Текст книги "Պոեմներ, առակներ, հեքիաթներ"

ՀՈՂԱԾԻՆԸ

 
Կովկասյան ավանդություն
 
 
Մեռավ ծեր արքան. արևը բաշխեց
Մի հատիկ որդուն: Կինը նրա տեղ
Գահը բարձրացավ, երկըրին իշխեց:
Որդին մեծացավ թռչնի պես անմեղ,
Անհոգ ու անփույթ շքեղ պալատում.
Բայց երբոր եղավ տասը տարեկան,
Լացեց ու ասավ. «Մայրիկ, ինձ ասա
Ո՞ւր է հայրիկս, ես հայրիկ չունե՞մ»:
– Քո հայրը, որդիս, վաղուց մեռել է:
– Ասա ինձ, մայրիկ, մեռնելն ի՞նչ բան է:
– Մեռավ քո հայրը հողում թաղեցին:
– Հողում թաղեցի՞ն, էլ ետ չի՞ գալու,
– Ոչ, ոչ, էլ երբեք, էլ նա ետ չի գա,
Մենք էլ կմեռնենք, կթաղեն հողում,
Բոլորիս վերջը մահն է, իմ որդի:
– Ինձ է՞լ կթաղեն, չեմ ուզում, մայրիկ,
Չեմ ուզում մեռնել ու հողում թաղվել,
Այնպիսի երկիր ես պետք է գնամ,
Որ մահ չլինի, մարդը չմեռնի.
Ես էլ չմեռնեմ, հողում չթաղեն,
Հողում չթաղեն, վրաս հող չածեն:
Ու թողեց գահը ու թողեց թագը,
Թագուհի մորը, հայրենի երկիր,
Վեր կացավ, գնաց հեռու, տարագիր:
Գնում էր… Գնաց… Ու անվերջ գնաց,
Տարիներն անցան իրար ետևից,
Աշխարհ ման եկավ, մի տեղ չըմնաց,
Որ Ռոստոմը ոտը չըդներ:
Ամեն տեղ մարդն էր մահին ենթակա,
Մորից ծնվածը մայր հողն էր մտնում:
Մարդը բնակություն թողեց ու անցավ,
Դուրս եկավ, գնաց չոլ ու անապատ:
Լա՛յն, լա՛յն հորիզոն, կապուտա՛կ երկինք…
Ո՜չ մարդ, ո՜չ գազան և ոչ էլ թռչուն:
Գնում էր… Գնաց… Տեսավ եղջերուն
Չոքել է՝ գետնին գլուխը կախած,
Պոզերի ծայրը ամպերի միջին:
– Բարով, Ռոստոմ, – եղջերուն ասավ, —
Ո՞րտեղից կըգաս և ո՞ւր ես գնում:
– Այ չոլի եղնիկ, – ասաց Ռոստոմը, —
Ես մի այնպիսի տեղ եմ որոնում,
Որ մահ չլինի, մարդը չմեռնի,
Ես անմահ մնամ, հողում չթաղեն:
– Այ ջահել, ջիվան, – եղջերուն ասավ
Չկա այնպես տեղ, որ մահ չլինի,
Ամեն տեղ մարդն է մահին ենթակա,
Ով որ ծնվել է, նա էլ կմեռնի:
Ես էլ եմ վաղուց մահին սպասում,
Կարոտ եմ մահին, նա չըկա՛, չըկա՛,
Երբ իմ պոզերը հասնեն երկնքին,
Նոր վերջ կտրվի իմ տաղտուկ կյանքին:
Կա՜ց, կա՜ց դու ինձ մոտ, մահը ուշ կգա,
Մահը ուշ կգա , կաց ու ծերացիր:
Կա՜ց ու ծերացիր, կյանքից ձանձրացիր:
– Մեռնել ուզեի՝ ես չէի թողնի
Թագուհի մայրիկ, պատիվ, գահ ու թագ.
Ես ապրել կուզեմ, շարունակ, անվերջ, —
Ասավ Ռոստոմը, վեր կացավ գնաց:
 
 
Գնում էր… Գնաց… Էլ հեռու, հեռու,
Վերից արևն էր այրում, տապակում,
Ետևն անապատ, առաջին սարեր,
Գնաց ու գնաց բարձրացավ մի սար,
Սարը հո սար չէր. ամպերը գլխին,
Գագաթին սուր-սուր ու դիք-դիք ժայռեր.
Վերից նայողը տակը չէր տեսնում,
Տակը մի անդունդ, մի խոր խորխորատ:
Բարձրացավ սարը, տեսավ գագաթին
Արծիվն է նստել մռայլ ու անհույս.
Արծիվն է նստել ու իր կտցովը
Խփում է ժայռին, փորում է ժայռը:
– Բարով դու, Ռոստոմ, դու հազար բարի,
Ո՞րտեղից կըգաս և ո՞ւր ես գընում, —
Ասավ արծիվը մռայլ ու անհույս:
– Այ հզոր արծիվ, – ասավ Ռոստոմը, —
Ես մի այնպիսի տեղ եմ որոնում,
Որ մահ չըլինի, մարդը չըմեռնի,
Ես անմահ մնամ, հողում չթաղեն:
Մտքի տակ ընկավ հսկա արծիվը.
– Այ ջահել-ջիվան, – ասավ Ռոստոմին, —
Ամեն կենդանի, որ օդ է շնչում՝
Նա պետք է մեռնի, վերջը հող դառնա:
Ես որ արծիվն եմ խիզախ ու հսկա,
Ես էլ եմ նույնպես մահին ենթակա.
Բախտն է որոշել, որ ես էլ մեռնեմ,
Բայց իմացիր՝ ե՞րբ. երբ փոսը լցնեմ,
Այ էս անդունդը, որ աչք չի կտրում:
Եվ գիտե՞ս ինչով, մանր քարերով,
Որ պետք է կտցով պոկեմ ժայռերից
Եվ իմ պոկածը, ասեմ, օրական
Մի ընկույզի չափ քար պետք է լինի:
Կաց ինձ մոտ, Ռոստոմ, մահը ուշ կգա,
Մահը ուշ կգա. կաց ու ծերացիր,
Կաց ու ծերացիր, կյանքից ձանձրացիր:
– Մեռնել ուզեի՝ ես չէի թողնի
Թագուհի մայրիկ, պատիվ, գահ ու թագ,
Ես ապրել կուզեմ անընդհատ, անվերջ: —
Ասավ Ռոստոմը, վեր կացավ գնաց:
 
 
Գնում էր… Գնաց… Տաս տարին անցավ,
Էլ տեղ չթողեց, որ նա ման չգար.
Ցամաքը պրծավ, երկրից դուրս ելավ,
Գնաց ու հասավ մի խաղաղ ծովի:
Թափանցիկ ծովը հայելու նման
Ձգվել, փռվել էր հեռու ափերում:
Մեղմիկ ծփանքով, փրփուր ալիքով
Գնում, գալիս էր օրոր ու շորոր:
Բայց հեռո՛ւն, հեռո՛ւն, որտեղ երկինքը
Ջրերի վրա կապել էր կամար,
Լուսեղեն հովտում, լազուրի միջին,
Մի բան էր լողում, պեծ-պեծին տալիս:
Գերվեց Ռոստոմը. հոգով թռչում էր…
Ու դեպի հեռուն, դեպի լազուրը,
Դեպի անհայտը, դեպ անմահություն,
Ապրել ու ապրել, հավիտյան ապրել,
Ու ծովին պատեց մի ախորժ մշուշ,
Ափին մոտեցավ մի զմրուխտ պալատ,
Պալատի միջից խոսեց դիցուհին.
– Դու ի՞նչ ես ուզում, այ մարդ հողածին:
– Օ, իմ պաշտելի, չգիտեմ ո՞վ ես,
Ես քեզ եմ փնտրում, դեպի քեզ ձգտում,
Շատ եմ ման եկել, հազիվ քեզ գտա:
– Դու որոնում ես անմահությունը,
Այո՜ , ես կյանքն եմ, գերագույն կյանքը,
Ինձ հետ ապրողը անմահ կմնա,
Կյանքը իմ մեջն է, մահը ոտիս տակ:
Ստեղծագործման առաջին օրից
Ես այսպես թարմ եմ, ու կըմնամ էսպես,
Աշխարհը որ կա, ինձ է պարտական…
Գիտե՞ս ով եմ ես, «Գեղեցկությունը»:
Կյանքը իմ մեջ է, մահը՝ ոտիս տակ:
Դու հող ես, այ մարդ, հողին պարտական,
Հողն իր տվածը նորից ետ կառնի.
Հողը մի ուժ է, դու պետք է մեռնես:
Բայց դու կաց ինձ հետ, քանի ինձ մոտ ես,
Անմահ կմնաս. մահն ինձ մոտ չի գա:
Ու ապրեց Ռոստոմն, ապրեց նոր կյանքով
Ու կյանքը հեքիաթ ու կյանքը երազ…
Կյանքը հոսում էր երազի նման,
Գեղեցկությունը շքեղ երազ էր,
Ժպիտը՝ շքեղ, կարմիր արշալույս,
Ծով ծով աչքերը՝ ցնորքի աշխարհ,
Մի լուսնյակ գիշեր՝ ցոլուն աստղերով,
Մի անհուն երկինք՝ ոնց սերը անբիծ:
Արևն էր ծագում նրա աչքերից,
Կենսատու շունչը՝ անձրևն էր ծաղկանց,
Գլխի պսակը՝ յոթ գույնի աղեղ:
Դա մի երազ էր, մի շքեղ երազ
Ու կյանքն էր հոսում երազի նման:
Հազար ու հազար տարիներ անցան
Ու հազար տարին՝ հազար ակնթարթ:
Բայց հոգին չունի, չունի՜ հագենալ,
Որ նա կարոտեց, հանգիստ չի կենալ:
Զարթնեց Ռոստոմը շքեղ երազից,
Գեղեցկության հետ նա այսպես խոսել.
– Մի կարոտ ունիմ, սրտամաշ կարոտ…
Ես կարոտել եմ անուշիկ մորս,
Ազգականներիս, իմ հայրենիքին,
Իմ հայրենիքին, օդին ու ջրին,
Ծառին ու ծաղկին, շաղին ու շողին,
Սարին ու ձորին, ղաշտին ու հողին:
Տասը տարի է, որ հեռացել եմ.
Ես կարոտել եմ. կարոտն է մաշում,
Կարոտն է քաշում. թույլ տուր ես գնամ
Մի տեսնեմ նրանց, դարձյալ գամ քեզ մոտ:
– Ես լավ գիտեի ուժը մայր հողի,
Մարդը մահինն է, մահը՝ մարդունը.
Էսօր թե էգուց մարդը կմեռնի.
Մայր հողն է կանչում, մահվան կարոտն է,
Որ քեզ քաշում է դեպի գերեզման,
Գն ա ու մեռիր պապերիդ նման:
Բայց աեմ՝ հազար, հազար տարի է,
Որ դու ապրում ես գեղեցկության հետ:
– Հազար տարի՞ է, թե՞ մի ակնթարթ.
– Կերթաս, կիմանաս: Ես երկու ծաղիկ
Կըտամ քեզ նվեր՝ ալ ու սպիտակ.
Ապրել ուզենաս՝ ալից հոտ քաշիր,
Մեռնել ցանկանաս՝ սպիտակ ծաղկից.
Է, մնաս բարով, քեզ բարի ճամփա:
 
 
Կարոտը սրտում, կարոտ յուր մորը,
Թև առած կըգա կարոտ Ռոստոմը.
Սարեր ու ձորեր, անտառ, անապատ
Կտրում անցնում է կարոտած որդին.
Գալիս է հասնում նա արծվի սարը:
Վայ, ու՞ր է անդունդ, ու՞ր է խորխորատ,
Չկա, լցված է, հարթվել ու կոկվել.
Ժայռ քարի վրա արծիվն է նստել,
Արծիվն է նստել՝ գլուխը կախած,
Թևերը թափած, անշարժ ու անշունչ:
Ռոստոմը կպավ հսկա արծիվին.
Ու արծիվն իսկույն իրարից եղավ,
Չոր փոշի դարձավ ու թափվեց գետին:
Գալիս էր… եկավ ու ճամփի միջին
Ծանոթ եղջերվին նա նորից տեսավ.
Սուր, սուր պոզերը երկնքին հասած,
Ու գանգը փշուր, փշուր էր եղել:
 
 
Թախիծը պատեց ճամփորդ Ռոստոմին,
Սիրտը վառում էր ներքին կարոտը.
Օր առաջ կուզեր նա մորը տեսնի,
Օր առաջ կուզեր հասնի հայրենիք:
Ահա վերջապես և հայրենիքը —
Նույն հովիտ ու դաշտ, նույն գյուղ ու քաղաք,
Առաջվա նման ջրառատ գետեր.
Բայց մարդն էր փոխված, հագուստը էն չէր,
Այն նիստ ու կացով, բարբառը ուրիշ,
Լեզուն անծանոթ ու ինքը օտար:
 
 
Գալիս էր… Եկավ… Այ և սարերը,
Ե՜վ ժայռ, և՜ քարափ, ամեն մի բլուր
Ծանոթ է իրան մանուկ օրերից.
Բայց ու՞ր է իր մոր նստած քաղաքը.
Ու՞ր է հայրենի շքեղ պալատը,
Պալատի տերը, – թագուհի մայրը,
Որ գիրկը ընկնի, կարոտը առնի,
Կարոտը առնի և էնպես ապրի:
Շուրջը ավերակ. դեղին մամուռը
Ելել ծածկել է քարակույտերը՝
Քաղաքը շեն չէ. քաղաքն ավեր է.`
Թե ե՞րբ է քանդվել, իմացող չկա,
Ավերակներում, մի քարի վրա
Նստել է մի ծեր ու աղոթք անում:
– Ասա ինձ, ծերուկ, – Ռոստոմը ասավ, —
Ե՞րբ է ավերվել այս շեն քաղաքը.
Ու՞ր է թագուհին, ի՞նչ է պատահել,
Չէ՞ որ դու նրան լավ ես ճանաչում.
Նա իմ մայրս է, ես՝ նրա որդին.
Դու լավ ես հիշում, թե ինչպես մի օր
Թողի իմ մորը, ելա, գնացի,
Որ մահից փրկվեմ, ապրեմ ու ապրեմ,
Իսկի չմեռնեմ, հողում չթաղեն:
– Ինչե՞ր ես խոսում, այ ղարիբ ախպեր,
Ես երբեք այդպես բաներ չեմ հիշում.
Քո ասածները անցած բաներ են
Ու քանի հազար տարի է անցել.
Ես էլ դեռ մանուկ հորիցս եմ լսել. —
Մի թագուհի է ապրելիս եղել,
Նրա մինուճար աչքի լույս որդին
Թողել է մորը, գնացել, կորել
Դա եղած բան է, բայց շատ հին բան է…
– Էլ ինչո՞ւ ապրեմ ու կարոտ քաշեմ…
Կյանքը իմ հոգուն հագուրդ չի տալիս,
Իմ մայրը այստեղ մահով է մեռել…
Ես պետք է գնամ իմ մորը գտնեմ,
Մահն էլ մի կյանք է ուզողի համար,
Մահի թևերով կարոտս կառնեմ:
Մահը թող տանի ինձ իմ մայրիկիս,
Գուցե խաղաղվի փոթորկված հոգիս.
Ես մահն եմ ընտրում, հանգիստ եմ ուզում,
Վարարած գետ եմ, մայր ծովն եմ հոսում: —
Ռոստոմն ասավ ու հանեց մոտի
Սպիտակ ծաղիկը, հոտոտեց նրան,
Հոտոտեց նրան ու ընկավ մեռավ:
Վեր կացավ ծերը, գերեզման փորեց,
Հողի մեջ թաղեց, վրան հող ածեց:
 

ՀԵՔԻԱԹՆԵՐ

ԽՈԻԼԻ ԱՅԾԵՐԸ

Մի խուլ մարդ երեք այծ ուներ: Մեկի պոզը կոտրած էր: Ինչպես է լինում, մի օր այծերը կորչում են: Տերն ընկնում է դես-դեն այծերը գտնելու:

Նա պատահում է մի ուրիշ խուլ մարդու՝ վար անելիս, և հարցնում է.

– Բարի աջողում, ախպեր, այծերս չե՞ս տեսել:

– Լավ է՝ այսպես ցանեմ, – ձեռը մի կողմ թափ տալով պատասխանում է վար անողը:

Այծատերը կարծելով, թե դեպի ցույց տված կողմն են գնացել այծերը ասում է.

– Թող երկինքը վկա լինի, թե գտա այծերս, պոզը կոտրածը քեզ եմ տալու:

Ասում է և գնում այծերը որոնելու: Այծերը գտնելով՝ ուրախ-ուրախ առաջն արած, քշում բերում է արտավարի մոտ և ասում.

– Շնորհակալ եմ, ախպե՜ր, այծերս գտա. առ այս այծն էլ քեզ, – ու պոզը կոտրած այծը քշում է դեպի նա:

– Ես չեմ կոտրել դրա պոզը, ես տեղեկություն չունեմ, – զարմանքով ասում է արտավար խուլը:

– Ի՞նչ ես խոսում, – ասում է այծատերր, – ես ա՜յս այծն եմ խոստացել, որ մեռնես էլ՝ մյուս այծերից տվողը չեմ:

– Չէ, ես չեմ կոտրել, – բարկացած ասում է մեկը:

– Չէ, ես է՜ս այծն եմ խոստացել, – կրկնում է մյուսը:

Սա նրան, նա սրան, բանը հասնում է տուրուդմբոցի: Վերջն էլ գնում են քյոխվի մոտ գանգատ: Գյուղը չհասած սրանց հանդիպում է մի պառավ կին, նույնպես խուլ և հարսի ձեռքից փախած:

– Ա՜յ նանի, – ասում է այծատերը, – իմ այծերը կորել էին. գնացի, էս մարդուն հարցրի, սա էլ այծերիս տեղը ցույց տվեց: Պոզը կոտրած այծս տալիս եմ սրան, չի վերցընում, ես է՜դ այծն եմ խոստացել, որ մեռնի էլ, մյուս այծերից տվողը չեմ:

– Ա՜յ նանի, – ասում է խուլ մարդը, – էս օտարականն եկել ասում է, թե այծիս պոզը դու ես ջարդել: Թող ձեռքս ջարդվի, թե ես էդ բանից տեղեկություն ունեմ:

– Է՜, որդիքս, ձեր արևն ապրի, – պատասխանում է խուլ պառավը, – ինչ էլ ուզում է լինի, ես ձեր խնդիրը չեմ կարող կատարել. քանի որ էն չքոտ անզգամ հարսը տանն է, ես էն տունը ոտ կոխողը չեմ ու չեմ:

ԿԱՏՈՒՆ, ԱՔԼՈՐՆ ՈԻ ԱՂՎԵՍԸ

Լինում է, չի լինում մի ծեր մարդ է լինում: Այդ ծեր մարդն ունենում է մի կատու և մի աքլոր: Ինքը լինում է փայտահատ: Ամեն օր գնում է անտառ փայտ կտրելու:

Կատուն ու աքլորը մնում են տանը: Կատուն կերակուր է եփում, ճաշ պատրաստում: Աքլորը կիկիլիկի կանչում, տունն է սրբում:

Մի անգամ կատուն ճաշ է պատրաստում իր տիրոջ համար, աքլորի բաժինը տալիս է, դուռը վրան փակում ու իր տիրոջ ճաշը տանում:

Աղվեսը տեսնում է, որ կատուն գնաց, գալիս է ու լուսամուտի տակ կանգնում, անուշ-անուշ երգում.

 
Կիկիլիկի՛, աքլորիկ,
Կիկիլիկի՛, խասշորիկ,
Կարմիր, կարմիր երեսիկ,
Ալ աբրեշում մորուսիկ:
Ձեն ես տալիս թաղե-թաղ,
Կանչի՛, կանչելուդ մատաղ:
Կանչի, թռի լուսամուտ,
Տես՝ քեզ համար բեռով կուտ
Ջաղացպանը բերել է,
Ճամփի վրա փռել է,
Աքլորն ուտի՝ զորանա,
Ծիտիկն ուտի՝ չորանա:
 

Աքլորը կիկիլիկի կանչելով թռչում է լուսամուտը, գլուխը դուրս է հանոմ, տեսնի՝ թե ո՞վ է էնպես անուշ-անուշ երգում, իրեն գովում: Աղվեսը իսկույն հոփ, աքլորին բռնում է ու տանում: Աքլորը վախից ճղղում է ու կատվին օգնության կանչում.

 
Տանո՛ւմ են, կատո՜ւ ջան,
Վայ, վա՛յ, տանում են.
Ինձ քեզանից, քեզ ինձանից
Հայ-հայ, տանում են:
Աղվեսն ինձ խաբեց
Անուշ խոսելով,
Բռնեց, տանում է
Դար ու փոսերով,
Գետի ափերով,
Մութ անտառներով,
Հեռու տափերով,
Խոր-խոր ձորերով,
Բարձր սարերով:
Արի՛, կատու ջան,
Կանչում եմ ձենով,
Տարավ աղվեսը,
Տարավ խաբելով,
Կարմիր արյունս
Ճամփին թափելով,
Տարավ, ախպեր ջան,
Տարավ, հա՛ , տարավ:
 

Կատուն անտառից տուն է վերադառնում: Լսում է աքլորի ձենը, վազում հասնում է աղվեսին, գլխին տալով, աքլորին բերնից խլում է, բերում տուն ու էսպես խրատում.

«Աքլորիկս, սիրունիկս, տե՛ս սրանից հետո լուսամուտն էլ չբանաս ու դուրս չնայես, էլ աղվեսին չհավատաս, նա քեզ կուտի»:

Աքլորը խոստանում է, որ էլ աղվեսին չի լսի:

2

Մի անգամ էլի կատուն տիրոջը ճաշ է տանում: Աղվեսը տեսնում է, որ կատուն գնաց, կանգնում է լուսամատի տակ ու սկսում է իր հին երգը:

 
Կիկլիկի՛, աքլորիկ,
Կիկիլիկի՛ խասշորիկ,
Կարմր, կարմիր երեսիկ,
Ալ աբրեշում մորուսիկ:
Ձեն ես տալիս թաղե-թաղ,
Կանչի՛, կանչելուդ մատաղ:
Կանչի, թռի լուսամուտ,
Տես՝ քեզ համար ինչքան կուտ
Դռան առաջն եմ փռել,
Հետն էլ սիսեռ եմ բերել,
Էն էլ մի բուռ եմ բերել
Աքլորն ուտի՝ զորանա,
Ծիտիկն ուտի՝ չորանա:
 

Աղվեսն էսպես երգում է ու մի սիսեռ է գցում լուսամուտից ներս: Աքլորը կտցում է սիսեռը, տեսնում է, որ շատ համով է:

– է, աղվե՜ս, – ասում է նա, – սրանով ինձ չես խաբի, գիտեմ միտքդ ինձ ուտելն է:

– Դու էլ ի՞նչ ես ասում, սիրուն աքլորիկ, – պատասխանում է աղվեսը, – Ուտեմ, ուտեմ, էն էլ քե՛զ ուտեմ: Իմ միտքը՝ ո՛ւր, քո միտքը՝ ուր: Ես ուզում եմ քեզ հյուր տանեմ, իմ գարու, ցորենի, կորեկի, սիսեռի ամբարները քեզ ցույց տամ, աչքդ մի բան տեսնես:

 
Կիկիլիկի՛, աքլորիկ,
Կիկիլիկի՛, խասշորիկ,
Կարմիր, կարմիր երեսիկ,
Ալ աբրեշում մորուսիկ:
Ձեն ես տալիս թաղե-թաղ,
Կանչի՜, կանչելուդ մատաղ:
Կանչի՜ , թռի՛ լուսամուտ,
Ես քեզ համար ինչքա՛ն կուտ
Դռան առաջն եմ փռել,
Հետն էլ սիսեռ եմ բերել,
Էն էլ մի բեռ եմ բերել
Աքլորն ուտի՝ զորանա,
Ծիտիկն ուտի՝ չորանա:
 

Էլ չի համբերում աքլորը: Կիկիլիկի կանչելով թռչում է լուսամուտը, գլուխը դուրս է հանում, տեսնի՝ թե ինչ կա: Աղվեսն իսկույն հոպ, բռնում է աքլորին, տանում դեպի իր տունը: Աքլորը բարձր ձենով ճղղում է ու կատու ախպորն օգնության կանչում.

 
Տանու՛մ են, կատո՜ւ ջան,
Ինձ քեզանից, քեզ ինձանից
Վա՜յ, վա՜յ տանում են:
Աղվեսն ինձ խաբեց
Անուշ խոսքերով,
Բռնեց տանում է
Դար ու փոսերով,
Գետի ափերով,
Մութ անտառներով,
Հեռու տափերով,
Խոր-խոր ձորերով,
Բարձը սարերով:
Արի՜, կատո՜ւ ջան,
Կանչում եմ ձենով,
Տարավ աղվեսը,
Տարավ խաբելով,
Տարա՜վ, ա՛խ, տարավ
Աղվեսն անիրավ:
 

Կատուն լսում է ու վազում: Վազում հասնում է աղվեսին, գլխին տալով՝ աքլորին բերանից խլում, բերում է տուն ու էսպես ասում.

– Ես քեզ չասացի՞, աքլորիկս, որ լուսամուտը չբանաս, դուրս չնայես, աղվեսին չհավատաս, նա քեզ կբռնի ու կուտի: Դեռ լավ էր, շուտ հասա: Աքլորիկս, լսիր ինձ, տես, զգուշացիր, վաղը շատ հեռու եմ գնալու:

Աքլորն էլի խոսք է տալիս, որ աղվեսին չի լսի:

3

Մյուս օրը կատուն դարձյալ հաց է տանում տիրոջը: Աղվեսը դարձյալ գալիս է, լուսամուտի տակ կանգնում, աքլորին երգելով գովում:

 
Կիկլիկի՛ աքլորիկ,
Կիկլիկի՛, խասշորիկ,
Կարմիր, կարմիր երեսիկ,
Ալ աբրեշում մորուսիկ,
Ձեն ես տալիս թաղե-թաղ,
Կանչի՜ , կանչելո՜ւդ մատաղ:
Կանչի՜, թռի լուսամուտ,
Չկարծես թե սուտ է, սուտ.
Բերել եմ քեզ պալատիկ,
Պալատիկում լի հատիկ,
Գարի, սիսեռ ու կորեկ,
Աքլորի՜կս, դե ե՜կ, ե՜կ,
Ե՜կ, ե՜կ, տամ՝ կեր, զորացիր,
Թե չէ՝ քաղցած չորացիր.
 

Աքլորիկը լսում է, բայց սիրտ չի անում դուրս նայել. մի քիչ հետո աղվեսն էլի երգում է.

 
Դե՛հ, դո՜ւրս արի, դո՜ւրս արի,
Աքլո՜ր, աքլո՜ր ման արի,
Աքլո՜ր, սրտիս սիրեկան,
Աքլո՜ր, աչքիս դուրեկան:
Դու տոն օրվա շորով ես,
Դու պաս օրվա փորով ես,
Դա՜փ-դատարկ է քո քուչը
Մոռացել ես քջուջը:
Քո կերածը քիչ ձավար,
Քո տնակը մութ, խավար,
Բանտարկված ես՝ մեղ չունես:
Լեն աշխարհում տեղ չունես:
Կուչ ես եկել տան մեջ, կուչ,
Բա քո կատուն ոչ ու փուչ
Բռնակալ է, բռնակալ:
Ինքը գիտե միշտ ման գալ,
Անտառներում մլավել,
Մկան բներ գրավել,
Ա՜խ, գող կատու, փի՛շտ, փի՛շտ, փի՛շտ:
Խանգարում ես միշտ, միշտ, միշտ,
Ինչո՞ւ օրդ զուր անցնի:
Դուրս եկ, աչքդ բան տեսնի,
Ապրի ոսկի պալատում,
Ջուր ես, զուր ես ինձ ատում:
Մի՜ բարկանա ինձ վրա,
Չէ՞ քեզ ճամփին չկերա:
Ուզում էի հյուր տանեմ,
Կատվի բանտից դուրս հանեմ:
Է՛, վախենում ես, կաց բարով,
Ինձ չես տեսնի տաս տարով:
Այ, գնում եմ ես Թելավ,
Թե էնտեղ էլ բան չեղավ,
Ես միտք ունեմ, մի խոսքով,
Երկաթուղով՝ վը՛զ, Մոսկով:
Միայն թե դու զորանաս,
Թե չլսես, չորանաս:
 

Աղվեսն էսպես երգում է ու մի անկյունում թաքնվում: Աքլորն էլ տնակի մի անկյունում կուչ եկած՝ ինքն իրեն ասում է.

– Գնամ-չգնամ, գնամ-չգնամ: Հը՛, գնամ, հը՛, չգնամ…Գնա՜մ, աղվեսը էնտեղ չի. գնամ՝ տեսնեմ ոսկի պալատիկը, մի հատ, կես հատ սիսեռ կտցեմ ու հետ գամ:

 
Կիկիլիկի՛, պալատիկ,
Կիկիլիկի՛, մի հատիկ…
 

Երգելով աքլորը թռչում է լուսամուտը: Լուսամուտից գլուխը դուրս է հանում, տեսնում է, որ աղվեսը չկա: Սիրտ է առնում ու դուրս գալիս: Աղվեսը հարձակվում է, հո՜փ,հո՛փ, բռնում է աքլորին ու տանում:

Աքլորը սրտաճաք ճղղում-ճղճղում է ու կատվին օգնության կանչում.

 
Տարա՛ն, կատու ջան,
Տարա՛ն, ինձ տարան,
Ջիվան աքլորդ
Աղվեսի բերան,
Աղվեսն ինձ խաբեց
Անուշ խոսելով
Բռնեց, տանում է
Դար ու փոսերով.`
Ես քո խրատը
Ինչո՞ւ մոռացա…
Տնից դուրս եկա,
Տնից հեռացա:
Արի՜, ազատիր,
Էլ չեմ խաբվի ես,
Աչքս ճամփիդ է,
Սպասում եմ քեզ:
Ճամփես ոլոր է,
Սիրտս մոլորէ,
Աղվեսն ինձ տարավ,
Էս ի՛նչ սև օր է:
Տարավ աղվեսը,
Տարավ խաբելով,
Կարմիր արյունս
Ճամփին թափելով:
Տարան աքլորին,
Տարան, հա՜ տարան,
Ջիվան աքլորը
Աղվեսի բերան:
 

Կատուն անտառից լսում է աքլորի ձենը, վազում է ու էսպես ձեն տալիս.

 
Եկա՛, հա եկա՜, իմ ջիվան աքլոր,
Ես քեզ չեմ թողնի էդպես խեղճ-մոլոր:
Մանգաղ եմ բերում աղվեսի համար…
Ձեռքս էդ ընկավ, ուրիշ բան չկար:
Ինձ կատու կասեն, առյուծն է պապս,
Աղվեսին ցույց տամ ուժս ու թափս.
Թե չանեմ նրան ես բզիկ-բզիկ…
Մանգաղ եմ բերել, որ կտրեմ վզիկ,
Հեռու չեմ, հեռու, մոտի՛կ եմ, մոտիկ:
 

Կատվի ձենը սար ու ձոր է բռնում, արձագանք է տալիս: Աղվեսն էնպես է իմանում, թե հազար կատու մանգաղ առած գալիս են, որ իր ոտները հնձեն, վիզը կտրեն:

Վախից դողը բռնում է, թուլանում, մնում է: Աքլորը սիրտ է առնում, իրեն ազատում է աղվեսի բերնից ու փախչում ետ՝ դեպի կատուն, արյունլվա, թևերը կախ, ձենը փորն ընկած:

Աղվեսն գլուխն առնում. փախչում է: Էլ երբեք չի գալիս աքլորին խաբելու: Կատուն գրկում է վիրավոր աքլորին ու երգում:

 
Ե՜կ, աքլորիկս, ես քեզ խտտեմ,
Խտիտս առնեմ, հիվանդ պտտեմ:
Ընկար սարե-սար, մուրազիդ հասար,
Վարպետ աղվեսի պալատը տեսա՜ր:
Ո՞ւր է քո գլխի ոսկեղեն թագը,
Ի՞նչ վերք է բացվել քո բկի տակը,
Երկար հյուսերդ չեն թափվում ուսիդ,
Ո՞ւր են թելերը կարմիր մորուսիդ,
Ատլաս շորերդ, կարմիր ծիրանի,
Ատլաս հագնողին հազար երանի,
Արյուն է դարձել, արյունդ է ծորում
Ճամփի քարերին, հեռու ձորերում:
Արյուն ես տեսել, վախել ես, վախել,
Ծնկներդ ծալել, թևերդ կախել.
Բայց դու մի վախի, քեզ տուն կտանեմ,
Դեղ կպատրաստեմ, վերքիդ կդնեմ:
Մեծի խրատը, գիտեմ, օղ կանես,
Խոսք չլսելը, ջանիկ, թող կանես:
 

Կատուն աքլորին տուն է բերում, նրա վերքերը լվանում է, դեղ է անում ու լավացնում:

Միայն աքլորի միրուքը չի բուսնում. աչքի մեկը լավ չի տեսնում: Ձայնն էլ լավ չի բացվում: Չի կարողանում առաջվա պես կանչել զիլ.

Կիկիլիկի՛…

ԻՄԱՍՏՈԻՆ ՄԱՆՈԻԿԸ

(Կովկասյան հեքիաթներից)

Արևելքի թագավորը պատճառ էր փնտրում, որ արևմուտքի թագավորի հետ կռվի: Գիր ուղարկեց ու միջին էսպես գրեց.

«Արևմուտքի թագավոր, քո ձին որ էդտեղ խրխնջաց, իմ ձին էստեղ վախեցավ»:

Արևմուտքի թագավորը չհասկացավ արևելքի թագավորի միտքը: Կանչեց իր նեզիր-վեզիրներին, որ բացատրեն, թե ի՞նչ է ուզում ասի արևելքի թագավորը: Բայց ոչ ոք չկարողացավ բացատրել:

Տեսավ, որ չի լինի, դեսպաններ ուղարկեց գյուղ ու քաղաք, որ մի այնպիսի իմաստուն մարդ գտնեն, որ կարողանա արևելքի թագավորի միտքը իմանա:

Դեսպանները շատ ման եկան, դես ու դեն ընկան, բայց մի մարդ չգտան, որ արևելքի թագավորի միտքն իմանա: Վերջը՝ մի գյուղի մոտով անցնելիս տեսան, որ մի մանուկ քարի վրա նստած է.

– Այ տղա, – հարցրին դեսպանին, – ո՞ւր է հայրդ:

– Հայրս, – պատասխանեց մանուկը, – վեճ է ցանում:

( Ինչպես թե՝ վեճ է ցանում. այդ ի՞նչ է նշանակում, բացատրի, – խնդրեցին դեսպանները:

( Այ, էս ճամփի վրա, – շարունակեց մանուկը, – հայրս բոստան է դրել: Անցնող-դարձողը մտնում գազար է հանում, վարունգ է քաղում, սոխ է պոկում: Հայրս էլ նրանց հետ շարունակ վիճում է ու կռվում:

( Մայրդ ո՞ւր է:

– Մայրս էլ արցունք է փոխ տալիս:

– Էդ ի՞նչ է նշանակում:

– Ա՜յ թե ինչ է նշանակում: Գյուղում մեկը մեռենլիս, մայրս գնում է մեռելատերերի հետ լաց է լինում, արցունք փոխ տալիս:

Դեսպանները տեսնում են, որ այդ տղան շատ սրամիտ և իմաստուն տղա է. մտքներումն ասում են. «Կա, չկա էս տղան կբացատրի արևելքի թագավորի առաջարկությունը»: Վեր են առնում մանկանը տանում թագավորի մոտ ու պատմում թագավորին հալ-հեքիաթ, էսպես որ էսպես:

– Մանուկ, – ասում է թագավորը, – թե որ կարողանաս արևելքի թագավորի միտքը բացատրես, իմ թագավորության կեսը քեզ կտամ: Արևելքի թագավորը ինձ գիր է գրել, թե քո ձին էդտեղ որ խրխնջաց, իմ ձին էստեղ վախեց. սա ի՞նչ է նշանակում, էդպես բան կարելի՞ է:

– Թագավորն ապրած մնա, – ասում է մանուկը, – արևելքի թագավորը պատճառ է փնտրում, որ քեզ հետ կռվի: Ուղարկիր երեք հարյուր ձիավոր. թող նրանք գնան մտնեն թագավորի մայրաքաղաքը ու շներին կոտորեն: Գանգատը անշուշտ կհասնի թագավորին: Թագավորը նրանց կկանչի իր մոտ. թող ձեր ձիավորները ասեն. «Մեր թագավորի ոչխարի հոտի մեջ մտան գայլերն ու կոտորում են թշվառ ոչխարներին: Մենք որքան ձայն տվինք հովիվների հետ, օգնության կանչեցինք ձեր շներին, ձեր շները չեկան ու չեկան, դրա համար էլ եկանք ու կոտորեցինք նրանց»: Թագավորը կզարմանա և կասի. «Այդ ինչպե՞ս կարելի է, էնտեղից էստեղ ձա՞յն կհասնի»: Թող ձեր մարդիկ էլ ասեն. «Էդ ինչպես է, որ մեր թագավորի ձին էնտեղ խրխնջալիս ձեր ձին էստեղ կվախենա, ու ձեր շները մեր ու հովիվների ձայնը չեն լսի»:

Արևմուտքի թագավորը էդպես էլ արավ: Երեք հարյուր ձիավոր գնացին արևելքի թագավորի քաղաքը և կոտորեցին շներին: Թագավորը նրանց կանչեց և բացատրություն պահանջեց:

Ձիավորներն ասացին.

– Թագավորն ապրած մնա, էդ ի՞նչպես է, որ մեր թագավորի ձիու խրխնջոցը ձեր ձին կլսի ու մեր հովիվների ձայնը ձեր շները չեն լսի, որ չեկան թշվառ ոչխարներին գայլերից ազատեին:

Արևելքի թագավորը էստեղ մատը կծում է ու հասկանում, թե բանն ինչումն է: Ձիավորներն ազատ վերադառնում են իրենց թագավորի մոտ:

Միառժամանակ անցնելուց հետո արևելքի թագավորը ուղարկում է արևմուտքի թաղավորին երկու աղավնի, երկուսն էլ միատեսակ. մեկը իրենն է լինում, մյուսը՝ գյուղական, և պահանջում է, որ իմանան, թե ո՞րն է թագավորականը և ո՞րը գյուղականը:

Թագավորը, նեզիր-վեզիրները չեն կարողանում իմանալ, թե որ աղավնին թագավորինն է, որ աղավնին գյուղական:

Դարձյալ դիմում են մանկան: Մանուկը այսպես է ջոկում աղավնիները: Ասում է. «Մի տան մեջ կրակ արեք, թող ծուխը բարձրանա. որ աղավնին որ ուշաթափվեց, գետին ընկավ, իմացեք, որ նա է թագավորականը»: Ինչպես մանուկն է ասում, այնպես էլ անում են: Արքունական աղավնին ծխին անսովոր է լինում, չի դիմանում, ծխից ուշաթափվում է ու ընկնում գետին: Գյուղացու տանը մեծացող աղավնուն ծուխը չի ազդում:

Արևելքի թագավորը տեսնում է, որ չի լինում, մի երկաթե տախտակ է ուղարկում արևմուտքի թագավորին, որ սա մի վերարկու կարի և ուղարկի իրեն:

Արևմուտքի թագավորը իմաստուն մանկան խորհրդով ուղարկում է իր թշնամուն մի մեծ ժայռի կտոր, որ սա թել պատրաստի այդ ժայռից վերարկուն կարելու համար: Արևելքի թագավորը նորից մի առաջարկություն է անում արևմուտքի թագավորին, ահա թե ինչ:

– Ուղարկիր ինձ մի այնպիսի եզ, որ ոչ սև լինի, ոչ սպիտակ, ոչ կարմիր, ոչ մոխրագույն, վերջապես ոչ մի գույն չունենա:

Արևմուտքի թագավորը դարձյալ իմաստուն մանկան խորհրդով գրում է արևելքի թագավորին.

«Արևելքի թագավոր, ուղածգ եզը պատրաստ է, մի մարդ ուղարկի, որ գա եզը տանի. միայն այնպիսի ժամանակ գա, որ ոչ առավոտ լինի, ոչ կեսօր, ոչ երեկո, ոչ գիշեր և ոչ կեսգիշեր, ոչ լույս և ոչ մութ»:

Արևելքի թագավորը իմանում է, որ ուժի դեմ ուժ կա, էլ կռվի չի գալիս արևմուտքի թագավորի վրա:

Արևմուտքի թագավորն էլ իր թագավորության կեսը տալիս է իմաստուն մանկանը, նրան անում է իր առաջին խորհըրդատուն, հորն ու մորն էլ մոտն է բերել տալիս: