Текст книги "Ген зямлі"

Аліна Длатоўская
Ген зямлі

Аповесць

© Длатоўская А., тэкст, 2017

© Кнігазбор, 2017

© Распаўсюджванне e-book. ТАА «Электронная кнігарня», 2018

Эдуард Львовіч

Камяні ляцелі долу, пакідаючы ў сырой лістападаўскай глебе падобныя да шнараў выбаіны. Каціліся, грукалі адзін аб адзін, заміралі. Нібы паміралі. Паветра поўнілася пяском, кавалкамі чырвонай цэглы і драўляных змацаванняў. У шэрыя нябёсы ўзнімаліся слупы пылу. Па возеры беглі буйныя хвалі. Білі бераг. Нібы хацелі злізаць камяні, зацягнуць на дно. Схаваць ад чалавечых вачэй.

Дробныя халодныя кроплі раз-пораз траплялі за каўнер, прымушаючы перасмыкаць плячыма. Большасць людзей у такое надвор’е аддало б усё, каб апынуцца ля каміна з кубкам гарачага глінтвейну.

Эдуард Львовіч не прылічаў сябе да большасці. І ніколі не прамінуў бы такога відовішча. На ягоных вачах паміраў сапраўдны цмок. Дагістарычная пачварына. Фантастычны гігант з гулкім рыкам знясілена апускаў вежы свайго хрыбта на зямлю. Каб больш не ўзняцца.

Эдуард Львовіч ніколі не ўяўляў сябе рыцарам. Нават у дзяцінстве ён не быў рамантыкам. Ён быў рэалістам. Ён не рыцар. Ён гулец. Ён не любіў бязглуздага ўжывання моцы, не любіў грубых метадаў. А калі без гвалту ніяк ― вось як сёння ― усё павінна быць прыгожа. Нават самую брудную працу павінен нехта выконваць.

Эдуард Львовіч лічыў сябе таленавітым. Ён умеў рабіць брудную працу і бачыць у гэтым мастацтва.

У акрузе нумар дзевяць хапала бруду. Некаторыя рэчы, з’явы, будынкі, людзі заслугоўвалі знішчэння. Іх небяспечнасць для грамадства пераважвала любыя контраргументы. Яны сцвярджалі існаванне краіны, якой даўно не было. Можна сказаць: ніколі не было.

Сістэма Аховы Спадчыны існавала больш за дваццаць год ― амаль з самага ўтварэння Еўрапейска-Расійскага Аб’яднання Рэспублік. І ледзь не столькі ж Эдуард Львовіч тут працаваў. Першыя гады аднаўлялі, збіралі па кавалачках разбураныя ды раскрадзеныя падчас тэрарыстычнай пагрозы скарбы. Толькі загады, што прыходзілі зверху, хутка змяніліся. Новаўтворанай краіне была патрэбная ідэалогія. Ідэалогія, якая б вытлумачвала аб’яднанне не толькі прамінулай небяспекай, але і чымсьці яшчэ. Агульным мінулым, агульнай гісторыяй. Калісьці ўсе гэтыя тэрыторыі ўжо былі адной дзяржавай. І менавіта гэта ― слушны парадак. Так і павінна быць.

Быў складзены рэестр помнікаў і артэфактаў, якія даводзілі гістарычную абгрунтаванасць Аб’яднання. І ў вельмі кароткі час усе гэтыя помнікі былі прыведзеныя ў бездакорны выгляд. А потым настаў час помнікаў, якія ў гэты рэестр не ўваходзілі… У некаторых выпадках дастаткова было толькі змяніць пару гістарычных фактаў. Некалькі архіўных дакументаў ― у полымя, старажылам ды даследчыкам ― каму пагроз, каму грошай. Часцей за ўсё аб’екты проста знікалі. Так было бяспечней.

Эдуард Львовіч ведаў, наколькі лёгка затлуміць людзям галаву. Людзі любяць быць незадаволенымі, людзі любяць быць супраць. Сепаратысты, тэрарысты, нацыяналісты і астатнія вычварэнцы вельмі ўдала карысталіся тым, што людзі любяць. Ім дастаткова было аднаго толькі такога «Мерзкого» замка ― як няўдала жартавалі маладыя супрацоўнікі Эдуарда Львовіча ― каб навязаць людзям памылковыя думкі. Каб прыдумаць дадатковыя межы, мовы і нагоды для варожасці.

Менавіта таму Мірскі замак ляжаў у руінах.

Апошні каменьчык скаціўся з гурбы камянёў бліжэй да зямлі. Некалькі дзясяткаў вачэй утаропіліся на Эдуарда Львовіча ў чаканні загаду. Мужчына задаволена ўсміхнуўся, зняў з пояса рацыю:

– Вперёд, ребята.

Людзі ў шэрых вайсковых касцюмах з нашыўкамі «С.О.Н.» пацягнуліся да завалаў. Адна фігура засталася стаяць ля самай мяжы бяспечнага перыметра, нервова торгаючы чырвоную стужку. Эдуарду Львовічу не трэба было нават надзяваць акуляры, каб вызначыць, хто гэта.

Малады чалавек заўважна адрозніваўся ад астатніх не толькі сваёй няўпэўненасцю, але і знешнім выглядам. Шчуплы, высокі, вуглаваты, з цёмным чубам з-пад смешнай шапкі з пампонам і па-дзіцячы вялікімі вачыма ― ён быў значна больш падобны да падлетка, чым да сталага мужчыны. Напраўду, юнаку зусім нядаўна споўнілася дваццаць гадоў.

Эдуард Львовіч сам настойліва раіў яму не заходзіць за перыметр. У межах Лабараторыі гэты хлапец быў незаменны. Але жаўнер з яго быў ніякі.

– А ты молодец, Данька, ― мужчына па-сяброўску пляснуў юнака па плячы.

Той ледзь не падскочыў, відаць, заглыблены ў свае думкі.

– Дзякуй. Гхм. Извините, Эдуард Львович. Спасибо.

Эдуард Львовіч зрабіў выгляд, што недачуў першае слова. Любы іншы падначалены ў момант быў бы пераапрануты з шэрага вайсковага касцюма ў чорны арыштанцкі і дасланы на допыты. Даніл быў выключэннем.

– Красиво ты с «головой козла» придумал. Один камень достали ― и нет замка, как не было.

– Голова барана, Эдуард Львович. И это не я придумал. Это легенда.

Юнак задумліва калупаў завусеніцы на пальцах.

– Вот именно. Уничтожить пережиток прошлого при помощи легенды. Волшебная ирония, ― Эдуард Львовіч ціха, па-змоўніцку засмяяўся. ― Если б не твои способности, столько денег на взрывчатку просадили бы…

Хлопец незадаволена фыркнуў. Яму, відаць, не падабалася адчуваць на руках кроў колеру раструшчанай цэглы. Нічога, прызвычаіцца. Эдуард Львовіч прызвычаіўся ж.

Мужчына памятаў, як плакаў на наступную ноч пасля сваёй першай справы ― тое быў невялічкі, зусім някідкі на вока касцёл у вёсцы пад Полацкам. Малады чалавек нават разумеў слушнасць зробленага. Але яму было шкада, як бывае садаводу шкада выдзіраць гожае пустазелле.

Ігар, ягоны сусед па пакоі, смяяўся. Ляпаў яго па спіне, тузаў за плечы, абзываў бабай і рагатаў. Але нікому не распавёў. Потым разлічыліся. Калі той прыйшоў да сябра п’яны і рыдаў, што не гатовы быць бацькам. А праз сем месяцаў Эдуард Львовіч стаў хросным Даніка.

Бацькоўства сапраўды далося Ігару цяжка. Даніл быў падобны да бацькі хіба што знешне. Характар жа ў яго быў ні бацькаў, ні матчын. Эдуард Львовіч сказаў бы ― ягоны характар, калі б мужчына быў хлопчыку не названым сваяком. Данік рос цікаўным, разумным, але вельмі рахманым і сціплым. Малы не бегаў навыперадкі, не лез у бойку і не цягаў дзяўчат за косы. Ён значна больш любіў шахматы, чым футбол, а паміж стрэльбай і роварам абраў бы апошняе. І тым не менш усё дзяцінства яго цягалі на футбол, на барацьбу і ў цір.

Адзіная агульная рыса ― упартасць ― бацьку з сынам зусім не яднала. Данік зацята не трапляў у футбольныя вароты, у мішэні і па тварах супернікаў. Ігар зацята намагаўся вырасціць з сына «мужыка».

Толькі ўсе мужчынскія пытанні ў падлеткавым узросце хлапец задаваў не бацьку, а хроснаму. Эдуард Львовіч і тут апынуўся хітрым лісам і праз сваю знешнюю памяркоўнасць меў на хлопчыка істотны ўплыў. Пакуль не атрымаў павышэнне і не з’ехаў з роднага Полацка ў Мінск…

А потым яму ў паніцы патэлефанавала Волька, маці Даніка, і папрасіла тэрмінова прыехаць. У сям’і быў не тое што скандал ― ледзь да бойкі не дайшло. Сын жаўнера «С.О.Н.», аднаго з кіраўнікоў Полацкага філіяла, раптам загаварыў на мове тэрарыстаў-нацыяналістаў. Ігар быў абсалютна ўпэўнены ў тым, што хлопчык робіць тое назло яму, і не хацеў чуць больш ніякіх тлумачэнняў. А тлумачэнні былі дзіўныя.

Хроснаму Данік распавёў, што разбіраў у гаражы старыя рэчы ў пошуках чаго-небудзь цікавенькага і наткнуўся на стары CD-дыск. Аказалася, Вользе яго ў маладосці падарыў адзін залётнік, аднак маці дыск так і не паслухала. Чаму толькі не выкінула? Данік з цяжкасцю знайшоў CD-ROM, які б круціў дыск, ды пачуў рок-спевы часоў росквіту беларускага нацыяналізму. Здзівіўся і амаль нічога не зразумеў, і ўсё ж даслухаў да канца. А на наступны дзень захварэў. Беларуская мова апанавала яго, нібы нейкі вірус. Праз тыдзень ён на гэтай мове размаўляў. І не мог нічога з сабой зрабіць, не мог спыніцца. Нягледзячы на штодзённыя скандалы дома. Усе спробы размаўляць па-руску скончваліся жудасным міксам, здзекам з абедзвюх моў і галаўным болем.

А потым з’явілася нешта яшчэ.

* * *

Эдуард Львовіч любіў тую частку сваёй працы, якую ганарліва называў даследаваннем. Ён браўся за справу, нават калі шанец на поспех быў зусім невялікі. Ён правяраў самыя вар’яцкія чуткі, наведваўся ў самыя бязглуздыя месцы. І знаходзіў.

Асабліва Эдуард Львовіч любіў, калі сярод бруду закінутых рэчаў і пылу архіўных дакументаў знаходзіліся сапраўдныя дыяманты. Рэчы, небяспечныя настолькі, што аднаго іх з’яўлення ў грамадстве хапіла б для істотных зменаў. Рэчы, небяспечныя адным сваім існаваннем. Эдуард Львовіч не знішчаў такія знаходкі. Ён іх збіраў.

Сёння ён трымаў адну такую рэч у руках. І яму карцела ў гэтым упэўніцца. На гадзінніку без пяці шэсць, а гэта вызначала, што большасці супрацоўнікаў Лабараторыі ўжо не было на працоўных месцах. Яму і не падыходзiў любы супрацоўнік. Яму патрэбны быў Данік.

Юнак ужо выключаў камп’ютар ды прыбіраў стол.

– Торопишься?

На твары хлапца адлюстраваўся сумнеў. Ён, відаць, кудысьці сапраўды спяшаўся, але не наважыўся сказаць пра тое хроснаму. Мужчына працягнуў яму чорную тэчку.

– Прости, что задерживаю. Мне нужен анализ. Сегодня.

Сейчас.

Даніл пакорліва ўздыхнуў. Састарэлыя жаўтаватыя аркушы былі спісаныя роўным, дробным почыркам. Пагартаў.

Прачытаў услых:

– А ты адкуль? Я ― палачанін. То вы што, калі Іван Крывавы падышоў пад муры…[1]1
  Уладзімір Караткевіч «Ладдзя Роспачы».


[Закрыть]

Перапыніўся, цікаўна зірнуў на кіраўніка.

– Что это?

– Рукопись, очевидно, ― разкавата адказаў мужчына. ― Мне необходимо знать, оригинальная ли она. Срочно.

Данік паціснуў плячыма і паклаў далоні на старонкі.

Праз акно, завешанае тонкімі фіранкамі, падалі цьмяныя промні. Ішоў дождж і адначасова з гэтым праз хмары прабівалася сонца, як часта бывала ў жніўні.

За сталом ля акна сядзеў цёмнавалосы мужчына год трыццаці. Рукавы белай адпрасаванай кашулі закатаныя.

На стале нічога, акрамя аркушаў, спісаных тымі самымі акуратнымі літарамі. У аркушах амаль ніводнага выпраўлення. Мужчына задумліва варушыў вуснамі, нібы падбіраў лепшыя выразы. Раптам нахіліў галаву, прымружыў вочы, разглядаючы промні на паперы. Слаба ўсміхнуўся.

Шэптам вымавіў:

– Я магу гуляць сабою. Але я не гуляю роднай зямлёй.[2]2
  Тамсама.


[Закрыть]

І прыняўся пісаць.

– Это оригинал, Эдуард Львович, ― юнак выдыхнуў і расплюшчыў вочы.

– Вот и прекрасно. Будем надеяться, это последний экземпляр, – мужчына пацягнуўся да аркушаў, але Данік не прыбраў рукі.

– Чем это может быть опасно? ― спрабуючы схаваць зацікаўленасць, запытаўся ён.

– Мыслями, Данька. Хочешь почитать?

Юнак закусіў вусны. Ён ведаў хроснага дастаткова добра, каб чакаць падвоху. Урэшце нясмела кіўнуў.

– Читай. Только здесь, в Лаборатории.

– Почему вы не боитесь, что эти мысли будут опасны и для меня?

– Потому что тебе от системы никуда не деться. Такие, как ты, без неё не существуют. Хорошего вечера.

* * *

За апошні час у цэнтры дзявятай акругі распачала актыўную дзейнасць сепаратысцкая арганізацыя «Лабірынт». Важныя артэфакты знікалі з-пад рук. Неабходныя будынкі траплялі ў прыватную ўласнасць. Людзі, цікавыя «С.О.Н.», раптам апыналіся дзе-небудзь у Аўстраліі ці Японіі ― па-за межамі ўплыву арганізацыі.

І калі вышэйшае кіраўніцтва мела на «Лабірынт» зуб за пагрозу ідэалогіі і суцэльнасці Аб’яднання Рэспублік, дык Эдуарда Львовіча цікавіў іншы аспект. «Лабірынт» таксама збіраў каштоўныя рэчы. Хадзілі чуткі, што арганізацыя нават мае ўласнае Сховішча. А Эдуард Львовіч правяраў усё чуткі…

Толькі звестак пра гэтую арганізацыю было катастрафічна мала. У іх быў адрас, на якім мусіла месціцца штаб-кватэра «Лабірынта». Але ні разу не было заўважана, што гэта нешта большае за звычайную кнігарню. Эдуард Львовіч асабіста меў файлы на самых актыўных удзельнікаў. Толькі арыштаваць іх не было за што. Хіба што раз затрымалі дваіх. Эдуард Львовіч нават атрымаў афіцыйны дазвол на допыты.

Але дазвол раптоўна анулявалі, а затрыманых дэпартавалі на поўнач краіны. З забаронай вяртацца паводле прысуду, які не меў нічога агульнага з праўдай.

На кіраўніка арганізацыі файл быў напаўпустым. У «С.О.Н.» былі і нагоды, і магчымасці, і нават спробы яго затрымаць, аднак ён кожны раз пазбягаў гэтага нейкім чароўным чынам. Падначаленыя ў рапартах вярзлі абсалютную лухту. І Эдуард Львовіч ніяк не мог знайсці адэкватнага тлумачэння. Пакуль год таму Данік не пачаў размаўляць па-беларуску і ціха вар’яцець…

Ён бачыў мінулае рэчаў. Дакранаўся і бачыў. Адкуль узялася, каму належала, як выкарыстоўвалася. Ігар ужо цягаў сына па лекарах, але Эдуард Львовіч сябра спыніў. Данік яму быў патрэбны менавіта такі. Хворы. Забраў хлопца ў Мінск, уладкаваў у Лабараторыю. Той, на дзіва, не супраціўляўся.

Цяпер Эдуард Львовіч вытлумачваў няўлоўнасць лабірынтаўцаў хваробай. Называць гэта звышздольнасцямі неяк не паварочваўся язык. Якія могуць быць звышздольнасці ў сепаратыстаў?

Эдуард Львовіч планаваў зруйнаваць «Лабірынт» знутры. Давялося разыграць працяглую п’есу пра тое, як беднага «асаблівага» хлопчыка пераследуе «С.О.Н.», каб увесці Даніла ў «Лабірынт». Яны не адразу звярнулі ўвагу. Але Эдуард Львовіч умеў трываць.

Калі бытнасць «Лабірынта» ў жыцці хрэсніка стала відавочнай, злосная Сістэма паспрабавала гвалтоўна зацягнуць яго на допыты, пры гэтым вельмі натуральна надаваўшы кухталёў. План спрацаваў. Цяпер заставалася толькі спадзявацца, што Даніл не падвядзе. І чакаць…

Калі Эдуард Львовіч быў Эдзікам, ён вельмі любіў паляваць на кратоў. У яго нават была пэўная тактыка. За дзень трэба знайсці некалькі купак зямлі, што блізка адна да адной. Прытаптаць. На раніцу ўзнятую зямлю прытаптаць яшчэ раз. Раней ці пазней крот зноў пачне падымаць зямлю.

Пачуць яго можна нават раней, чым убачыць. Тады справа за малым ― апусціць рукі ў ход ды схапіць.

Акуратна. Кусаюцца.

Лабірынты

Даніл мала што ведаў пра хроснага. Ведаў, што Эдуард быў адзіным бацькавым сябрам. Ведаў, што сяброўства гэтае мела даволі дзіўныя формы ― яны ўвесь час спаборнічалі.

Ён ні разу не бачыў хроснага неахайным ці непаголеным. Ні разу не чуў, каб Эдуард Львовіч у размове забываўся на дыстанцыю. Ніколі не бачыў ніводнай эмоцыі, акрамя стрыманай павагі да вышэйшага і паблажлівага клопату пра ніжэйшага.

Данік узгадаў, з якім спакоем хросны назіраў за руйнаваннем Мірскага. Яго перасмыкнула. Ён мацней сціснуў рукапіс у руках. Можа, не аддаваць? Спаліць жа. Брывом не павядзе ― спаліць. Рукапісы не гараць? Мабыць, у нейкай іншай рэальнасці. Тут гарыць усё, ад газетных аркушаў «Мужыцкай Праўды» да графічных замалёвак Напалеона Орды.

Не, нельга не аддаць. Страшна.

Эдуард Львовіч быў у офісе, разбіраў нейкія паперы.

Зірнуў уважліва на рукапіс, быццам адзін погляд мог сказаць яму пра стан і захаванасць рэчы. Мабыць, так і было.

Вопыт ёсць вопыт.

– Ну, как тебе?

Даніл няўпэўнена паціснуў плячыма:

– До Стругацких не дотягивает.

Эдуард Львовіч скрывіўся ва ўсмешцы.

– Примерно одно и то же, на самом деле. Молодёжи вообще не стоит такое читать. Ваш неокрепший мозг не всегда может отличить реальность от наивных фантазий литератора. Притом редко талантливого. Талантливые пишут реальную жизнь.

Даніл разгублена ўтаропіўся на свае далоні:

– Может, и это ― наивные фантазии литератора?

– В жизни всему есть рациональное…

У кішэні ў Эдуарда Львовіча загудзеў мабільны. Ён расчаравана зірнуў на экран, зразумеў, што працягнуць размову, ігнаруючы званок, не атрымаецца, і ўзняўся.

– Я выйду побеседовать, Дань. Присядь. У меня к тебе есть серьёзное предложение…

Даніл мала што ведаў пра хроснага. Рукі міжволі пацягнуліся да аўтаматычнага алоўка, які Эдуард Львовіч насіў у нагруднай кішэні, колькі Данік сябе памятаў… А сёння чамусьці забыўся на стале.

* * *

Аловак некалькі разоў нервова шчоўкнуў. Правёў роўную дакладную лінію, быццам не аловак, а скальпель. Клічнік.

Малады чалавек у вузкіх акулярах ды адпрасаваным швэдары зачаравана замёр з кнігай у крэсле.

– Представь, что пишет: «На момант спынілася размова, а пазней памалу перайшла на знамянітую полацкую бібліятэку, якой, здабываючы Полацак у 1572 годзе, шукаў Іван Грозны і не знайшоў… Усе аднагалосна ўтрымлівалі, што бібліятэка гэта была тады добра схавана і сягоння ёсць недзе ў падземных полацкіх лёхах… Стары чыноўнік вылічаў, якія кнігі маюцца ў захаванай бібліятэцы. А найперш ёсць там, ― казаў ён, ― летапіс Полацкага княства, пісаная рукой св. Еўфрасініі, праўдзівы экзэмпляр “Повесці врэменных лет”, бо дахаваўшыяся да нашых дзён копіі пераблутаны і далёкі ад арыгінала…»[3]3
  Вацлаў Ластоўскі «Лабірынты».


[Закрыть] Я понимаю, конечно, что это художественная литература, но не сам же он до этого додумался… Значит, ходили легенды?

Сябар у майтках ды расхрыстанай вайсковай кашулі, які слухаў яго, не адрываючыся ад стралялкі ў камп’ютары, фыркнуў, зірнуў, як на вар’ята.

– Чё это ты читаешь?

– Некто Вацлав Ластовский. «Лабиринты».

– И где ты это взял?

– Не поверишь. Стащил из библиотеки, которую вчера разбирали.

Выраз твару сябра змяніўся з пагардлівага да недаверлівага.

– Да ну, ты гонишь. Ты ж такой ботан-паинька, Эдик. Где взял?

Ён падхапіўся і адным грубым рухам выцягнуў кнігу з рук у Эдуарда. Той толькі акуратна паправіў акуляры. Сябар прагартаў кнігу, патрос, нарэшце разгарнуў першую старонку:

– Библиотека номер пять города Полоцка… Да ты обалдел! Тебя ж отсюда выкинут к чертям собачим, стажёр!

Эдуард Львовіч узняўся і мякка выцягнуў кнігу з рук сябра.

– Во-первых, Игорёша, я не Эдик, а Эдуард. В крайнем случае Эд. Во-вторых, я не ботан и не паинька, я тот, кем мне выгодно быть. В-третьих, я отсюда не вылечу. Потому что никто не узнает. Потому что ты меня не сдашь.

Ігар зноў пагардліва скрывіўся і сеў за стралялку.

– Иди ты в жопу, Эд. Я и не собирался тебя сдавать. Просто непонятно, зачем ты такой фигнёй страдаешь.

– Чтобы понимать, с чем мы имеем дело…

– Угу. Скажи ещё, что где-нибудь под Полоцком реально существуют лабиринты с библиотеками. Ботан.

Эдуард моўчкі глядзеў, як сябар без разбору валіць уяўных праціўнікаў, ды задумліва шчоўкаў алоўкам.

Алесь Савіцкі

Бом. Бом. Бом. Глухія металічныя ўдары гулам аддаваліся ў галаве. Некалькі разоў за ноч ён узнімаўся і ішоў на кухню ― мацней закруціць кран. Са здзіўленнем бачыў, што нічога нідзе не капае, і вяртаўся ў ложак. Мабыць, тое ў суседзяў? Надта гучна. Мабыць, гэта чыйсьці гадзіннік адбівае дванаццаць? Дваццаць чатыры. Сорак восем. Мабыць, гэта ўсяго толькі ў галаве?

Бом. Бом. Бом. Быццам яго клічуць кудысьці. Быццам нешта павінна адбыцца. А пятай раніцы ён не вытрываў і ўзняўся. Усё роўна сёння яму не паспаць. Расхінуў фіранкі. Вялікія сакавіцкія кроплі бязлітасна лупілі па жалезным карнізе. Бом. Бом.

Ён стрымана ўсміхнуўся. Калі ўвесь час у напружанні, калі паўсюль бачыш пагрозу, раней ці пазней нават дождж стане тваім ворагам. Ён стомлена выдыхнуў і скіраваўся да ложка. Цяпер, калі ён ведае, што гэта, хаця б некалькі гадзін…

Алесь Савіцкі быў кіраўніком «Лабірынта». Ён не любіў гэтую пасаду і не ганарыўся ёй. Алесь Савіцкі лічыў яе пакараннем, якое ён заслугоўваў. Якое мусіў прыняць. Бо любую працу павінен нехта выконваць.

А праца была не з лёгкіх. Улады АбРэспа крок за крокам бязлітасна знішчалі ўсё тое, што адрознівала адзін народ ад другога, усё тое, што шанавалі, чым ганарыліся яго, Алесевы, продкі. Руйнавалі будынкі, палілі кнігі, знішчалі рэчы. І нават калі знаходзіліся тыя, каго гэта абурала, ― мясцовыя жыхары, старажылы, навукоўцы, ― любыя ўзрушанні хутка ўтаймоўваліся. І забываліся. Галоўнае ― правільна і ў патрэбны момант пераключыць увагу натоўпу.

Яны, як маглі, ратавалі ды захоўвалі беларускую спадчыну. Ясная справа, пяцёра ― цяпер ужо шасцёра ― чалавек супраць цэлай Сістэмы могуць няшмат. Але яны рабілі магчымае. І немагчымае. У кожнага з чальцоў «Лабірынта» былі звышздольнасці. Як часам жартаваў сам Алесь: «Ліга справядлівасці» ў беларускіх маштабах. У іх не было ні супермоцы, ні ўмення лётаць, ні звышхуткасці, ні нават бэт-мабіля. Затое ў іх была Ніна, дзяўчына з супер-памяццю, Ліка, якая ўмела выклікаць прывідаў, Яраслаў, які чытаў думкі, Сцяпан, які бачыў наскрозь канструкцыю любога будынка, сам Алесь, які меў дар пераканання, і цяпер вось яшчэ новенькі, Даніл, які бачыў мінулае рэчаў. І ўсё адно працы было надта шмат.

Агідна загудзеў тэлефон, які заўсёды стаяў на бязгучным. Не, ён не будзе адказваць у пяць гадзін раніцы, хто б там ні быў. Алесь коратка зірнуў на экран.

Тэлефанаваў чалавек, з якім ён не стасаваўся гады два. Такія званкі бываюць толькі да вялікай бяды.

Бяда заўсёды прыходзіць не ў час. Па-першае, у «Лабірынце» толькі з’явіўся новенькі ― таленавіты хлопец, але пакуль яшчэ чужы. Да таго ж Алесю катастрафічна не хапала «правай рукі» ― Яраслава. Ён бы ўзяў самую складаную частку працы на сябе, дазволіўшы Алесю абстрагавацца, зрабіць выгляд чэрствага мізантрапічнага вырадка.

На жаль, у Яра ўзніклі складанасці па іншай справе і ён дагэтуль не вярнуўся з Бярэсця.

Калі адбывалася непапраўнае, Алесь не ўмеў даць рады эмоцыям. Замест таго, каб перажыць гэта, ён прыдумваў сабе дадатковыя справы, пытанні ― абы толькі не думаць, не асэнсоўваць, не ўсведамляць.

Алесь набраў на мабільным нумар, падпісаны як Цётка.

Дачакаўшыся санлівага дзявочага «алё», буркнуў «адзін дзевяць чатыры два» і скінуў званок. Год смерці Купалы.

Таямнічай, страшнай смерці. Як гэтая.

Алесь увесь час сумняваўся ў слушнасці сваіх рашэнняў.

Яраслаў ніколі не сумняваўся. Алесь заўсёды ўзважваў кожны наступны крок. Яр заўсёды дзейнічаў паводле сітуацыі.

Яны абодва часта цытавалі Караткевіча. Рабілі нечаканае. І абодва аднолькава часта памыляліся. Розніца была толькі ў тым, што Яр не браў да галавы. Алесь з задавальненнем аддаў бы сваю пасаду Яру. І той бы, напэўна, не адмовіўся. Аднак Алесь лічыў сябе абавязаным «Лабірынту», абавязаным яго стваральніку…

Усё, што яму заставалася, ― заварыць сабе кавы пакрапчэй і даслаць Цётцы паведамленне з адрасам і прыпіскай: «Прыхапіце малога».

* * *

Шэра-ружовы брудны пад’езд больш нагадваў тралейбусны прыпынак. На абшарпанай лаўцы сядзелі юнак і дзяўчына, такія сумныя, халодныя, далёкія адно ад аднаго, быццам пара, якая толькі што разышлася назаўсёды. Сцёпа, невысокі, хударлявы, светлавалосы малады чалавек, падобны да пільнага мышаняці, і Ліка, чарнявая, зграбная, з паазіяцку вузкімі вачамі і парцалянавай скурай.

Побач з лаўкай, скрыжаваўшы рукі, усхвалявана азіраўся хлапец, які выглядаў так, быццам спазніўся на апошні тралейбус, але ўсё яшчэ на нешта спадзяецца. Новенькі. Даніл.

Недалёка стаяў і сівы мужчына ў дарагім паліто, задумліва палячы электронную цыгарэту. Ён чакаў не тралейбус, а як мінімум лімузін. Адпусціў вадзіцеля пакатацца, а сам дыхае свежым, скажам так, паветрам. Пра гэтага чалавека Алесь ведаў яшчэ менш, чым пра новенькага. Дарма што калісьці называў яго бацькам.

– І што ўмее гэты звярок? ― замест прывітання з’едліва пацікавіўся мужчына, кіўнуўшы галавой у бок Даніла.

Толькі б не сказаць залішняга. Толькі б не пачаць спрачацца.

– У мяне не звярынец.

Трэба выглядаць, як дарослы мужчына, як лідар, а не як істэрычны падлетак.

– Да кнігарні гэта таксама мала падобна…

Алесь сцяў зубы. Не спрачацца. Не сказаць залішняга. Сабе даражэй.

– Давайце зоймемся справай.

У дзвярах кватэры на трэцім паверсе іх чакала маладая жанчына. Растрапаная, заплаканая, яна хуталася ў вялізны пухнаты шалік і глядзела вакол з відавочным непаразуменнем.

– Вацлаў Яўгенавіч, ну навошта вы?.. ― з роспаччу пачала яна, заўважыўшы на пляцоўцы Алесевага бацьку ды лабірынтаўцаў.

– Цішэй, Аленка! Ты жа разумееш, без Алеся тут ніяк, ― мужчына лёгка прытуліў да сябе дзяўчыну.

Алесь акуратна зірнуў на яе, быццам адным гэтым мог абразіць. Ветліва кіўнуў.

– Прымі мае спачуванні.

Яна падціснула вусны, зірнула з пагардай. Горка вымавіла:

– На калекцыі бацькавы нават не глядзі. Ні каліўца не атрымаеш.

Алесь толькі пакорліва нахіліў галаву. Вацлаў Яўгенавіч кінуў на сына красамоўны позірк і, прытрымліваючы Алену за плечы, увайшоў у кватэру.

– Алесь! ― гучны шэпт з-за спіны спыніў яго на ганку. Даніл стаяў, незадаволена развёўшы рукі, маўляў: патлумач мне што-небудзь. Ну, чаму Яр не ўмее тэлепартавацца?

Самая карысная здольнасць была б…

– Памёр… Гхм, ― словы збіліся ў ком у горле. ― Адзін навуковец. Ён быў супрацоўнікам майго дзядулі. Дапамагаў яму ў лабараторыі. Яны даследвалі такіх, як мы. Трэба даведацца пра прычыну… Смерці.

– Спачуваю, ― ён кіўнуў, быццам атрымаў загад, і ступіў у кватэру.

У пакоі было цёмна, пыльна і няўтульна. Пахла таннай табакай. Фіранкі былі закрытыя, люстэркі завешаныя чорным аксамітам. Сярод пакоя стаялі чатыры зэдлікі, на іх ― труна. Нябожчык, крыху старэйшы за Вацлава Яўгенавіча, выглядаў такім змораным, хударлявым, скатаваным, нібы гэты «адпачынак» ― першы ў ягоным жыцці.

Алесь баяўся лішні раз зірнуць на дзядзьку Ігната. Уяўленне адразу малявала выявы мінулага, якое цяпер здавалася яшчэ больш прывідным, чым раней. За свае дваццаць пяць ён бачыў смерць другі раз. Ён ведаў, што прыняць адразу немагчыма. Ведаў, што ўсведамленне прыходзіць пазней. Але яму трэба было зразумець абставіны. Добра, што тут былі людзі, якія маглі дапамагчы з гэтым.

Ліка круціла ў руках любімы Ігнатаў кубак. Назвала поўнае імя навукоўца. Раз, другі. Алена ціха заплакала. Прывід дзядзькі Ігната аб’яўляцца не спяшаўся. Ліка яшчэ некалькі разоў паклікала яго, нарэшце расчаравана паставіла кубак ды пакруціла галавой.

– Мне вельмі шкада. У Даніла мо атрымаецца.

Алесь занепакоена зірнуў на юнака. Ці выкарыстоўваў ён калі-небудзь свае здольнасці на людзях? На памерлых людзях? Ці здалее зрабіць гэта зараз?

Даніл нясмела падышоў да труны. Апусціў далоні на халодныя сухія рукі.

* * *

– Ты што такое вярзеш?! Ты б лепш падумаў, што ты са сваёй дачкой робіш, а не што я мог з ёй зрабіць. Дзе гарэлка, Ігнаці?

Дзядзька Ігнат сядзеў у крэсле, падпіраючы галаву далонямі. Па пакоі ўзрушана крочыў Вацлаў Яўгенавіч.

– Гэта не гарэлка, гэта… ― мужчына варухнуў вуснамі, намагаючыся працягнуць, але ў выніку махнуў рукой.

– Трэба ж было шляхецкім напоем так вочы заліць!

– Да Алесіка цябе бацька не падпускаў. Ведаў, што ты, чарцяка, задумаў… А мяне чаго не папярэдзіў? Не чакаў, відаць, што ты і да Аленкі маёй лапы пацягнеш…

Вацлаў моўчкі скідаў кнігі з паліц. Яны пляскаліся на падлогу, узнімаючы ў паветра віхуры пылу. За томам «Славутыя людзі Беларусі» хаваліся самаробныя гліняныя бутэлькі. Мужчына хвіліну глядзеў на іх, задумліва хмыкнуў, сабраў усе і скіраваўся да выхаду.

– Жорсткі ты чалавек, Вацлаў. Нікога ды нічога не любіш. Нават кнігі кідаеш… Кнігі!

– Пайшоў ты. Доўбень, ― пляснулі дзверы.

* * *

Дзядзька Ігнат сядзеў у тым самым крэсле. Насупраць ― высокі моцны мужчына ў шэрым вайсковым касцюме «С.О.Н».

– Значит, нет никакой формулы? ― у яго інтанацыях не было агрэсіі, не было пагрозы ― толькі цікаўнасць і адчуванне сваёй улады.

– Богам клянуся. Ні формулы, ні ўколаў, ні таблетак. Чалавека перасмыкнула ці то праз тое, што ён не верыў, ці то праз нянавісць да беларускай мовы.

– Так оно само, что ли? По волшебству?

– Мы з Яўгенам адказаў не знайшлі. Гэты феномен нявытлумачаны.

– Ага, ― змрочна згадзіўся чалавек у шэрым, задумаўся. ― Слушай, а ведь я заплачу. Все твои побрякушки столько не стоят. Квартиру дочке купишь. Нормальную. В Варшаве, например, если Москва тебе не мила.

– Дык было б што прадаваць, паночак, ― з перабольшанай паслужлівасцю мармытаў Ігнат.

– Ладно, тогда объясни мне, что это. Вы же исследования не один год проводили. Так что узнали? Генетическая мутация? Островецкая АЭС? Или всё-таки формула какаято? Прививка сепаратизма?

– Кажу вам яшчэ раз: гэты феномен нявытлумачаны. Аднак я думаю…

– Да как с вами разговаривать-то?! Интеллигенты хреновы. Феномен, говорит, «нявытлумачаны». Так вытлумачце! Это ваша работа, блин!

– Я думаю, гэта сапраўды мутацыя, ― так жа роўна працягнуў вучоны. ― Яўген называў гэта генам зямлі. Я называю генам крывіча. Тое ўсяго толькі назва ― у геноме мы зменаў так і не вынайшлі. Я не ведаю, у чым справа. Разумееце… Беларуская мова абуджае ў некаторых людзях нешта такое… Звышнатуральнае, калі хочаце. Цяпер, калі літаратараў і навукоўцаў не чуюць, а паўстанцаў душаць яшчэ ў калысках ― вы іх і душыце, ― цяпер наша краіна вынайшла іншы спосаб абараніць сябе. Гэта гучыць пафасна і наіўна, але… Я ў гэта веру.

– Это уже не наука, это уже религия какая-то. Секта, в самом деле. Ладно, допустим. А дочь твою мать-земля чего обделила?

– Так, відаць, склаўся лёс.

– А может, постарался не «лёс», а босс? Эксперименты на твоём чаде ставил?

– Яўген і пальцам Аленку не крануў.

– Да, врать-то ты даже себе не умеешь, ― спакойна, з усмешкай вымавіў мужчына, пляснуў далонню па стале: ― Где формула?!

Дзядзька Ігнат нервова ўціснуўся ў крэсла.

– Няма яе!

Мужчына задаволена хмыкнуў і сышоў. Ігнат даліў у чарку, выпіў. Паклаў галаву на спінку крэсла. І перастаў дыхаць.

Мужчына ў шэрым вярнуўся у кватэру хвілін праз дзесяць.

Праверыў пульс. Абмацаў вопратку, спіну памерлага, адхіліў абіўку крэсла. Выцягнуў адтуль зацёрты нататнік.

– Что ж вы всех за дураков-то держите, брате Игнате? Держали, то есть.

* * *

Даніл расплюшчыў вочы, адштурхнуўся ад труны, быццам убачыў у ёй нешта гідкае, згубіў раўнавагу і дакладна ўпаў бы, калі б Алесь у час не прытрымаў яго. Юнака калаціла, нібы ён выйшаў на мароз у вільготнай вопратцы. Ён глядзеў вакол, не разумеючы, дзе знаходзіцца. Яму патрэбны быў час, каб прыйсці ў сябе. Але Вацлава Яўгенавіча гэта мала хвалявала. Ён грубавата адсунуў сына ўбок, схапіў юнака за плечы, страсянуў.

– Шо ты ўбачыў?

– Яго атруцілі, ― крывячыся, адказаў Даніл.

– Не! ― захлынаючыся паветрам, вохнула Алена.

Алесь спачувальна зірнуў на яе, працягнуў руку, каб прытуліць да сябе. Яна адхіснулася.

– Чым? ― Вацлаў Яўгенавіч так сціснуў рукі, што Даніл зашыпеў ад болю.

На дзіва, гэта спрацавала працверажальна. Хлопец нарэшце перастаў трэсціся, сфакусіраваў позірк.

– Нешта было ў алкаголі.

– Не можа быць. Я вынес усё з хаты.

– Відаць, не ўсё, ― стомлена паціснуў плячыма юнак. ― Альбо гарэлку прынёс суразмоўнік.

Даніл акуратна падбіраў словы, нібы шукаў сярод багны цвёрдую глебу. Ён выглядаў разгубленым, нават спалоханым.

– Які суразмоўнік? Ты бачыў, хто атруціў?

– Вайсковец. У шэрым касцюме.

Алесь закусіў вусны. Ён прадчуваў, што без «С.О.Н.» тут не абышлося. Але да апошняга спадзяваўся, што трагедыю можна вытлумачыць неяк інакш.

– Гэта ўсё? А імя?

– Не ведаю.

– Што ён хацеў?

– Эм. Забіць? ― Даніл зусім разгубіўся.

– Мда, Алесь, малавата карысці ад тваіх пакемонаў, ― скептычна вымавіў Вацлаў Яўгенавіч, нарэшце адпусціўшы юнака.

Алесь паглядзеў на Даніка. Уважліва, цяжка. Нешта ён недагаворваў. Але паміж лабірынтаўцамі і бацькам Алесь заўсёды абіраў першых.

– Здольнасці ― справа непрадказальная, бацька.