Текст книги "Япон зобити"

Шифокор унинг алоҳида белгиларини паст овозда айта бошлади: “Чап елкасининг пастида катта холи, ўнг қўлининг елка тарафида икки сантиметрча узунликдаги чандиғи бор…”

Капитан ёзиб олди. Сўнгра поручикнинг бўйини ўлчашди, девор олдига тик турғизишди, уч оёқли лампани ёқишди. Ёрқин нурдан Ютаронинг кўзлари қисилди, унга шунча одам орасида, айниқса, аёллар олдида қип-яланғоч туриш ўнғайсиз эди, лекин унинг хижолат бўлишига ҳеч ким эътибор бермади. Уни ёндан ва олд томондан суратга олишди, сўзма-сўз портретини тузишди ва буни ҳам қайдномага киритишди.

– Энди ювинишга, – деди капитан. – Кийимларни ол.

Кийимлари ўзида қолди, лекин пўстин, телпак ва этикни бояги аёл олиб қўйди. Этик ўрнига поручикка кийилган шиппакни ташлашди.

– Бу-чи?.. – пўстинини кўрсатди у.

– Бу ерда унинг кераги бўлмайди, – жавоб берди капитан ва чарчоқни ҳайдаш учун бор вужуди билан керишди.

– Ахир нима учун қамоққа олиндим? – ўзини тутолмади Ютаро Тода.

Капитан оғзини кафти билан бекитиб эснади.

– Терговда билиб оласан.

Назоратчилар поручикни ювиниш хонасига олиб борди. Бу охири симтўр билан туговчи ва қувурлар остига тахта тўшама қопланган узун, тор хона эди. Назоратчилардан бири жўмракни очди, поручикка бир бурда қора хўжалик совунидан берди-да, ичкарига итариб киргизди. Ютаро Тода бўйсунди. Сув сал илиқ эди, лекин у роҳатланиб ювинди. Ўн кунлардан бери ечинмаган, кийими билан ухлар ва энди ўзини айнигандек ҳис этаётганди. Сочиқ кирроқ ва дағал, лекин танлаш имкони йўқ эди.

Ювинганидан сўнг уйқуси келаётган бўлса-да, чарчоғи пасайди. Олдинда узун тун турар, назоратчилар эснашар, бир-бирига тушунарсиз иборалар орқали гап ташлаб қўйишарди.

Ютаро Тодани охири кўринмайдиган йўлаклар бўйлаб олиб кетишди. Темир зинапоялардан кўтарилишди ва тушишди, оғир темир эшикли камералар ёнидан ўтишди, йўлакларни иккига ажратувчи панжарали эшиклар олдида тўхташганида, поручикка юзини деворга ўгириб туришни буюришди. Калитлар шиқирлади, панжара эшиклар очилди, яна кетишди. Қаватлар ўртасидаги зинапоялар темир симтўрлар билан билан бекитилганди. Олдинда кетаётган назоратчи белига осилган узун, оғир калитини қайишига ҳар-ҳар замонда уриб қўярди. Кескин товуш бўғиқ йўлак узра узоқларга тараларди. Нима учун бундай қилинаётганини поручик тушунмади. Хулласи калом, турмахонадан поручикда қолган илк таассурот – бўғиқ жимжитлик, саноқсиз лампаларнинг ғира-шира ёруғлиги ва димоққа бирдан уриладиган хлорнинг ўткир ҳиди бўлди.

Йўлаклар бўйлаб юраверишганидан Ютаро ҳар қандай мўлжални йўқотди. Эндиликда у пастки қаватдами, ер остидаги қаватдами ёки том тагидами – англайдиган аҳволда эмасди.

– Етиб қолдикми? – сўради у ниҳоят тоқатсизланиб.

– Гаплашилмасин! – тўнғиллади орқадан келаётган назоратчи ва унинг елкасига туртиб қўйди.

Юриш ноқулай эди, кенг шиппаклар баъзида оёқда турмай тушиб қолар, улар буюрганидек бир-бирига чалкаштириб бош орқасига қўйилган қўллари ноқулай ҳолатдан қотиб қолганди. Бу ҳам етмагандек, йўлаклардан бирида қандайдир бир назоратчини кутиб, узоқ туриб қолишди. Олдинда кетаётган назоратчи ўзича шивирлаб сўкиниб, уни йўлак бўйлаб қидираркан, охири мудраб ётган шеригини узоқдаги хоначадан зўрға топди.

– Ухлаганинг ухлаган, ҳе ўша онангни… – сўкинди кейин.

– Бунақа маҳалда меҳмон келишини туш кўрибманми?.. – минғирлади шериги.

Улар рўйхатни текшириб, ўзларича нималарнидир баҳслашишди.

– Кел, уни 325-га тиқамиз, ўша ер сал бўшроққа ўхшовди, – қарор қилди олиб келган назоратчи, кейин норози оҳангда нолиди: – Қачон тугаркин бу, ОГПУчилар уларни олиб келгани-келган, тез орада йўлакларда сақласак керак.

Ютаро Тодани ним қоронғиликда кирдек туюлган кулранг эшик олдига олиб келишди. Яна калит қулфда шиқирлади, ҳайбатли илгич бир четга сурилди, оғир эшик очилди ва поручикни камерага итариб юбордилар.

У атрофга аланглаганча остонада туриб қолди.

5

Камера унча кенг эмасди, узунасига 20 қадам ва энига 10 қадам бўлса-да, охиригача одам билан тўла эди. Деворнинг шифтга яқин жойида симтўр қопламали лампочка хира ёниб турар, шунингдек, шифт остида қалингина металл қозиқлар билан ўралган кичкина дераза кўринарди. Икки қаторли каравотларда ухлаб ётганлар кўзга ташланар, қолганлар – кимдир каравот четида, кимлардир хона ўртасидаги стол атрофида ўтирарди. Эшикнинг ўнг томонида занглаган умивальник, бурчакда эса тенг иккига бўлинган темир бочка турар, афтидан, ҳожатхона вазифасини ҳам бажарса керак – ундан бадбўй ҳид анқирди.

Камерада ҳаво дим, ундаги маҳкумларнинг юзи тердан ялтирар, қарийб ҳаммалари ичкийимларда эди. Стол атрофида ўтирганлар паст овозда сўзлашар, лекин жуда ҳаяжонда эдилар, афтидан, ниманидир баҳслашишаётганди. Эшик шарақлаб очилгач, улар ўгирилиб қараб, поручикка диққат билан тикила бошладилар.

– Яна сафимиз кенгайди, – деди узун бурунли, ёғланган сочлари елкасига тушиб турган озғин киши. – Турмахона маъмурлари камераларга қанча киши сиғишини тажриба қилиб кўришмоқчи, шекилли.

У турди-да, Ютаро Тодага яқинлашди ва унга диққат билан тикилди.

– Қалмиқмисиз?

– Йўқ, японман, – ҳорғин оҳангда жавоб берди поручик.

– Ў-ҳў, олис юртлик меҳмон! Нима иш қиласиз? Савдоми?

– Офицерман.

– Ажойиб! Ўзимизнинг соҳа одами экансиз. Бизга илтифотли бўлишингизни ва ҳурмат қилишингизни илтимос қиламан. Сизни қалмиқ деб ўйлаганимиздан хафа бўлманг. Биласизми, мен полковник Киштимовнинг қамоқхонасида бўлганман, унинг отряди қалмиқлардан иборат эди. Уларнинг асосий иши эса подшо – отахонга қарши чиққанларни савалаш ва қатл этиш бўлган. Менда қалмиқлардан энг гўзал эсдаликлар қолган. Шомполларининг66
  Ўқотар қуролларда ствол ичини тозалаш ёки мойлаш, қадимда эса стволни оғзидан ўқлаш учун ишлатиладиган ингичка темир таёқча.


[Закрыть] ҳуштаги ҳалигача қулоғимдан кетмайди. Қани, столга марҳамат! Бу ерда батамом хилмахил компаниямиз. Сизни ишонтириб айтаманки, даврамиздагиларнинг бари зиёли. Экзотика учун бизга фақат япон офицери етмай турганди.

У Ютаронинг енгига қўл узатди, лекин япон эшик ёнида тураверди. Йўл, қамоқ, юракни эзувчи таассуротлар уни ҳаддан ташқари толиқтирганди. Ютаронинг онги хиралашган, танаси қўрғошиндек оғирлашган, у фақат ирода кучи билангина оёқда тик турарди. Назарида, агар яна бир қадам ташласа, худди бетон полга йиқиладигандек ва ҳушидан айриладигандек эди.

Узун соч яна бир бор япон офицерига разм солди.

– Ҳа-а, нутқларимни тушунадиган аҳволда эмас экансиз-ку! Нимаям қилардик, турмахонага келган илк соатларимда мен ҳам ўзимни яхши ҳис этмаганман. Энди бундай қиламиз, кўриб турганингиздек, бу ерда кўпчиликмиз, навбат билан ухлаймиз. Ҳозир менинг навбатим, лекин уни сизга бераман. Биз аллақачон уйқусизликка кўникиб қолдик.

У пастки қаватда ётган кишига яқинлашиб, елкасидан силкиди.

– Жаноби олийлари, турақолинг энди. Туринг-туринг, вақт бўлди, малиновкалар сайрамоқда. Энди соқчиликда туриш навбати сизники.

Ухлаётган одам кўзини очди, керишди, эснаб олдида, норозилик билан минғирлаб, жойидан турди ва стол ёнидаги бўш курсига ўтирди.

Узун соч Ютарога қўли билан таклиф ишорасини қилди.

– Марҳамат, кунчиқар мамлакатдан келган жаноб офицер. Дам олинг, эрталаб эса ҳангомалашишга улгурамиз.

Унинг анча эзмалиги ва гапларидан ўзи ҳузур қилиши сезилиб турарди.

Ютаро Тода унинг сўзларини идрок қилолмади. У бўшаб қолган жойга ўтди, ечинмасдан ўринга ўзини ташлади ва шу ондаёқ чуқур уйқуга кетди. Унинг тушига йўл, ям-яшил арчазорлар девори, вагондаги соқчиларнинг юзлари, турмахона йўлагидаги узундан-узоқ юришлар кирди, кейинроқ – ҳеч нимани эслолмай ва ҳис этолмай қолганида, буткул унутиш уммонига ғарқ бўлди.

* * *

Тонг отиши билан у уйғонди. Ўша узун соч уни елкасидан силкитар, қўлидан тортар ва дерди:

– Жаноб офицер, туринг энди. Бу турмахонадагилар узоқ ухлашни зарарли деб ҳисоблайди. Ҳозир нонушта олиб келишади, уйқудан кўра у фойдалироқ.

Ютаро Тода тўшакка ўтирди, ўзига келиш учун бошини сарак-сарак қилди. Унчалик узоқ давом этмаган уйқу уни ҳушёр қилган, энди у атрофини қуршаб турган воқеликни теран идрок этаётганди.

– Ҳозир бизни ташқарига олиб чиқишади, – йўл-йўриқ кўрсата бошлади узунсоч. – Кейин эрталабки ҳожат. Ва камерага нонушта беришади. Ёшингизга қараганда ҳали сиз ўринда ётган жойингизда қаҳва беришларига ўрганмагансиз, шекилли, шундай экан, умумий чой билан қаноатланасиз. Кечирасиз, унвонингиз қанақа?

– Поручик, – жавоб берди Ютаро.

– Ажойиб, энг кераклиси шу ўзи. Ҳали етиб бормаган мансаб поғоналарини эсдан чиқариш осонроқ кечади.

Яна лўкидон тарақлаб, оғир темир эшик ғичирлаб очилиб кетди.

– Ташқарига!.. – қичқирди назоратчи. – Биринчи бешталик, кетдик.

Поручикка биринчи беш кишилик гуруҳдан навбат беришди. Бадбўй ҳожатхонадан кейин у ювинди, столга ўтирди. Чириган барг ҳиди анқиб турган катта тунука чойнакда қайнаган сув, ҳар бир кишига устига озгина шакар уюми тўкилган бир бўлакдан қора нон беришди.

– Жуда олий мақом эмас, – изоҳлади узун соч. – Париж ресторанларидек бўлмаса-да, очликдан ўлмаймиз, Совет ҳукумати учун муҳими шу. Чунки у биздан ҳали ҳамма маълумотни суғуриб ололгани йўқ. Сиз-чи, Москвага қандай келиб қолдингиз, жаноб поручик?

Ютаро Тода ўзи ҳақида қисқача айтиб берди, аммо оқларга қарши жанг қилгани ва тезкор партизан отряди командири бўлганини айтмади. У ички бир сезги билан бу тўғрида гапирмаслик кераклигини ҳис этган ва тез орада тўғри йўл тутганини билди.

Танишдилар. Саккиз кишилик камерада йигирма икки киши жойлашганди. Улар ўз исмларини, фамилияларини, ким эканликларини айтишар ва поручикка қўл беришарди. У қўлларни сиқар, бошини ирғар, лекин бирданига ҳаммани эслаб қолиш қийин эди. Фамилияси Смидович бўлган узун соч анархист бўлиб чиқди. Генералман дегани ростдан генерал бўлган экан. Унинг фамилияси Павлов эди ва биринчи жаҳон урушида дивизияга қўмондонлик қилганди.

Нонуштадан сўнг кимларнидир сўроққа чақиришди, ухлаш навбати келганлар уйқуга кетди, қолганлар нималар биландир ўзини машғул қиларди.

Камерадаги маҳкумлар турли тоифадаги одамлар эди. Бу ерда эсерлар, монархистлар, иккита террорист ва ҳатто ўз хизмат ваколатларини суиистеъмол қилгани учун қамалган бир большевик ҳам бор эди.

Ютаро Тода Россиядаги ўша пайтда мавжуд сиёсий партияларнинг дастурларини унча тушунмасди, лекин эшитиш қизиқарли эди ва у қизғин мунозаралар моҳиятини қунт билан ўрганарди.

– Анархия – тартиботнинг онаси, – қизишарди Смидович, таралмаган узун сочларини силкитиб. – Буни мен айтмаганман ва сиз ҳам, жаноб большевик, инкор этолмайсиз. Агар биз ҳокимиятни эгаллаганимизда, бутун дунёга кўрсатиб қўйган бўлардик…

– Читтак “Денгизни ёндираман”, деб таҳдид қиларкан, – киноя билан кулди елкаси кенг, гўштдор юзли ва оқарган сочлари ҳурпайган большевик. – Ўзиям роса бошқарардинглар-да!

– Ҳарқалай, сизнинг тартибингиздан яхшироқ бўларди, – қаршилик билдирди анархист. – Сизларнинг Ленинингиз ўзини инқилоб назариячиси деб ҳисоблайди-ю, аслида анархистларнинг қарашларини тарғиб қилган.

– Қанақасига? – қизиқиб қолди монархистлардан бири.

– Шунақасига. Ўн саккизинчи йилда Смольний қасрида нутқ сўзлаганида шахсан қатнашганман. У ўшанда армиясиз, амалдорларсиз ва полициясиз давлат ғоясини олға сурганди. Айтинг-чи, бу анархия эмасми?

– Ўрнига нимани таклиф қилди? – қизиқсинди пенсне таққан чўққисоқол кадет77
  Октябрь инқилобидан олдин ўрта ҳарбий таълим муассасаси (кадетлар корпуси) битирувчиси.


[Закрыть].

– Ўзининг севимли ишчи ва деҳқон депутатлари советини. Қуролланган халқ, алмашадиган раҳбарият ва ҳоказо.

– Саводсиз тўпорилар қўмондонлик қилган бўларди, – заҳархандалик билан кулди генерал Павлов.

– Мана шу саводсиз тўпорилар, жаноби олийлари, сиз ва Деникин, Краснов, Юденич каби яна бир қанча генералларингизни Россия чегарасигача иштонсиз қочишга мажбур қилган, – деди жаҳл билан большевик.

– Ва иссиққина штабингизда эмас, балки бу ерда ўтирганингиз ҳам айнан мана шу саводсиз тўпориларнинг ўқимишли дворянлардан кўра яхшироқ фикрлагани ҳамда ҳаракат қилганини англатиб турибди.

– Бу борада ҳали узоқ баҳслашиш мумкин, – ғазабланди генерал.

– Баҳслашаверинг, бошқа қиладиган иш қолмади сизга!

Шу каби тортишувлар билан бутун кун ўтиб кетарди. Уларни тингловчилар доимий эмасди. Бир ҳафтадан сўнг Павловни олиб кетишди ва у камерада бошқа кўринмади. Кимлардир кетар, уларнинг ўрнига кимлардир пайдо бўларди. Доимий ўтирганлардан фақат Ютаро Тода ва анархист Смидович қолди.

Поручик нега бунчалик кўп одам қамоққа тушишига ҳайрон бўларди. “Бу қанақа ҳокимият эканки, душманлари бунчалик кўп, – ўзича фикрларди у. – Наҳотки уларни ўз томонига оғдириб, фойдасига ишлатиш шунчалик қийин бўлса?”

Ютаро фикрларини анархист билан ўртоқлашди. У ўз одатига кўра тарвақайлаган сочларини силкитиб, узун ваъз ўқиди:

– Дунёни нима бошқаради? Очлик, шуҳратпарастлик ва ҳасад. Большевиклар ҳукуматни эгаллашди, лекин улар уни узоқ вақт ушлаб тура оладиларми? Ишончим комилки, йўқ. Улар очлик устидан ғалаба қозона олмадилар, қозонмайдилар ҳам, чунки улар яратиш ўрнига ҳаммасини бузишяпти. Мана, ўз “Интернационал”ларида нима деб куйлашади? “Зўравонлар дунёсини буткул бузамиз… ва сўнгра…” эътибор беринг, “буткул бузамиз…” Савол туғилади, бунинг нима кераги бор? Нима, ундан зўрроғини қура оладиган аҳволдамисиз? Ҳаёт кўрсатиб турибдики, йўқ. Яхши хўжайин ҳовлисидаги ҳамма нарсани бузиб ташлаб, кейин янги иморат қурадими? Албатта, йўқ! У иложи борича борини ўз мақсадлари учун қайта қуриши ёки ярайдиган ҳолга келтириши мумкин. Ана шундай, отагинам. Бу большевикларнинг шуҳратпарастликларини айтмайсизми! Буниси тушунарли, чунки ҳокимият тепасига нуқул саводсизлар келиб қолган. У ёғини сўрасангиз, Лениннинг ўзи ҳам тизимсиз, яъни бир амаллаб маълумот ҳақида шаҳодатнома олиш учунгина экстерн88
  Ўзи тайёрланиб, имтиҳон топширадиган таълим.


[Закрыть] ўқиган. Ақли пастлиги учун Сталинни семинариядан ҳайдашган, Оржоникидзе – фельдшер, Киров техника билим юртини тугата олмаган. Бу рўйхатни яна анча давом эттириш мумкин. Ва мана шу инсонлар давлатни бошқармоқчи бўлишяпти. Улар ҳамма нарсани таг-томири билан бузишни уддалайди. “Подшоҳ Россияси давридан қолганлари етади, кейин эса нима бўлса бўлармиш!..”

Большевикларни ақл эмас, балки ҳасад бошқармоқда. Яъни улардан ақллироқ, уддабуронроқ одамларга нисбатан ҳасад. Уларнинг ақидаси шундай: ўзим эплай олмадимми, демак, бошқа бировга ҳам йўқ. Мана шунинг учун турмахоналар лиқ тўла, шу боис шунча мутахассисни отиб ташлашди ёки чет элларга ҳайдаб юборишди. Балиқ овлашни эплай олмаганга қисқичбақа ҳам балиқ-да! Бесавод қаланғи-қасанғилар ичида улар кучли мутафаккирлардек кўринади. Ҳозир ҳаммаси шунга қараб кетяпти ва шунақа бўладиям. Шунга эришишади, сўзларимни ўшанда эслайсиз, лекин унда бечора Россияга нима бўлади?

Ютаро Тода анархистни диққат билан эшитарди. Турмахонада бўш вақти керагидан ҳам кўп эди ва поручик уни иложи борича фойдали ўтказишга интиларди. Китоблар ўқир (камерада анча-мунча китоб бор эди), камерадошлари билан суҳбатлар давомида Россияда инқилобдан кейин нималар бўлаётгани ва янги ҳукумат нимани кўзлаётганини ўзи учун ойдинлаштирмоқчи бўларди.

– Сизни унча тушунмаяпман, – деди у Смидовичга. – Анархияни ёқлаяпсиз, ўзингиз эса большевикларни сиёсатларидаги тизимсизликда айблаяпсиз. Бири иккинчиси билан боғланмаяпти-ку.

Смидович заҳарханда кулди.

– Анархия ҳам ўзининг ривожланиш мантиғига эга. Эътибор беринг, бир қарашда бизни қуршаб турган ҳаёт – ғирт бемаънилик. Лекин, шу билан бирга, прогресс деган тушунча ҳам бор. Демак, тартибсизликдек кўринаётган нарсанинг ўзи ҳам унчалик тартибсиз эмас. Анархия ҳам шундай. Ҳа, биз давлатни, ҳокимият ва бошқа нарсаларни инкор қиламиз, лекин биз халқнинг ўзини ўзи бошқарувини тан оламиз. Мана шу борада Ленин билан йўлимиз бир. Қандай яшаш ва нима қилиш кераклигини халқнинг ўзи белгилайди. Тепадан унга ҳар қандай ақл бовар қилмайдиган назарияларни тиқиштириш ва яна ўша назарияларни зўравонлик билан мустаҳкамлаш керак эмас. Сизга буни тушунтириш қийин, отагинам. Сиз қоида ва ҳаёт тарзи бутунлай бошқача бўлган олам вакилисиз.

Дарҳақиқат, ёш поручикнинг боши ғовлаб кетганди. Ҳаммалари: анархистлар ҳам, эсерлар ҳам, монархистлар ҳам ва уни баҳслашмайдиган, сўкинмайдиган, хушмуомала тингловчи сифатида кўрган яна аллақанча одамлар поручикнинг онгига ўз назарияларини, бўлажак давлат ҳақидаги қарашларини тиқиштиришарди. Шу туфайли унинг миясида ҳаммаси аралаш-қуралаш бўлиб кетар ва бу баҳсчилардан қайси бири унга яқинроқлигини, кимнинг дунёқараши унга ишончлироқ, қулайроқ эканини ўзи ҳам тушунолмай қоларди. Катта сиёсатда ҳам, дабдабали сафсатабозликда ҳам у жуда тажрибасиз эди. Лекин поморлар билан ўтган уч йил давомида оддий халқнинг ўз ҳаётий мантиғи борлигини кўрди. Халқ ўз меҳнати билан тўкин-сочинликда яшашини, керагида унга кўмаклашишларини, лекин халақит бермасликларини хоҳларди. Бир қарашда ҳаммаси жўндек, лекин халқ мана шу энг оддий нарсага эриша олмаётганди.

Маҳкумликдаги вақт секин ва бир хилда ўтиб борарди. Кишини эзувчи хаёлларни фақат камерага тиқиштирилаётган, сўнгра эса номаълум томонга жўнатилаётган янги кишиларгина бўларди. Анархистнинг айтишича, уларни “Духонин штаби”га, яъни Совет ҳукумати мухолифларининг атамасига кўра отиб ташлашга олиб кетишарди. Смидовичнинг ўзини ҳам тез-тез сўроққа чақиришар, у ҳорғин ва аламзада аҳволда қайтиб келарди. Ундан анархистларнинг режалари ҳақида айтиб беришини; қачон, қайси кучлар ва кимлар бошчилигида исён кўтариш режаланаётганини билишни хоҳлашарди. Смидович эса буларнинг бирортасини ҳам билмас – у бир йилдан бери ОГПУнинг ички турмахонасида ўтирар ва ҳаммаслакларидан буткул узилиб қолганди.

– Тезроқ асфаласофилинга равона қилишса эди, – дерди у зарда билан. – Бунақа комиссарбашаралар ва уларнинг аҳмоқона саволлари жонимга тегди.

Рус тилининг бундай нозик ибораларини билмайдиган Ютаро Тода анархистни доим ҳам тушунавермасди.

– Нима дегани у – асфаласофилинга равона қилиш? – сўради у.

– Бошқача айтганда, отиб ташлаш дегани. Сен, оғайни, бу ерда бирор йил ўтирсанг, турмахона тилини анча билиб оласан.

Поручикни сўроққа чақиришмасди. Икки ҳафтадирки, уни ҳеч ким безовта қилмас, гўёки уни эсларидан чиқариб юборишгандек эди.

– Ҳали шошмай тур, терговчилар билан суҳбатлашавериш жонингга тегади, – тиржайди анархист. – Сени пишиб етилишга қўйиб қўйишган.

– Бу нима дегани? – аниқлаштирмоқчи бўлди поручик.

– Қишлоқларда ям-яшил помидорларни узиб олишадида, деразага, қуёшга қўйишади. Куз келиб бўлган, ҳамма ёқ совуқ, полизда улар музлаб қолиши мумкин. Шунақа қилишса, помидорлар бирин-кетин қизара бошлайди ва кейин ейишади. Мана, сени ҳам ушлаб туришибди, сен қийналяпсан, сўроқни кутасан, нимада айблашаётганини билгинг келади. Инсон асабийлашаверганидан сўнг ўзини назорат қила олмай қолади, демак, у айтгиси келмаган гапниям оғзидан гуллаб қўяди. Бу ерда, оғайни, ўз гапиртириш усуллари бор.

Анархистнинг сўзлари рост бўлиб чиқди.

Ютаро Тоданинг ҳам сўроққа бориш навбати келди.

* * *

Ўша оқшом Смидович унга каравотни бўшатди ва Ютаро ухлашга ётди. Энди кўзи илинганида, эшик шарақлади ва назоратчи қўлидаги ёзувни ҳафсала билан текшириб, кичкина дарча орқали баланд овозда чақирди:

– Ютаро… Тода… чиқишга!

– Буюмларини олсинми ёки… – қизиқди анархист.

Буюмлари билан дегани бошқа камерага кўчиш ёки отув маъносини билдирарди, қуруқ ўзини чақиришдими, демак, сўроққа эди.

– Сўзлашилмасин! Жуда тилларингга эрк бериб юборибсизлар, – ўшқирди назоратчи, кейин эндигина ўрнидан туриб, либосини тўғрилаётган поручикка буюрди: – Қани, тезроқ ўгирил-чи!

Коридорга чиқишди.

– Деворга юзингни қарат! Қўллар орқага!

Яна сўнгсиз коридорлардан кетишлар, оғир металл зинапоялардан чиқиб-тушишлар бошланди. Назоратчи калит билан қайишининг тўқасига уриб қўяр. Аммо энди поручик бу ишора унинг маҳкумни олиб кетаётгани тўғрисида бошқа назоратчиларни огоҳлантириши эканини аллақачон биларди. Бундай ҳолатда рўпарадан олиб кетилаётган бошқа маҳкумга дуч келинса, тўхтаб юзини деворга қаратиб туриши керак эди. Терговга олиб кетилаётганлар бир-бирларини кўрмасликлари керак эди.

Хлорнинг ўткир ҳиди димоққа урарди. Анча вақт ўтгач, Ютаро Тода ОГПУнинг ички турмахонасини эслаганида, унинг хаёлига гавжум бўлмаган камералар, ўзининг бахтсизликдаги вақтинчалик ўртоқлари, мана шундай туганмас коридорлардаги ўтиш йўллари, минглаб маҳкумларнинг қадамидан ялтираб кетган металл зиналар ва баланд шифтдаги хира лампочкаларнинг сарғиш нури келарди. Шунингдек, бадбўй ва хлорнинг ўткир ҳидига ҳам сира кўникишнинг иложи йўқ эди.

Назоратчи эшиклардан бирининг олдига тўхтадида, букилган кўрсаткич бармоғи билан тақиллатгач, уни очди. Поручикни олдинга ўтказиб, дона-дона қилиб хабар берди:

– Ўртоқ терговчи, маҳкум Ютаро Тода.

Поручик хонада ҳеч нарсани аниқлай олмади. Қоронғиликда устида тўғри айбланувчининг юзига қаратилган лампа турган стол базўр кўринарди. Стол атрофида ўтирган кимсанинг юзи ғира-шира оқариб кўринарди.

– Ўтиринг! – деган овоз янгради.

Ютаро Тода стулга ўтирди. Лампанинг ёрқин нури юзга урарди ва у беихтиёр қўли билан юзини пана қилди.