Текст книги "Матурлык"

– Бар, алайса, киен! – диде.

Мин бүлмәмә кереп киттем. Ишекне ябып куйдым да кечкенә өстәлем янына барып утырдым… Бөтен нәрсәдән –безнекеләрнең ничек итеп аны каршы алуларыннан, әтиемнең бик мәгънәле итеп карап куюыннан, әниемнең шундый оста, сак кына минем белән «идарә» итүеннән, ә егетнең, миңа карамаска тырышып, бары әти белән генә сөйләшкән булып утыруыннан – мин берьюлы аңладым: ул минем белән сөйләшергә килгән! Кино, әлбәттә, сылтау гына… Ходаем, менә көткән сәгатьләрең дә килеп җитте. Куанаммы мин моңа – әйтә алмыйм, тик, күргәнегезчә, коелдым да төштем, аптырадым да калдым. Нигә болай булды соң минем белән, нигә бу кадәр мин, тиле, башымны җуйдым, әллә шул алдан белеп, көтеп йөрү ярамадымы – һич менә төшенә алмыйм. Ләкин хәзер миңа ничек тә тынычланырга, ничек тә үземне кулга алырга кирәк иде… Акылымны, һич югы, бераз җыярга кирәк, югыйсә мин аның сүзләрен ничек аңлармын да сорауларына ничек итеп җавап бирермен?

«Ул» залда мине көтеп утыра, әти-әнием дә: «Бу кызый ник бик озаклады?» – дип, эчләреннән борчыла торганнардыр, ә мин башымны иеп утырам да утырам. Ни өчен утырам, Хода белсен, ә ашыгырга кирәклеген үзем бик яхшы белеп торам.

Ахырда торып киенә башладым. Күптән түгел генә тектереп алган күк йон күлмәгемне кидем, ефәк оек кидем, кара замш туфлиләремне кидем… Чәчемне тарап күперттем… Аз гына пудра салдым. (Ул чакта мин бизәнми идем әле…) Ә «Красная Москва»ны мул итеп сөртендем, чөнки хуш исне электән үк ярата идем… Шулай киенеп-бизәнеп маташа торгач, бераз тынычланган кебек тә булдым.

Аннан залга чыктым. Бу юлы Нәҗип, күзләрен тутырып карап, мине каршы алды. Әйе… Минем киемнәрем алай модныйлардан булмаса да, үземә бик килешә иде. Чын әгәр!.. Киң итәкле, тар билле яңа пальтом да, аксыл– соры тиеннән теккән йомшак бүрегем дә миңа бик килешеп тора иде. Мин киемнәремне ярата идем, кадерләп кенә тота идем…

Зөһрә ханым әллә ничек моңсу гына итеп елмаеп куйды.

– Һай, кыз чаклар! Үтте инде, үтте… Хәзер менә шул кыз чагымнан сакланып калган юк кына берәр әйберне күрсәм, кулыма алып үбәм, күкрәгемә кысам, син һаман элеккечә, ә мин күпме үзгәрдем инде, дим… Гафу итегез!

Ул башын борды. Бераз тып-тын калып торгач, акрын гына:

– Сез көлмәгез, яме! – диде.

– Ни сөйлисез, Зөһрә ханым, – дидем мин, бик дулкынланып, – мөмкинме соң, ярыймы соң!

Ул түшләре күтәрелгәнче тирән итеп бер сулады да, тынычланган шикелле булып, яңадан бүленгән хикәясенә кайтты:

– Нәрсә сөйли идем әле?.. Ә, әйе… Өстемә киендем, чыгып китәргә җыена башладык… Әтием Нәҗипкә: «Кинодан соң рәхим итегез!» – диде. Миңа да: «Кызым, кунакны чәйгә алып керерсең!» – диде. Мин дәшмәдем, бу хәтле яхшатлануына аз гына ачуым да килеп куйды.

Урамга чыккач, беркадәр сөйләшмичә бардык, аннан ул, «рөхсәтме» дип, мине култыгымнан алды. Кышкы кич йомшак, тын иде, якты төшкән җирләрдә салкын кар тыныч кына җемелди иде.

Без шәһәр уртасына таба киттек. Кая барабыз – белмим, һәрхәлдә, кинога түгелдер инде, дип уйлыйм. Ә ул шулай да мине шәһәрнең иң яхшы киносына алып барды. Үзенчә сылтау гына булып калмасын дигәндер инде… Һәм, көндәгечә, бу кинода билетлар бөтен сеансларга да сатылып беткән иде.

Шуннан без үзәктән читкәрәк, аулак урамнарга кереп киттек.

Башта сүз бер дә көйләнә алмады. Мин бит аның нәрсә турында сүз ачарга тиешлеген белеп торам, шуңа күрә, үзем бер сүз әйтергә кыймыйча, бары көтәм… Ә ул минем шулай көтүемне сизеп, кай очтан, ничегрәк башлап китәргә белмичә азаплана иде, ахрысы… Мондый нечкә эштә алдан белеп тору егетнең дә, кызның да хәлен бер дә җиңеләйтми икән.

Кыскасы, бераз ык-мык килүдән, анысы-монысы турында сүз кузгаткалап алудан соң, Нәҗип акрынлап үзенең эше хакында сөйли башлады… Шуны әйтим: ул бик күп русча кыстырып сөйли иде, кайчак бөтенләй русчага күчеп китә, белмим инде аның сүзләрен сезгә ничек җиткерермен… Әйе, менә шул, үзенең заводын мактады, эшенең бик интересный булуын әйтте. Перспектива бик яхшы, диде. Көн-төн эшлим, һич буш вакытым калмый, ләкин зарланмыйм, эшемне бик яратам, диде.

Шулай эше турында шактый мавыгып, ләкин ашыкмыйча гына сөйләгәннән соң, ул, ничектер, бер җайдан шома гына үзенең «личный» тормышына күчте. Ул инде сукмагын тапкандай эшлекле кыяфәт белән үз-үзенә бик ышанып сөйли иде. Артык җәелеп тормыйча, ялгызлыктан «скучать» итүен әйтте, бар да бар, тик тормыш дустым (үзенчә әйткәндә, «подруга жизни») юк, диде. Бәләкәй генә фәлсәфә дә сатып алды: ягъни безнең бу напряжённый (татарчасы «киеренке» буламы әле?), кызу заманда тормыштан артта калмас өчен, үзеңнең личный тормышыңны да акыл белән рациональный иттереп оештыра белергә кирәк, диде. Бик җитди итеп, бу юләр кызыйның башына нык кына кереп утырсын дигән төсле итеп әйтте ул моны…

Сүз башланып киткәч тә, безнең арада ул дәү, мин кечкенә, ул белә, мин белмим дигән төслерәк бер аерма туды. Ахрысы, шунлыктан минем һаман сүзсез генә тыңлавым аны бер дә борчымый иде кебек… Менә сөйли торгач, ул шундый ук эшлекле тон белән үзенең өйләнергә теләвен әйтте. Миңа бераз гына эссе булып китте, башымны түбәнрәк идем һәм тагын дәшмичә калдым. Шуннан соң гына ул минем тып-тын баруыма игътибар итте. Бу хәл егетемне тугара төште, ахрысы, сүзеннән аз гына туктап торырга мәҗбүр булды. Ләкин ул үзен бик тиз кулга алды: берни булмагандай, һаман элеккечә эрелеген һәм тынычлыгын саклап, тик аз гына тотлыгып, миңа болай диде:

– Та-ак вот, Зөһрә, син, конечно, ишеткәнсеңдер бу турыда… Хәзер менә үзеңә әйтәм: мин өйләнергә решил. Ещё конкретнее – мин, дорогая, сиңа өйләнергә решил!

Белмим, бәлкем, һәрбер егет өйләнергә теләве турында шулай бик җитди итеп, коры итеп әйтә торгандыр – ишеткәнем юк. Бу кадәресе мине артык гаҗәпләндермәде, хәтта «дорогая, сиңа…» дигән сүзләре йөрәгемне кысылып куярга мәҗбүр итте, әмма шуның артыннан ук «решил» дигән сүзен ишеткәч, мин кинәт өшеп киткәндәй булдым. «Решил» – ни дигән сүз бу? Бик уңайсызланып-оялып булса да, ихтыярсыздан сүзен бүлеп сорадым:

– Туктагыз… Ни өчен миңа, ни өчен бүтәнгә түгел, әйтик, Фатыймага, Суфиягә яки Верага, Нинага түгел?

Һич көтелмәгән сорау булды бу аңа, берни аңламыйча, ләкин чынлап торып:

– Ә кемнәр алар? – диде ул.

Мин теләмичә генә көлемсерәп куйдым.

– Кемнәр икәнен белмим, тик әле мисал өчен генә әйтүем.

– А-а, вон как! – Ул кашларын җыерды, минем «шаяр-туымны» яратмады, күрәсең. – Зөһрә, мин синең белән серьёзно сөйләшәм.

– Мин дә уйнап сөйләмим.

– Нигә, алайса, мондый кирәкмәс сораулар? Син беләсең: кызлардан башка бер танышым да юк минем.

– Шуның өчен генәме?

– Нәрсә шуның өчен генәме?

Аның сүзен кабатлау авыр булса да, әйтмичә тыела алмадым:

– Миңа өйләнергә… решить итүегез.

Ниһаять, егетемә барып җитте булса кирәк.

– Ну, конечно, аның өчен генә түгел, – диде ул үпкә катыш җитдилек белән. – Что син! Главное, син миңа ошыйсың, Зөһрә, менә ни өчен мин сиңа өйләнергә телим.

– Шулаймыни?

– Әйе, ышаныгыз, искренно әйтәм.

– Рәхмәт! Ләкин өйләнер өчен бер ошату гына җитәме соң?

Егетем иңбашын җыерып куйды шикелле.

– Мин, бу – главное, дидем. Ошаса – өйләнәләр, ошамаса – юк. Не так ли?

– Ә… ярату?

– Бик наивная икәнсең син, Зөһрә! – диде ул, көләргә тырышып. – Ошатам, значит яратам. Яратмасам, ошатмас идем. Ясно?

…Әйе, ясно! Әмма егетемнең йөрәк «серен» болай эскәк белән берәмләп кенә тартып алу миңа бик авыр да, бик оят та иде.

– Гафу итегез, Нәҗип, – дидем мин, пошынып, – әллә ничек шунда… Сезгә барысы да ясно, ә миңа ачык түгел… Мин сезнең чын хисләрегезне кайдан белим, беренче генә тапкыр сөйләшәбез ич!

Шуннан ул, берьюлы барысын әйтеп бетерергә һәм үзенчә «ачыклык» кертергә теләп булса кирәк, һәр сүзенә басым ясап, «синнән» «сезгә» күчеп, миңа болай диде:

– Зөһрә, аңлагыз, мин пустойга сөйләнеп йөрүче түгел. Әгәр инде мин сезгә өйләнергә теләвемне әйтәм икән, значит, бик нык уйлап, сезгә булган чувстволарымны точно белеп әйтәм. Да. Белегез яратуымны мин сезгә сүздә түгел, ә эштә күрсәтермен. Да… Романтика, конечно, матур нәрсә, но мин реально уйларга яратам. Миңа өйләнергә кирәк. Менә мин сезгә предложение ясадым, инде сездән туры җавап көтәм!

Ходаем, мин дә мин, ә минем йөрәгемдә ни – ул турыда ләм-мим. Аннан нинди тон белән сөйли бит ул! Рәхим итеп тыңлагыз да кушканны эшләгез! Бу рәвешчә сөйләшкән кешегә мин шунда ук: «Җавабым шул: мин сезгә чыкмыйм!» – дип әйтергә тиеш идем, ләкин, ни өчендер, юаш кына:

– Нәҗип, кызык сез, моның кебек җитди мәсьәләне бер сөйләшүдә генә хәл итеп буламыни? – дидем.

– А почему булмый?

– Ничек булсын ди! Мин сезне, ә сез мине яхшылап белмисез бит әле…

– Юк, мин сезне беләм, – диде бу, үз-үзенә бик ышанып.

Минем ачуым килеп китте:

– Аның каравы мин сезне белмим!

Шуннан без шактый гына сөйләшмичә бардык. Егет нидер сизенеп, тавышын да йомшарта төшеп, үзе сүз башлады:

– Ярый, пусть сезнеңчә булсын. Мин көтәргә риза. Җавап өчен күпме вакыт кирәк сезгә? Только точно әйтегез.

– Тәгаен әйтә алмыйм. Аннан… мин укыйм бит әле…

– Беләм. Учитываю. Миңа бит, Зөһрә, только сезнең сүзегез кирәк. Ә фактически өйләнү сез теләгән чакта булыр. Важно минем белеп торуым, ә сезгә мин институтны бетерергә, конечно, возможность бирермен.

Мин бер сүз дә дәшмәдем. Йә, нәрсә әйтәсең? Бу сөйләшүне мин никадәр көтеп алдым, әмма болай булып чыгар дип һич тә күз алдыма китермәгән идем. Йә, әйтегезче, кыз кешенең күңеленә ятарлык, йөрәген талпындырырлык нәрсә генә ишеттем соң мин?.. «Өйләнергә решил…», «Ошатам, значит, яратам…», «Возможность бирермен…» – йә, шушымы инде егет кешенең гомерлек яры, дусты итәргә теләгән кызына беренче тапкыр әйтә торган сүзләре?! Билгеле, мин боек идем, сүлпән идем, салкын идем, хәтта шушылай булуым өчен үземә беркадәр ачуым да килә иде. Янымда, мине ипле генә култыклап, яхшы киенгән, матур, сылу егет бара, ә мин, нидер югалткан бала төсле, башымны түбән иеп, җавап бирергә иренеп, аның белән янәшә атлыйм… Бик кыен иде миңа!

Шулай да ул, берничә минутка калыбыннан чыккандай, тәкәббер эрелеген онытып, нәкъ менә мәхәббәт кичерүче яшь егеттәй, минем йөрәгемне дулкынланып кысылырга мәҗбүр иткән бер талпыну ясап ташлады. Безнең капка төбенә килеп туктагач, ул сыңар кулы белән генә мине иңбашымнан кочаклап алды. Мине үпмәкче була, ахрысы, дип, бераз артка каерыла төштем. Ләкин ул үбәргә үрелмәде, ә мине ныграк үзенә таба тартып, эчке бер ягымлы тавыш белән әйтте:

– Зөһрә, Зорочка, дорогая моя, пойми, яратам мин сине… Искренно телим синең белән… ну… бергә булырга. Бәхетле булырга!.. Ышанасыңмы?

– Әйе, ышанам, – дидем мин кыюсыз гына.

– Умница ты моя! Я так и знал, что ты меня поймёшь. Рәхмәт, рәхмәт!.. Ну, а кайчан җавап?

– Нәҗип, – дидем мин, нигәдер кинәт елыйсым ки-леп, – син мине ашыктырма. Уйларга бир.

– Но озак көттермәссең бит?

– Ярар.

Ул мине тагын да үзенә якынрак тартты. Инде үбә дип котым алынды. Ләкин ул тыйнак, әдәпле егет иде, бары иелә төшеп, колагыма акрын гына:

– Бел, Зөһрә, без бәхетле булырбыз, – диде.

Мин, аның белән килешкәндәй, башымны гына кактым.

Мин килешергә булдым; ул минем кулымны кат-кат кысып, хәерле йокы теләп, озатып калды.

Әнием миңа ишек ачты, мин, аңа күтәрелеп карамаска тырышып, тизрәк үз бүлмәмә уздым… Төнлә белән мине бераз бизгәк тотты; күрәсең, салкында озак йөрү дә ярамагандыр инде… Иртәнчәк әнием читләтеп кенә булса да сорашыр дип бик курыккан идем, ләкин теш елтыратып ник бер сүз әйтсен! Ана кеше кирәк чакта дәшми дә тора белә икән!

Хәер, үз әнием генә түгел, аз гына сизгерлеге булган ят кеше дә ул көннәрдә миңа дәшми, кагылмый торырга тиеш иде. Мин үзем дә аңлый алмаслык гаҗәеп бер хәл кичерә идем… Менә хәзер, күпме еллар узганнан соң да, аны, ягъни шул чактагы хәлемне, дөрес кенә әйтеп бирә алмам шикелле…

Ни булды соң минем белән?

Мин, шушы көнгәчә әле беркемне дә сөймәгән, бер генә егеттән дә чын мәхәббәт сүзе ишетмәгән һәм бер генә егетнең дә ирене иренемә тимәгән унсигез яшьлек кыз, кинәт иргә чыгу ихтималы алдында торып калдым. Мин моны теләми идем әле, мин моңа берничек тә әзер түгел идем, ләкин шуңа карамастан иргә чыгу хәзер котылгысыз бернәрсә булып тоела башлады миңа…

Сез инде бу нинди каршылык диярсез, үзегез егетнең килүен, сөйләшүен, тәкъдим ясавын көттегез, ә хәзер әнә ни сөйлисез, дип гаҗәпләнерсез. Бөтен бәхетсезлек тә шунда шул: көттем, тыңладым, ә ишеткәч… ишеткәч, аңлыйсызмы, йөрәгемдә аңа карата чын мәхәббәт хисенең туа алмавын белдем. Менә шуннан башланды бөтен газапларым, бөтен шикләрем…

Ә газапларым нидән соң?

Мин аның белән мавыктым, мин аңа сокланып карый башладым. Ул – мактаулы егет. Аның хакында сөйләнгән сүзләр минем күңелемә кереп утырдылар. Ул – төскә-башка да чибәр генә кеше, һәрбер кыз аның белән янәшә булуны үзе өчен бәхеттән санаячак… Минем йөрәгемдә аңа карата зур хиснең кечкенә чаткысы бар кебек иде һәм якыная, белә төшкәч, көчәеп, ялкынланып китәргә тиеш кебек иде… Әмма мин гаеплемени соң – көчәймәде ул чаткы, ялкынланып китә алмады. Хәтта бөтенләй сүнде шикелле… Һәм бу минем өчен зур газап иде.

Нәрсә сүндерде – моның чын сәбәбен мин шул чакта гына аңлый алмадым. Дөрес, аның үз-үзенә артык ышанган, тәкәббер, коры кеше булуы мине гел этәреп, куркытып тора иде, ләкин бу әле чын сәбәп булырга тиеш түгел. Шулай ук аның мине әсир итәрлек, эретерлек итеп сөйли белмәвеннән дә күреп булмый иде моны… Юк, чын сәбәп каядыр тирәндә ята иде.

Ә шикләрем?.. Шикләрем исә, бәлкем, мин ялгыша торганмындыр, дип уйланудан килә иде. Әлеге шул чаткының тәмам сүнүенә ышанасым килми, вакытлы гынадыр бу, дип үземне юатырга тырышам. Алай гына да түгел, мин аның яңадан кабынуын тели идем, киләчәгем хакына, әти-әнием хакына ихлас күңелдән тели идем.

Шуңадыр инде мин аның турында бертуктаусыз уйлана идем. Йөргәндә дә, аудиториядә утырганда да, ашаган-эчкәндә дә ул минем хыялымнан чыкмый иде. Ә кышкы озын төннәрдә сәгатьләр буена керфек какмыйча уйланып ята торган идем. Үземчә аны аңларга тырышам, гел яхшы яклары турында гына уйларга тырышам, тыштан гына ул шулайдыр, ә эчтән әйбәт, җылы, йомшак кешедер дип үземне ышандырырга тырышам… Ул бит миңа, яратуымны эштә күрсәтермен, диде, без бәхетле булырбыз, диде. Шулай әйтүен исемә төшерәм дә сөенеп куям. Нигә, дим, ул бит аңлы, акыллы кеше, мине матур итеп ярата белмәсмени, дим, мине чынлап та бәхетле итә алмасмыни, дим. Бик, бик ышанасым килә иде шуңа…

Кыскасы, ничек тә әлеге чаткыны йөрәгемдә кабындырып, көйрәтеп җибәрергә тырышам… Әгәр кабына калса, гүя миннән дә бәхетле кеше дөньяда булмаячак!

Ләкин… ләкин күпме генә үземне көчләсәм дә, көйләсәм дә, тоймый идем мин аның кабынуын, тоймый идем. Чаткы урынына, йөрәгем төбендә эреми яткан боз кисәген тоя идем… Белсәгез, шулкадәр авыр, шулкадәр авыр иде миңа!.. Нишлим соң, нишлим дип, өзгәләнеп, ачы яшьләр белән мендәремә капланган чакларым аз булмады минем…

Сезне бу сөйләгәннәрем гаҗәпләндермәсен – ул бит башта ук минем аңыма миңа өйләнергә тиешле кеше булып кереп утырды. Нидән бу?.. Өйләнү яки кияүгә чыгу яшьләрнең үзләренә генә кагылган никадәр үтә шәхси эш булмасын, әмма моны хәл иткәндә әти-әнинең йогынтысы искиткеч зур була икән. Бигрәк тә бу кыз бала өчен шулай. Тик сез моны ирексезләү дип аңлый күрмәгез. Ирексезләү юк ул, юк, ләкин әнә шул йогынты нәтиҗәсендә үз-үзеңне мәҗбүр итү бар.

Мин әле газап утында, минем әле Нәҗипкә җавап биргәнем юк, җавабым әзер дә түгел, ә минекеләр дә, аныкылар да безнең «эш»не инде хәл ителгәнгә санап торалар. Һәрхәлдә, менә тиздән хәл ителәчәк дип, бик нык ышанып торалар. Егетнең кыз белән сөйләшүе аларга билгеле, ә кызның риза булачагына шикләнмиләр. Чөнки безнең кебек бәхетле «пар килү» булырга да мөмкин түгел, эзләп торасы да юк… Дөрес, кызның авызыннан «риза» дигән соңгы сүз ычкынганы юк әле, ләкин ул аны, һикшиксез, әйтер, әйтергә тиеш. Үз бәхетен аңламаска, аның башына тай типмәгән бит!

Менә шундый хәлдә идем мин… Бөтен уй-хәсрәтләрем үз эчемдә, уртаклашыр кешем юк, булса да – бу кадәр тирән серләремне әйтә алмас идем, тик шунда тиле кәккүк кебек ялгызым миңрәүләнеп йөрим дә йөрим. Егетем көтә, әти-әнием көтә, бар да көтә, ә мин, селкенүдән туктаган маятник шикелле, ни ары, ни бире!

Минем бу хәлемне иң элек әнием сизенде. Ана күзеннән яшеренеп буламыни? Күрә ич ул: «бәхетле» кызының йөзендә нигәдер шатлык балкымый, боек аның йөзе, моңсу аның күзләре… Әлбәттә, бу тикмәгә түгел иде. Дәшми йөрсә дә, күңеле һаман борчылган, ахрысы, –ниһаять, үзе сүз башларга мәҗбүр булды.

Бер кичне әнием миннән гүя болай гына сорап куйды:

– Зөһрә, син Нәҗипкә соңгы сүзеңне әйтмәдеңме әле?

Сәер генә булып ишетелде миңа аның бу соравы, чөнки минем бит аңа моңарчы Нәҗип белән сөйләшүемне әйткәнем юк иде әле. Хәер, мин гаҗәпләнеп тормадым инде, туры гына:

– Юк әле, әйткәнем юк, – дидем.

– Алай икән… Нигә сузасың инде, кызым? – диде әнием йомшак кына.

– Ашыгыч түгел бит, әйтермен әле…

Нигәдер минем бу турыда сөйләшәсем килми иде. Ләкин сизәм: әнием миннән нидер ишетергә тели; бераз дәшми торгач, ул тагын сорап куйды:

– Бәлкем, миңа әйтерсең, кызым… Нинди уйда йөрисең соң син?

Бу сорауга туп-туры җавап бирү минем өчен бик авыр иде, өлгермәгән, әзер түгел иде әле ул, ләкин күп уйлап тормыйча, үзеннән-үзе килеп чыккан гаҗәеп бер дөреслек белән әйттем дә бирдем:

– Әни, бәгырем, Нәҗипне ярата алуыма ышанмыйм мин…

Әнием, бичара, берьюлы тынып калды. Ябык иңбашларын бөкрәйтеп, озак кына бер ноктага текәлеп торды, аннары күтәрелеп, тирән моңсу-уйчан күзләре белән миңа туры карап, акрын гына сорады:

– Чынлап әйтәсеңме, кызым?

– Әйе, – дидем мин, башымны иеп.

– Ни өчен ышанмыйсың?

– Белмим, әнием…

– Юк, шулай да ни өчен?.. Миңа гына әйтергә ярыйдыр бит инде.

Мин җавап бирә алмадым. Әллә ничек менә тагын бер генә сүз әйтү дә минем өчен бу минутта зур таш күтәрүдән дә авыррак иде. Әйтәсем килмәүдән дә түгел, ә юк, сүзем юк, уйларым каядыр юкка чыктылар да куйдылар, әйтерсең фаш булудан куркып качтылар… Күзләрен миннән алмыйча көтеп торган әнием сиздеме шушы хәлемне – яңадан кайтарып сорамады. Тик авыр гына көрсенеп куйды да үпкәсез-нисез тыныч кына итеп әйтте:

– Болай булгач, кызым, ашыкмавың хәерле. Үкенечкә булмасын, уйларга кирәк… Нечкә эш, йөрәк эше, бик нечкә эш… Әйе, көчләп булмый аны, вакыт бирергә кирәк аңа!.. Иншалла, үз җае белән ачылыр ул!.. Ләкин бик үтенәм синнән, кызым, зинһар, яхшылап уйла, һәрьяклап уйла. Сүз бит киләчәк бәхетең турында бара… Безнең фикерне син беләсең инде. Безгә калса, Нәҗип начар егет түгел…

Мин ихтыярсыздан чыраемны сыттым, әнием сүзен әйтеп бетермичә туктарга мәҗбүр булды.

Бу сөйләшүдән соң ул гел диярлек күңелсезләнеп йөрде. Дөресен генә әйткәндә, аның хәле минекеннән дә авыррак иде. Миндә бер кайгы, ә аңарда?.. Мине көйләсенме, әтиемне тыңласынмы, Нәҗипне уйласынмы? Аннары ул үзе минем Нәҗипкә чыгуымны тели бит, үзенчә мине бәхетле итәсе килә, ә мин шуны «аңламыйм». Күпме уйлар, күпме шикләр кичермидер ул шуның аркасында…

Әтием мескен әниемне бик кысрыклый иде шикелле, әледән-әле алар арасында зур, кызу сүз барганлыгын мин сизенә идем.

Берничә көн узгач, әнием тагын минем белән сүз башлады. Бу юлы ул миңа әтием белән сөйләшүен һәм әтинең мәсьәләгә ничек каравын әйтеп бирде. Дөресрәге, әтием үзе аңа, син ана кеше, кыз балага якынрак торасың, сезгә үзара сөйләшүе ансатрак, менә минем сүзләремне түкми-чәчми Зөһрәгә җиткер, дип кушкан икән.

Ул болай дигән:

– Без көчләп бирүчеләр түгел. Зөһрә чыга икән, һичшиксез яратып чыгарга тиеш. Ләкин Зөһрә яратуны аңлыймы, аның нәрсә икәнен беләме? Ул яшь әле, бу мәсьәләдә ялгышуы бик мөмкин… Чын ярату ул бары бер йөрәк эше генә түгел, ул – акыл эше дә. Яратканда, кешене кашына да күзенә генә карап яратмыйлар. Мондый ярату балалыктан чыкмаган яшүсмерләрдә генә була. Яратканда, кешенең акылын да, характерын да, кем булуын да, ниһаять, эшен-кәсебен дә яраталар. Боларның барысын да йөрәк әллә сизә, әллә юк, ә менә акыл аңларга, акыл белергә тиеш. Кеше үз хисенә үзе хуҗа була ала. Димәк, ярату хисе дә кешенең үз ихтыярында, теләсә –ярата ала, теләмәсә – юк. Зөһрә менә шуны аңларга тиеш. Ул Нәҗипкә култыклап кинога йөртүче тәти егет итеп кенә карамаска, ә үзе белән бергә гомер итәчәк, тормыш корачак дусты, ире, булачак балаларының атасы итеп карарга тиеш. Әгәр шулай караса, ул Нәҗипнең яратмаслык бер җирен дә тапмас. Яратыр өчен, бәхетле булып торыр өчен Нәҗиптә бөтен сыйфатлар бар: акыл, әдәп, тәрбия, белем, дәрәҗә, яхшы һөнәр һәм бигрәк тә бик өметле матур киләчәк… Ниһаять, Зөһрә безнең сүзгә дә колак салырга тиеш. Без аның бәхете өчен тырышабыз. Без – аңа караганда дөньяда күбрәк торган кешеләр, безгә ышанырга тиеш ул… Минем соңгы сүзем шул: тыңласа – уңар, тыңламаса – үзенә үпкәләр!

Күрәсез, нинди туры әйтелгән сүзләр! Ачык, бөтен бер фәлсәфә. Әгәр бу фәлсәфә дөрестән дә һәркемгә ярый торган булса, һәркемне ышандыра алса, ни яхшы булыр иде. Тормышта мәхәббәт фаҗигасе дигән нәрсә бетәр иде ул чакта! Шулай түгелме?.. Акылың аша үзеңә: «Менә бу кешене ярат!» – дип боерык бирәсең дә шуның белән эшең дә бетә. Нинди ансат, нинди рәхәт!

Әтиемнең сүзләренә каршы мин бер сүз дә әйтмәдем, әйтә алмадым, чөнки ул сүзләр алдында мин көчсез идем. Ләкин аның фәлсәфәсе минем шикләремне таратмады, газабымны һич киметмәде. Нихәл итим соң? Мин бит Нәҗипне начар кеше димим, мин бит аның яхшы якларына күз йоммыйм… Әмма ничек аңа иргә чыгарга, гомергә аныкы булырга?.. Ул бит менә бирегә, йөрәгемә кереп утыра алганы юк!.. Ә кушалар, ә яратып була, чыгып була, диләр…

Әнием әтиемнең сүзләрен әйтеп бетергәч, үзеннән өстәп берни дә әйтмәде, берни дә сорамады, тик бары: «Уйла, кызым!» – дип, аркамнан йомшак кына сыйпап куйды… Күземә мөлдерәп яшьләрем килде, шулай да… еламадым мин. Күрәсең, язмышым белән килешә башлаган идем инде.

Әйе, бу сөйләшүләрдән соң мин Нәҗип хакында тагын, тагын яхшырак итеп, җылы итеп, якынрак итеп уйларга тырыша башладым. Инде үземә үзем «Мин аны яратырмын!», «Мин аны ярата алырмын!» дип тукый торган булдым. Шуңа, шул ярата алуыма ышану, һич булмаса, ышанам дигән иллюзия кирәк иде миңа… Югыйсә «мин риза!» дигән сүзне әйтергә ничек телем әйләнер?

Без еш очраша алмый идек. Ул шәһәрдән җиде-сигез километр читкә эшкә йөри, ә мин укуларымнан бушый алмый идем. Шулай да атна саен очрашмыйча калмыйбыз… Ул безгә килә, башта әтием, әнием белән бер ярты сәгать чамасы сөйләшеп утыра, аннан без чыгып китәбез.

Ул гел бертөрле: гадәтенчә эре-горур, гәүдәсен бик туры, башын бик текә тота, иреннәре нык кысылган булыр, ни генә әйтмәсен – тавышын һич үзгәртмәс, кычкырып көлмәс, кыска итеп, өзек-өзек кенә сөйләшер… Кәефе яхшымы, начармы – белеп булырлык түгел. Ә болай үзе миңа шактый игътибарлы, рөхсәт сорап кына култыгымнан ала, саулыгымны сораша, укуым белән кызыксына, кинога-мазар илтсә – буфетка алып керә, пирожный яки яхшы конфетлар белән сыйлый. Ул үзе дә тәмле-томлыны ярата торган иде, тәмәке тартмый иде, тәмәке урынына кесәсендә ирис конфетлары йөртә иде.

Ләкин аның шулай тыштан бик игътибарлы булып, һәр теләгемне үтәргә әзер торып минем арттан ухаживать итүендә үзен миңа өйләнәчәк егет итеп танытырга тырышуы бик нык сизелә иде. Ә бу нәрсә мине, ничектер, бәйли, үземчә табигый булырга ирек бирми иде. Мин онытылып көлә дә, телемә килгәнне туп-туры гына әйтеп бирә дә алмый идем. Нигә инде гадирәк, якынрак, җылырак булмаска? Мин дә бит аңа канат астына керергә торган чебеш кебек елыша, якыная төшәр идем, җылыныр идем, йөрәгемдәге әлеге боз да, бәлкем, эрер иде. Юк шул, юк!.. Баш бик текә, иелеп күзләремә карарга иренә.

Шуның өстенә аның сүзсез генә миннән җавап көтеп йөрүе, ә минем шуны гел белеп торуым мине һәрвакытта киеренке бер хәлдә тота иде. Нигә ул сорамый, нигә шул хакта сүз ачмый, үзенчә мине ирексезләргә теләмиме? Болай үз иркемә куйса бит ул, ихтимал, беркайчан да минем җавабымны көтеп ала алмас.

Хәтта мәхәббәт турында сөйләшү дә безнең арада булмый иде. Гүя аның өчен бер сөйләшү белән хәл ителгән мәсьәлә иде ул, яңадан кабатлап торуның кирәге юк. Аның миңа өйләнәсе килә, ул шуны ярату дип белә… Ә миңа килгәндә инде, ул мине яраткач, мин дә аны, һичшиксез, яратырга тиешмен дип уйлый иде, күрәсең…

Шулай итеп, айдан артык вакыт үтеп китә. Без һаман йөрибез. Йөргән саен, без кешеләр күзенә генә түгел, ничектер үз-үзебезгә дә вәгъдәләшкән кыз белән егет шикелле булып күренәбез, ә минем исә һаман әле соңгы сүземне әйтә алганым юк. Ахырда бу хәл аны борчый башлады булса кирәк, бер кичне ул миңа ярым шаярту белән:

– Зөһрә, мин бит сезнең приговорыгызны көтәм, әллә оныттыгызмы? – диде.

– Юк, онытканым юк, – дидем мин.

– Алайса, нигә сузасыз, в чём дело?

– Җавабым әзер түгел…

Ул бик гаҗәпләнеп иңбашларын җыерды һәм: «Странно!» – дип куйды. Йөзе аның караңгыланып китте, иреннәрен тагын да кыса төшеп, ул шактый вакыт сүзсез калып торды. Үз теләгенә җиңел ирешеп өйрәнгән кеше өчен минем бу хәтле «сузуым» белән килешүе, чыннан да, авыр иде, ахрысы. Шул ук вакытта мине ихтыярсызларга да ярамый – менә бит ул ничек! Мин хәтта аны бер мәлгә кызганып та куйган кебек булдым.

Аннары ул, кашларын җыерып, җитди итеп, ләкин тавышын ничек тә йомшартырга тырышып, миңа болай диде:

– Зөһрә, дорогая, сез мине газапламагыз. Мин билгесез положениедә булуны яратмыйм… Это очень тяжело!.. Ни әйтсәгез дә, тиз арада окончательно өзеп әйтегез. Прошу! Ярыймы?

Мин «ярый» дип вәгъдә бирдем.

Шуннан соң мин үзем дә уйлана башладым: чынлап та, нигә мин сузам, нигә кешене зарыктырып йөртәм? Барыбер әйтмичә котылып булмый бит инде. Ничаклы тизрәк булса, шулчаклы хәерлерәк булмасмы?.. Бәлкем, барысы да ачыкланыр, бәлкем, бу шик-газаплар баштан китәр…

Тәвәккәлләргә кирәк, әйе, тәвәккәлләргә кирәк. Икенең берсен әйтергә кирәк. Тик кайсын, кайсын соң, Ходаем?

Сез инде минем җавабымны алдан ук сизеп торасыздыр. Әйе, мин аңа җавап бирдем, уңай җавап бирдем: «Мин… ризамын», – дидем, тик ашыктырмавын үтендем…

Зөһрә ханым сүзеннән туктады, күңеле тулып, бугазына төер килде шикелле, ефәк кулъяулыгын алып, иреннәренә китерде һәм шул хәлдә озак кына тынып утырды. Дымлы зәңгәр күзләре аның каядыр еракка төбәлгән иде, йомды исә, яшьләре мөлдерәп агып төшәр төсле иде… Бу минутта аңа ни дә булса әйтүнең кирәксезлеген сизеп, мин дәшмәскә, туры карамаска тырышып утырдым.

Ниһаять, Зөһрә ханым, телгә килеп, хәлсез акрын тавыш белән:

– Сез гафу итегез, – диде, – арыдым, ахрысы, мин… кайтыйк… калганын бүтән вакытта сөйләрмен инде.

Мин, бер сүз әйтмичә, бары: «Әйдәгез!» – дип, аны кулыннан йомшак кына тотып торгыздым. Шул чакта, башын күкрәгемә кысып, чәчләреннән сөеп, аны юатасым килде. Кызганыч иде ул миңа…

Кайтып, Зөһрә ханымны санаторийга кертеп җибәргәч, мин, кире борылып, буш аллеялар буйлап киттем. Йокысызлык, йокысызлык изә. Менә шулай арыганчы бер йөреп кайтмасам, күземне йома да алмыйм… Күбрәк утлар сүнгән юлларда йөрим. Кара бәрхеттән төн. Кайдадыр таулар. Кайдадыр диңгез. Күктә ерак йолдызлар… Бөтен галәмендә кеше язмышында һич кайгысы булмаган ваемсыз тирән тынлык һәм тынычлык. Ә мин берөзлексез «аның» турында уйланам. Һич тынычлана алмыйча, үземне кая куярга белмичә уйланам. Вәгъдә биргән. Риза булган. Чын яратусыз, бергә кушылуны зарур иткән, бәхетле иткән чын мәхәббәттән тыш! Аһ, беләм бит мин соңыннан ни буласын! Мин үзем дә заманында шулайрак өйләнгән идем. (Дөрес, берәү дә кыстамастан.) Яңа институт бетергән врач кызга, югары белемле дип, профессиясе яхшы дип, ата-анасы да шәп кешеләр дип өйләнгән идем. Әйе, барысы да бар иде, тик «кечкенә» бер әйбер – чын мәхәббәт кенә юк иде. Әнә шул тышкы сыйфатлардан күзем томаланды, шулар белән исерүемне – ярату бу, дип алдандым. Нәтиҗәдә мин гомерлек үкенеч, гомер буена чын мәхәббәткә сусап, эчтән сызып яшәү! Йә, моңардан да зур бәхетсезлек булырга мөмкинме?..

Беләсезме, искиткеч бер ачыклык белән мин Зөһрәнең нәкъ унсигез-унтугыз яшьлек кыз чагын күрәм… Күрү генә түгел, мин аны хис итәм, һәр карашын, һәр сүзен аңлап торам. Әйтерсең бу – минем үз яшьлегем, яшьлегемә кайтуым. Белсәгез иде, нинди шомландырырлык дәрәҗәдә рәхәт, баш югалтырлык дәрәҗәдә татлы икән ул яшьлеккә кайту!.. Бик күптән бер нечкә шагыйрь: «Йөгереп уйныйсым, ятып елыйсым килә», – дип язган иде. Нәкъ менә шуның шикелле: сөенечеңнән котырып тилерердәй, алдануыңнан үксеп елардай буласың.

VIII

Икенче көнне без тауга менә алмадык – төшке аш вакытында очрашкач, Зөһрә ханым, башым авырта, кәефем юк, дип зарланып торды. Иреннәре агарган, күз төпләре уелган, ә үзе күңелсез, боек иде. Мин, билгеле, аңа кәефе яхшырганчы беркая да чыгып йөрмәскә киңәш бирдем.

Буш вакыт әрәм үтмәсен өчен, күптән уйлап йөргән бер теләгемне үтим дип, төшке аштан соң шәһәр музеена киттем. Барган бер шәһәремдә мин музейларны карамыйча калмый идем, чөнки һәр җирнең музее тарих белән кызыксынган кешегә бик күп яңа материал бирә торган иде.

Бу кечкенә курорт шәһәренең дә музее шактый бай булып чыкты. Тарих бик борынгыдан башланган. Биредә моннан бик күп мең еллар элек бу тирәдәге тау тишекләрендә яшәгән кыргый кешеләрнең тормыш эзләрен күрәсең. Биредә, залдан залга күчә-күчә, шул ук таулар итәгендә гүзәл бер шәһәрнең тууын, үсүен күз алдыңнан кичерәсең. Кыскасы, кызыксынып карар нәрсә җитәрлек иде монда… Мин һәр залда озак тукталып, барлык экспонатларны, панорама һәм рәсемнәрне, витринадагы тарихи документларны ашыкмыйча гына карап йөрдем. Минем игътибарымны революция вакыйгаларын һәм гражданнар сугышын чагылдырган материаллар аеруча җәлеп иттеләр. Таулар арасында кысылып утырган шушы кечкенә генә шәһәрдә Совет власте Пётроград белән бер үк вакытта диярлек урнашкан икән. Бу җирнең дә үз революционерлары, үз каһарманнары булган. Коралын да тапканнар, байрагын да күтәреп чыкканнар… Ә гражданнар сугышы башлангач, алар җирле халыктан отрядлар оештырып, тауларда акларга каршы сугышып йөргәннәр. Менә бит ял итәр, рәхәт чигәр өчен генә туган һәм күпчелек халкы да килеп-китүчеләрдән генә торган курорт шәһәренең нинди кызыклы, бай революцион тарихы бар булып чыкты.

Карап йөри торгач, мин вакытның узганын да сизми калганмын. Музейның ябылыр вакыты җиткән икән – әдәп белән генә шуны минем исемә төшерделәр.

Урамга чыксам, тәмам караңгы төшкән. Ихтыярсыздан гаҗәпләнә калдым: ничек әле мин бу хәтле онытылып киткәнмен?.. Күрәсең, өйдәге гадәтем монда да мине биләп алган.

Ә өйдә минем иң зур юанычым – эш. Эшкә бирелсәм –дөньямны онытам. Мактанып әйтүем түгел, эшсез берәү дә тормый, эшне һәркем ярата (әгәр күңеленә ошаса), ләкин минем өчен эш дигән нәрсәнең аерым әһәмияте дә бар. Бөтен җан сырхауларына каршы бердәнбер шифалы дәва ул минем өчен… Күп кенә еллардан бирле мин моны сынап киләм инде…

…Менә кайтырга чыккач та күңелемдә «ул» терелде. Ничек әле мин «аны» онытып торганмын – шуңа гаҗәпләнәм. Хәер, бу оныту булмаска тиеш, чөнки бөтен рухыма «аның» кереп сеңгәнлеген мин һәрвакыт диярлек тоеп йөрим. Тик әле игътибарым вакытлыча бүтән нәрсәләргә күчеп торды. Бары шул гына… Әмма тормышыңда сиңа бик якын, бик кадерле берәүнең барлыгын тоеп яшәгән хәлдә эшләү, иҗат итү нинди зур бәхеттер инде ул! Йә, ничек мәхәббәт турында хыялланмыйсың, ди!