Текст книги "Պատմութիւն համառօտ Աղուանից երկրի"

Եսայի Հասան Ջալալեան
Պատմութիւն համառօտ Աղուանից երկրի

Առաջաբանութիւն

Ոմանք յառաջին՝ մանաւանդ թէ յոլովք ի նախկին կորովամիտ իմաստուն եւ քաջ նաեւ ի սուրբ արանց յառաջ բերեալ իւրաքանչիւր դարուց եւ ժամանակաց զեղեալ եղեալ իրաց պատմութիւնս հոգեւորաց եւ մարմնաւորաց, շարադրեալ թողին ինքեանց առյապայս եկելոց ի յիշատակ եւ ի զգուշութիւն։ Որոց զանուանս նոցին ոմանց արանց լուեալ մեր շարագրեցաք աստ սակս պատճառաց երկուց։ Նախ՝ զի դիտաւորութիւն բանիս առ պատմութիւնս ներկայիս է՝ յորում եմքս. որոյ նիւթ բանից եւ շարադրութիւն բառից ի նոցին ուսեալ գոլով գրոց, մի լիցուք ապերախտ նոցին երախտեաց՝ արտաքոյ թողլով զանուանս արանցն երախտաւորաց։ Եւ երկրորդ՝ ի նոցանէ թէպէտ ոմանք ի յազգէ Հրէից էին եւ ի հեթանոսաց, եւ ոմանք յայլազգ քրիստոնէից՝ այսինքն Յունաց, Ասորւոց եւ Լատինաց, եւ այլք ի մերս Հայոց ազգէ. սակայն բանք եւ վիպասանութիւնք նոցա ոչ՛ է թարց շնորհաց ամենազօր Հոգւոյն սրբոյ Աստուծոյ. որոյ այսօր տօնախմբութիւնս է ի գլուխ յոբելեանի պենտեկոստէիս։ Ընդ որոց եւ ես յուսամ ընդունել կաթիլ մի յառատ պարգեւաց այնմ պարգեւատուի՝ որ ոչ՛ զՀրեայս եւ զհեթանոսս խտրէ եւ ոչ զԵթովպացիս որոշէ եւ ոչ ի դաւանողաց իւրոց արժանաւորաց եւ յանարժանից խորշի, որպէս զի շնորհիւ նորին յաւարտ հասից տկար մտօք սկսելոյ տրակիս։

Արդ՝ որպէս վերագոյնդ խոստացայ զանուանս առաջնոցն, են այսոքիկ։ Նախ՝ Ափրիկանոս, Յեսով, Հեքեսիպոս, եւ Յովսեպոս հրեայք եւ Նոննոս կրօնաւոր, Եւսեբիոս, եւ Զովսիմոս, Փաստոս Բիւզանդ, եւ Զենոբ յունաց. Սոկրատ, եւ Թէոդորիտոս, Յովհաննէս՝ Ճեպելու, եւ Թէոդորա, Յովհաննէս Ասիացի եւ Կորայ իմաստուն, Յակովբ Ուրհայեցի, Դիոնեսիոս սարկաւագ, եւ Իգնատիոս եպիսկոպոս Անտիոքայ, Սլիւայ երէց, եւ Յովհաննէս ի Քեսնոյ, Դիոնէսիոս Սալիպայ որդի, եւ Միխայէլ պատրիարք Ասորւոց։

Իսկ ի մէնջ եւ յազգէս Հայոց՝ կորովին Ագաթանգեղոս, եւ այրն Աստուծոյ Մովսէս Խորենացի, Եղիշէ սուրբ վարդապետ, եւ Ղազար Փարպեցի, Թովմա վարդապետ Արծրունի, եւ Շապուհ Բագրատունի, Յովհաննէս կաթողիկոս Հայոց, եւ Մովսէս Աղուանից պատմագիր Կաղանկատուացի, Ուխտանէս եպիսկոպոս Ուրհայու, Ստեփաննոս վարդապետ Ասողնիկ, Առիստակէս վարդապետ Լաստիվերտցի, Մատթէոս վանաց երէց Ուռհայու, Սամուէլ քահանայ կաթողիկէին Անւոյ, Վանական վարդապետ Տաւուշոյ, եւ Կիրակոս վարդապետ եւ Վարդան նորին աշակերտք։ Ապա հուսկ վերջին եւ հուպ ի յետինքս Առաքել վարդապետ Դաւրիժեցի, որ ունի պատմութիւնս ամաց իբրեւ վաթսուն եւ հնգից, սկսեալ ի ՌԾ թուէն մինչեւ ի ՌՃԺԵ թիւն հասեալ դադարէ։ Արդ՝ եթէ գոն այլ ինչ պատմութիւնք ի մէջ մեր եւ կամ այլ ազգաց, թողաք զայն ի գիտունս նոցին եւ զայս միայն յիշեցաք զոր ի գիրս մեր գտաք։

Եւ արդ՝ սոցին աստ յիշեցելոց արանց ոմանք, սկսան որ առաւել հմտագոյնքն էին, ի Ստեղծողէն զարարածս, եւ ի նախկին մարդոյն Ադամայ, եւ ոճով իմն անցանելով ընդ դարս եւ եւ ընդ ժամանակս, եւ աւարտեալ մինչեւ ի յինքեանց իսկ կեանս։ Իսկ ոմանք ի նշանաւոր դարուց եւ ի քաջազօր թագաւորաց եւ ի սքանչելի արանց սկիզբն եդեալ են զբանս իւրեանց, եւ այսպէս իրաց ինչ եղելոց մեծամեծաց եւ փոքունց, եւ այլ եւս ի բռնակալաց արանց եւ ի գոռոզաց տիրողաց, եւ ընդ հաւատոյս Քրիստոսի եւ եկեղեցւոյ նորին մրցողաց, եւ հերձուածողաց ամբարշտաց, եւ նեղութեանց ժամանակաց։ Նաեւ խաղաղարար եւ բարեպաշտ թագաւորաց եւ իշխանաց, աշխարհի շինութեանց եւ եկեղեցւոյ բարեկարգութեանց, եւ թշնամեաց յաղթութեանց. եւս շարայարեալ են ընդ պատմութիւնս զանազան եւ հիացուցանօղս արժանիս լսելեաց, եւ հասուցեալ են մինչ առ իւրաքանչիւր ժամանակս՝ առ ի խրատ եւ յօգուտ եւ ի զգաստութիւն յետագայիցս։ Որպէս զի բարեաց արանց նախանձաւորքն ընդ բարիսն գովեսցին, եւ չարքն եւ արհամարհեալքն ընդ նախկին չարեացն արհամարհեալք արտաքսեսցին։

Այլ արդ՝ եղբարք իմ սիրեցեալք ի տէր, քանզի նոքա ի ժամանակս տէրութեան քրիստոնէից թագաւորաց եւ իշխանաց բարեպաշտից գոլով, եւ կամ թէ ընդ իշխանութեամբ այլազգեաց բռնաւորաց անկեալ, որք թէպէտ թշնամիք օրինաց են, այլ կամին շինութիւն եւ խաղաղութիւն աշխարհի եւ յոլովութիւն ռամկաց վասն օգտի իւրեանց, այնքան աղէտս եւ կսկիծ եւ տառապանս, եւ աղաղակ, եւ ամբաստանութիւնս տրտնջանօք հանդերձ գրեալ են ի պատմութիւնս իւրեանց, որ եւ քաջայայտ իսկ է ձերում իմաստութեան։ Ապա ո՞րչափ եւ քանի՞ցս եւ քանի՞ պատիկ պարտիմք մեք ողբալ եւ հառաչել եւ աւաղել զողորմելի կեանս մեր եւ երկոքումբք ձեռօք հարկանել զգլուխս, եւ վա՛շ կարդալ զկորստեամբք մերովք, որ ոչ միայն ի թագաւորաց մերոց եւ յիշխանաց զրկեցաք, այլ եւ յայլազգի գոռոզաց եւ ի բռնակալաց, որ ակամայ կամօք հաճեալ եւ հնազանդեալ էաք ընդ տէրութեամբ նոցին (մնալ) բազում ժամանակս։ Որք թէպէտ հակառակ էին եկեղեցւոյ եւ օրինաց սրբոց, այլ ոչ իսպառ դիմամարտէին։ Եւ թէպէտ կեղեքէին, եւ կողոպտէին զկեանս մեր, այլ ապահով եւ խաղաղ եւս պահէին զմեզ յարտաքին եւ յօտար թշնամեաց եւ յաւարչաց։ Զնոսին եւս եբարձ տէր Աստուած մեր յերեսաց իւրոց եւ ի մէնջ. եթէ վասն անկշռելի եւ անչափելի եւ անհամար մեղաց մերոց էր որում յաւէտ արժանի եմք՝ զոր կրեմքս, եւ եթէ յաղագս չափուց իւրեանց լրմանն՝ որ անցեալ էին քան զչափ բնութեանս մարդկան եւ օրէնսդրին իւրեանց յափշտակութեամբ, զրկողութեամբ, կաշառառութեամբ, պղծագործութեամբ, եւ ամենայն իրօք չարեօք, թերեւս արժանն տարաւ ի տեղի հատուցման, որ չեղելոց զգործսն քննէ, եւ զչգոյն իբրեւ զգոյ կոչէ. նմա միայնոյ է գիտելի, եւ կարող է հատուցանել զհատուցումն նոցա նոցին։

Այլ դուք ո՛րով եղանակաւ եւ կամիք ընտրեցէք. բաց ի մեզ եհաս եւ կատարեցաւ հրաման Տեառն մերոյ եւ Փրկչին՝ թէ եւ տարադէպ է ինքեան, եթէ՝ «Հարից զհովիւն եւ ցրուեսցի հօտնե։ Այսպէս եղեւ եւ մեզ. զի յընտանի հաւատակից հովուաց վաղ ուրեմն էաք զրկեալք, այժմ յօտարահաւատ եւ յայլակրօն տերանց եւս մեկուսացաք. եւ եղաք իբրեւ նաւաբեկ ոք որ ի մէջ կոհակացեալ ալեաց ծովուն տարաբերի ոտիւք եւ ձեռօք, եւ ոչ ուստեքէ լինի փրկութիւն։ Քանզի եւ ես այսպէս գիտեմ՝ թէ՛ ի հնումն եւ թէ ի նորումս սուրբ հարքն որքան ողբք եւ սուգ զոր ասացեալ եւ գրեալ են, զայն նախագիտութեամբ վասն այսր ժամանակիս է, եւ վասն մեր՝ եւ ոչ իւրեանց։ Վասն որոյ ոչ կարեմ տալ լռութեան. թէպէտ հայիմ եւ չափեմ զկարողութիւն անձին իմոյ, եւ տեսանեմ յոյժ տկար եւ անիմաստ եւ յոռի քան զամենայն մանկունս եւ զպաշտօնեայս եկեղեցւոյ, եւ քան զուսումնակիցս իմ եւ ընկերս ըստ ժամանակիս, մանաւանդ թէ մեղօք զառածեալ եւ թշուառական կենօք զբաղեալս. սակայն հայիմ ի քաջսն եւ ի գիտունսն քան զիս, զի լռեալ յայսմ ամենայնէ անփոյթ առնեն, եւ հարկանելոյ սրտիս ոչ տոկալ այսմ անտանելի աղետիս, այլ յուսացեալ յամենազօր աջ Տեառն եւ յառատաձիր պարգեւս Հոգւոյն՝ որ խլից լսել տայ, համերց խօսել, եւ արժանաւոր աղօթիւք Տիրուհւոյ Կուսին, եւ Կարապետին սրբոյ, եւ ի լոյս ածողին զմեզ բազմերախտ հօրն մերոյ մեծին Գրիգորի, եւ ամենայն սրբոց եւ եղբարց սրբանուէրից, արկի զանձն իմ ի հոգս գործոյս այսորիկ մտատանջի, վստահացեալ ոչ թէ ի կարողութիւն իմ՝ այլ ի սէր սրբասէր եւ հեզաբարոյ եղբայրութեան ձերոյ։ Վասն որոյ հայցեմ եւ ժտեմ խոնարհաբար զիջանել ըստ աշակերտացն Տեառն, մանաւանդ թէ աղօթիւք օգնել, եւ մի՛ քամահելով եւ պռստելով զանց առնել, գոլով եւ ձեր կարեկից եւ բնութենակից մեզ ըստ բնութեան. զի եւ ի գիրս աստուածայինս ի յոլով տեղիս մարդասիրութեամբն իւրով իրք նուաստ առաւել յարգի եւ գովի՝ քան զառաւելն եւ զմեծամեծս։ Եւ վասն խորանին վկայութեան սպասու այծեայս եւս նուիրեցին ընծայաբերքն, եւ Տէրն իսկ գովեաց զլումայս այրւոյն. եւ գունակ նմին եւ ես աղերսեմ ընդունել զձեզ զտրակս զայս իբրեւ զնոյն. որ իբրեւ ի մէջ գիշերի թանձրամած խաւարեալ վերջացեալ ժամանակիս հազիւ թէ այսքանս ընձեռել կարացաք ապագայից ընթերցասէր եղբարցդ, ի փառս Հօր եւ Որդւոյ եւ սրբոյ Հոգւոյն, եւ ի յօգուտ լսօղացդ։

Ն. Ծ. Աստուծոյ

Կաթուղիկոս Աղուանից՝ Տէր Եսայի Հասան Ջալալեանց

[Ա]

Ընդ ժամանակս թագաւորութեան ազգին Պարսից՝ որ են կրօնիւք մահմեդականի, յորում տիրէին բռնակալութեամբ սկսեալ ի Կովկասային լեռնէ, եւ ի յեզերաց Կասպիական ծովուն, (որ Երկաթի դուռն կոչի), մինչեւ ի Մազանդարան եւ Աստարապատ. եւ անտի սահմանօքն Յօզպեկու, հատեալ ի Խորասան, եւ ի Ղանտահար բերդ, եւ անտի ձգեալ յեզր ծովուն Հնդկաց ի Բանտար քաղաք եւ այսր ի Շիրազ. եւ միջոցաւ երկրաւ հասեալ մինչեւ ի Բաբելոն (այսինքն՝ Պաղտադ) անդէն եւ այսր հատեալ սահմանօք հասեալ մինչեւ ի Համատան եւ ի ծովն Վանայ. յորմէ եւ սահմանօքն Մարաց հասեալ ի Խոյ եւ ի Սալմաստ. եւ ի Նախջաւանաւ հատեալ ի յԵրասխ գետ, եւ անտի Սահաթիւ Կաղզուանաւ եւ Կողբաւ անցեալ ի գետն Ախուրեան՝ որ կոչի Արփայ-չայի։ Եւ անտի անցեալ Ղայղուլի անուամբ նահանգիւ եւ ի սահմանս Վրաց ի Տփխիս քաղաք եւ ի Կախէթ՝ իւրովք բոլոր թեմիւք եւ թումանօք։ Եւ ապա հատանի ի լեառն Կովկասու, դարձեալ ի նոյն ամուրն Հունարակերտ, (այսինքն՝ Դարբանդ) եւ ի տեղի կայից գլխաւորի լեռնորդացն, զոր Շամխալն անուանեն, եւ անուն տեղւոյ նորին Թարխու կոչեցեալ։ Արդ՝ ի յայս միջոցի ծոցոյ երկրիս արեւելեայց խառն ընդ հարաւ եւ ընդ հիւսիս կողմանս Եւրոպիոյ՝ տիրեալ էին ազգն Պարսից, որ Ղզըլպաշն կոչիւր, ունելով զաթոռ եւ զգահ արքայութեան իւրեանց զամենահռչակ արքայանիստ մայրաքաղաքն Շօշ, (այսինքն է՝ Ասպահան. եւ անդ կալով թագաւորացն՝ տիրեն եւ իշխեն վիճակեալ իւրոց հնազանդելոց ազգացն ձգեալ յաջ եւ յահեակ զթեւս իշխանութեան իւրեանց։

Այլ արդ՝ աստանօր տարակուսիմք սակս նախնի ցեղապետութեանց՝ թէ յո՛րմէ ազգէ եւ ծննդոց սերեցան սոքա թագաւորազունք, եւ կամ յո՛րմէ հետէ յառաջացեալք եղեն. քանզի սրբազան հայրն մեր Մովսէս քերթողն հաւաստէ մեզ այսպէս, եթէ «Արշակ քաջ պարթեւն վանեալ Մակեդոնացիսն՝ զդայեակորդիսն Աղէքսանդրի, որ ամս վաթսուն եւ կամ աւելի կալեալ ունէին զթագաւորութիւնն Պարսից, որ եւ զեղբայրն իւր Վաղարշակ երկրորդ իւր կարգեալ՝ թագաւոր ի Հայս առաքէե։ Եւ այսպէս ի միոյ ցեղէ եղեալք երկուց ազգաց Պարսից եւ Հայոց թագաւորք պարթեւքն՝ մինչեւ ի ժամանակս Սասանականին Արտաշրի սպանանելոյ զԱրտաւան արքայ Արշակունի. եւ ինքն կորզեալ զթագաւորութիւնն Պարսից. եւ ազգաց տիրեաց մինչեւ յերեւումն Մահմետի, որ զկնի երեսուն կամ աւելի եւ պակաս ամի տիրելոյն իւրեանց, սպանին զՅազկերտ արքայ Պարսից, եւ տիրեցին նոցին իշխանութեան. յորմէ տիրապետեալ ոմն Մահմուտ անուն բռնացեալ ի Բահլ, եւ անտի մինչեւ ի Խորասան. եւ ապա փոխանակելով զմիմեանս յառաջացեալ առին զՀռէ։ Իսկ որդի Մահմուտին Մասխուտ անուն ի Հռէոյ էառ զՆշապուր, զԽազուին, զԱսպահան, եւ զամենայն տունն Արաղու եւ զՔրտաստան. (այս ըստ սրբոյ վարդապետին Վարդանայ)։ Եւ ապա ասէ զսոցանէ՝ որդի զհայր փոխանակելով յերկար ժամանակս նստան ի Խազուին, որոց անուանք են այսոքիկ՝ Աբու-Ալի, Տաւութ, Զաղրպէկ, Ապու-թալիպ, Տօղրիլպէկ, որ զօրացեալ ի Խալիփայէն, եւ առեալ զհրաման եւ անուն սուլդանութեան, ընդարձակեաց զսահմանն իւր սկսեալ ի Խորասանայ՝ եւ զամենայն երկիրն Պարսից։

Զսա փոխանորդէ Արփասլան եղբօրորդի իւր, եւ զկնի նորա Մէլիք շահ կոչեցեալ. եւ ապա Մահմուտ սուլդան, եւ յետ նորա Բաքարուխ. եւ որդի Մահմուտ սուլդանին եհար զԲաքարուխն, եւ ինքն սուլդանացաւ։ Եւ զկնի Մահմուտի որդի նորա. եւ Սանճար սուլդան ոմն սպանանէ զնա եւ առնու զիշխանութիւնն. եւ ապա Տաւութ որդի նորա. եւ զկնի Տօղրիլ. եւ յետ նորա Մախսուտ. եւ ապա միւս Տօղրիլ. զկնի որոյ Ալփասլան, որ էառ զԱնի քաղաք մինչեւ ի Վրաց տուն, որ եւ պատուեալ ի Խալիփայէն իւրեանց։ Եւ այս Ալփասլան փոխեաց այլվի Տօղրիլ. եւ ապա Շահի Արմէն, եւ զկնի Ելտկուզ. զկնի որոյ Փահլաւան եւ Խզիլասլան որդիք սորա՝ որ ի միասին տիրեցին աշխարհաց. եւ այս հասանի մինչեւ ի ՈԻԶ թիւս հայոց։ Յայսմ միջոցի ոչ գտաք զորպէսն, բայց սոյն վարդապետ ասէ, թէ ի ՈՀԴ թուին եկն Թաթարն, եւ ի Խորասանու փախոյց զորդիս Խորազմ շահին։ Իսկ գալուստ Թաթարին՝ եւ փախուցանել զՋալալատին սուլդանն ի Խորասանայ, եւ յառաջ խաղալն առ մեզ, եւ յաղթելն եւ տիրելն ամենայն երկրի. եւ վիճակելով ելանելն եւ առնուլն զտիեզերս, եւ պէս պէս չարութիւնք եւ գործք նոցին զոր անցուցին ընդ ամենայն ազգս արեւելից եւ արեւմտից, հիւսիսոյ եւ հարաւոյ, զայս ամենայն ուսուցանեն մի ըստ միոջէ Վանական, Կիրակոս, եւ սոյն Վարդան վարդապետք եւ պատմագիրք, որք եւ հասուցանեն մինչեւ ի ՉԺԵ թիւս զպատմութիւն բռնակալութեան սոցա. եւ զկնի ոչ գտաք զորքանութիւն ամաց իշխանութեան սոցա. եւ կամ թէ որով եղանակաւ բարձան, եւ ո՛վ ոք էր որ հալածեաց եւ չքացոյց զնոսա յաշխարհէս մերմէ. եւ կամ ո՛յք էին որք տիրեցին եւ բռնակալեցան երկրին Պարսից. մինչեւ ասի ի ՊԼԵ թուին գալն Թամուրլանկին, որ եւ նա գազանաբար եկեր եւ մանրեաց, եւ զմնացորդսն առ ոտն եհար ըստ տեսլեանն. եւ զամենայն տիեզերս ի հարկի կացոյց, սկսեալ ի Սմրղանտայ մինչեւ ցՍամարիա եւ ցԵգիպտոս, ժամս ութ եւ տասն մաշելով ի սուր զամենայն հասակ, եւ քայքայելով զեկեղեցիս ուր եհաս գնացք ոտիցն, որոյ զհանգամանս չարագործութեանն պատմէ քեզ Թովմա վարդապետ Արծրունի։ Եւ զկնի սորին գալ Ղարայ Յուսուփ չարին ասէ ի ՊԾԵ թուին, եւ կերպակերպ չարիք նորին. զկնի որոյ ի ՊՀ թուին Շահռուխ ոմն կրկնաչարագոյն քան զնա երեւեալ, եւ ապա Ջաղաթայն։ Յետ այսորիկ Ջհան շահն ազգաւ թուրք, որ թագաւորակերպ տիրեալ բոլոր երկրին Պարսից ի ՊՁԸ թուին. եւ զսա փոխանորդէ Եաղուբ փատշահ որդի իւր, ի ՋԼԲ թուին հայոց։

Այս Եաղուբ թագաւոր որ նստէր Դաւրեժ Շահաստանի, փեսայացոյց ինքեան ի քոյր իւր զշէխ Հայտարն, որ էր որդի Շէխսեփուն, որ նստերն յԱրտաւիլ քաղաքի։ Այս շէխ եղելոց սկիզբն եւ ազգն եւ որպիսութիւնն ոչ գտաք ուրեք թէ ո՛, կամ յորմէ ցեղէ յառաջացեալ բնակեցան աստ։ Այս շէխ Հայտարին ծնանի որդի մի զոր անուանեն Իսմայէլ, եւ վասն ոչ ունելոյ զաւակ Եաղուբ թագաւորին, վասն որոյ շէխն եւ կինն իւր խորհեցան հնարիւք իմն սպանանել զԵաղուբն, զի ինքանց եւ որդւոյ իւրեանց մնասցէ ժառանգ թագաւորութեան. որ եւ արարին իսկ։ Քանզի կոչեցին զնա ի պատճառս պատւոյ, եւ պատրաստեցին նմա կերակուր մահարար, եւ ի ճաշակելն նորա՝ իսկոյն զգաց. եւ ապա բռնի հրամայեաց ուտել եւ ինքեանց. եւ այսպէս ի միում ժամու մահացան թագաւորն եւ քոյր իւր եւ շէխն. եւ յաղմկել զօրացն՝ զմանուկն Իսմայէլ փախուցին ի յԱղթամար կղզի. (այս ըստ Առաքել վարդապետի Դաւրիժեցւոյ վիպասանութեան) եւ այսու զկնի զմիմեամբք ելեալ յառաջացան ի գահ իշխանութեան. որ եւ Սնխուր անուն ոմն բռնացաւ եւ տիրեաց, եւ հաստատեաց զաթոռ իւր յԱսպահան ի ՋԽԸ թուին. եւ յետ նորա Ալվանդն սուղ ժամանակաւ. որ եւ տեւեցին մինչեւ ի ՋԾ թիւն հայոց։ Արդ որպէս ի գլուխ ճառիս խորշելով խոյս ետու ըստ կարգի եւ ըստ ազգաշարութեան ողջոյն գիտել եւ գրել զկարգ թագաւորութեանն Պարսից, որպէս արդի զհայր փոխանակեալ։ Այլ այսքան միայն ի հնագիր պատմութեանց հաւաքեալ զանուանս երեւելի եւ նշանաւոր արանցն գոռոզաց եւ ամբարշտաց, հասուցաք մինչեւ ցայս վայր՝ ի զբօսանս եղբարց մերոյ սիրելեաց. եւ Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ փառք յաւիտեանս. ամէն։

[Բ]

Արդ՝ որպէս ասացաք զսպանումն Եաղուբ թագաւորին եւ շէխ Հայտարին, եւ փախուցանելն զմանուկն Իսմայէլ ի յԱղթամար կղզի, եւ զկնի ամաց ինչ զարգանալոյ տղային՝ աղմուկ շփոթի ոչ սակաւ լինէր տանն Պարսից եւ ապա միաբանեալ զօրագլխաց եւ զօրացն հանեն զԻսմայէլն ի կղզոյն եւ թագաւորեցուցանեն ի յինքեանց վերայ ասելով, թէ սա է ժառանգ երկուց կողմանցն, այսինքն շէխին եւ գոլով քվեր որդի Եաղուբ թագաւորին, եւ սմա անկ է թագաւորութիւնն. վասն որոյ հնազանդեցան եւ երկրպագին նմա։ Եւ նա ելեալ ի ՋԾ թուին, նախ հալածէ զյառաջ ասացեալ զԱլվանդն, եւ յինքն գրաւէ իշխանութիւնն. եւ ապա պատերազմեալ ընդ յաջ եւ յահեակ թշնամիսն զամս քսան եւ հինգ, ընդարձակէ զսահմանս իւր ըստ կարողութեան. եւ վարեալ զիշխանութիւնն՝ մեռանի ի ՋՀԵ թուին։ Զկնի որոյ թագաւորէ որդի նորին շահ Թահմազ ի նոյն ամի,այր քաջ եւ արի։ Սա յոլով տեղիս արար ընդ իւրով իշխանութեամբ, որպէս զԱտրպատական եւ Վրաց աշխարհն բռնութեամբ հնազանդեցոյց. եւ ի կողմանս Խորասանու նոյնպէս ընդարձակեաց. նա եւ բազում կարգս ուղղեաց իշխանութեան իւրում եւ թեթեւութիւնս հարկաց, որպէս եւ ասեն։ Եւ սա վախճանի ի ՌԻԴ թուականին, եւ փոխանակ կացուցանեն զորդին իւր Իսմայէլ անուամբ. որոյ կամեցեալ զբռնագլուխսն եւ զանհնազանդ խորամանկսն ի զօրագլխաց եւ զօրաց իւրոց բառնալ յերեսաց. իսկ նոցա աճապարեալ քան զնա ընդ փոյթ կենազրաւեն՝ որպէս ասի հնարիւք իմն մահացուցեալ. եւ զկնի սորին բերեն զեղբայր իւր Խոտապանտայ կոչեցեալ ի Խորասանայ, այր անարի, պակասեալ եւս ի լուսոյ. եւ սա եւս զամս սակաւս դաժանութեամբ եւ դառնութեամբ վարեալ զիշխանութիւնն՝ մեռանի. եւ ապա ի ՌԻԹ թուին որդի սորին Ապաս՝ կոչեցեալն Մեծ, շահ նստուցանեն ի Մաշատ. որ եւ ընդ սակաւ ժամանակս հնազանդեցոյց զշրջակայ թշնամիսն իւր, եւ ի բուռն էառ զբոլոր երկիր հայրենի իշխանութեան իւրոյ. եւ ի Խորասանայ մինչեւ ցԵրասխ գետ եւ ցԲաղդատ՝ բաց յԱտրպատականէս։

Վասն զի թագաւորն Կոստանդնուպօլսոյ իսմայէլացի, խրոխտն սուլտան Մուրատ կոչեցեալն Խոնդքար, խոչնտակ եղեւ սմա. զի եհան զօր եւ հրաման ի վերայ երկրիս Ատրպատականի՝ գալ եւ առնուլ զսա. որ եւ եկեալ առին իսկ զԵրեւան, եւ զՆախջուան, զԴաւրէժ, եւ զԳեանջայ. մինչեւ ի սահմանն Վրաց, զՏփխիս եւ զբոլոր տունն Վրաց. այլ եւ յայն կողմ Կուր գետոյ զՇաքի, զՇրուան, զՇամախի, եւ զԴարբանտ. այսքան քաղաքաց եւ երկրի տիրէին օսմանցիք։ Եւ զկնի աւարտման պատերազմաց յայն կողմանցն թագաւորն Շահ Ապաս եւ խաղաղութեամբ նստեալն յԱսպահան մայրաքաղաքի, զկնի սակաւ ամաց ապա դարձուցեալ է զերեսս ի վերայ երկրիս Ատրպատականի առնուլ զսա. որ եւ եկեալ է բազմօք զօրօք ի վերայ Դաւրիժու, եւ ըստ բաղտի եւ աջողման իւրոյ առեալ է զԴաւրէժ, զՆախջուան, եւ զԵրեւան ի միում ամի. եւ ապա զկնի միոյ ամաց առեալ է զԳանջայ եւ զամենայն երկիրն Ղարաբաղու, զՇամախի, զԴարպանտ եւ զշրջագայս նոցա, զՏփխիս քաղաք, եւ զբոլոր տունն Վրաց ի ձեռաց օսմանցւոց։ Եւ զկնի այսոցիկ արարմանց հաշտութիւն եւս ընդ թագաւորին օսմանցւոց հաստատեալ է զսահմանս եւ զբաժինս հատկացուցանելով իւրաքանչիւրոց ի մէջ երկուց աշխարհացս Պարսից եւ Հոռոմոց։ Եւ սա այսպէս քաջութեամբ եւ արիութեամբ կեցեալ վաղճան առնու ի ՌՀԹ թուին։ Եւ ապա զկնի սորա թագաւորեցուցանեն զթոռն սորին Շահսէֆի. ի սոյն թուին յԱսպահան եւ սա եւս արիութեամբ եւ խաղաղական կենօք վարեալ զիշխանութիւն իւր՝ փոխի յաստեացս, թողլով զթագաւորութիւն որդւոյ իւրում փոքր Շահաբասին ի ՌՂԱ թուին Հայոց։ Որ եւ սա առաւել հաստատեաց զգահ իշխանութեան իւրեանց, եւ խաղաղացոյց զերկիր, եւ զժողովուրդ իւր յամենայն կողմանց թշնամեաց. որ եւ յաւուրս սորա շինեցան ամենայն աւերակ գեօղք՝ եւ քաղաքք, եւ երկիր աշխարհիս Հայոց եւ Պարսից. զի կարի քրիստոնէասէր եւ աշխարհաշէն էր. որոյ աղագաւ հաստատեցան յամենայն տեղիս եկեղեցիք, վանօրայք եւ անապատք. մանաւանդ սուրբ Աթոռն Էջմիածնի, եւ սուրբն Գանձասար յԱղուանս, առ սրբազան Հայրապետիւն Փիլիպպոսիւ, եւ Պետրոս կաթուղիկոսիւն Աղուանից։ Եւ սա եւս այսպէս բարեբախտիկ լեալ յաշխարհի վճարի ի ՌՃ թուին. եւ էառ զիշխանութիւն թագաւորութեանն որդի նորին Շահ Սուլէյմանն ի նոյն ամին. որ եւ յաւուրս սորա առաւել խաղաղութիւն եղեւ աշխարհի, եւ շինութիւն աւերակաց, եւ բազմամարդութիւն երկրի, ուղղութիւն եւ իրաւունք դատաւորաց, չափաւորութիւն հարկապահանջութեանց, եւ բարեկարգութիւն ամենայն գործոց եւ արարողութեանց։ Սա եւս այսպէս կառաւարեալ երկիր եւ զհնազանդեալս իւր, վաղճանի ի ՌՃԼԹ թուին։ Զկնի որոյ թագաւորէ որդի սորին Շահ սուլտան Հիւսէինն կոչեցեալ ի ժամանակի մերում, ի տիս տղայութեան գոլով ի ՌՃԽ թուին։

Արդ՝ զոր ինչ մինչեւ ցայս վայր եղեալ էր ի նախկին գրոց պատմութեան, մանաւանդ ի գրոցն Առաքել վարդապետի ծաղկաքաղ արարեալ հաւաքեցաք, որում տէր ողորմեսցի. յետ այսորիկ պարտիմք ի ներկայ ժամանակացս, յորում՝ կամք գծագրեալ աստ. եւ Քրիստոսի փառք յաւիտեանս. ամէն։

[Գ]

Ի տասներորդ ամի թագաւորութեան իւրում Հիւսէին կոչեցեալ Շահ Սուլտանն արար հրաման մարդաթիւ եւ աշխարհագիր առնել ազգիս հայոց, եւ ամենայն ազգաց ընդ իշխանութեամբ իւրով եղելոց. եւ ելեալ հրամանատարք նորին՝ արք իբրու հաւատարիմք տան նորա, գրիչք եւ քարտուղարք, զի անսխալ եւ առանց թագուցանելոյ գրեսցեն զամենայն հասակ ի հնգետասան ամենից եւ ի վեր, սպառնացեալ ի հրովարտակին՝ այսպէս. «եթէ ոք գտցէ զթագուցեալ եւ զղօղեալ ոք, եւ յայտնեսցէ զայն արքայի, գլուխ ղօղելոյն՝ արքայի. եւ ինչք նորա աւար այնմ լիցի՝ որ գուշակեացնե։ Զոր եւ արարին իսկ. զի յոյժ յուզմամբ եւ որոնմամբ զննեալ տեղեկանային պէսպէս հնարիւք եւ սպառնալեօք։ Ի գիւղի ուրումն զտանուտէր գիւղին, եւ զքահանայսն եւ զհիւրընկալն զոր գզիր ասեն, արգելուին ի տունս ուրոյն, եւ զատ ի միմեանց. եւ ապա ասել տային զանուանս արանց եղելոց ի գիւղին եւ գրէին. եւ բերեալ ի մի վայր՝ հաւասար տեսանէին. եւ թէ աւելի կամ պակաս գտանէին զասացեալսն ի միմեանց, (եւ զի թուղթ եւս առնուին ի բերանոյ նոցա, այսինքն մուչալկա, զի թէ սուտք գտցեն այնքան տուգանս վճարեսցեն), կախելով ի փայտէ բրածեծ առնէին զարսն ասացեալ ի սակս տուգանին. ընդ նմին կաշառս յոլովս, եւ տասանորդս, եւ զկարգեալ վարձս զինուորացն, առաւել քան զչափն առնուին, եւ ապա զգրեալն կրկնէին։ Ապա յետ այսորիկ՝ գրեցին եւ զվանօրայս, զանապատս, եւ զգիւղօրէից եկեղեցիսն. ընդ նմին եւ զեպիսկոպոսունս եւ զաբեղայս, եւ զերիցունս, առ հասարակ ի թիւ արկին. եւ աւարտելով զնոսա սկսան գրել եւ զվաճառականսն, զճանապարհորդսն, եւ զորս սուղ ինչ առեւտրոյ տեարքն էին. եւ զամենեսեան ի համարութիւն գրելով՝ տարեալ ցուցին ատենի արքային։ Իսկ անդ եդին հարկս ի վերայ գրելոց գլխոցն՝ երեքպատիկ յաւելմամբ ի վերայ առաջնոյ սահմանին. եւ ի վերայ եկեղեցական պաշտօնէից, որ յառաջնումն ո՛չ երեւէր բնաւ, տասնապատիկ առաւել քան աշխարհականաց ծանր բեռինս եդին. եւ սոյն աշխարհագրութիւն հազիւ մինչեւ յերիս ամս աւարտեցին. զի ի ՌՃԽԸ թուին սկսան, եւ ի ՌՃԾԱ թուին հրաման արարին զերեք տարւոյ զգլխահարկ ժողովրդեանն՝ զոր նոր եդին (հաւաքել). նա եւ վասն եկեղեցականաց, եւ կրօնաւորաց կարգեալն ընդ նմին միահաղոյն առնուլ։ Ապա ել մեծ վէզիրն Ատրպատականի, որ նստէր ի Դաւրէժ քաղաքի, որոյ անունն էր Միրզաթահիր, հազար հարիւր արամբ, եւ եկն յերկիրս Ղարաբաղու, եւ ի Գանջայ քաղաք. եւ սկսաւ առնուլ յոյժ աւելորդօք, քան զգրեալն։ Եւ ցրուեցան զօրքն ընդ երկիրս եւ ընդ գիւղօրայս ի թիւ արկեալ գրովն. եւ քանզի յոյժ ծանր էր լուծն, եւ ոչ կարէին տանել, վասն որոյ չարչարէին, կեղեքէին, եւ ջարդելով առնուին ըստ չափու իւրեանց ի յոլովիցն՝ յոլով, եւ ի փոքունցն՝ փոքր. զի (մեծ) գեղն հարիւր հիսուն, հարիւր, կամ հիսուն թուման. եւ յոյժ փոքրն յերեսուն կամ ի քսան թումանէ չէր պակաս։ Նոյնպէս ի վաճառականաց, եւ յամենայն արուեստաւորացն առին։ Եւ այսպէս ամի ամի զգլուխսն համարէին, եւ հարկահանքն եկեալ ճշդիւ առնուին։ Յետ այսորիկ միւս եւս կերպիւ հարկս եդին, եւ անուանեցին զայն ապիքուրան. դարձեալ միւս եւս եդին, եւ զայն ասացին Շահզատի ախրաջաթ. միւս եւս յաւելին, եւ անուանեցին շեշդինար, եւ զայս երեքպատկեցին։ Եւ դարձեալ կրկին եւս եղեւ հրաման, ելանել եւ գրել զամենայն սահմանս երկրի. գիւղօրէից, եւ ագարակաց. զհող, զջուր, զայգի, զանդաստան, զծառ, զտունկ, եւ զամենայն ինչ, որ պիտոյ է մարդկան, առ հասարակ զամենայն գրեցին, թէ՛ հայոց, եւ թէ՛ այլազգեաց. այլ եւ վրանաբնակաց, եւ խաշնարածաց, ազգ մի որ թարագամայ ասեն. զնոցին եւս, զանդեայս, եւ զհօտս, եւ զջոկս, եւ զջոլիրս, եւ զերամս ամենայն անասնոց չորքոտանեաց ի թիւ արկին, եւ յառաջնոցն վերայ կրկին յաւելին զհարկս։ Զայս ամենայն զոր գրեցաք՝ նորահնար չարիք էր, զոր եդին ի վերայ առաջնոյ սահմանեալ հարկացն, որ եւ յառաջինն եւս ծանրագոյն էր բեռն ի վերայ ժողովրդեանն. այժմս փոխանակ թեթեւացուցանելոյ, զայսքան եւս յաւելին ի վերայ։ Եւ դարձեալ՝ որպէս սովորութիւն է պարսից իշխանութեան՝ յամենայն քաղաքս տէրութեան իւրեանց, եւ ի վերայ ամենայն երկրի, պետս եւ գլխաւորս զօրաց կացուցանել, որպէս խան, սուլդան, ղուլբէկի, վէզիր, դարուղայ, եւ թուիլտար։ Յառաջնումն որոյ միանգամ այսպիսեացս իշխանութիւն ինչ տային ո՛չ դիւրեաւ փոփոխէին եւ առնուին ի նմանէ. բայց թէ մեծ յանցանք ինչ եւ կամ վնաս առնն յայտնիւր, եւ կամ վասն զրկողութեան եւ ագահութեան գանգատողք եւ դատախազք երթային ի դուռն արքայի, եւ զյանցանս առնն յայտնի կացուցանէին, եւ ապա հազիւ ուրեմն առնուին յառնէն յայնմանէ զիշխանութիւն զայն։ Իսկ այժմս եւ այսու թագաւորաւս ո՛չ այսպէս, այլ թագաւորն եւ նախարարք իւր կաշառակուր լեալ՝ փոյթ ընդ փոյթ փոփոխեալ հանէին, եւ ի միում ամի, երկուս եւ երիս տեարս եւ իշխանս՝ ի միում քաղաքի եւ գաւառի զկնի միմեանց առաքէին։ Եւ նոքա եկեալ՝ որպէս եւ ինքեանք կաշառօք ստացեալ էին զիշխանութիւնս իւրեանց, նոյնպէս եւ նոքա այնպէս ամենայն զդատ եւ զիրաւունս ժողովրդեան ի բաց եդեալ՝ կեղեքէին, կողոպտէին զհնազանդեալս իւրեանց. սոյնպէս առնէին եւ օրինապահք դպիրք նոցա, այսինքն դատաւորք շխալսլամք, շեխք, եւ որոց ղազիս ասեն։ Դարձեալ յաւելին միւս եւս չարիս, զի որք միանգամ տեարք էին գիւղից, եւ ագարակաց. նա եւ վարձաւորք՝ այսինքն դօնլուղ հատեալ, զօրապետք, եւ զօրք որքան դրամոյ չափ որ ոք եւ ունէր, զնորին տասանորդն եւս հատին, եւ թագաւորական արարին. իսկ նոքա ո՛չ յիւրեանց դրամոցն տային, այլ զայն եւս յաւելին եւ եդին ի վերայ իւրաքանչիւր հնազանդելոցն, եւ այնպէս առնէին։ Նմանապէս եւ այլ բազմայոյլ չարիս յորդեցին. ուստերս եւ դստերս ուժգին քարշելով, զարս եւ զկանայս բռնի ուրացուցանելով, եւ զյետամնացելոց զինչսն եւ զստացուածսն եւ գանձս յափշտակելով՝ եւ ուրացողացն տալով. որպէս եւ որքան տօվլաթաւորս եւ մեծատունս աչօք մերովք տեսաք ի Ջուղայ եւ յԵրեւան՝ որ ի վերջին աղքատութիւնն եւ ի թշուառութիւն հասեալ էին. եւ հարցեալ զպատճառն տեղեկացաք, որ վասն ուրացողացն եւ յափշտակութեան ընչից իւրեանց էին եղեալք այնպէս։ Այնպէս զամենայն բարեկարգութիւնս բարձին յերկրէ. զորս մանրամասնաբար ոչ գրեցաք. միանգամայն եւ օրէնս եդին իւրեանց. իսկ գտան հակառակ՝ փոփոխելով զեդեալ սահմանս նորա, զոր վասն գլխահարկաց, եւ դատաստանաց եդեալ էր ի վերայ նոցա։ Վասն այնորիկ եհաս եւ ի վերայ նոցա իրաւունք արդարադատին Աստուծոյ, այլ եւ ի վերայ ազգիս հայոց. եւս զոր յապագայն գծագրելոց եմ, սակս նոցին անողորմ եւ անաստուած գոլոյն կեղեքելոյն եւ կողոպտելոյն զկեանս տառապելոցն, զորս փոքր ի շատէ ծանուցաք։ Իսկ յաղագս անօրէնութեան օրինազանցութեան, սոպռութեան եւ անմտութեան եւ անմիաբանութեան սոցա, միանգամայն եւ ընդդէմ դառնալոյ յԱստուծոյ եւ յաստուածային գրոց եւ պատուիրանացն՝ զոր եւ ծանուցի ձեզ Աստուծով, որ եղեւ պատճառ կործանման ինքեանց, յորմէ տէր Յիսուս ազատեսցէ. եւ նմա փառք յաւիտեանս. ամէն։