Текст книги "Sizsiz"

“İçəri şəhərimiz” varsa, İçəri dünyamız ola bilməzmi?

Doğrudur, xalq “içim özümü yandırır, çölüm özgəni” – deyir.

Bu ifadənin məna tutumuna, fikir siqlətinə valehəm.

Dünyanın təməl mətləblərindən biri – insanın təkliyi, tənhalığı, özgələr tərəfindən heç vədə anlanılmaması (Sartr: cəhənnəm-başqalarıdır, – deyir) kontaktsızlıq, rabitəsizlik, əlaqəsizlik, insanın zahiri bəliriylə-çölüylə, daxili varlığı-içərisi arasındakı təzad, uyğunsuzluq, uyarsızlıq – beş kəlmədən ibarət bu deyimdə nə qədər qısa, yığcam ifadə edilib. Vəzndən yüngül, qıvraq, qiymətdən ağır bu cümlə insanın dünyayla münasibəti barədə böyük bir həqiqəti demirmi?

İnsanın içəri dünyasıyla çöl dünyası daimi təmasda, qaynayıb-qarışmada olsalar da, bir-birindən möhkəm sədlər – sərhədlərlə ayrılıblar – içərimizdəki hər sözü, fikri, hissi bu hüdudlardan dışarı buraxmırıq, buraxanda yüz kərə götür-qoy edirik, düşünüb-daşınırıq, dönə-dönə fikirləşirik ki, sərhədi adlayıb keçən sözümüz, duyğumuz çöl dünyasında necə görünəcək, necə səslənəcək, bizə dostmu qazanacaq, düşmənmi?

Bizim xeyrimizə olacaq, zərərimizə?

Şöhrət gətirəcək bizə, ya nifrət?

Eyni cür çöl dünyamızdan içəri dünyamıza gəlmək istəyən hər yeni insanı, ideyanı, təəssüratı sərhəddə çək-çevirə salırıq, yüz ölçüb bir biçirik-bu gələn kimə bənzər, bu gələn nəyə bənzər? Casus kimi, çuğul kimi gəlir – içərimizi ələk-vələk edib bizi “aləmə demək” üçün? Pozucu kimimi gəlir içərimizdə tikdiklərimizi, qurduqlarımızı dağıdıb tar-mar etməkçün?

Yaxud, gələcək söhbətlərinə, qeybətlərinə yem axtaran, qida gəzən yüngülməcaz bir maraqlı kimimi?

Seviriksə içəridən sevirik: əlbəttə, çöldə gördüyümüzdən düşür bu toxum daxilimizə, amma içərimizdə cücərir, pöhrələyir, boy atır; sevgimiz içərimizdən boylanır. “Boylanır” sözünün hər iki mənasında – həm ucalmaq, boy atmaq anlamında, həm də boylanıb baxmaq, çəpərdən o taydakı aləmi seyr etmək mənasında.

İçəri dünyamız da çölümüzdəki böyük dünya qədər genişdir, əhatəlidir, enişli-yoxuşlu, istili-soyuqludur, əlvandır. İçərimizdə özümüzün bəlkə heç vaxt fəth edə bilməyəcəyimiz zirvələrimiz var, onların ucalığına dırmaşdıqca ciyərlərimizə dağ havasının sərinliyi dolur. İçərimizdə dibi görünməz uçurumlarımız, yarğanlarımız, quyularımız da var. Elə dərinliklərimiz var ki, onların dibinə bəlkə də insan heç zaman çata bilməyəcək; İçərimizdə çala-çuxurlarımız var, keçilməz cəngəlliklərimiz var, göz-gözü görməyən zülmətlərimiz var.

İçəri dünyayla çöl dünyası arasında çox uzaq bir yol, çox böyük bir məsafə var – bu yol, bu məsafə kirpiklərimiz uzunluğundadır.

İki dünyamız arasında çox möhkəm bir sədd, ağır bir qapı var – gözümüzün qapağı. Gözümüzü açırıq – İçəri dünyamızdan çöl dünyasına çıxırıq. Gözümüzü yumuruq, kirpiklərimiz qovuşur. İçəri dünyamıza qayıdırıq.

Qoca, çox tənha bir yazıçının şakəri varmış – bəzən ətrafında çoxlu adamlar olanda, gur məclisdə qalabalıqda gözlərini qapayarmış. Soruşanda: “ürəyim darıxır”, deyərmiş. Bir gün gözlərini əbədi yumanda yeganə dostu: “görünür, ürəyi elə darıxıb ki, daha dözə bilməyib”, – dedi.

Çöl dünyasında nə qədər gəzib-dolaşsaq da, son səfərimiz torpağa yox – İçəri dünyamızadır. Torpağa bizi bizdən sonra, başqaları gömürlər. Biz isə özümüz yolumuzun son mənzilinə çatmaq üçün son səddi adlayıb ardımızca qapını bağlayırıq – gözlərimizi yumuruq. Bu dəfə həmişəlik…

İçəri dünyamıza – ilk və son dünyamıza qayıdırıq.

Ancaq bir an da var “həyatla ölüm arasında bir qarış yol”da. İki aləm arasındakı bir an.

İki aləm arasındayam,

biri gerçək,

sevincli, həyəcanlı,

xatirəli, unudumlu, nisyanlı.

Biri bilinməzlik,

o yanlı.

Kim bilir? Kim bilir nə qədər qalıb bilinməzlik mənzilinə, o yanın sahilinə. Nə qədər möhlətə var – “bir il, bir gün, bir saat?”

Hələ ki, “vaxt var ikən” bu bir kirpiklik məsafəni keçirəm, gözlərimin ağır qapılarını örtürəm, İçəri dünyama çəkilib, xatirələr aləminə dalıram.

Anıram…

“Xatirələr yolu ilə ötən günlərə, illərə qayıtmaq, olmuşları bir daha yaşamaq qəlb incidir. Hadisələr, mənzərələr, sözlər, baxışlar, gülüşlər yenidən canlanıb insanı heç bir qüvvə, heç bir möcüzə ilə geri dönməyəcək aləmə aparır. Xatirələr yolunun sevincli anları keçib getdiyi, geri dönməz olduğu üçün təəssüf doğurur, acılı-ağrılı olanları bir daha qəlbimizi göynədir. Xatirələrimiz həmişə bizdən gənc olur. Onlar keçmiş günlərdən dinlədiyimiz tanış səslərdir”.

Yuxarıdakı şeirlər də, bu sözlər də Rəsul Rzanındır.

“Həyat qəribə şeydir. Onun elə səhifələri var ki, anlamaq, izah etmək çətin, unutmaq daha çətindir”.

Bu sözlər də onundur.

“Biz hər zaman xatirələrimizdən daha yaşlıyıq”.

Bu da…

Ömrünün son iyirmi ili bir-birindən ağır xəstəliklər, əsəbilik, yorğunluq, bir növ biganəlik onun binədən çox möhkəm olan səhhətini, həyatsevər, nikbin təbiətini, illah da bütün mərəzlərə mətanətlə dözən ürəyini qəlpə-qəlpə parçalayır, əridir, söndürürdü, amma ömrün möhlətindən söz düşəndə həmişə: “mən mütləq XX əsrin axırını görəcəm, – deyirdi, – XXI əsri qarşılayacağam, təzə minillikdə heç olmasa bircə gün yaşayıb sonra gedəcəm”.

Biz, onun yaxınları, hətta həkim qohumlarımız da bu zarafatı guya ki, ciddi qəbul edirdik, “əlbəttə, hökmən” – deyirdik. Halbuki bunun xülya olduğunu hamımız başa düşürdük.

Özü başa düşmürdü məgər?

“Şəhərin yay günləri” pyesinin qəhrəmanı Qiyas – onun təxminən 40-42 yaşı var – deyir: “Mənim ömrümün çoxu gedib, azı qalıb”.

Bu pyesi yazanda mənim 39 yaşım vardı. Əlbəttə, Qiyas müəllifin prototipi deyil, ancaq hər tamaşada aktyorun dilindən bu sözləri eşidəndə mənə elə gəlirdi ki, bu elə mənim də ömür möhlətimdir. Kövrəlirdim.

Müəllifin öz əsərindən kövrəlməsi çöçün gəlir adama, gülməli gəlir, lağa qoyulmalı məsələdir, elə deyilmi?

Amma bu yazıda mən nəinki hər hansı yalanı qələmimin dörd həndəvərinə buraxmayacağam; nəyisə gizlətmək, nə barədəsə susmaq, hansı duyumunsa üstündən keçmək də istəmirəm.

İndi yaşım 46-dır. Daha lap qəti bilirəm ki, ömrümün çoxu gedib, azı qalıb.

Yağış mənimlə gedir.

Yumru, uzunsov damcılarla

qonub qatar pəncərəsinə.

Qulaq asıram qatar təkərlərinin

yeknəsək səsinə.

Arxada qalır taqqıltılar.

Sanki,

Ömür damcı-damcı düşür, qayıtmazlığa.

Günlər gedir

çoxluqdan azlığa.

Barı atama qismət olmayan mənzilə çatmaq, XX əsri yola salmaq, III minilliyi qarşılamaq mənə nəsib olaydı.

Amma nə fərqi var? Tutalım, lap bu həddə də çatdım, onu da ötdüm, atamın yaşını – 71-i də haqladım, 80-ə, 90-a da yetdim. Bu halda belə, mənimçün indən belə yalnız Keçmiş var.

Əgər İndi yoxdursa, insan yalnız Keçmişlə və Gələcəklə Yaşayırsa, mənimki – Keçmişdir.

Keçmiş – xatirələr, anımlar, Gələcək – ümidlər, gümanlardır, hər ikisi real olduğu qədər qeyri-real, gerçək olduğu qədər sirabdır, ilğımdır, mirajdır.

Beləysə, gerçəkdən olmuşların anımlarıyla yaşamaq doğrulub-doğrulmayacağını bilmədiyin ümidlərə qapılmaqdan üstün deyilmi?

Xatırlayıram,

neçə belə axşamın arxasında

ömrün uzaq sahilində

dağ kimi

qalaq-qalaq yığılmış illərin

arxasında

qalan günləri…

Atamındır bu sətirlər:

Xatirələrin yaxını

ağrıdan olur,

göynədən olur.

Uzaqları

daha mülayim, sakit.

Bunlar da…

… Anıram…

“Anarı, xoş gördük!

Səninlə az danışdıq və deyəsən məndən incidin. Yox, incimə, oğlum. Mən indi sənə uşaq kimi yox, yetkin bir gənc kimi baxıram. Odur ki, istəyirəm mən olmayanda sən evin kişisi olasan, ananın, bacılarının qayğısına qalasan. Yaz görüm nə var, nə yox? Təzə nə yazırsan?

Mən işləməyə başlamışam, ara-sıra xırda şeirlər də yazıram. Bura işləmək üçün yaxşıdır. Ancaq adam darıxır, yaman darıxır. Mən də güc vuracağam işləməyə.

… Daha nə yazım. Elə maraqlı bir şey yoxdur.

Özün necəsən? Bakıda nə təzə əhvalat var?

Hələlik. Öpürəm size.

Mənim yaxşı balam, istəkli oğlum. Təranə ilə aran necədir? Bax, onu incitsən, mən burda hiss edəcəm və işləyə bilməyəcəm ha.

Rəsul.

Peredelkino”.

“Salam, əziz oğlum!

Necəsən?

Bakıda təzə nə var? Sizə ingilislərin “Hamlet”i haqqında kitabçanı göndərirəm. Maraqlı şeylər var burda.

Anari, üç dəfə zəng eləmişəm, səni evdə tapa bilməmişəm. Ayrıldığımız vaxt sənə dediyim sözləri, yəni sən düz başa düşməmisən? Mən sənə öyüd-nəsihət vermək istəmirdim və istəmirəm. Ağıllı, şüurlu oğlansan, sənə təkrar söz demək lazım olmasın gərək. Ancaq o son sözlərimi bir də dəqiqləşdirməyə məcburam. Mən dedim, özünü elə apar ki, elə bil mən evdəym. Əlavə eləmək lazımdırmı ki, sən əsas fikrini və vaxtının çoxunu, dərslərinə, yaradıcılığa verməlisən.

Əmin və sakit olmaq istəyirəm ki, sən yüngülməcəz bir gənc kimi, yox, insan kimi aparacaqsan özünü.

Öpürəm səni, Məktub yaz.

Səni istəyən atan.

Peredelkino”.

Bu məktubların hər ikisi əllinci illərin əvvəllərində, mənim 14-15 yaşım olanda yazılıb. Atamın otuz ilə yaxın bir müddətdə mənə müxtəlif yerlərdən və müxtəlif yerlərdə yazdığı və indi qırx dördü əlimdə olan məktublarından ilkləridir. Onları və sonrakı məktubları cüzi ixtisarlarla verirəm.

“Anar, salam!

Doğrudur sənin təbiət gözəlliyindən xoşun gəlmir, ancaq burda olsaydın sən də Soçinin dağlarına, yollarına, dənizə baxıb heyran qalardın.

Mən “x” işarəsi ilə göstərdiyim otaqda oluram. Qabaq tərəfimiz dəniz, böyrümüz və arxa tərəfimiz yaşıl parkdır. Burda qəribə ağaclar var. Dünyanın hər yerindən gəlmə ağaclar buranın parklarına, küçələrinə ayrıca bir görkəm verir. Əsas küçələrdən biri təxminən 150-200 metrə boyunca hər iki tərəfdən çinar ağacları ilə hasarlanmışdır. Göyçaydakı çinarlar yadındadırmı? Bunlar daha da qollu-budaqlıdırlar.

Burda adamlar indidən dənizdə çimirlər. Havalar bir az yağışlıq idi, indi düzəlib.

Hələlik bu qədər.

Dərslərin necə gedir? Ciddi çalışırsanmı? Ani bala, unutma ki, yay zamanı arxayın, yaxşı istirahət edə bilməyimiz sənin indiki çalışmağından asılıdır. Kitab-filan oxuma, ancaq və ancaq dərslərinə güc ver. Öpürəm səni. Məndən hamıya, nənələrinə, bibilərinə, Ənvərə, Oğuzgilə salam de.

Rəsul.

29 /IV.54 Soçi”.

“Anarım!

Buralar elə gözəldir ki, söyləməklə təsvir etmək olmaz. Buradakı mənzərələrin gözəlliyini heç olmazsa bir qədər verə bilmək üçün gərək Ayvazovski, Levitan və Şişkinin üçünün talant və həvəslərini bir yerə yığıb onlara Puşkin şeirinin oynaqlığını, Füzulinin riqqət və həsrətini, Lermontovun hərarət və ehtirasını və…-in quruluğunu əlavə edəsən – çünki burda quru ağaclar, otsuz daşlar və adamda nifrət oyadan bəzi vücudlar da var. Yalnız belə bir əməliyyat nəticəsində bəlkə də bugünkü Soçi, xüsusilə mən istirahət elədiyim sanatori haqqında bir təsəvvür oyatmaq olar.

Ani bala, işin necə oldu? Dərslərin necədir? 4-lər ləğv olunubmu? Futbol aləmində nə var? Bizimkilər uduzurlar, ya hələ yox?

Kağız yaz. Öpürəm səni.

Rəsul.

18/V.54 Soçi”.

“Anar!

Məktubunu almamışam. Yəqin ona görə ki, sən bu məktubu hələ yazmamısan. Gündüzlər beş saat yatıb, altı saat böyrü üstə uzanandan sonra vaxtın qalsa, mənə məktub yaz.

Buralar yaxşıdır. Dincəlirəm. Teleqramın üçün çox sağ ol.

Rəsul.

19/V.54 Soçi”.

Dərd adamı dəyişdirir. Müdrikləşdirməsə belə hər halda sinnini bir xeyli artırır. Dərdin bir günü – dərdsiz-qəmsiz yaşamanın yüz ilinə bərabərdir.

1981-ci ildə yüz gün ərzində dünyada ən əziz iki adamımı itirdim; Aprelin 1-də dünyanın yalan günündə, şux zarafatlar günündə – atam vəfat etdi və indiyəcən bu həqiqətin gerçəkliyinə inandıra bilmirəm özümü. İyulun 10-da anam öldü.

İkisi də mənim gözlərimin qabağında can verdilər.

Atam yarım saatın içində keçindi.

Aprelin 3-də onu torpağa tapşırdıq və dəfn gününün sabahısı ayın 4-də-Moskvadan gəlmiş həkimlər anamın son qəti diaqnozunu dedilər: ümidsizdir, – dedilər, – möhləti bir həftədən bir aya qədərdir, – dedilər.

Bu hökm verilən saatdan sonra üç ay altı gün yaşadı.

Atam anamın nicatsız xəstəliyindən xəbərsiz getdi.

Anam atamın vəfatını bilmədi, düz yüz gün bu xəbəri ondan gizlətdik. Daha doğrusu, doxsan səkkiz gün – axır iki günü huşu özündə deyildi, heç nə dərk etmirdi.

Bir gün

bir saat,

bir an

ayrıla bilsəydim yaddaşımdan,

dincələrdim;

yaddaşımın ayrılığını bayram edərdim,

hara getsəm,

harda olsam

yanımdadır yaddaşım,

Bilmirəm yaddaşımın

yapışqan sədaqətindən

necə can qurtarım,

hara qaçım.

Yaddaşım yaşadıqca yaddaşımda yaşayacaq yüz gün – mənim yüz günüm haqqındadır bu yazım. Yüz gün və iki ölüm haqqında…

… İki həyat haqqında. İki bənzərsiz insanın son günləri haqqında. İki sənətkarın böyük ömürləri haqqında, bir də mənim özümün kiçik ömrüm haqqında.

Ömrümün yüz günü haqqında.

Yüz günü və bütün başqa günləri – bu yüzlükdən qabaqkı, bu yüzlüyün içindəki və sonrakı günlərim, gecələrim, həftələrim, aylarım haqqında.

Onların ömürləriylə keçən ömrüm, onların ölümləriylə keçən ömrüm, onlarsız keçən ömrüm haqqında.

Keçən, keçmək, keçinmək – nə qəribə sözdür. Ömür keçir, qatar keçir, işıq keçir. Dünyada qəm də, sevinc də keçəridir. Dünyada birtəhər dolanmaq, başını girləmək, aza qane olub keçinmək olar. Amma “keçinmək” sözünün bir məşum mənası da var: Keçindi-öldü…

Bir gün mənsiz olacaqsan

Sənsiz olacağam deməyə

gəlmir dilim.

Bu sətirləri Rəsul Rza Nigar Rəfibəyliyə yazıb.

Bir son bahar da düşdü

ömrümün təqvimindən

Nə sənə məhəbbətim,

nə həsrətim azaldı.

Özüm də heç bilmirəm

niyə bir ömür boyu

Gözüm uzaq yollarda –

sənin yolunda qaldı.

Bir qocaman dağ olsan

səni vurub yıxardım.

Ürəyimdən ən incə

teli necə qopardım!

… Baharın çiçəkləri

açıb solmasın sənsiz.

Ömrüm sənsiz olmasın,

şeirim olmasın sənsiz.

Bu misralar da Nigar Rəfibəylinindir. Biri-birisiz olmadılar bu dünyada. Bircə gün də.

“Anar, salam!

Nigarla sənə bəzi materiallar göndərmişdim. Bu gün universitetin qəbul qaydalarını sənə göndərirəm. Həm söhbət nəticəsində, həm də qəbul qaydalarından məlum olur ki, bütün fakultələrdə rus dili və əcnəbi dillərə çox fikir verilir. Sən bütün imtahanları əla verəndən sonra Moskvaya gəlincəyə qədər rus və ingilis dilləri ilə ciddi məşğul olmalısan. Bu il ali məktəblərə qəbul məsələsi çətinləşdiyi və ciddiləşdiyi üçün daxil olmaq istəyənlər möhkəm hazırlaşacaqlar.

Hansı institutu seçmək barəsində mən sənə bir məsləhət vermədən əvvəl aldığım məlumat əsasında bu institutların bir ötəri şəklini çəkim.

Qorki adına Yazıçılar İttifaqının institutu Puşkin meydanına yaxın, keçmiş “Dom Kertsena” deyilən binada yerləşir. Bilirsən ki, vaxtilə Mayakovski bu evin başabəla “şöhrəti” haqqında yazmışdı. O zaman burada Yazıçılar klubu varmış. Yazıçı qardaşlar burda möhkəm əyyaşlıq, pozğunluq və başqa bu kimi işlərlə məşğul olurlarmış. O zamandan xeyli vaxt keçib, çox şey dəyişib, indi bu binada institutu və 2 illik yüksək tipli Yazıçılar kursu (aspirantura tipli) yerləşir. Lakin Mayakovskinin yazdığı o boqema və pozğunluqlardan ilişib qalan bir çox “əməllər”, hələ də qalır.

… studentlərdən bir çoxu – küclərini qızışmış üzüm suyu və bu kimi “dəli sulara” vururlar. Amma məlumdur ki, hər sərxoş yazıçı olsaydı onda bütün pivə dükanları, çaxır zavodları və kabaklar yazıçı məktəbi adlanardı və bütün sərxoşlar Yazıçılar İttifaqına üzv olardı. Sən deyərsən ki, belələri yazıçılar sırasında az deyil, ancaq bilirsən ki, bu heç cür də belə adamların talant dərəcəsinin yüksəkliyinə dəlalət etmir.

Bu işin bir tərəfidir. İkinci tərəfi odur ki, ora daxil olanların çoxu bu institutu ancaq “yaradıcılıq” institutu olduğunu zənn edir. Həm də bu yaradıcılığı çox qəribə başa düşürlər. Başqa dərslərə gözucu baxır, ancaq məhəbbət dastanları yazmaqla məşğul olurlar. Onların yazdıqları əksəriyyətlə abstrakt həyat və xalq ilə heç bir əlaqəsi olmayan əsərlər olur.

Əlbəttə, burda da elm öyrənmək, bilik və dünyagörüşünü genişləndirmək üçün təmkinlə hər cürə zəhmətə və məhrumiyyətə qatlaşan tələbələr də var…

Əgər doğrudan da “obrazovannı” adam olmaq, ali savad almaq, həqiqi, ciddi yaradıcılıq üçün qüvvə toplamaq istənilirsə, əlbəttə bu institutda da bunlar mümkündür. Burada ədəbiyyat tarixi, dil, məntiq, fəlsəfə və sair keçilir.

Yaxşı cəhəti odur ki, burda ciddi, əqilli, daxilən təmiz və nəcib adam gələcək yaradıcı iş üçün çox şey qazana bilər.

Universitetin də qəbul kağızını sənə göndərirəm. Burda bütün şöbələr haqqında məlumat var. Görürsən ki, burda da dil məsələsinə çox fikir verilir.

Humanitar elmlər köhnə binada, dəqiq elmlər… yeni binada, Leninski Qorıdadır. İlk nəzərdə əhəmiyyətsiz və sadə görünən bu fakt heç də təsadüfi deyildir.

Hər cəhətdən Lenin təpələrindəki binada olan fakültələr daha ciddi, daha dəyərli, daha lazımlı sayılır. O fakültələr müəyyən sənət verir. Humanitar elmlər isə formal cəhətdən sənət versə də, əslində nisbətən az şey verir. Özün düşün, xüsusi təhsil görməmiş redactor, yazıçı, tərcüməçi, hətta tarixçi və filosof belə nə qədər istəsən var, ancaq xüsusi təhsil görməmiş mühəndis, həkim, geoloq və bu kimi peşə ilə məşğul olan adam mində bir olur. Demək istəyirəm ki, “toçnıe nauki” daha elmi, daha konkret və daha geniş məlumat verir. Bu fakültələri qurtaran adam üçün böyük Sovet İttifaqının hər yerində işləmək mümkündür. Bir halda ki, humanitar elmlərin tətbiq sahəsi daha məhduddur. Bu da yerli şərait və sairə bu kimi şeylərlə çox bağlıdır.

Məsələn, universitetin geoloji şöbəsi çox maraqlıdır. İndi fizikanın açdığı yeni sahələr təsəvvürə sığmayan bir dərəcədə geniş və romantikdir. Bu yaxınlarda “Pravda”da akademik (adı yadımdan çıxıb) məqaləsi vardı. Bu məqalədə yeni hesablayıcı maşından danışılırdı. Sən o məqaləni tap, oxu. Adama elə gəlir ki, bunlar hamısı yuxudur. Mən bunları sənə yazıram ki, yenə də bir yaxşı-yaxşı düşünəsən. Söhbət sənin istedadın haqqında, yazmaq bacarığın və bacarmadığın haqqında getmir. Mən sənin oxuduğum şeylərinə əsasən deyə bilərəm ki, sənin əsl ciddi mənasında yazıçı olacağına heç bir şübhəm yoxdur. Əlbəttə, bu mövcud talant düzgün yolla inkişaf etsə, həyat təcrübələri ilə zənginləşsə yaxşı nəticələr verəcəkdir. Ancaq bunu da unutma ki, sən bir geoloq, bir həkim, bir fizik olsan bu sənin yazıb-yaratmaq istedadına yeni və son dərəcə mühüm əlavə sərvətdir. Ancaq sən humanitar elmlə məşğul olsan bütün bu əlavə imkan və sərvət sənin kisəndən gedəcəkdir.

Mən səni könüldən salmaq istəmirəm, ancaq bütün bunları belə mühüm bir zamanda sənə deməyi borc bilirəm.

Sən bilirsən ki, mənim təhsilim çox qırıq, qeyri-müntəzəm olub. Mən istəmirəm ki, bu cəhətdən sənin taleyin mənimkinə oxşasın.

Universitetin filoloji və jurnalistika fakültələri də vardır. Bunlar dil-ədəbiyyat müəllimləri, redaksiya işçiləri, ədəbi işçilər yetişdirirlər. Ümumiyyətlə, sənə deməliyəm ki, ali məktəbdə mükəmməl, ya səthi bilik almaq mühüm bir dərəcə də tələbənin özündən asılıdır.

Ən gözəl ali məktəbdə pis oxumaq, az bilik kəsb etmək mümkündür. Hansı instituta, hansı fakültəyə girirsən gir. Səndən ağır, ciddi zəhmət tələb olunacaq. Sən bilməlisən ki, orta məktəbdə olan arxayınçılıq artıq bir xatirə olaraq geridə qalacaqdır. Ali məktəb sistematik dərin, yorğunluq bilməyən bir fədakar həyat tələb edir. Əlbəttə, burda da heç nə eləməmək, günü günə satmaq, birtəhər keçinmək olar. Lakin bunlar hamısı öz hesabına olacaq. Bunlar hamısı sənin bilik sərvətinin azalması, yarımçıq qalması hesabına olacaq. Burda müəllim ancaq sənə məsləhət verə bilər, sənin çalışmağına, səyinə əlavə qüvvət verə bilər, lakin heç bir zaman sənə səni əvəz edə bilməz. Sən deyirsən ki, bu ancaq ali məktəb deyil, orta məktəbdə də belədir. Doğrudur. Ancaq bu fərqi var ki, ali məktəbdə birə-beş dəfə artıq səndən iradə, müstəqil hərəkət tələb olunur.

Burda bilik kəsb etmək, mədəni adam olmaq, məlumat və görüş dairəsini genişləndirmək üçün ali məktəbdən əlavə Moskva mühiti, Moskva həyatı kimi böyük bir universitet də vardır. Lakin bu həyat bir dənizə bənzəyir ki, onun dərin, dayaz yerlərini, küləkli, sakit tərəflərini öyrənməsən, onun girdabı harda, sualtı daşları harda olduğunu yaxşı-yaxşı yoxlayıb mənimsəməsən, o səni tez öz burulğanında məhv edə bilər…

… İyul ayının birindən burda həm universitet, həm də Qorki İnstitutunda konsultasiyalar olacaqdır. Nigarla da məsləhət elə, bəlkə bu konsultasiyalarda iştirak eləmək üçün Moskvaya bir az tez gəlmək lazım oldu. Əgər məktəbi medalla bitirsən (buna əmin olmaq istəyirəm) onda konsultasiya olmasa da keçər. Ancaq məktəbi nə nəticə ilə qurtarmağından asılı olmayaraq, rus və ingilis dilləri ilə məşğul olmaq lazımdır.

Mütləq bir aylıq, ay yarımlıq müəllim tutmaq lazımdır, həm rus dili, həm də ingilis dili ilə hər gün məşğul olmaq lazımdır. Unutma ki, bu il institutlara medallıları da çox ciddi yoxlama ilə qəbul edəcəklər. Əgər yaxın zamanda medallılar haqqında qayda dəyişməsə də “sobesedovanie” deyilən şey özü bir növ imtahandır. Bu söhbət zamanı tələbənin ümumi həyat görüşü dairəsini, inkişafını yoxlayırlar.

Əziz oğlum! Mən sənə heç bir yüngüllük, güzəşt vəd etmək istəmirəm. Mənə elə gəlir ki, sənin buna ehtiyacın da yoxdur. Mən səni ancaq ciddi çalışmaq, ən ciddi imtahan, ən ağır zəhmətə hazır olmağa çağırıram.

Ən sonda deyə bilərsən ki, bəs mənə hara girməyi məsləhət görürsən? Mən sənə dəqiq elmlərdən birini, məsələn, geologiyanı məsləhət görürəm, lakin sən Qorki institutuna, ya MQU-nun filologiya, ya jurnalistika şöbələrinə girmək qərarına gəlsən, mən yox demərəm və mənim arzuma əks getdin deyə sənə heç bir məzəmmət eləmərəm. Çünki sənə bütün təfərrüatı yazdım. Mən inanıram ki, bütün yazdıqlarımı nəzərə alıb sən öz qəlbinin, öz könlünün səsini eşidər və doğru qərar qəbul edərsən. Bununla mən sənin atacağın ciddi bir addımın məsuliyyətini sənin çiyninə qoymaq istəmirəm… Mənim məqsədim budur ki, sənin istək və iradəni zorlamayım.

Hələlik bu qədər. Sağ ol, oğlum!

… Məndən Nigara salam. Məktubu ona da oxu, gör onun fikri nədir.

Atan Rəsul.

27 may, 1955-ci il. Moskva”.

Matəmin birinci günlərinə, ilk dövrlərinə nisbətən sonrakı mərhələləri daha ağır, daha göynəklidir. İlk vaxtlar sarsıntı, yaranın isti-isti, hələ çox da qövr eləməyən yeri, ağrısı hisslərimizi bir növ dondurur, kütləşdirir, qavrama, dərk etmə, duyma qabiliyyətimizi korşaldır. İtkinin dibi görünməz yarğanı qarşımızda hələ bütün dəhşətli dərinliyiylə açılmayıb. Matəm, ələm, yas, necə deyərlər, rəsmiləşib, mənəvi cəhətdən məqbuldur, qanunidir, təbiidir, heç kəsdə təəccüb doğurmur. Adət-ənənə var, əsrlərin, nəsillərin dəbi var. Şərikləri var dərdinin. Qırxına qədər.

Bəs qırx birinci gün? Və bu qırx birinci gündən başlayaraq bütün başqa günlərin, ayların sırası? Hə, bir də il var, il vermək var. Dəblərin, qayda-qanunların, adət-ənənələrin matəmə rüsxət verdikləri daha bir gün. Son hüzür, son pəs məzar. Qonum-qonşuların, tanış-bilişlərin qəbir üstünə bu sayda, bu tərkibdə, müəyyən olunmuş, deyilmiş saatda toplanacaqları son matəm günü. Son borc…

Son xatirə…

Bəs ilin bütün başqa günləri, həftələri, ayları? Bəs başqa illərin dəqiqələri, saatları, günləri?

Gecələri?

O gündüz dəqiqələri, o uzandıqca uzanan, bitib-tükənməyən gecə saatları ki, dərdinlə əlbəyaxa, itkinlə təkbətək qalırsan?

… dərdimi kimə deyim,

dünya dolu adamdır!

Kimə deyəsən dərdini, kimə ərkin çata bilər, ərkin çatsa belə yeri gəldi-gəlmədi dərdini süfrə kimi açmaq ağlağanlıq deyilmi? Sabir demişkən, “ağladıqca kişi qeyrətsiz olar”.

Yox, əlbəttə, yox, ağlamaq olmaz, içinin göz yaşıyla, qəhərlə dopdolu olduğundan söz açmaq da yaramaz. Dərdə, möhnətə ayrılmış zaman möhləti, vaxt limiti qurtardı.

Dünyada dərdsiz-qəmsiz adam yoxdur. Hərənin öz itkisi, öz yarası var. Əgər hamı bütün həyatı boyu elə ağrılarını, yaralarını, nisgilini yaşada-yaşada ömür sürsə, dərdini onunla-bununla bölüşsə, onsuz da min bir qayğıyla yüklənmiş insanları öz qəm-qüssəsiylə də yükləsə, dünyanın işi necə olar görəsən?

… və ancaq bu zaman, bu məqamda adamlarla dopdolu dünyada, yüzlərlə, minlərlə insanın arasında həqiqi kimsəsizliyin zəhər acısını dadırsan, yalqızlığın, təkliyin, dinib-danışmamazlığın dibsiz dərinliyini görürsən – gözlərin qaralır.

Dünyadan, dünyanın səslərindən, haray-həşirindən, ala-bəzəkliyindən qaçmaq istəyirsən, özün-özündən qaçmaq, qurtulmaq istəyirsən.

Qaçmağa yer tapmırsan.

1981-ci ilin avqust axşamında doqquzuncu mərtəbənin eyvanında bir nəfər dayanmışdı. Mənzilində tək idi. Ailəsi şəhərdə yox idi. Eyvandan aşağı-doqquz mərtəbə məsafəsindən görünən, üstündə belədən-beləyə maşınlar, adamlar şütüyən küçəyə baxırdı.

Küçə çağırırdı onu elə bil. Liftlə, pilləkənlərlə yox, bax beləcə, bir anlıq sıçrayışla, tullanışla qoynuna atılmağa, asfaltda həkk olunmağa, həyatla ölüm arasındakı bir ömürlük yolu bircə anda qət etməyə çağırırdı.

İradəni sıxıb-sıxıb toplamaq, qəti, son qərara gəlmək, bir-iki asanca, yüngülcə fiziki hərəkət, bir anlıq, beş anlıq uçuş… Qayıtmazlığı, geridönməzliyi haqqında düşünməyə belə macal tapmayacağın uçuş. Zərbə, ağrı, qaranlıq və son…

Sükut və zülmət dünyası. Hamlet demişkən: sonrası – səssizlik.

Nə xatirələr, nə itkilər, nə keçmişin şirini, indinin acısı, gələcəyin boşluğu. Heç nə… Heç nə…

Küçə çağırır, doqquzmərtəbəli evin ətəyi ətəyinə qısılmağa çağırır… Liftsiz, pilləkənsiz. Eyvan məhəccəri – adamın qurşağınacan.

Məni dincəlməyə çağırır,

əbədi ayrılıqla

kövrəlmiş keçmişim.

“İntihar zəiflikdir” deyənlərə inanmayın. Belə bir addımı atmaq hər adamın hünəri deyil. Amma bəlkə intiharın astanasında, beş qarışlıq, bir məhəccərlik, doqquz mərtəbəlik məsafəsində özünü tutub saxlaya bilmək də iradə istəyir.

Mən yaşamalıyam. Özümçün yox, başqalarıyçün, yaxınlarım, uzaqlarımçün. Güvəndikləri, inandıqları mən olan neçəsi varsa – onlarçün. Dirilərçün, qalanlarçün, olanlarçün.

… və Onlarçün, olmayanlarçün, gedənlərçün. Ölənlərçün. Mən durduqca Onlar da dururlar. Bunu dost da bilir, düşmən də.

Mən yaşadıqca Onlar da yaşayır. Buna sevinən də var, təəssüflənən də…

“Göz yaddaşımda” – işıqlı çöhrələri, üzlərinin yüz ifadəsi, sifətlərinin kədəri, fərəhi, gülüşü, həsrəti…

“Qulaq yaddaşımda” – səsləri, sözləri, sətirləri, danışıq ədaları, ləhcə xüsusiyyətləri, Göyçayın və Gəncənin dialekt, şivə kəlmələri…

“Beyin yaddaşımda” – fikirləri, amalları, inamları, aldanışları, “qəlb yaddaşımda” – ümidləri, nisgilləri, sevgiləri…

Əlbəttə, bütün bunları yaşadan tək mən deyiləm. Bütün bunlar Onların şeirlərindədir.

Şeirlər isə Ədəbiyyatındır, Xalqındır, Azərbaycanındır.

Mən yolçuyam,

Mən yoldayam.

Od nə çəkdi,

küldən soruş!

Hansı şeirim,

hansı sözüm

yaşayacaq məndən sonra

Mən bilmirəm.

Eldən soruş!

(Rəsul Rza)

Mən sənin torpağından

Boy atmışam, vətənim…

Dirçəlmişəm, qalxmışam,

Dənli-sünbül olmuşam.

Eşqini ürəyimdə

Yaşatmışam, vətənim…

Bir gün sinəmdə əgər

Çırpınmasa bu ürək,

Torpağın altda belə

Sənin böyük eşqinlə

Həmişə döyünəcək!

(Nigar Rəfibəyli)

Ölüm – həyatın inkarı yox, təsdiqidir, onun sonluğu, tamlığı – tamamlığı, bütövlüyünün yekunudur. Fransızlar: “Axşam gündüzü tamamladığı kimi, ölüm də həyatı tamamlayır”, – deyirlər.

Bu gün atamla-anamın ölümlə tamamlanmış, bitmiş bitkinləşmiş ömür yolları haqqında düşünərkən mənə elə gəlir ki, 81-ci ilin yazında – yayında, üç ay on gün içində qəfil qara yellər kimi əsib-keçən, qollu-budaqlı ağacları kökündən qoparıb aparan qasırğa kimi anamla-atamı aparan ruzigar – adi həyatın adi hadisəsi deyildi. Nə isə əfsanəvi bir nəfəs vardı bu ruzigarda, mifoloji bir ölçü vardı, dastan gücü, dastan ruhu vardı.

Amma, məgər ömürlərinin yalnız sonu deyil, bütün başqa illəri də bir dastan deyildimi? İgidlik və Mərdlik dastanı, Məhəbbət və Şəfqət dastanı, Sevinclə, fərəhlə dolu, ölüm-itimlə dolu dastan. Ağır illərin xoşbəxt günləri də vardı bu dastanda, xoşbəxt illərin ağır günləri də. İztirab da vardı, intizar da… Hər çətinliyin, hər gümansızlığın dibindən boy verib qalxan ümid də…

Neçə boyu var bu dastanın?

Boylar illərə səpələnib…

“1957. 7 yanvar. Moskva.

Anar bala, Fina bala.

Sizi xoş gördük. Siz ikiniz mənə bir yerdə məktub yazdığınız üçün mən də hər ikinizə bir yerdə yazıram… Leninqrad tamaşası haqqında (Atam Peredelkinoda dincələrkən Moskvadan Leninqrada, Qara Qarayevin “İldırımlı yollarla” baletinin premyerasına getmiş, tamaşa barəsində əski əlifbayla məqalə yazıb bizə göndərmişdi – A.) Nigar oxusun, siz də qulaq asın, təkrar eləmək istəmirəm. Ancaq onu deyim ki, üç gündür onun təsiri altındayam. Hayıf ki, siz özünüz qulaq asa bilmədiniz. Yəqin ki, siz məndən daha yaxşı başa düşər və daha artıq həzz alardınız. Bəlkə də yayda mümkün oldu, gəlib baxdınız. Mən bir 8-10 gün olar ki, işdən ayrılmışam. Bu gün sizə məktub yazıram. Sabahdan başlayacağam “Füzuli”ni davam etdirməyə. Başımda fikirlər arı beçəsi kimi qaynaşır, görək nə olacaq. Bura işləmək üçün daha münasibdir. Sakit, səliqəli. Dünən Moskvada olanda Emin (Emin Sabitoğlu o vaxt Moskva konservatoriyasında təhsil alırdı – A.) zəng eləmişdi. Deyir ki, kanikul zamanı Leninqrada gedəcəyəm, “İldırımlı yollara” baxmağa. İstəyirsiniz siz gəlin, mən sizi qarşılayıb yola salaram.

Bakıda maraqlı nə var? Vaxtınız necə keçir? Plastinkalar necədir? Yazın görüm, daha hansıları almaq lazımdır. Moskvadan alaram. Mən gələndə özümlə ancaq əsər yox, bahar da gətirəcəyəm.

Öpürəm sizi bərk-bərk. Təranəni incitməyin. Eşidirsinizmi. Bax sən Anar və sən Fidan mənim balaca qızım Təranəni incitməyin, bax incitməyin ha. Eşitdiniz? Öpürəm.

Rəsul”.

“Anar bala!

Məktubunu aldım, çox sağ ol! Oxumağına 7 saat 8 dəqiqə 11 saniyə sərf etdim. Gözəl xəttin var.

Ani bala, bu məktubu alan günü, alan günü ha!!!

Nigarla bərabər, əlbəttə Fidanın iştirakı və Təranənin baş konsultantlığı ilə mənim ən yaxşı fotolarımdan (şəkillərimdən) üçünü-dördünü seçib Avia poçta ilə Moskva, qost. Moskva, do vostrebovaniya – adresinə göndərin.

Bir də Füzulinin “Bəng və badə” və qəsidələr kitabını (gərək ikinci tom olsun) eyni adresə, yenə də hava poçtası ilə tez göndərin.

Sənə uzun məktub yazardım, ancaq Füzuli razı olmur. Öpürəm, salam vəfasız Fidana, vəfalı Təranəyə və əzizim, gözüm Nigara.

Rəsul.

22 dekabr. 1957”.

Haçan başladı bu? Hardadır başlanğıcı bu itkilər yolunun? 81-ci ilin ilk günlərindəmidir? Martın əvvəlindəmi, ortasındamı? Fevralın axırındamı?

Fevralın axırlarında xarici səfərdən Moskvaya qayıtdım. Son illər mənim bütün səfərlərim, xüsusilə də xaricə səfərlərim – nə qədər maraqlı keçsə də, nigarançılıqla, təlaşla dolu olurdu. Hər dəfə Bakıdan bir həftə, on gün uzaq düşəndə, evlə əlaqə saxlaya bilməyəndə, beynimə min cür qara-qura dolurdu, məni qorxu, vahimə basırdı. Elə bilirdim ki, bax bu gün, bu gecə, bu saat, ən uzaq əcnəbi ölkədə, səfarətxanamız vasitəsilə məni tapacaqlar, atam haqqında qara xəbər deyəcəklər. Belə bir dəhşətli xəbərin anam barəsində olacağı heç vaxt ağlıma gəlmirdi.

Nə üçün?

Bu barədə heç düşünmək belə istəmirdimmi? Ya da bəlkə məsələ ondaydı ki, atam çoxdan ağır xəstəydi. Anam da xəstəydi, amma onun xəstəlikləri atamınkılar kimi ardıcıl, davamlı deyildi.

Hərçənd ki, 1971-ci ildə anam da ölümlə üz-üzə dayanmışdı.