, біл, жаз, жап, жатта, жина, жөнде, жүр, кешір, көр, көшір, күт, кіркел, әкел, кет, әкет, қайтала, қара, қой, қолдан, қос, құрастыр, қысқарт, мақта, окы, орында, оян, өткіз, өшір, бар, сана, сөйле, тап, тексер, толтыр, түзет, түсін, тұр, тыңда, тірке, ұмыт, ізде, істе в форме 2-го лица ед. ч., обратитесь к конкретному человеку, порекомендуйте выполнить определенное действие.

Образец: Бауыржан, сен тұр.

А если вам нужно предложить, повелеть, порекомендовать не выполнять какое-либо действие?

5 тапсырма

Применяя глаголы айт, ал, апар, асық, атқар, аудар, ауыстыр, аш, аяқта, әкел, бақыла, басқар, баста, бер, біл, жаз, жап, жатта, жина, жөнде, жүр, кешір, көр, көшір, күт, кіркел, әкел, кет, әкет, қайтала, қара, қой, қолдан, қос, құрастыр, қысқарт, мақта, окы, орында, оян, өткіз, өшір, бар, сана, сөйле, тап, тексер, толтыр, түзет, түсін, тұр, тыңда, тірке, ұмыт, ізде, істе в форме 2-го лица ед. ч., обратитесь к конкретному человеку, порекомендуйте не выполнять определенное действие.

Образец: Адам, сен барма.

Нұрали, ұмытпа.

А если предметов много?

Образование множественного числа

6 тапсырма

Прочитайте новые слова, запомните их значение:

Тіл – язык

Дыбыс – звук

Дауысты дыбыс – гласный звук

Дауыссыз дыбыс – согласный звук

Әріп – буква

Буын – слог

Жалғау – окончание

Жұрнақ – суффикс

Сөз – слово

Екпін – ударение

Зат есім – имя существительное

Сын есім – имя прилагательное

Сан есім – имя числительное

Есімдік – местоимение

Етістік – глагол

Есімше – причастие

Көсемше – деепричастие

Үстеу – наречие

Жақ – щека, сторона, лицо (при спряжении)

Шақ – время

Рай – наклонение

Етіс – залог

Шылау – послелог

Сөйлем – предложение

Құжат – документ

Мәтін – текст

Түбір – корень

7 тапсырма

Образовать множественное число существительных:

тіл, дыбыс, дауысты дыбыс, дауыссыз дыбыс, әріп, сөз, жалғау, жұрнақ, зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, есімше, көсемше, үстеу, жақ, шақ, рай, етіс, шылау, сөйлем, құжат, мәтін

үлгі:

нүкте – нүктелер

үтір– утірлер

қағаз – қағаздар

8 тапсырма

Существительные Ақбота, Ботагөз, Аққозы, Сәуле, Қызғалдақ, Арыстан, Қарлығаш, Жолбарыс, Алтын, Болат, Маржан, Райхан, Гүлжан, Алма, Өрік, Қарақат, Орал, Алтай, Жұмабай, Батыр, Ақылбек, Бексұлтан, Азат, Азамат, Айбек изменить по лицам (проспрягать).

Үлгі

I. мен Олжаспын

II. сен Олжассың

Сіз Олжассыз

III. ол Олжас

9 тапсырма

Прочитать существительные, запомнить их значение:

адам – человек

азамат – гражданин

азаматша – гражданка

аудармашы – переводчик

бастық – руководитель, начальник

биші – танцор

бөлім – отдел

ғалым – ученый

елші – посол

әнші – певец

әріптес – коллега

жазушы – писатель

жүргізуші – водитель

заңгер – юрист

кенші – шахтер, горняк

кеңесші – советник

кәсіпкер – предприниматель

кісі – человек

көшбасшы – лидер

күзетші – охранник, сторож

қаламгер – писатель

қаржыгер – финансист

қолбасшы – предводитель, полководец, главнокомандующий

қонақ – гость

қызметкер – работник, служащий

маман – специалист

мүсінші – скульптор

оқырман – читатель

оқытушы – преподаватель

орынбасар – заместитель

орындаушы – исполнитель

сазгер – композитор

сарапшы – эксперт, член жюри

саясатшы, саясаткер – политик

сәулетші – архитектор

суретші – художник

төраға – председатель

тыңдаушы – слушатель

уәкіл (өкіл) – уполномоченный

үзеңгілес – соратник, единомышленник

ұйымастырушы – организатор

10 тапсырма

Существительные адам, азамат, азаматша, аудармашы, бастық, биші, бөлім, ғалым, елші, әнші, әріптес, жазушы, жүргізуші, заңгер, кенші, кеңесші, кәсіпкер, кісі, көшбасші, күзетші, қаламгер, қаржыгер, қолбасшы, қонақ, қызметкер, маман, мүсінші, оқырман, оқытушы, орынбасар, орындаушы, сазгер, сарапшы, саясатшы, саясаткер, сәулетші, суретші, төраға, тыңдаушы, уәкіл (өкіл), үзеңгілес, ұйымастырушы изменить по лицам.

Үлгі:

I жақ мен заңгермін біз заңгерлерміз

II жақ сен заңгерсің сендер заңгерсіңдер

Сіз заңгерсіз сіздер заңгерсіздер

III жақ ол заңгер олар заңгерлер

11 тапсырма

Қазақша айтыңыз:

Я скульптор, меня зовут Ибрагим.

Ты кто, финансист?

Мы, должностные лица, должны быть примером.

Вы-жудожник, вас народ знает (в лицо).

Вы ответственный, поэтому мы вас выбираем

12 тапсырма

Прочитать прилагательные, запомнить их значение:

адал – честный (адал адам)

ажарлы – красивый

арнайы – специальный

арық – худой

ашушаң – злой

әдемі – красивый

әділетті – честный

әлсіз – слабый

бай – богатый

байсалды – спокойный, уравновешенный

бақытты – счастливый

батыл – смелый

беделді – авторитетный

бейтаныс – незнакомый

белгілі – известный

белгісіз – неизвестный

білімді – образованный

білімсіз – необразованный

еңбекқор – трудолюбивый

ерекше – особый, особенный

еріншек – ленивый

жақсы – хороший

жалқау – ленивый

жаман – плохой

жарлы – бедный

жас – молодой

жауапты – ответственный

жетік – компетентный, сведущий, осведомленный

заңды – законный

көңілді – веселый

көңілсіз – невеселый

күшті – сильный

қайырымды – добрый

құрметті – почетный, уважаемый

қорқақ – трусливый

жалтақ – боязливый, нерешительный

момын – кроткий

мырза – щедрый

нәтижелі – результативный

пысық – шустрый, живой, подвижный, деловой, практичный

рухани – духовный

сабырлы – спокойный

сараң – жадный

сенімді – надежный, верный, проверенный

таныс – знакомый

тәжірибелі – опытный

тәртіпті – дисциплинированный

толық – полный

тынымсыз – неспокойный

шыншыл – правдивый, правдолюбивый

13 тапсырма

Изменить данные прилагательные по лицам: адал, ажарлы, арық, ашушаң, әдемі, әділетті, әлсіз, бай, батыл, байсалды, бақытты, бейтаныс, беделді, белгілі, белгісіз, білімді, білімсіз, дүлей, еңбекқор, ерекше, еріншек, жақсы, жалқау, жалтақ, жаман, жарлы, жас, жауапты, жетік, көңілді, көңілсіз, күшті, қайырымды, қорқақ, құрметті, момын, мырза, сабырлы, сараң, сенімді, таныс, тәжірибелі, тәртіпті, толық, тынымсыз, шыншыл

Үлгі:

I. мен бақыттымын біз бақыттымыз

II. сен бақыттысың сендер бақыттысыңдар

Сіз бақыттысыз сіздер бақыттысыздар

III. ол бақытты олар бақытты

14 тапсырма

Прочитать числительные, запомнить их значение:

бір – один

бірінші – первый (-ыншы/-інші)

біреу – кто-то

біреулер —кто-то (много)

Екі – два

екінші– второй

екеу – двое

Үш– три

үшінші– третий

үшеу —трое

Төрт– четыре

төртінші– четвертый

төртеу -четверо

Бес– пять

бесінші– пятый

бесеу —пятеро

Алты – шесть

алтыншы– шестой

алтау —шестеро

Жеті – семь

жетінші– седьмой

жетеу – семеро

Сегіз-сегізінші – восемь-восьмой

Тоғыз-тоғызыншы – девять-девятый

Он-оныншы – десять-десятый

Жиырма-жиырмасыншы – двадцать-двадцатый

Отыз – отызыншы– тридцать– тридцатый

Қырық – қырқыншы – сорок – сороковой

Елу – елуінші – пятьдесят —пятидесятый

Алпыс —алпысыншы – шестьдесят – шестидесятый

Жетпіс —жетпісінші – семьдесят – семидесятый

Сексен —сексенінші – восемьдесят – восьмидесятый

Тоқсан – тоқсаныншы – девяносто – девяностый

Жүз – жүзінші – сто – сотый

Мың – мыңыншы – тысяча – тысячный

Нөл – ноль

15 тапсырма

Проспрягайте порядковые числительные: бірінші, екінші, үшінші, төртінші, бесіні, алтыншы, жетінші, сегізінші, тоғызыншы, оныншы, он бірінші, он екінші, он үшінші, он төртінші, он бесіні, он алтыншы, он жетінші, он сегізінші, он тоғызыншы, жиырмасыншы, жиырма бірінші, отызыншы, қырқыншы, елуінші, алпысыншы, жетпісінші, сексенінші, тоқсаныншы, жүзінші, мыңыншы, бір мын екі жүзінші, миллионыншы

Образец:

I. мен біріншімін біз біріншіміз

II. сен біріншісің сендер біріншісіңдер

Сіз біріншісіз сіздер біріншісіздер

III. ол бірінші олар біріншілер

16 тапсырма

Қазақша айтыңыз:

В этом ряду я первая.

В очереди на квартиру ты семнадцатый.

Из тех, кто звонил сегодня, Вы третья.

Запишите: вы триста двадцать пятые.

Передайте ребятам, что они пятые.

16 тапсырма

Прочитайте новые слова, запомните их значение:

әлем – мир

аудан – район, площадь

аудармашы – переводчик

бейбітшілік – мир

дәлел – аргумент, довод, основание, доказательство

дәстүр – традиция, обычай

акімшілік – администрация

ахуал – атмосфера, климат, положение

атақ – звание, известность

азамат – гражданин

арман – мечта

азаткер – освободитель

азаттық – свобода

басшы – руководитель, предводитель

басылым – издание, печать

дәріс – лекция

дәрісхана – аудитория

жиналыс – собрание

жол – дорога, путь

жұмыс – работа

көше – улица

кітап – книга

қағаз – бумага

қала – город

ғаламшар – вселенная, планета

ғаламтор – интернет

ғарыш – космос

ғарышкер – космонавт

оқулық – учебник

орындық– скамейка, стул

бірлік – единство

сабақ – урок

сөз – слова

әңгіме – рассказ

тапсырма – задание

терезе – окно

дерек – факт, данные

дәнекер – посредник, брокер

кәсіпер– предприниматель

демеуші – спонсор

достық – дружба

ел – страна, народ

елді мекен – населенный пункт

елтаңба – герб

елші – посол

елшілік – посольство

еңбек – труд

ереже – правила

мемлекет – государство

мақала – статья

тәуелсіздік – независимость

аймақ – край, регион

ақпарат – информация

бөлме – комната

бөлім – отдел

бұйрық – приказ

бет, парақ -страница

орындық – стул, скамья

бостандық – свобода

билік – власть

үлгі:

17 тапсырма

Просклонять существительные:

әлем, аудан, аудармашы, бейбітшілік, дәлел, дәстүр, акімшілік, ахуал, атақ, азамат, арман, азаткер, азаттық, басшы, басылым, дәріс, дәрісхана, жиналыс, жол, жұмыс, көше, кітап, қағаз, қала, ғаламшар, ғаламтор, ғарыш, ғарышкер, оқулық, орындық, бірлік, сабақ, сөз, әңгіме, тапсырма, терезе, дерек, дәнекер, кәсіпкер, демеуші, достық, ел, елді мекен, елтаңба, елші, елшілік, еңбек, ереже, мемлекет, мақала, тәуелсіздік, аймақ, ақпарат, бөлме, бөлім, бұйрық, бет, парақ, орындық, бостандық, билік

Үлгі:

Атау септік (кім? не?) ай, күн

Ілік септік (кімнің? ненің?) айдың, күннің

Барыс септік (кімге? неге?) айға, күнге

Табыс септік (кімді? нені?) айды, күнді

Жатыс септік (кімде? неде?) айда, күнде

Шығыс септік (кімнен? неден?) айдан, күннен

Көмектес септік (кіммен? немен?) аймен, күнмен

Существительное получает падежное окончание по требованию глагола. Какой падеж чаще всего необходим глаголу?

18 тапсырма

Из предыдущего упражнения выписать существительные в Табыс септік. Из данных глаголов айт, ал, апар, асық, атқар, аудар, ауыстыр, аш, аяқта, әкел, бақыла, басқар, баста, бер, біл, жаз, жап, жаса, жатта, жина, жөнде, жүр, кешір, көр, көшір, күт, кір, кел, әкел, кет, әкет, қайтала, қара, қой, қолдан, қос, құрастыр, қысқарт, мақта, окы, орында, оян, өткіз, өшір, бар, сана, сөйле, тап, тексер, толтыр, түзет, түсін, тұр, тыңда, тірке, ұмыт, ізде, істе выбрать те, которые по смыслу требуют существительное в Т.с., составить словосочетания, перевести.

Үлгі:

өлеңді айт – спой песню

Как проявить иницативу? Как предложить свое участие в каком-либо действии?

19 тапсырма

От глаголов айт, ал, апар, асық, атқар, аудар, ауыстыр, аш, аяқта, әкел, бақыла, басқар, баста, бер, біл, жаз, жап, жаса, жатта, жина, жөнде, жүр, кешір, көр, көшір, күт, кір, кел, әкел, кет, әкет, қайтала, қара, қой, қолдан, қос, құрастыр, қысқарт, мақта, окы, орында, оян, өткіз, өшір, бар, сана, сөйле, тап, тексер, толтыр, түзет, түсін, тұр, тыңда, тірке, ұмыт, ізде, істе образовать форму 1 лица единственного числа повелительного наклонения.

Үлгі:

Айт– мен айтайын – давай (те) я спою, скажу

20 тапсырма

С существительными в Табыс септік из 17 упр. и глаголами айт, ал, апар, асық, атқар, аудар, ауыстыр, аш, аяқта, әкел, бақыла, басқар, баста, бер, біл, жаз, жап, жаса, жатта, жина, жөнде, жүр, кешір, көр, көшір, күт, кір, кел, әкел, кет, әкет, қайтала, қара, қой, қолдан, қос, құрастыр, қысқарт, мақта, окы, орында, оян, өткіз, өшір, бар, сана, сөйле, тап, тексер, толтыр, түзет, түсін, тұр, тыңда, тірке, ұмыт, ізде, істе в форме 1 лица повелительного наклонения из упр 19 образовать предложения с инициативой о каком-либо действии.

Үлгі:

Мен өлеңді айтайын – Давай (те) я спою песню.

21 тапсырма

Раскрыть скобки, составить словосочетания: существительное в Т.с. + глагол в 1 лице повелительного наклонения единственного и множественного числа:

Үлгі:

азайт (у) (уақыт) – уменьшить, укоротить, сократить (время)

уақытты азайтайын – давай (те) я укорочу, уменьшу время

уақытты азайтайық – давайте мы уменьшим время

ал (у) тапсырма – брать, взять (задание)

апар (у) – отнести

аш – ашу – открыть

әкел – акелу – принести

баста – бастау – начать, начинать

бер – беру – дать, отдать

жаз – жазу – писать

жабу – закрывать

жатта – жаттау – учить, выучить наизусть

жу – жуу – мыть

көр – көру – увидеть

22 тапсырма

Раскрыть скобки, составить словосочетания существительное в Т.с. + глагол в 3 лице повелительного наклонения, вместо местоимения использовать существительное, нарицательное или собственное:

Үлгі:

азайт (у) (уақыт) – уменьшить, укоротить, сократить (время)

Маржан уақытты азайтсын – Пусть Маржан сократит время

айнал (у) (үй) —кружить, обходить вокруг (дом) айт (у) (жаңалық) – сказать, говорить, рассказать (новость)

айырбаста (у) (ақша) – менять, обменять (деньги) ал (у) (билет) – взять, брать,

получить (билет)

алда (у) (бала) – обмануть, обманывать (ребёнка)

апар (у) (құжат) – отнести, относить (документ)

араластыр (у) (салат) – размешать, размешивать (салат)

асыра (у) (бала) – содержать на иждевении, растить (ребёнка)

атқар (у) (жұмыс) – исполнять (работу, должность)

атта (у) (табалдырық) – перешагнуть, перешагивать (порог)

аудар (у) (әңгіме) – перевернуть, перевести (рассказ)

аш (у) (есік) – открыть, открывать (дверь)

ая (у) (ит) – жалеть (собаку)

аяқта (у) (жұмыс) – закончить (работу)

әзірле (у) (тамақ) – готовить, приготовить (еду)

әкел (у) (жаңалық) – принести, приносить (новости)

бағала (у) (көмек) – оценить, ценить (помощь)

Умею приказать, порекомендовать. А как попросить?

23 тапсырма

Прочитать, понять и запомнить значение данных глаголов:

дайындау– готовить

қуыру – жарить

пісіру – варить, печь

қосу – добавить, добавлять

құю – налить, наливать

сүрту – вытирать

тазалау – чистить

толтыру – наполнить

турау – нарезать

ұсақта (у) – измельчить, покрошить

араластыру – мешать, размешать

өлшеу – мерить, взвешивать

бұқтыру – тушить

ашыту – заквасить

кептіру – сушить

ыстау – коптить

тұздау – солить

жуу – мыть

илеу – месить, замесить

жаю – разложить, раскатать

есу – раскатать, раскатывать (тесто)

аршу – чистить (овощи)

24 тапсырма

С данными глаголами образовать форму просьбы.

дайындау, қуыру, пісіру, қосу, құю, сүрту, тазалау, толтыру, турау, ұсақтау, араластыру, тату, бұқтыру, ашыту, кептіру, ыстау, тұздау, жуу, илеу, жаю, есу, аршу

үлгі:

әзірлеу – әзірлеші

25 тапсырма

С данными глаголами дайындау, қуыру, пісіру, қосу, құю, сүрту, тазалау, толтыру, турау, ұсақтау, араластыру, тату, бұқтыру, ашыту, кептіру, ыстау, тұздау, жуу, илеу, жаю, есу, аршу образовать форму просьбы в 1 лице.

Үлгі:

әзірлеу – мен әзірлейін – мен әзірлейін-ші

26 тапсырма

С данными глаголами дайындау, қуыру, пісіру, қосу, құю, сүрту, тазалау, толтыру, турау, ұсақтау, араластыру, тату, бұқтыру, ашыту, кептіру, ыстау, тұздау, жуу, илеу, жаю, есу, аршу

образовать уважительную форму просьбы во 2 лице.

Үлгі:

әзірлеу – Сіз әзірлеңіз – Сіз әзірлеңіз-ші

27 тапсырма

С данными глаголами дайындау, қуыру, пісіру, қосу, құю, сүрту, тазалау, толтыру, турау, ұсақтау, араластыру, тату, бұқтыру, ашыту, кептіру, ыстау, тұздау, жуу, илеу, жаю, есу, аршу

образовать форму просьбы, адресованную 3-му лицу.

Үлгі:

әзірлеу – ол әзірлесін – ол әзірлесін-ші – Баян әзірлесін-ші

28 тапсырма

Зат есімдерді оқып, мағынасын түсініп, есте сақтауға тырысыңыз:

ет – мясо

балық – рыба

көкөніс – овощи

пияз – лук

сарымсақ – чеснок

сәбіз – морковь

қызылша – свекла

картоп – картошка

жеміс – фрукты

жидек – ягоды

жұмыртқа – яйца

ұн – мука

сүт – молоко

кілегей – сливки

қаймақ – сметана

ірімшік – сыр

сүзбе – творог

қант – сахар

тұз – соль

бұрыш – перец, угол

кеспе – лапша

сорпа – бульон

тұздық – приправа к мясу по-казахски

қуырдақ

палау

самса

салат

борщ

пицца

суши

роллы

29 тапсырма

К данным глаголам дайындау, қуыру, пісіру, қосу, құю, сүрту, тазалау, толтыру, турау, ұсақтау, араластыру, тату, бұқтыру, ашыту, кептіру, ыстау, тұздау, жуу, илеу, жаю, есу, аршу в форме просьбы в 1 лице подобрать необходимое по смыслу имя существительное. Какое окончание требуют глаголы от данных существительных? А как выразить просьбу?

Существительные: ет, балық, көкөніс, пияз, сарымсақ, сәбіз, қызылша, картоп, жеміс, жидек, жұмыртқа, ұн, сүт, кілегей, қаймақ, ірімшік, сүзбе, қант, тұз, бұрыш, кеспе, сорпа, тұздық, қуырдақ, палау, самса, салат, борщ, пицца, суши, роллы

Үлгі:

әзірлеу

I. мен шайды әзірлейін – мен шайды әзірлейін-ші

II. сен шайды әзірле – сен шайды әзірлеші

Сіз шайды әзірлеңіз – Сіз шайды әзірлеңізші

III. ол шайды әзірлесін – ол шайды әзірлесінші

30 тапсырма

Зат есімдерді оқып, мағынасын түсініп, есте сақтауға тырысыңыз:

таба – сковородка

қазан – казан

кәстрөл – кастрюля

қақпақ – крышка

плита – плита

мұздатқыш – морозильник

тоңазытқыш – холодильник

үстел – стол

стақан – стакан

шәшке – чашка

шыны аяқ – чайная пара

тәрелке – тарелка

кесе – пиала

табақ – блюдо

шелек – ведро

шүберек-тряпка

майлық – салфетка, кухонное полотенце

ожау– ковш, поварежка

кекпір-шумовка

шанышқы– вилка

қасық – ложка

пышақ-нож

тостаған – деревянная пиала

тегеріш– миска

тегене – тазик (без ручки)

31 тапсырма

Существительные: таба, қазан, плита, мұздатқыш, тоңазытқыш, үстел, стақан, шәшке, шыны аяқ, тәрелке, кесе, табақ, шелек, шүберек, майлық, ожау, кекпір, қасық, шанышқы, пышақ, тостаған, тегеріш, тегене поставить в Барыс септік.

Үлгі:

кімге? неге? – қағазға

32 тапсырма

Из данных глаголов қой, құй, қос, сал, таста, пісір, бұқтыр, қуыр выберите необходимые для образования словосочетаний, обозначающих действие по направлению предметов, обозначенных этими существительными: таба, қазан, плита, мұздатқыш, тоңазытқыш, үстел, стақан, шәшке, шыны аяқ, тәрелке, кесе, табақ, шелек, шүберек, майлық, ожау, кекпір, қасық, шанышқы, пышақ, тостаған, тегеріш, тегене. Делегируйте данное действие третьему лицу. Из данных существительных су, сүт, тұз, бұрыш, картоп, балық, нан, ет выберите подходящее по смыслу существительное, с которым будет совершаться действие по направлению к другому предмету. Объясните применение оформленного и неоформленного Табыс септік.

Үлгі:

Ол сорпаға пиязді салсын.

Раушан сорпаға пияз салсын.

33 тапсырма

Словосочетания из упр 29 преобразовать в предложение, добавив субъекта, автора действия. Какой вариант Т.с. (оформленный, неоформленный) вы будете применять в каждом конкретном случае, почему?

Үлгі:

Салтанат сорпаға пияз (ді) салсын.

34 тапсырма

Напишите рецепт жаренной картошки в качестве рекомендации конкретному человеку. Вам в помощь:

Глаголы: жу, аршы, тура, сал, қой, құй, құыр, араластыр, жап, бұқтыр

Существительные: пияз, картоп, май, тұз, плита, таба, қақпақ, кәкпір

35 тапсырма

Попробуйте в рецепте жаренной картошки глаголы использовать в форме 1 лица повелительного наклонения (давай (те) я…)

Функции неопределенной формы глагола в казахском языке необыкновенно широки. В чем это выражается?

36 тапсырма

Образовать неопределенную форму глаголов айт, ал, апар, асық, атқар, аудар, ауыстыр, аш, аяқта, әкел, бақыла, басқар, баста, бер, біл, жаз, жап, жатта, жина, жөнде, жүр, кешір, көр, көшір, күт, кір, кел, әкел, кет, әкет, қайтала, қара, қой, қолдан, қос, құрастыр, қысқарт, мақта, окы, орында, оян, өткіз, өшір, бар, сана, сөйле, тап, тексер, толтыр, түзет, түсін, тұр, тыңда, тірке, ұмыт, ізде, істе

37 тапсырма

Образовать словосочетания с неопределенной формой глаголов айт, ал, апар, асық, атқар, аудар, ауыстыр, аш, аяқта, әкел, бақыла, басқар, баста, бер, біл, жаз, жап, жатта, жина, жөнде, жүр, кешір, көр, көшір, күт, кір, кел, әкел, кет, әкет, қайтала, қара, қой, қолдан, қос, құрастыр, қысқарт, мақта, окы, орында, оян, өткіз, өшір, бар, сана, сөйле, тап, тексер, толтыр, түзет, түсін, тұр, тыңда, тірке, ұмыт, ізде, істе и модальными словами керек (надо, нужно), қажет (необходимо).

38 тапсырма

Глаголы айту, алу, апару, асығу, атқару, аудару, ауыстыру, ашу, аяқтау, әкелу, бақылау, басқару, бастау, беру, білу, жазу, жабу, жаттау, жинау, жөндеу, жүру, кешіру, көру, көшіру, күту, кіру, келу, әкелу, кету, әкету, қайталау, қарау, қою, қолдану, қосу, құрастыру, қысқарту, мақтау, оку, орындау, ояну, өткізу, өшіру, бару, санау, сөйлеу, табу, тексеру, толтыру, түзету, түсіну, тұру, тыңдау, тіркеу, ұмыту, іздеу, істеу, дайындау, қуыру, пісіру, қосу, құю, сүрту, тазалау, толтыру, турау, ұсақтау, араластыру, тату, бұқтыру, ашыту, кептіру, ыстау, тұздау, жуу, илеу, жаю, есу, аршу, алдау, апару, асырау, атқару, аттау, ашу, аяу, аяқтау поставить в Барыс септік.

Үлгі:

бару – баруға

39 тапсырма:

С глаголами в Барыс септік из 38 тапсырма сформулировать вопросы с просьбой о совершении того или иного действия.

Үлгі:

Баруға бола ма?

40 тапсырма

К предложениям 39 тапсырма подобрать уже знакомые по предыдущим заданиям существительные, обозначающие направление действия или объект действия.

Үлгі:

Дәріске баруға бола ма? Табаға қуыруға бола ма?

Ыдысты жууға бола ма? Өлең (ді) айтуға бола ма?

Категория времени глагола (шақ категориясы)

41 тапсырма

С существительными үй, бөлме, офис, орындық, үстел, көше, қала, ауыл, концерт, көрме, саяжай, теңіз, жұмыс, мектеп, дүкен, орталық, тау, сабақ, дәріс, шайхана в Жатыс септік и глаголами состояния тұр, отыр, жүр, жатыр образовать словосочетания.

Үлгі:

орындықта отырмын – сижу на стуле.

үйде отырсың – сидишь (находишься) дома.

үстелде жатыр – лежит (находится) на столе

42 тапсырма

С словосочетаниями предыдущего предложения составить предложения.

Үлгі:

Мен орындықта отырмын. – Я сижу на стуле.

Сен үйде отырсың. – Ты сидишь (находишься) дома.

Кітап үстелде жатыр – Книга лежит (находится) на столе

43 тапсырма

Передайте значение данных предложений по-русски:

Сен екі аяғыңда дұрыс тұрсың.

Қызылқұм шөлі Әмудария мен Сырдария аралығында жатыр.

Санжар достарымен тауда жүр.

44 тапсырма

Қазақша айтыңыз:

Байтерек находится в центре левого берега.

Сарыарка лежит в Центральном Казахстане.

Я сижу в интернете.

Горы Гималаи находятся на территории восьми стран Центральной и Южной Азии.

Сказки из детства до сих пор в моей памяти.

Вчерашняя картина до сих пор у меня перед глазами.

45 тапсырма

Қазақша айтыңыз:

Наш дом не стоит (находится) в центре города.

Сагындык не сидит в офисе.

Книга не лежит на столе.

Кошка не лежит на траве.

Пустыня Кызыл кум не лежит (находится) между Амударьей и Сырдарьей.

Я не хожу в теплой одежде.

Санжар с друзьями не ходят (находятся) в горах.

Байтерек не находится в центре правого берега.

Сарыарка не лежит в Южном Казахстане.

Я не сижу в интернете.

Горы Тянь-Шань не находятся на территории восьми стран Центральной и Южной Азии.

Сказок из детства уже нет в моей памяти.

Вчерашняя картина не стоит у меня перед глазами.

46 тапсырма

Существительные с какими падежными окончаниями необходимы для данных глаголов?

(қайда? неде?) адас (у) – заблудиться

(қайда? неде?) бол (у) – быть, являться

(қайда? неде?) демал (у) – отдыхать

(қайда? неде?) дірілде (у) – дрожать

(қайда? неде?) жайғас (у) – устроиться

(қайда? неде?) жаңыл (у) – ошибиться, запнуться, сбиться

(қайда? неде?) жат (у) – лежать, находиться

(қайда? неде?) жуын (у) – мыться

(қайда? неде?) жүр (у) – ходить

(қайда? неде?) жығыл (у) – упасть

(қайда? неде?) қал (у) – остаться, сделать неожиданно

(қайда? неде?) қон (у) – ночевать, заночевать, переночевать

(қайда? неде?) құла (у) – упасть

(қайда? неде?) ойна (у) – играть

(қайда? неде?) оқы (оқу) – учиться

(қайда? неде?) орында (у) – выполнять, исполнять

(қайда? неде?) отыр (у) – сидеть, находиться

(қайда? неде?) тоқта (у) – остановиться

(қайда? неде?) тұр (у) – стоять, находиться, жить, проживать

(қайда? неде?) ұйықта (у) – спать

(қайда? неде?) үйрен (у) – научиться, учиться

(қайда? неде?) үйрет (у) – обучать, научить

(қайда? неде?) шимайла (у) – черкать

(қайда? неде?) шула (у) – шуметь

Как обозначается, определяется наше время?

Какие части речи мы используем для этого?

47 тапсырма

Сұрақтарға жауап беріңіз:

Бір ғасырда неше жыл бар?

Бір жылда неше ай бар?

Бір айда қанша апта бар?

Бір аптада қанша күн бар?

Бір тәулікте қанша сағат бар?

Бір сағатта қанша минут бар?

Бір минутта қанша секунд бар?

Как определить время по часам?

 
48 тапсырма
Қазақша айтыңыз:
12:01
23:45
09: 56
11:32
8 часов 37 минут
22 часа 42 минуты
3:30
9:30
10 часов 12 минут
Полована второго
Четверть восьмого
Без четверти шесть
 

 
49 тапсырма
Қазақша айтыңыз:
В 13:45
В 7:31
В 10:57
В 2:08
В 11:23
 

В половине пятого

В четверть седьмого

50 тапсырма

Образовать переходное настоящее время (ауыспалы осы шақ) с глаголами дайындау, жуу, тазалау, аршу, турау, ұсақтау, қосу, салу, араластыру, қою, пісіру, қуыру, бұқтыру, изменить по лицам.

Үлгі:

I. мен (ет) асамын

II. сен асасың

Сіз асасыз

III. ол асады

I. біз асамыз

II. сендер асасыңдар

сіздер асасыздар

III. олар асады

51 тапсырма

Образовать словосочетания глаголов дайындау, жуу, тазалау, аршу, турау, ұсақтау, қосу, салу, араластыру, қою, пісіру, қуыру, бұқтыру в форме переходного настоящего времени (ауыспалы осы шақ) с подходящими по смыслу существительными су, ыдыс, пышақ, үстел, плита, кәстрөл, таба, қазан, пияз, картоп, сарымсақ, тұз, бұрыш, күріш, ожау, кәкпір, қамыр, нан, ет, балық, салат, сорпа

Үлгі:

I. мен ет асамын

II. сен ет асасың

Сіз ет асасыз

III. ол ет асады

I. біз ет асамыз

II. сендер ет асасыңдар

сіздер ет асасыздар

III. олар ет асады

Окончаний каких септік требуют данные глаголы? В приведенном примере глагол «асу» требует окончание неоформленный Табыс септік.