Текст книги "Sizsiz"

Bəlkə də səbəb ondaydı ki, bir çox məsələlərdə anam daha səbatlı, daha möhkəm, daha dözümlü idi.

“Dözüm”. Bu sözü tapıb, seçib, kitabının adıyla öz həyat devizi kimi təsdiq edən Rəsul Rzanın ədəbi, ictimai həyatda dözümdən danışmağa tam haqqı vardı.

Amma adi həyatda, məişətdə, qayğılara, azarlara sinə gərməkdə Nigar Rəfibəyli daha mətin, daha dözümlü idi.

Atam çox vaxt əsəbi, darmacal, hövsələsiz olurdu.

Anam həmişə səbirli, həlim, təmkinli idi.

Mən təsəvvür edə bilərəm ki, anam atamı itirsəydi (daha doğrusu itirdiyini bilsəydi, çünki itirdi – bilmədi; bu itkinin, bu müsibətin iztirabını mətanətlə çəkə bilərdi, bir müddət dünyada Rəsulsuz yaşamağa bəlkə də gücü, iradəsi, dözümü çatardı.

Atam isə Nigarı itirsəydi bir gün, bir saat da yaşaya bilməzdi.

Həyat bunu təsdiq etdi.

Daha doğrusu, ölüm bunu təsdiq etdi. Atamın ölümü.

Amma kim bilir? İndi bunu kim təyin edə bilər?

1973-cü ildə atam ağır xəstə yatanda həyatı bir tükdən asılıydı, sağalacağına güman çox az idi. Anam möcüzəvi bir iradəylə özünü ələ almışdı, özünü tox tuturdu, ağır xəstəyə qulluq etmənin bütün əzab-əziyyətlərinə mərd-mərdanə dözürdü, bədbinləşmirdi, bizi də bədbinləşməyə, ümidsizləşməyə qoymurdu.

Ancaq bir dəfə, yalnız bircə dəfə, xəstənin ən ağır saatlarından, ən ümidsiz dəqiqələrindən birində özünü saxlaya bilmədi, dəhlizə çıxdı, ağladı: “Ondan sonra mənim yaşamağımın nə mənası var?” – dedi.

Bu sözləri anamdan birinci və axırıncı dəfə eşitdim.

Xaricə səfərin sonu yaxınlaşanda qayıtmağın hövsələsizliyinə bir səksəkə də qarışırdı. Xəyalımdan bir-birindən əyani, görümlü səhnələr keçirdi. Budur Şeiremetyevo uçarlığında məni moskvalı dostlarımdan biri qarşılayır, qəfilcə yox, ehtiyatla, yavaş-yavaş məni bəd xəbər eşitməyə hazırlayır.

Mənə elə gəlirdi ki, içəri dünyamın ən xəlvət hücrələrində gizlətdiyim bu hisslərdən heç kəsin xəbəri yoxdur. Ümumiyyətlə, mən ömrümün çoxunu öz içimdə yaşamışam. Mənə, tək bir mənə aid olan duyğuları, qorxuları, həyəcanları başqalarıyla bölüşməyə nə hacət? Həm də indi belə aydınlıqla və dəqiqliklə bəyan etdiyim bu gizli qorxularımı, pünhan nigarançılıqlarımı o vaxt özüm özümə belə etiraf edəmməzdim. Ürəyim gəlməzdi. Əmin idim ki, özümün belə səbəbini tam aşkarlığıyla boynuma almaqdan qorxduğum hisslərim başqalarına heç cür agah ola bilməz. Sən demə…

Çarpayıda

Rəsul Rzanın

üzünə çəkilib

yüz illərin ağ yuxusu.

Anar təslim olub

qısılıb küncə

Saçlarından, qaşlarından, üzündən

axıb tökülür

neçə ildir ürəyində

gəzdirdiyi qorxusu.

Fikrət Qocanın “Rekviyem”ində atamın ölümünü, ölümündən sonrakı ilk saatları təsvir edən sətirləri oxuyanda gördüm ki, “illər boyu ürəyimdə gəzdirdiyim qorxumu” gizlədə bilməmişəmmiş. Hər halda şair gözlərindən gizlədə bilməmişəm.

Belə qorxurdumsa uzaq səyahətlərə niyə çıxırdım? Ağla gələn ilk cavab – bu cavab mənim xeyrimə deyil – belədir ki, qorxu qorxu yerində, amma kefimdən də qalmaq istəmirdim. Bu cavabda bir azca həqiqət varsa da, həqiqətin hamısı, yarısı, heç çərəyi də yoxdur.

Özümə bəraət qazandırmaq, olanları bəzəmək, münasib səbəblər uydurmaq istəmirəm. Amma, doğrudan, səfərlərə çıxmağımın bir cəhəti də vardı – hansı səfərdənsə imtina etsəydim, getməsəydim, demək, məhz bu müddət içində bəd hadisə gözləmiş olardım.

Əlbəttə, atamın halı xarablaşanda səfərlərdən imtina edirdim, amma 81-ci ilin fevralında İtaliyaya gedəndə atamı evdə nisbətən gümrah halda qoyub getmişdim.

İndi İtaliyadan Moskvaya qayıdarkən, mehmanxanaya çatanacan, Bakıya zəng vuranacan ürəyim çırpınıb yerindən çıxırdı.

Mehmanxana otağındayam, Bakının telefon kodunu, sonra atamgilin nömrəsini, sonra öz nömrəmi yığıram. Uzun-uzun sədalar. cavab çıxmır ki, çıxmır.

Bacımgilin nömrəsini yığıram.

– Qorxma, heç bir şey yoxdur. Qan təzyiqi bir az yüksək oldu, apardıq xəstəxanaya. Orda palatada telefon var, istəyirsən zəng vur.

Xəstəxananın nömrəsini yığıram. Dəstəyi özü götürür. Səsimi eşidən kimi gümrah tonla danışır.

– Lap yaxşıyam. Nigar da burda, yanımdadır. O da lap yaxşıdır.

Dəstəyi anam alır. Səsində sevinc var, şadlıq var.

Əlbəttə, iki min kilometr məsafədə nigarançılığımı sakitləşdirmənin yeganə vasitəsi budur.

Kefləri kök, damaqları çağ… Guya ki… Elə bil heç xəstəxanadan danışmırlar.

Amma bilirəm axı, bilirəm axı…

Məlumdur ki, xəstələr

yaşamır.

Xəstələr gecə-gündüz

ölümlə dava çəkir.

Bəzisi səsli, haraylı,

bəzisi səssiz, səmirsiz;

mən təki…

Müxtəlif illərin misraları səslənir qulaqlarımda.

Beyin fosfor istəyir,

şəkər istəyir ürək.

həkim deyir:

şəkəri az yeyəsən gərək.

Beş, on il dözər can

ciddi pəhriz saxlasan.

Bu sətirlər 58-ci ilin şeirindəndir. Dözümlü canı, möhkəm ürəyi atamı bu şeirin yazılma tarixindən sonra iyirmi üç il yaşatdı.

Amma bütün bu illər ölümünü də “qəlbində, beynində saxladı”.

Çinarın ölüm günü

ilk pöhrəsindən,

ilk yarpağından başlamışdı.

Əsr-əsr yaşadı bu ölüm

çinarın budağında,

gövdəsində, kötüyündə.

Ayrılmadı çinardan

bir an da, bir gün də.

Çinar duymasa da onu,

ölüm keçdi pöhrə-pöhrə.

yarpaq-yarpaq.

Budaq-budaq yolunu.

“Kölgə kimi ondan ayrılmayan ölüm” onu bədbinləşdirmirdi, o, “ömür adlanan qəribə yolun sonucu bu” deyərkən ölümü yox, həyatı, insanları dünyanı düşünürdü.

Ancaq ki, bir qaçılmaz

qanunu var həyatın –

günləri damlasından

dolacaq ömür gölü.

Necə uzaqda olsa

gələcək bir gün ölüm…

… Bir gün gedəri olsam

bəlkə azalacaqdır

bu dünyadan bir damla.

Ancaq dünya qalacaq;

dopdolu bir həyatla,

yaşayıb yaratmağa

qadir saysız adamla…

Hər gün onu “bir xəncər boyu” ölümə yaxınlaşdırırdı. Amma o daima hərəkətdə idi, qolunun giri, ayaqlarının gücü qaldıqca addımlayırdı. Həmişə yoldaydı.

Qurtarmaq bilmir qatarın yolu.

Gündüzü var, gecəsi var.

Hələ gülə-gülə minəcək,

kədərlə düşəcək

neçəsi var.

Nə mən bilirəm harda düşəcəyəm,

nə qatardakılar bilir

Bəlkə heç qatar dayanmır:

düşənə elə gəlir.

minənə elə gəlir.

bəlkə mənə elə gəlir…

… nə yol qurtarır,

nə – arzular.

Yenə isgələlər, duracaqlar ötüşür.

Kimsə minir.

Kimsə düşür…

Ömür qatarından yol boyu neçə tanışı, dostu, əzizi düşmüşdü. Axır illər onları daha tez-tez, daha göynəkli anımlarla xatırlayırdı. Müşfiq nisgilini “Qızıl gül olmayaydı” poemasında ifadə etmişdi. Sabit Rəhmana, Nazim Hikmətə, Abdulla Faruka, Mikayıl Rəfiliyə, Cəfər Cəfərova, Əvəz Sadıqa, Tatul Huryana, Lətif Səfərova, Əliağa Kürçaylıya, cavan vəfat etmiş bacısı Turəyə şeirlər, poemalar, misralar həsr etmişdi.

Mən kölgəsiz bağ görmədim,

El dərdi tək dağ görmədim.

Gözlərimi yumub-açdım,

neçə dostu sağ görmədim.

1962-ci ilin payızından 64-cü ilin yazına qədər mən Moskvada, Ali ssenari kurslarında oxuyurdum. Atamın və anamın məktublarının bir qismi bu illərdə Moskvaya yazdıqlarıdır.

“Anar bala, xoş gördük!

Bakıdan nigaran olma, hamı sağ-salamatdır. İttifaqda, ictimai həyatda elə mühüm bir hadisə yoxdur. Yer-yurdunuz müəyyən olandan sonra yaz, səni yerli qəzetlərə abunə yazdırım. “Rənglərə” bir başlıq yazmışam, gör necədir. Ver, Çingiz (Ç.Hüseynov-A.) sətri tərcümə eləsin, o biri şeirlərlə birgə versin tərcüməyə. Əgər Vinokurov nəm-nüm eləyirsə bənd olmayın. Bəlkə başa düşmür, bəlkə ürəyindən deyil, Slutskiyə versə də, Çingiz mənim adımdan verməsin. Çünki o da lovğadır. İstəmirəm mənim adımdan ona təklif olunsun…

… Yaxşı olar ki, Çingiz şeirləri bir adama versə, sən də orda olasan, çünki sən daha yaxşı izah edə bilərsən.

Hələlik. Sağ ol, oğlum. Öpürəm.

Rəsul

23/XI.62 Bakı”.

“Anarım!

Kaş bu məktub Şimalın şaxtalı soyuqları arasında səni bir azca qızdıra idi. Əvvəlcə bu kağızı tutan əllərini, sonra onu oxuyan ağıllı gözlərini və nəhayət o şair duyğulu incə ürəyini bir azca isidə biləydi. Ayaqlarını demirəm, çünki burdan apardığın naxışlı yun corab və isti çəkmə yəqin ki, ayağını yaxşıca qızdırır.

Sən gedəndən sonra mən bir neçə axşam gözümün yaşını sel kimi axıtdım, sonra düşündüm ki, Bakını sel apara bilər, daha ağlamıram; amma çox darıxıram. Bizim həyatımız əvvəlki kimidir. Rəsul gündüzlər evdən gedir Radioya, Azərnəşrə, Yazıçılar İttifaqına, yaxud əksinə. Beşdə gəlir nahar edir, bir yığın qoz, fındıq, nar yeyir, sonra otağına çəkilib poeziyanın şedevrlərini yaradır. Fidan ərəb dili ilə məşğuldur. Təranə dərslərini hazırlayır, sonra ikimiz televizora baxırıq. Rəsul arabir otağından çıxıb bizə deyir: bu zibilin nəyinə baxırsınız. Doğrudan da bir yaxşı kino göstərmirlər. “Tam-tam” pişik buxarının qabağında uzanıb xor-xor kefə baxır. Niyə baxmasın, oğlu Moskvaya getməyib ha! Ənvər (Ə.Məmmədxanlı – A.) arabir gəlir. “Tam-tam”la oynayır, papiros çəkir və susur. Bəzən də bir aylıq danışmaq normasını iki saatın içində yerinə yetirir. Fikrət (F.Ağazadə, qohumumuz – A.) bu qapıdan girib o qapıdan çıxır. “Niyarə, işin yoxdursa mən getdim” – deyib əkilir. Sənsiz çox darıxır. Daha sənə nə yazım, səni görmək arzusu ilə yaşayıram. Bu ayda yəqin ki, görüşərik. Sənin və Zemfiranın (yoldaşımın-A.) işləri necədir? Ev tapa bildinizmi? Anar, əgər sən ərəb əlifbasını unutmamısansa mən sənə o əlifba ilə yazaram, onda uzun və müfəssəl yazmaq olar. Öpürəm səni bərk-bərk.

Anan.

1962-ci ilin axırıncı ayının 1-ci günü”.

“Ani bala, xoş gördük!

İndicə səninlə danışdıq.

İclas… pis keçmədi. Z və Ə özlərini cırdılarsa da yığıncaq onlara səs vermədi. Yerdən etiraz səsləri qalxdı. Ümumi hesab təxminən 10-0 oldu. Hər halda iştirak edənlər belə deyirlər. İş burdadır ki, Ə çıxışında dedi ki, axır iki-üç ildə Rəsulun yaradıcılığında formalizm bir qorxu təşkil edir və sairə.

Mən danışmadım, ancaq axırda arayış istəyib… keçən il “Azərbaycan”ın 8-ci nömrəsindən parçalar oxudum. Burada o indicə dediyinin tam əksini, yəni mənim nə qədər müasir, yaxşı yazdığımı söyləyir. Məqalə sənin yadında olar.

Burda o, şeiri bir neçə dəfə oxumağı, başa düşmək üçün diqqətlə təkrar oxumağı məsləhət görür. “… Rəsul Rzanın şeirlərini mən təkrar oxuyanda görürəm ki, nə qədər dərin” və sairə.

… Suyu süzülə-süzülə getdi.

Gələcəkdə də belə olacaq.

Salam dostlara. Öpürəm.

Bu saat bütün ailə üzvləri oturub söhbət edirik.

Rəsul

7/I-63

“Anarım!

Biz gələndən sonra sizdə əmələ gələn ruh yüksəkliyini ürəkdən alqışlayıram. Sənin ssenarini belə sürətlə qurtarmağın və Zemfiranın elm dəryasına baş vurması göstərir ki, gələcəyiniz parlaqdır. “Праздная жизнь не может быть чистой”. .A. P. Çexov. “Bekarçılıq insanı çürüdə bilər”. Nigar xanım Rəfibəyli. Rus və Azərbaycan klassiklərdən gətirdiyim bu sitatlar ömrünüzün şüarı olsun. Sizin ayrılığınızın acısını mənə yalnız bizim əjdaha evimiz unutdura bilərdi. Gələn kimi ev əjdaha kimi ağzını açıb məni uddu, mən də içəridən onu didməyə başladım. Yaz mövsümünün başlanması ilə əlaqədar olaraq evdə çoxlu işlər görülür. Nə isə Anarım, xan nəvələri istirahətdədirlər. Mülayim dəniz havası, çiçəkləyən ağaclarının ətri, bir də sakitlik. Yazıçıya və insana bundan artıq nə lazımdır ki… Moskvada keçirdiyim günləri xatırladıqca oxuyuram: ah, necə kef çəkməli əyyam idi.

Bu məktub sənə çatanda yəqin yola hazırlaşacaqsınız.

Anarım, qatarla gəlin, mən də arxayın olum. Bakıda sağ-salamatlıqdır. Havalar tez-tez dəyişir. Daha sənə nə yazım. Məktubunu aldıq, çox sağ ol. Zemfiraya salam de.

Öpürəm səni.

Niyal.

12 aprel 1963”.

Onlar xəstəxanada deyil, öz evlərində olanda hər gün atamgilə dəyərdim. Adətən gündüzlər gedərdim.

Gündüzlərdə nə isə bir nikbinlik var – gün işığı, telefon zəngləri, küçənin hay-küyü, qəzetlər, məktublar, ev kirayəsi, işıq pulu, gəlib-gedənlər…

Ancaq bəzən onlara axşamlar gələrdim.

Deyirlər,

axşamlar kədər gətirir.

Deyirlər,

can sıxır qaranlıq gecə.

Deyirlər…

Deyirlər…

Gündüzlər necə!

Gündüzlər

səbirsiz gözləyirik ki,

bir axşam olsun

bir gəlsin gecə!..

Bu qərib axşamların kədəri son saatımacan içimdə yaşayacaq. “Qərib” sözü burda çox dəqiqdir; onlar öz şəhərlərində, öz evlərində olsalar da vaxt qürbətində yaşayırdılar.

Niyə, niyə, axı, niyə mən hər cür işimi-gücümü, ən təcili, təxirəsalınmaz, ən vacib işlərimi belə kənara atıb bütün axşamlarımı onlarla keçirmirdim? Niyə onların bir gün olmayacaqlarını bilə-bilə, onlarsız günlərimin acı həsrətini öncədən duya-duya, bu fikri özümdən iraq edirdim?

Hökmən bir ay, bir-iki həftə, heç olmasa bir neçə gün bütün dünyanı, bütün aləmi, işlərimi, qayğılarımı unudaraq Bakıdamı, Buzovnadamı, Göyçaydamı səhərdən axşamacan, axşamdan səhərəcən onlarla bir yerdə olmaq – arzum, istəyim, əlçatmaz xülyam idi. Doyunca, lap doyunca bir yerdə qalmaq, doyunca, lap doyunca söhbət etmək – olanlardan, keçənlərdən. Niyə qismət olmadı bu mənə, niyə?

Uşaqlığımdakı kimi – bir yerdə yaşamaq, amma durulub aydınlaşmamış körpə şüuruyla deyil, yaşlı, yetkin insan zehniylə onları günbəgün, axşambaaxşam, səhərbəsəhər dinləmək, qavramaq, yadda saxlamaq… .

Niyə mümkün olmadı bu, niyə?

Hansı iclaslar, bədii şuralar, redkollegiyalar, çıxışlar, görüşlər, səfərlər, cari işlər, dost məclisləri, yaşıdlarla ünsiyyət sevincləri və bütün başqa sevinclər – bax, həmin o saatları, o günləri – Onlarlı saatlarımı, Onlarlı günlərimi aldı məndən? Yuxarıda sadaladıqlarımın hansı birisi atamla anamın sifətləri, sözləri, səsləri, ya da sadəcə susmaları, sükutları qədər mənə əziz, doğma, munis ola bilərdi!

Axşamlar… Onların axşamları… Son illərin axşamları…

Otaq böyük idi, bəlkə buna görə çıraq onu gur işıqlandıra bilmirdi. Alaqaranlıq olmasa da otaq, hər halda çıraqban da deyildi.

Televizor işləyir. İkisi – iki qoca – oturublar televizorun qarşısında. Anam baxır ekrana, atam yox; televizorun qabağında oturub, amma gözlərini yumub.

“Xoş-beş, nə var, nə yox, sağlıq”dan sonra dinib-danışmır. Dəhlizdə anam: “Mənimlə də danışmır, elə bil söhbət tapmır danışmağa, – deyir. – Bütün axşamları, bax, beləcə televizorun qabağında oturur, gözlərini də yumur, baxmır, susur. Bilmirəm gözlərini yumursa daha televizorun qabağında niyə oturur”.

Bəlkə baxmır, qulaq asırmış. Amma qulaq asmalı nə var ki? Qulaq asmaq istəyəndə balaca tranzistorunu qururdu. Axır iki-üç ildə çox mütaliə də edə bilmirdi – gözləri zəifləmişdi, oxuyanda tez yorulur, ağrıyırdı.

Yəqin ki, bu gözüyumulu, sükutlu saatlarında büsbütün ötənlər aləminə, İçəri dünyasına çəkilirdi. O dünyaya ki, orada vaxt anlayışı yoxdu. – Keçmiş də İndi kimi realdır, əyanidir, görümlüdür, insanların da hamısı – ölüb itənləri, haçansa ömründən keçib-gedənləri belə – diridirlər, budur, burdadırlar, danışırlar, gülürlər, ağlayırlar, əl eləyirlər.. Dünya da min rəngli, min bir çalarlıdır.

Bilmirəm, bir mən beləyəm,

Ya hamı belədirmi?

Yada saldıqca keçən günləri

Hər gün bir rəngdə görünür mənə;

Şənbə sarı görünür,

Bazar ağ,

cümə qırmızı.

Yadıma gəlir qonşumuzun

qara, uzun kirpikli qızı

və qızın, boynundakı

gözmuncuğu,

Yadıma gəlir nənəmin

göy gözləri,

şirin nağılı,

babamın qaşqabağı, acığı.

Yollar yadıma düşür.

Tozlu yollar,

Yulqunlu, yovşanlı yollar.

turaclı, dovşanlı yollar.

Qarğı tütəyim yadıma düşür.

Sümsüm yadıma düşür,

qarğı cəngərəklə

əlçatmaz budaqdan üzdüyüm

zingirə-zingirə

əlvan üzüm yadıma düşür.

Köbərləri qazıb

çıxartdığımız boyaq

yadıma düşür.

Bağlardan yığdığımız

şirin əvəlik,

dağlardan yığdığım

sumax yadıma düşür.

Onu bu xatirələr, fikirlər aləmindən vaxtsızlıq dünyasından ayırmaq, təkliyini dağıtmaqçün eşitdiklərimdən, gördüklərimdən, oxuduqlarımdan – bir sözlə, Bu Gündən danışırdım. Ona cürbəcür xəbərləri, şayiələri, bəzən hətta qeybətləri çatdırırdım. Zəif gülümsünürdü, solğun bir maraq göstərirdi, amma duyurdum ki, bütün bunları tam bir biganəliklə qarşılayır.

Hərdən bu məni hövsələdən çıxardırdı. “Niyə heç kəslə durub – oturmursan? –deyirdim. – Hanı sənin tay-tuşların, dostların?” – deyirdim.

Dönə-dönə verdiyim bu suala yalnız bir kərə cavab verdi və bu cavabı heç vaxt unutmayacam:

– Mənim dostlarım Müşfiq, Faruq, Rəfili, Sabit, Nazim Hikmət, Cəfər Cəfərov idi. Neyləyim ki, heç biri qalmayıb.

Sabit Rəhmana müraciətlə yazırdı:

“Kommunist” küçəsində

Sabir bağıyla üz-üzə

“Gənc işçi”

Həm iş yeri,

Həm gündəlik ruzi ağacı,

Həm etibarlı sınaqdı bizə.

İndi sən yox,

Müşfiq yox,

Mikayıl yox,

Faruq yox,

Səməd yox,

Əli Nazim yox,

Mehdi yoxdu.

Tək necə qayıdım o günlərə,

necə keçim o yolu!

Son illər Nazim Hikməti daha tez-tez xatırlayırdı. Nazim 20-ci illərdə Bakıya gələndə atamla görüşməmişdilər. Nazimin ölkəmizə 50-ci illərdə ikinci və həmişəlik gəlişi zamanı tanış oldular və dərhal da köhnə dostlar kimi ünsiyyət bağladılar. Moskvada və Bakıda bir-birinin ən əziz qonaqları idilər. Nazim atam haqqında üç məqalə, atam isə onun haqqında bir neçə şeir yazıb. Bu şeirlərin hamısı N.Hikmətin vəfatından sonra yazılıb. Ancaq Nazimlə hələ şəxsən tanış olmadığı vaxt, şair Türkiyədə Bursa məhbəsində dustaq yatarkən, atam Nazimin anasına bir şeir yazıb. Bu şeiri sevmirəm. Ritorik, şüarçı şeirdir. Nazimlə şəxsi tanışlıqdan, ülfətdən sonra və Nazimin ölümündən sonra atamın ona həsr olunmuş sətirlərini isə həyəcansız oxuya bilmirəm.

Şair yoxdur artıq,

olmayacaq

Ulu şair ölümünü

sinəsində apardı

Bursadan.

İnfarkt miakardo onu

uzaqlarda vursa da.

İstanbulda Boğaziçində, Çinaraltında, Bursada Nazimi xatırlaması təbiidir, amma Bakıda, xəstəxanada, azarlı, ağrılı, əzablı günlərində də ürəyində, yuxularında, şüur dumanlarında Nazimlə danışırmış.

“Qarşı yalı məmləkət”də – Bolqarıstanda yazdığı şeirində də Nazimlə bağlı sətirlər var.

Üfüqdə göy gözlərin sarı həsrəti.

Bir səs:

– Oğlum, oğlum! – deyə.

çağırır Məməti…

… Qara dənizin üstündən,

qara yellər əsdimi?

Məmət gecikdimi?

Çağıran tələsdimi?

… Üfüqdə göy gözlərin sarı həsrəti,

Səhifələrdə yaralı qəlbin məhəbbəti…

Məmət dərs oxuyur

Lehistanın baş kəndində.

Şəkərim, qardaşım, ustad!

Bir də çağırma,

Çağırma Məməti!

– Niyə çağırmasın? – deyə atamdan soruşuram.

– Necə niyə? – təəccüblənir, mənim başa düşmədiyimə təəccüblənir. – Axı Nazim ölüb. İndi hara çağıra bilər Məməti, o dünyaya?

Bu qədər aydın ifadə olunmuş fikir, bilmirəm niyə mənə ilk dəfədən çatmayıb.

1962-64-cü illərdə Moskvada təhsil alanda atam mənə bir neçə Bakı qəzetini abunə yazdırmışdı. Hər həftə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti gəlirdi və hər həftə qəzetin səhifələrində atam haqqında yazılar oxuyurdum.

Qəzetin 13 yanvar 1963-cü il nömrəsində Lenin mükafatına təqdim olunan əsərlərin siyahısı dərc olunmuşdu. Bu əsərlər sırasında atamın “Qəlbimdə bahar” kitabı da vardı.

Qəzet bu kitabın mükafata təqdim olunması münasibətilə formal müsbət rəyi ifadə edən məqalə çap etmişdi, amma məqalə bu sözlərlə qurtarırdı: “Pəncərəmə düşən işıq”, “İki tarix” şeirlərinin sonluğu zəifdir. “Quzu”, “Mahnı dərsi”. “Qaz” şeirlərində yürüdülən fikir müəyyən dərəcədə – dumanlıdır. “Ağ fil” şeirinin ideyası orcinal deyildir, “Bakı”, “Ana, dərdin nədir?” şeirləri lakonizmdən uzaqdır, ritorik xarakterdədir və s.

Şair bəzən prozaik ifadələrdən həddindən çox istifadə edir ki, bu da sətri tərcümə təsiri bağışlayır.

Ayrı-ayrı nöqsanlarına baxmayaraq, “Rəsul Rzanın “Qəlbimdə, bahar” şeir kitabı maraqla qarşılanır”. (19 yanvar, 1963)

Qəzetin elə həmin nömrəsində dərc edilmiş başqa bir məqalədə belə abzas var:

“Qəlbimdə bahar” kitabına çəkilmiş şəkillərdə gənc rəssam T.Nərimanbəyov formalist axtarışlarının faydasız bəhrəsini nümayiş etdirmişdir. Həyat ilə, insan təfəkkürü ilə heç bir əlaqəsi olmayan bu mücərrəd ifrat şərti rəsmlərin meydana çıxması, hazırda sovet incəsənətində mücərrədçi, formalist hoqqabazlıqlarla gedən ciddi mübarizə şəraitində xoşagəlməz bir hadisədir”. (19 yanvar, 1963)

Ölkənin ən yüksək mükafatına təqdim olunmuş kitaba bu sayaq, bu dillə xeyir-dua verilir, “uğur dilənirdi”.

Qəzetin (9 fevral, 1963); “Xalq üçün yazıb-yaratmalı” adlı baş məqaləsi demək olar ki, tamamilə atamın “Rənglər”inə həsr olunmuşdu. Məqalədən bəzi parçalar:

“Biz mücərrəd insanpərvərliyi poeziyamıza və ümumiyyətlə, ədəbiyyata və incəsənətimizə yaxın qoymamalıyıq. Çox təəssüf ki, bizim poeziyamızda mücərrəd insanpərvərlik, “ümumiyyətlə” insandan danışmaq kimi hallara təsadüf olunur…

Müasir poeziyamızın görkəmli nümayəndələrindən olan xalq şairi Rəsul Rzanın ədəbiyyatımızdakı xidmətləri geniş ictimaiyyətə məlumdur. Onun gözəl ictimai-siyasi lirikası, beynəlxalq mövzulardakı şeirləri, Dövlət mükafatına layiq görülmüş “Lenin” poeması oxuculara yaxşı tanışdır. Bütün bunlarla yanaşı şairin bir sıra son şeirlərində və xüsusilə, “Rənglər” adlı (“Azərbaycan” jurnalı, 1962-ci il, № 12) silsilə şeirlərində gözə çarpan ciddi qüsurlar da ədəbi ictimaiyyətimizi narahat etməyə bilməz. Şairin həmin şeirlərində məhz müccərrəd insanpərvərlik, müasir həyatımızın aktual məsələlərindən uzaqlaşmaq halı aydın hiss olunur. “Rənglər” silsiləsindəki 27 şeirin demək olar ki, hamsının axırı insan haqqında belə mücərrəd fikirlər və ifadələrlə qurtarır: “İnsan ülfəti”, “Anlayan, duyan insan”, “İnsan qayğısı”, “İnsan əməli”, “İnsan düşüncələri”, “Gülən, ağlayan insan, insan, insan”, “İnsan bəzəyi”, “Dərindən nəfəs aldı insan”, “İnsanın bəlalı başı”, “Bəzi insan niyyəti”, “İnsan dünyası” və sairə; Bu şeirlərdə hansı insandan danışılır? Şairin insana demək istədiyi nədir?

Tamamilə aydındır ki, bu şeirlərdə konkret insan yoxdur, rənglərin dili ilə insana söylənən fikirlər çox mücərrəddir, dumanlıdır və oxucu bu fikirləri duymaq, başa düşmək bir yana qalsın, yozub məna çıxarmağa da çətinlik çəkir.

Həmin parçalardan aydın görünür ki, şairin məntiqində heç bir ardıcıllıq yoxdur, müqayisələrində predmetlər, insanlar, hadisələr haqqında real təsəvvür yoxdur, rənglərin insana münasibətində, hadisələrə təşbeh gətirilməsində uyğunsuzluq və mücərrədlik var (Kəlmə başı “mücərrədlik” sözünün təkrar edilməsi “Rəngləri” o zaman rəssamlıqda mücərrədliliyə qarşı mübarizə kampaniyasıyla bağlamaq cəhdiylə əlaqədardır).

Belə tapmacaçılığa müasir şeirimizdə nə ehtiyac var? Bizim həm fikir, həm ifadə cəhətdən aydın, axıcı və ahəngdar sovet poeziyamızın ənənələri harda qalmışdır ki, belə “tapmacaçılıq” və mücərrədlik şeirimizə yol tapır?”.

“21 fevral 63.

Oğlum, Anarım!

Bu gün Nigarla qonaq getmişdik, Ə-gildə. Çox üz vurdu, getməli olduq…

Ə-gildə gördüyüm həyat mənzərəsi məni xeyli riqqətləndirdi. İnsan necə mürəkkəb, anlaşılmaz məxluqdur. Biri mehrini itə, biri pişiyə, biri quşa salır. Biri sakitlikdən zövq alır, biri yağlı yeməkdən, biri hamıya böhtan deməkdən.

Ə-ni sən tanıyırsan. Bu adamın tükənməz enerjisinə heyran qalmamaq mümkün deyil. Bu yaxınlarda onunla, Tahir Salahovla, Elbəylə (Elbəy Rzaquliyev – A.) Neft daşlarına getmişdik. Qara dəniz səfərimiz yadındadırmı? O zamandan neçə il keçir. Elə bil ki, 1963-cü ilin qapısını açıb o uzaq illərə girdim. Ə. həmin şux enerjili, adama (bəzən həddindən artıq) hörmət göstərən Ə. idi. Bir zərrə qədər dəyişməmişdi. Bu gün onun səadətxanasında olduğumuz zaman mən bu adamın, adi görünən bu adamın qəlbində nə qədər zəngin insani hisslər yaşadığını gördüm. Mən onun evinə səadətxana deyirəm. Uzun illər, onillər pəncərələri günəşə, qoynu hərarətə, içi sevincə həsrət daxmada ömür sürən bu adamın indi dörd otaqlıq fərəhini görsəydin, sən də belə deyərdin. Biri mehrini itə, biri pişiyə, biri quşa salır. Ə. iki tapdıq uşaq saxlayır. Bu uşaqlar kim bilir, nə qədər məhrumiyyət, kədər, göz yaşı “gələcəyindən” dinc həyat, məhəbbət, tərbiyə, əmək, səadət “bu gününə” düşüblər.

Onlar “yetim” sözünün göz kimi cızıltısından qurtarıb “ana”, “ata” sözlərinin şəfqət və işıq mehribanlığına qovuşublar. Bütün bu insan qəhrəmanlığını eləyən, çoxlarının mərhəmətlə salam verdikləri, adam arasında “çudak” ləqəbi, qazanmış Ə-dir. Sən təsəvvür edə bilməzsən, o nə qədər böyük bir qürur və insanı riqqətə gətirən sevinclə “balalarından”, onların ağıl-kamalından danışırdı. Hər dəfə onların adını dedikdə onun gözlərində nə sonsuz bir səadət görünürdü.

Bəli, insan mürəkkəb, böyük, mənalı, mübhəm, zəngin, heç bir zaman sona qədər dərk edilə bilməyəcək bir varlıqdır. Əgər bu varlığın heç olmazsa, bir hissəsini anlamaq, duymaq, başqalarına nağıl etmək üçün bir ömür vaxt lazımdırsa, bunu məmnuniyyətlə etmək ən şərəfli iş deyilmi?

Evə gəldik, dedilər zəng eləmisən. Əzizim, oğlum, qardaşım, mənim mehriban dostum, inamlı, etibarlı, ümidli arxam, yoldaşım Anar bala, nə üçün bu qədər nigaranlıq keçirirsən? Məgər sən atanın həyata ilk qədəm qoyduğu gündən mübarizələrdən, həyatın sınaqlarından, illərin, günlərin imtahanından keçdiyini bilmirsənmi? Nə üçün mənim gücüm, davamım, dözüm və iqtidarım haqqında sən şübhə edirsən? Nə üçün nigaransan? Məgər mən inandığım, seçdiyim həyat və sənət yolunda azmı ədəbi və qeyri-ədəbi mığmığaların sancaqlarını görmüş, dızıltısını eşitmişəm?

Paxıllar zümrəsinin, nadanlar dəstəsinin, talantsızlar güruhunun tənə daşları hansı sənətkarı yolundan qaytara bilmişdir?Məgər sən mənim az-çox sənət adamları qəbilindən olduğuma şübhə edirsən?

Anarım! Mən axır günlər yumoristik şeirlər yazıram. Bu son hadisələrə mənim necə baxdığıma sübut deyilmi? “Karvanımız gedəcək” şeiri yadında deyilmi?

… Oğlum! İnsan anlamağa qadirdirsə, heç bir məhrumiyyət, çətinlik, zərbə onu sarsıda bilməz. Mən xoşbəxtəm ki, anlamağa qadirəm. Bu söz sənə özündən dəm vurmaq, “özünü bəyənən ağam vay!” qəbilindən gəlməsin. Mən söz gəzdirən ədəbi… f. Nə üçün belə etdiklərini anlamasaydım, qəzəbinə səbəb olan nədir bilməsəydim, bugünkü yeni ədəbi cərəyanın, xüsusilə, Azərbaycan şeirində hər gün daha artıq bir qüvvətlə səslənən yeni şeirin mübarizlərini bir sıraya nə topladığını anlamasaydım bəlkə də məyus olar, ruhdan düşərdim. Bütün bunların şah səbəbini aydın-aşkar gördüyüm üçün, anladığım üçün bu hadisələr (əgər bunları hadisə adlandırmaq olsa) məndə bir təbəssümdən, bəlkə də təəssüfdən başqa bir şeyə səbəb olmur. Yeni yaradıcılıq səfərinə, yeni mübarizələrə özümdə hər zaman olduğundan artıq qüvvət hiss edirəm.

Kim nə desə inanma. Sənin atan kefi kök, damağı çağ, əlində hələ gücünü, axtarışını, yeni boyalarını itirməmiş bir qələm olaraq “bənzəyir bir qocaman dağa ki, dəryada durur”.

Mənim Anarım, səni və sənin Zemfiranı öpürəm.

Rəsul”.

“Oğlum!

Bilsən yerin necə boşdur. Hər dəfə yeni bir şeir yazıb qurtaranda gözlərim səni axtarır, axı sən bizim ədəbi mübahisələrimizin, münaqişələrimizin münsifi idin. Əgər təbiət də insan qəlbi qədər həssas olsaydı, yəqin ki, dəniz bir damlanın əksildiyini duyardı. Hər gün səhər açılır, fəslin ahənginə uyğun planetimiz böyrünü günəşə verib hərlənir, bizi gecələrin qaranlıq səhrasından keçirib yeni səhərlərə qovuşdurur, biz ən əziz bildiyimiz ömrü məngənə kimi yeyə-yeyə əbədi sükut aləminin sahilinə yaxınlaşırıq.

Bəlkə də bu ibarəli cümləyə dodaqaltı qımışacaq, deyəcəksən, Rəsul sentimentalizm ənənələrini yenidən dirçəldir. Yox. Bu bir növ ruhi fotoqrafiyadır ki, kəlmələr aşkarlayıcısı ilə aydınlaşıb.

Yeni şeirlər yazıram. Gələcək yarış və mübarizələrə qüvvət toplayıram. Sən bilirsən ki, yarışı qazana bilmək üçün biz üçqat artıq layiq olmalıyıq. O gün səninlə danışanda mən səsində bir məyusluq çaları duydum. Nə üçün?

… Son zamanlar işləyə bilmirdim. Fikrimi toplaya bilmirdim. Səninlə danışandan sonra elə bil ki, qəlbimə bir sakitlik, fikrimə bir aydınlıq gəldi. Oturub yazmağa başladım. Bu sikldən olan birinci şeiri sənə göndərirəm.

İş günü

İstər yağış çiləsin,

istər qızmar gün olsun

istər şaxta,

bu gün də iş günüdür,

sabah da.

İnsanın iş günü

azalsa da, çoxalsa da,

insanlığın iş günü bitməyəcək

İnsan orbit-orbit gəzəcək

ulduzların beşiyini.

Səhralara bahar səpək,

günəş tökək yuvamıza!

Qaralmasın ömrümüzün

nə bir anı, nə beş günü,

Ulduzlar yanır

Dəryalar dalğalanır.

Güllər cücərir torpağın qoynunda.

Yer kürəmiz fəsil-fəsil

təzələyir dəyişəyini.

Dünən də iş günü idi,

Bu gün də iş günüdür!

Sabah da olacaq həyatın iş günü.

Nə yorğunluq, nə intizar.

nə təqvimi müxtəlif rənglərə ayıran olsun.

Ömrümüz iş günü,

Hər iş günümüz bayram olsun.

14 fevral 1963.

Məni Balakən rayonundan deputatlığa namizəd veriblər. Həyat belədir, oğlum: gün çıxır, göy buludlanır, yaz olur, qış olur. İnsanın ən böyük ləyaqəti ondadır ki, bütün bu istilər, soyuqlar, işıqlar, qaranlıqlar içində yolunu İnsan kimi keçsin. Bəlkə də ədəbi mığmığalar bu sözləri oxuyub ağız büzərlər. “Yenə də mücərrəd İnsan – deyə dızıldayarlar. Olsun. Konkret heyvan olmaqdan mücərrəd İnsan olmağın nəyi pisdir?

Hələlik. Öpürəm.

Rəsul Rza

16/XI.63

“Oğlum! Anar!

İndicə Filarmoniyadan türk bəstəkarlarının konsertindən gəldik. Yerin boş idi. Biz hamımız – anan, bacıların, Ənvər oturub xeyli natanış musiqiyə qulaq asırdıq, sən yox idin. Simfoniya və orkestr üçün yazılmış konserti dinlədikcə düşünürdüm: dünyadan nə qədər xəbərsizik. Axı bizim təsəvvürümüzdə aləm çox məhduddur. Biz evimiz, eyvanımız, küçəmizdən başqa nə görmüşük? Yeni illərin qırdığı çərçivələr hələ zehnimzə uyuşub bərkiməyib. Çalınan əsərlərdən ikinci mənə daha xoş gəldi, Fidana əksinə. Nigar, Təranə hər ikisini bir az bəyəndilər. Mən musiqi haqqında mülahizə yürüdüb hökm verməkdə özümü haqlı hesab etmirəm. Lakin mən anlamağa çalışıram. “Bu gecədə dinlədiyim əsərlər bütünlüklə – mənə aydın idi” – deyə bilmərəm. Ancaq duman arxasında silueti görünən dağlar kimi mən bir əzəmət, nə isə rəngləri, biçimləri adiləşmiş aləmə bənzəməyən bir varlıq mövcud olduğunu duydum…

… İndi gedib duş (çilək) qəbul edəcəyəm. Sonra yatacağam. Burda hamı sağ-salamatdır.

Öpürəm.

Rəsul.

20/XI.63”

“Ədəbiyyat və incəsənət”, 30 mart 1963. “Məqsəd aydınlığı və sənətkarlıq” adlı məqalədən:

… “Yenilik” pərdəsi altında düşmən ideologiyasının mədəniyyətimizə nüfuz etməsinə, kommunist tərbiyəsində qüdrətli vasitə olan ədəbiyyat və incəsənət silahımızın pas atmasına kəsərdən düşməsinə laqeyd qalmaq olarmı? Əlbəttə, yox. Qəribə burasıdır ki, formalizmi, abstraksionizmi əsaslı surətdə tənqid edən qiymətli partiya sənədlərindən söhbət gedərkən: “Bəs bizim ədəbiyyatımızda necə? Mücərrədçiliyi və onun müxtəlif təzahürlərini andıran əsərlər yoxdurmu?” – deyə sual etdikdə, yazıçı yoldaşların bəziləri “məsələnin bu şəkildə qoyulmasından” narazı olurlar. “Şərt deyil ki, hər yerdə mücərrədçilik axtarıb tapasan?” – deyir, tənqidin diqqətini qüsurlardan, səhvlərdən yayındırmaq istəyirlər (Bizim estetika dərnəyinin bir məşğələsində olduğu kimi). Sual olunur:

– Hörmətli yoldaş, hərgah belə qüsurlar varsa, onları “axtarıb tapmaq”, yəni göstərmək qəbahətdirmi? Bir də ki, əgər belə səhvlər uzaq keçmişdə deyil, bu yaxın zamanlarda baş vermişsə, onlar çox köhnə kitab və jurnallarda deyil, bizim öz orqanımız “Azərbaycan” jurnalının 1962-ci il 12-ci nömrəsində çap edilmişsə, daha onları “axtarıb tapmağa” nə ehtiyac var. Onlar “tapılmışdır”, daha doğrusu, onları hamımız oxumuşuq. Jurnalımızın yuxarıda göstərilən nömrəsində xalq şairi Rəsul Rzanın “Rənglər” başlığı altında 27 yazısı verilmişdir. Mən bu parçaları diqqətlə oxudum, bunlarda həyatımız üçün, cəmiyyətimiz üçün xeyirli bir məna, faydalı bir məzmun axtarmağa çalışdım, çox təəssüf ki, tapa bilmədim.