Текст книги "Təzə gəlin"

Ayaz İmranoğlu

“TƏZƏ GƏLİN”

Bakı – 2019

Redaktor: Həmid Piriyev

Korrektor: Nigar Abbasova

Yekun oxunuş: Ataqam

Ayaz İmranoğlu. Təzə gəlin.

Bakı: Köhlən Nəşriyyatı, 2019, 178 səh.

İSBN 978-9952-8360-0-4            © Ayaz İmranoğlu

Müəllif hüquqları qorunur. İcazəsiz olaraq hər hansı şəkildə yayımlanması qadağandır.

İÇİNDƏKİLƏR

Ön söz...............................................................................4

Povestlər

Təzə gəlin.........................................................................9

Məcnunsuz dünya..........................................................40

Hekayələr

Gəlinnənə.......................................................................65

İki qoca...........................................................................74

Övlad ürəyi.....................................................................84

Sevgi dayanacağı.............................................................89

Məzun albomu...............................................................99

Bir dəstə qızılgül..........................................................102

Yedək............................................................................105

Atamın pencəyi............................................................107

Sağ ayaq........................................................................111

Mərəkədən reportaj......................................................113

Muştuluq......................................................................117

İnam evi eşidir..............................................................123

Məzarlıqda görüş.........................................................126

Muradın dədəsinin dostları..........................................133

Dayə..............................................................................136

Görüş............................................................................141

Tutac............................................................................145

Ayaz İmranoğlunun “Təzə gəlin” kitabı

haqqında bir neçə söz

Ağrı, bədii təxəyyül, intuisiya və ürək… Ayaz İmranoğlunun bədii mətnləri ədəbi cərəyanlara, nəzəri modellərə deyil, bu dörd doğal təmələ əsaslanır. Onun bütün hekayələri mənəvi-əxlaqi kontekstdə yazılıb. Sevgi və əxlaq, sevgi və mənəvi borc – Ayazın yazıçı olaraq hədəf seçdiyi mövzulardır. Müəllif öz qəhrəmanlarını hər cür məşəqqətlərdən, ölüm-itimdən keçirə-keçirə, onların dözümünü sınaya-sınaya sonda halal tale payını – xoşbəxtliyi onlara ərməğan edir. Ümidlərin üzüldüyü anda Xızır peyğəmbər kimi özünü yetirib onları dardan qurtarır. Bu, Ayazın bir insan kimi özünün xarakterindən doğan bir xüsusiyyətdir. Təsvir etdiyi əhvalatlarla, xüsusən də personajlarla müəllif arasında həssas bir bağlılıq var.

Bir neçə il bundan əqdəm Ayaz mənə özünün yazdığı kiçik bir hekayəsini oxudu. İndi xatırlamıram hansı hekayəsi idi, amma o yadımdadır ki, həmin anlarda mən Ayazda hekayəçilik impulslarını sezdim. Hər dəfə görüşəndə soruşurdum ki, qardaş, təzə nə yazmısan? Nadir hallarda Ayaz məni sevindirirdi. Ayaz çox narahat adamdır, yazacağı mövzunu günlərlə, aylarla içində gəzdirib bişirəndən sonra qələmə alır. Bir dəfə sözarası ona dedim ki, hekayələrini bir yerə yığıb kitab halına gətir. Söz verdi ki, mütləq edəcək. Amma yazıçıların həyatında adətən, hər şey plansız baş verir. Yazıçı “filan əsəri yazacam, filan kitabı nəşr etdirəcəm” deyirsə də, hər şey əksinə baş verir və ya nəzərdə tutulanlar deyil, tamam başqa əsərlər ortaya çıxır ki, bu da əvvəlcədən qurulmuş “plan”ı pozur. Hər şey öz təbii axarıyla gedəndə niyyətlər gec-tez gerçəyə çevrilir. Nəhayət, bir gün Ayaz povest və hekayələrdən ibarət kitabının əlyazmasını oxumaq üçün mənə təqdim etdi. “Bu ideyanı sən ağlıma saldın” deyib gülümsədi.

Bu hekayələri oxuduqca fikrimdən keçdi ki, onların yeni ədəbi metodlarla araşdırılması çağdaş nərs düşüncəmizin istiqamətlərini müəyyən etmək baxımından çox faydalı olardı. Ayaz İmranoğlu son dərəcə maraqlı nasirdir, onun nəsr təfəkkürü mifoloji düşüncədən, xalq folklorundan qaynaqlanır. Zahirən realist görünən mətnlərin alt qatında dünyanı ekzistensial bataqlıqdan xilas etmək ideyası dayanır. Ekzistensializm insana çıxış yolu göstərmir, Ayazın mətnlərində isə çıxış yolu həmişə var. “Gəlinnənə”, “Övlad ürəyi”, “Sevgi dayanacağı” hekayələrinin qəhrəmanlarını mürəkkəb situasiyalarda yalnız bir məfhum xilas edir – Sevgi. Tanıyanlar bilir, Ayaz İmranoğlu Asif Ata Ocağının yetirmələrindəndir və bəzi hekayələrində, xüsusən “İnam evi eşidir” hekayəsində Ocağa sədaqətini açıq-aşkar qələmə alıb. Ayazın bütün mətnlərində Asif Atanın dediyi anti-insaniliyə, Şərə qarşı protest var. O, ruhani döyüşçüdür, əqidə adamıdır və hekayələrində də ruhani sferadan kənara çıxmır.

Ədəbiyyatın əzəli-əbədi mövzularından olan məhəbbət hekayətləri dünya yaranandan yazılıb və bundan sonra da yazılacaq. Yer üzünün ilk sevgi dastanını Tanrı yazıb – “Adəm və Həvva” dastanını. “Leyli və Məcnun” bəşəriyyətin ən böyük və nakam eşq hekayəsidir. Vaqif Səmədoğlu necə deyirdi? “Doğulub dünyaya göz açan gündən, hər oğlan Məcnundur, hər qız Leylidir”. Qeys köhnə ərəbcə yağış deməkdir, Məcnun isə “cin tutmuş adam” anlamına gəlir. Leyli gecəyə məxsus olan mənasını daşıyır. Ayaz İmranoğlunun “Məcnunsuz dünya” povestini oxuyanda istər-istəməz bu adların mənası haqqında düşündüm. NKVD Dəli Dilarənin ata-anasını sürgünə yollamışdı, qardaş-bacılarını isə aparıb yetimxanaya atmışdılar. Dilarənin dəliliyi qanının arasına girmişdi, həm də yaşı keçmişdi, onu yetimxanaya götürməzdilər. Dilarə doğrudanmı dəli idi? Dəli olmağına dəli idi, amma eşq dəlisi! O, bir çobana aşiq olmuşdu və deyilənə görə Həkəri çayı daşanda sel çobanı aparmışdı. Biçarə qız iztirablar içində qıvrılırdı. Nitşe “Zərdüşt belə deyirdi” əsərində yazır ki, “insan qəlbinin böyüklüyü onun çəkdiyi əzablarla ölçülür, yalnız onlar qiyamət körpüsünü cəsarətlə adlayır”.

Dilarə çobanın seldə boğulduğuna inanmırdı, hər gün çayın kənarına gəlib sevgilisini gözləyirdi. Bu sevgi cəmiyyətin qəbul etdiyi məhəbbət normativləri və parametrindən daha yüksəkdir. Dilarə çobanı İlahi bir eşqlə sevir, buna məcazi eşq də deyirlər ki, bu prosesdə bədən iştirak etmir. Məhz buna görə Dilarə canını qurban verir, özünü burulğana atıb sevgilisinə (cismən deyil, ruhən) qovuşur. Məcnunsuz dünyada Leyli natamamdır, yarımçıqdır, o, bu dünyada olmasa belə o biri dünyada mütləq yarına qovuşmalıdır. Nitşenin dediyi böyüklük budur.

Ayaz şifahi nitqin çalarlarını ustalıqla yazıya gətirir. Onun mətnlərində iydə ağacının ətri dolaşır. “Məcnunsuz dünya”dakı iydə ağacına biz “Sevgi dayanacağı” hekayəsində də rast gəlirik. Bu hekayənin də qəhrəmanlarının görüş yeri iydə ağacının altıdır. İydə ağacı sanki aşiq-məşuqların sevgi adlı dinə biət etdikləri məbədgah misalı bir müqəddəs məkandır. Bu iydə qoxulu hekayələr söz-səs-rəng-məna tədavülünü gerçəkləşdirir, janr taksomaniyası mifoloji kontekstdə inkişaf etdirilir ki, bu da türk mədəniyyətindəki ağac kultuna gətirib çıxarır. Müəllif məqsədyönlü şəkidlə bu xətti seçir. Türk kültüründə ağac-insan əlaqələrinin tarixi kökləri var. Qədim dövrlərdə toplumların ən yayğın inanclarından biri də ağacın müqəddəs bir anlayış kimi qəbul edilməsidir. Ağac kultuyla bağlı inancların təməlində həyat ağacı anlayışı dayanır. Həyat ağacı Yerdən Göy üzünə doğru uzanan yol kimi qəbul edilir və ya dünyasını dəyişən insanların ruhları bu ağac vasitəsilə səmaya pərvaz edir. Dəli Dilarənin özünü burulğana təslim etməsinin tək şahidi iydə ağacıdır. Bir çox əfsanə və nağıllarda özünə yer alan «quş-ağac» təsəvvürləri ağac kultunu Humay kultu ilə bir mikrokosmda birləşdirir. Burada da ağac totemizmində iki ruhun bir bədəndə yerləşməsi (totemizmin ilkin dövrlərinə xas olan cəhətin – iki canın bir bədəndə yerləşməsi inamının yaşaması) ideyasının izləri görünür. Rus folklorşünası Vladimir Propp ikili can xüsusiyyətini ibtidai totemizmin əsası kimi qiymətləndirir və yazır ki, canın biri ölsə, o biri də dərhal ölər. Ayaz mifoloji motivlərdən yaradıcı şəkildə bəhrələnir və süjetin uğurlu bədii həllini tapa bilir.

Ayazın “Təzə gəlin” povestini oxuyub bitirəndən sonra rus yazıçısı Bulqakovun bir cümləsini xatırladım. Yazıçı deyir ki, “sevən insan öz taleyini sevdiyi ilə bölməlidir”. Təzə gəlinin sevgilisi Vüqar gənc yaşda dünyasını dəyişib, o da başqa birisinə ərə gedib. Amma Vüqarın ruhu gürzə ilana keçib qıza rahatlıq vermir. Təhkiyənin estetikası məhz bu təsvirlərdə üzə çıxır. Təzə gəlinlə ilanın yataqda sevişmə səhnəsi Azərbaycan nəsrində təsadüf olunmayan bir hadisədir və Ayaz ilk baxışda mümkünsüz görünən sevgi aktını elə təbii dillə qələmə alıb ki, oxucu bu reallığa qəlbən inanır. Mən Ayazın nasir kimi ustalığını bu təsvirlərdə gördüm və zövq aldım. Bəzi hallarda müəllif təğyiri-libas olub mətnin içində nağılçı kimi dolaşır. Bu əsər şifahi xalq ədəbiyyatında istifadə olunan dastan estetikası formasında yazılıb. Mətnin hər tərəfinə səpələnmiş təsbit və detallar mifik məntiqə əsaslanır. Təzə gəlini təqib edən ilan sirri simvolizə edir, eyni zamanda süjetdə reinkarnasiya (ruhun qayıdışı) baş verir.

Ayaz bu povestində və bir sıra hekayələrində dastan və rəvayətlərin sintezini yaradaraq müasir mətnlər ortaya qoyur. “Təzə gəlin”in qəhrəmanları çox ağır sınaqlardan keçməli olurlar. Gəlini ilana qısqanan əri onu gülləylə yaralayır, qız analıq səadətindən məhrum olur, ərinisə həbs edirlər. Hələ bu da son deyil. Zavallı gəlini təkcə əri qısqanmır, ilanın qısqanclığı ondan da dəhşətli imiş. Amma sonda Ayaz təzə gəlinə qıymır, hər şey yaxşı qurtarır.

Nazim Hikmətin sözlərini xatırladım: “Sonu mutluluqla bitən kitablar yollayın bana”. Bu kitab sonu mutluluqla bitən kitabdır. Ayaz həyatda hamını xoşbəxt, rahat görmək istədiyi kimi obrazlarına da xeyirxahlıqla yanaşır.

Kənan Hacı

Povestlər

TƏZƏ GƏLİN

(povest – mifologiya)

Qara xallı gürzə heyva ağacının qalın yarpaqları arasından aynabəndə baxırdı. Şiferin altında yerləşən sərçə yuvasındakı ətcə balaları yeyəcəkdi.

Aynabənddə isə təzə gəlin qaz piltəsində yemək hazırlayırdı.

Üç ayın gəliniydi. Səhər erkən ərini rayon mərkəzinə yola saldıqdan sonra evdə tək qalmışdı. Ailə üzvləri kəndin aşağısındakı əkin sahəsinə getmişdilər.

Bayaqdan ev işlərini görmüş, hər yanda səliqə-səhman yaratmışdı. Hiss edirdi ki, yorulub. Ata evində olanda hər gün günortalar yatıb dincələrdi; gündüzlər yatmaq onda vərdiş halını almışdı.

Bu evdə hər otağın öz adı vardı; qonaq otağı, yataq otağı… gəlin otağı. Gəlin otağı ona və həyat yoldaşına məxsusdu. Ailədə heç kəs bu otağa girməzdi.

Hazırladığı yeməyi ocaqdan düşürüb gəlin otağına keçdi.

Şifonerin asılqanından gəlinlik xalatını çıxarıb baxdı. İpək parçadan olan xalatın yuxarısı sarı, aşağısı isə açıq mavi rəngdəydi. Çox sevirdi bu xalatı. Toy gecəsi, gəlinlik libasından sonra bu xalatı geymişdi. Bu xalatda qadınlığın ilk yaşantılarını yaşamışdı.

Pəncərə açıq olsa da, tül pərdələr örtülü idi. İçəri sərin meh dolurdu.

İpək xalatı əyninə geyib, belini bağladı. Yatağa uzandı.

Uzanan kimi də göz qapaqları yuxu döydü.

Şirin yuxudaydı. Yuxuda üzünə təbəssüm qonmuşdu. Qızılgül ləçəklərinə oxşayan qönçə dodaqları azca aralanmış, islaq dodaqlarına, elə bil, şeh düşmüşdü, – üç ədəd üst qabaq dişi görünürdü.

…Yad, soyuq bir təmasdan üşənib gözlərini açdı. Döşləri arasında qıvrılıb yatan ilanın başı dodaqları üstündəydi. Hələ də yuxudaymış kimi mürgülü baxışlarla ilana baxırdı.

İlan təzə gəlinin ona baxdığını hiss etdi. Dodaqları üstünnən azca başını qaldırıb, haça dilini çıxararaq gəlinin burnunun ucuna toxundurdu.

İlan ona heç bir zərər vurmadan düşüb getdi. Təzə gəlin heç nə olmamış kimi hələ də çarpayıdan baxırdı.

İlan sərçə yuvasındakı ətcə balalardan birini də götürüb apardı. Sərçələrin civilti qoparıb, haray salmaları özlərinə qaldı.

Təzə gəlin hiss etti ki, ilan uzaqlaşdı. Çarpayıdan düşdü, çəkələklərini ayaqlarına keçirdi, asta addımlarla pəncərəyə yaxınlaşdı, pərdəni araladı, həyətə baxdı.

O gün ailə üzvüləri, həyat yoldaşı qayıdınca xallı gürzə təzə gəlinin bir an da olsun xəyalından çıxmadı.

Axşam həyat yoldaşına – Cəmilə əhvalatı həyacanla danışsa da Cəmil gülümsündü.

– Yəqin yuxu görmüsən… – deyərək burnuna çırtma vurdu. – Qorxaqsan… – dedi. – Tək qaldığın üçün qorxmusan, ilan gəlib yuxuna. Axı deyirlər insan beynində milyardlarla hüceyrə var, əksəriyyəti də yatmış haldadır. İnsan yatanda onların oyananları olur və həmin hüceyrələrin yaddaşında olanlar yuxuya köçür, – sonra sözünə ara verib, əlavə etdi; – evdəkilərə deyib özünü biabır eləmə. Gülüş hədəfi olarsan.

Cəmilin sözləri təzə gəlində də şübhə toxumu yaratmışdı: “Ola bilər məni qara basır. Düz deyir, bəlkə, elə gördüyüm yuxuydu, gözlərimə görünən qaraçuxaydı?” – deyə öz-özünə düşünürdü.

***

Qayınana biləndə ki, gəlini hamiləliyə qədəm qoyur, sevindi. Nənə olmaq arzusunu illərlə içində daşımışdı. Qohum-qonşu qadınlar nəvələrini oynadanda o da qəlbində nəvə oynatmağı arzulamışdı.

Gəlininə baxıb:

– Hə, nənə olacam. Get, gəlin, dincəl! – dedi. – Sənə ayaq üstə çox durmaq olmaz.

Təzə gəlin çarpayıda arxası üstə uzanıb, qara, uzun saçlarını sinəsinə yaydı, ağ mələfəni sinəsinə qədər çəkdi.

Yatmamışdı. Valideynləri yadına düşmüşdü. Bu kənddə qərib idi. Baxmayaraq qardaşı ara-sıra gəlir, amma… gəlin gələndən atasını, anasını görməmişdi. Özü də deyəsən… qardaşı baldızı üçün gəlir. Baldızı da, maşallah, su sonası kimi gözəldi. Amma…

Birdən hiss etdi ki, yaxınlıqda nəfəs duyulur. Gözlərini hərləyib sağ tərəfə baxanda ilanı gördü. Çox uzun idi, çiyni istiqamətində dik durub ona baxırdı.

Dəqiqələr ötür… İlan eləcə baxırdı. İlanın qonur, şüşəyə oxşayan gözləri elə bil gülürdü. Bir azdan ilan haça dilini çıxarıb oynatdı. Təzə gəlin xallı gürzənin bu hərəkətinə gülümsündü.

İlan yenə pəncərədən çıxıb getdi. Təzə gəlin də durub həyətin küncündəki təndirxanaya gəldi. Burada qayınanası təndirdə lavaş bişirirdi. O, gəlinin alnında puçurlanmış tər damcılarını görüb:

– Xeyir olsun, gəlin! Nədən belə tərləmisən? – deyə soruşdu.

– İlan! – Həyacanlanmış gəlin ancaq bunu deyə bildi.

– Nə ilan?

– İlan də… Açıq qalmış qolumun yanında uzanıb, çiynimdən başını qaldırıb mənə baxırdı.

– Qızım, yuxuda ilan görmək yoldur. İnşallah, uzun yolu qısa edən atan, anan gələr.

– Xala… ilan… ilan!.. Nə yuxu? Mən yatmamışdım. Sən də Cəmil deyəni deyirsən.

Qaynana təndirdən qızarmış sonuncu lavaşı çıxartdı. Ayağa qalxıb üstünün ununu çırpdıqdan sonra gəlinlə üz-üzə durub:

– Qorxmusan yuxuda. Ona görə tərləmisən. – dedi

– Xala, mən dəli olmamışam. – Gəlin bir az da əsəbi cavab verdi.

Bu vaxt Cəmil də gəldi. Qaynana-gəlin söhbətinə qulaq asdıqdan sonra, anasının dediklərini təsdiqlədi:

– Əlbəttə, gündüzlər yatanda qara-qura yuxular da görəcəksən də…

– Cəmilll!..

***

Bədirlənmiş ay işığında qoşa cütlük evin daş artırmasında durub gecənin dadını çıxarırdı. Evdəkilər bayaqdan yatdığından Cəmil yarının belində əllərini daraqlayıb, uzun saçlarını qoxlayırdı… Gəlinin saçlarının qəribə ətri vardı, Cəmili bihuş edirdi. İstəyirdi saçları öpsün. Bu vaxt təzə gəlin onun qolları arasından yavaşca sivişib çıxdı. “Kobud! – dedi. – Gecəni əlindən alıblar?” – Sonra da Cəmilin əlindən tutub gəlin otağına çəkdi.

Bir-biri üçün yaranmış bu cütlük, sanki, məhəbbətin yaratdığı şah əsər idi.

Yatağa bayaqdan uzansalar da, “yatım, yuxum gəlir…” ifadələri onlara yaddı. Təzə gəlin Cəmilin sinəsinə sığınıb, nazik, uzun barmaqları ilə onun tüklü sinəsini sığallayırdı. Qəflətən tüklərdən birini çəkib çıxartdı və Cəmilin “Uff…” səsinə:

– Kobud, bax mən də səni belə incidərəm ha… – dedi.

Yarının bu ehtiraslı sözündən sonra Cəmil onu daha möhkəm bağrına basdı:

– Həyatım mənim… Bu “Həyat” adını sənə kim qoyub? – dedi.

– Sənə nə? – Təzə gəlin nazlandı – Mən həyatın dibindən doğulmuşam. Sənin həyatın olacağımı bildiyindən nənəm qoyub.

Beləcə, şirin söhbət edə-edə bir-birindən kam alırdılar.

Səhər tezdən Günəşin şəfəqləri Cəmilin gözlərini qamaşdırırdı. Təzə gəlinsə ərinin qolu üstünə baş qoyub uşaq kimi mışıl-mışıl yatmışdı. Cəmil yavaşca onun alnından öpdü. Başını qu tükündən olan yan yastığa qoyub ayağa durdu.

…Və birdən çaşqınlıqla geri çəkildi. Uzun bir ilan qabığı döşəyin kənarındaca dururdu.

– İlan gəlib yatağımıza! Qabığın burada çıxarıb gedib! – Cəmil təlaş içində otaqdakı lal sükutu pozdu.

***

Neçə gündü ilan söhbəti ailənin gündəlik həyat tərzini pozmuş, yeyib-içdiklərini zəqqutuna döndərmişdi. Hamı həyat-bacada ehtiyatla hərəkət edirdi.

Hərəsi bir söz deyirdi. Hər kəs bir cürə məsləhət verirdi. Həyətdə elə bir yer qalmamışdı ki, qayınana ora sarımsaq qoymasın. Neçə yerdə yarpız şitili əkdirmişdi. Deyirdilər sarımsaq, yarpız olan yerə ilan gəlmir.

Cəmil də Sofu (ilan tutan, ovsunçu) axtarışında idi. Kimsə dedi ki, qonşu kəndlərin birində Sofu Usub adlı kişinin dədə-babadan qalma ilan ocağı var. O, gəlsə çarəsini qılar.

Sofu Usub Arazqırağı kəndlərin birində – Diridağın ətəklərində yaşayırdı. Koroğlu kimi enli bığlı, müdrik, nurani kişiydi. Şəriət elmindən əhli-haldı… Qara xallı gürzələr tutub, gözdən uzaq məskənlərə atır, ovsunu ilə yaralar sağalırdı, Mazannənə soyundandı.

Hər yaz, yay qara atıyla kəndləri gəzirdi. Atının tərkində də xurcunu. Deyirdilər xurcununda da torbalar var ki, içi ilanla dolu.

Sofu Usub atıyla gəldi. Atdan düşüb salaməleyk etdikdən sonra:

– Hə, buradan ilan iyi gəlir, – dedi. – Özü də gürzədir. Bu gürzə buralarda olmamalıdır axı. Necə gəlib çıxıb bura? – soruşdu.

Sofu həyətin aşağısındakı heyva ağacının yanındakı daş topasına qədər gəlib durdu. Zoğal çomağı ilə yerdə bir dairə cızdı. Çomağı dairənin ortasında yerə dirəyib ilan duası oxudu. Yavaş səslə, özü də avazla oxuduğu duadan ətrafdakılar yalnız hündürdən dediyi “Bər hökm Süleyman…” sözlərini eşidirdi. Daşlar arasından ilanın başı görünəndə o, yenə dua oxuyub: “Gəl, gəl!” – deyə ilana əmr etdi. İlan əsəbi halda tənbəl-tənbəl dairəyə qədər gəldi. Başını qaldırıb Sofuya baxdı. Elə yazıqlaşdı ki, sanki imdad diləyirdi. Və dairənin içinə girib zoğal çomağını dili ilə yaladı.

Sofu Usub bir neçə dəqiqə də ovsunlu duasını oxudu. Nəhayət, ilan başını torpağa tam əyib ram oldu. İlanın bayaqkı fısıltısından əsər-əlamət qalmamışdı. Sofu əyilib iki barmağı ilə ilanın qulaqcıqlarını sıxdı. İlan ağzını açdı; ağappaq ağzında dişləri göründü. İlanın haça qara dili çölə çıxdı. Sofu ilanı torbaya qoyub ağzını bağladı, gətirib aynabəndə qoydu.

Sofu bayaqdan içəri otaqlarda da ovsun duası oxuyurdu ki, ilan gəlməsin. Təzə gəlin fürsətdən istifadə edib torbaya yaxınlaşdı. İlan təzə gəlinin qoxusun duyduğundan torbada tərpəndi.

Təzə gəlin bir daha kimsənin olmadığını görüb torbanın yanında çöməldi:

– Üç dəfə sən mənim yatağıma gəldin. Hər dəfə də məni çalıb, öldürə bilərdin. Etmədin. Demək, sən mənə vurulmusan, hə? – deyib gülümsündi.

Torbanın üstündən ilana əllərini sürtdü. Ipək kimi yumşaq əlləri ilə sığalladıqca ilan da elə bil torbanın içində xumarlanırdı.

Ehmalca torbanın ipliyini açdı. İlan torbadan başını çıxarıb ətrafa baxdı. Tezcə də düşdüyü bu qəribə “qəfəs”dən azad oldu. Bir andaca aynabənddən aralanıb heyva ağacına tərəf getdi. Təzə gəlin ilanın arxasınca:

– Qaç, qaç! Uzaqlaş, mələyim! Sofu duyuq düşüncə buranı tərk et… – dedi.

Hələ bu günə kimi Sofu Usubun ilan torbasına kimsə cürət edib yaxınlaşmamışdı. O ki, qaldı torbanı açıb ilanı oradan azad edəsən. Sofu Koroğlu bığına oxşar bığına sığal çəkdi. Boş torbaya baxıb düşüncəyə daldı. İlansa bu vaxt heyva ağacından onlara baxırdı.

Handan-hana sofu başını ağır-ağır qaldırıb ilanı gördü:

– O ilanı bir də tutmaq olmaz! – deyərək boş torbasını da götürüb, atının tərkinə qalxdı.

Getməmişdən əvvəl gəlinə ötəri göz yetirib başını buladı.

Cəmil də həyat yoldaşına qəribə baxışlarla baxıb nəyisə yadına salırdı… Hə… gəlin gələn gündən ev heyvanlarına; itə, pişiyə sayğı göstərirdi. O gün bağa gəlib çıxmış kirpini qucağına alıb əzizləyirdi. Bəlkə, …elə ilanı da… Nə isə…

***

Təzə gəlinin valdeynləri qızlarının ailəsində baş verən qəribə hadisədən təşvişə düşmüş və tez-tələsik haya gəlmişdilər. Anası kürəkəni kənara çəkib:

– Cəmil, oğlum, bu ilan başımızın bəlasıdır gəlib. İlan torbadaykən niyə öldürmədin axı? – deyə soruşdu.

– Nə bilim, ay xala. Elə bil bir sehirli əl gəldi, ilan olan torbanı açıb, ilanı oradan buraxdı… Deyirlər, ilanlar yeddi qardaş olur. Birini öldürdünsə, o biriləri qisas alır.

Təzə gəlinin atası özüylə gətirdiyi “dəfə-dərman”ını həyətdə olan bütün deşiklərə, heyva ağacının yanında olan daş topasına belə səpdi.

Gəlinin isə içində ilanı bir də görmək istəyi yaranmışdı. Həyətə çıxanda gözləri onu axtarırdı.

İlana qarşı qəlbinin dərinliklərində qəribə bir hiss yaranmağa başlamışdı – özü-özündə deyildi elə bil…

***

Gəlinin valdeynləri üç gün qaldılar. Üç gündən sonra atası:

– Orada da işlərimiz tökülüb qalır, bizim getməyimiz məsləhətdir, izn verin, gedək. – dedi.

Anası isə qızını gəlin otağına çəkdi. Yenicə qalxan qarnına baxıb dedi:

– Hə, qızım, körpəni sağ-salamat dünyaya gətirmək üçün birinci növbədə özündən muğayıt ol. Yemək-içməyini gecikdirmə. Axı indi ikicanlısan. Bir də ki, qızım, bu ilan məsələsi yadıma ötən illəri saldı. Sofu Usub düz deyir: o gürzələr bizim həyətin aşağısındakı kəpirlikdə yaşayır. Yadıma gəlıir, sən altı-yeddi yaşlarında qonşu uşaqlarla kəpirliyin üstündə evcik qurub oynayardın. Rəhmətlik Vüqar da o oyunlarda həmişə sənin nişanlın olardı… Həmin vaxt orada ilan yuvası tapmışdınız – yuvada da yeddi yumurta… Uşaqlar yumurtaların altısını sındırsa da, sən sonuncu yumurtanı evə gətirmişdin. Mən sənə acıqlandım ki, yumurtanı apar, qoy yerinə. Sən də aparıb qoydun yuvaya. Mənə elə gəlir ki, bu həmin yumurtadan çıxan ilandı.

Anası danışdıqca uşaqlıq illəri kino lenti kimi Həyatın gözləri qarşısından ötüb keçirdi. Ağ, qara kadrlar xatirə işığında bərq vururdu.

…On beş yaşın içindəydi… Gənclik yaşına qədəm basmışdı… Nənəsi demişkən qızlar bulağından su içən vədəsiydi. Sinəsində qabaran şamamalar, sanki indicə qonçədən çıxmış gül dodaqları çoxlarının ağlını başından alırdı.

Osa yalnız qonşu oğlu Vüqar barədə fikirləşirdi. İçində bir sevgi toxumu cücərməyə başlamışdı. Onun fikir-xəyalını, diqqətini cəlb edən Vüqar yenicə hərbi xidmətdən dönmüşdü.

Vüqar iki il öncəki nərmənazik, utancaq oğlan deyildi. Əvvəllər söz deyəndə, yaxud bir qızla qarşılaşanda yanaqları qızaran bu oğlan hamıdan qaçaq gəzərdi. Nənəsi Nisə xala “gəlindən-qızdan həyalı balam” ifadəsini onun adı ilə qoşa çəkərdi.

İndi Vüqar boy-buxunlu, qamətli igidə dönmüşdü. Çatma qaşları onun sifətinə xüsusi yaraşıq verirdi. İki illik əsgəri xidməti Sovet ordusunda, Rusyanın uzaq şərqində – Xabarovski vilayətində keçirmişdi. Xidməti hərbi hava qüvvələrində keçirdiyindən çox sağlam, buz baltası kimi möhkəm idi.

Həyat bu qonşu oğluna indi əvvəlki kimi yanaşmırdı. Hər gecə yatmamışdan əvvəl Vüqarı düşünür, onunla qarşılaşdığı səhnələri təkrar xatırlayırdı.

Vüqarla üz-üzə gələndə yanaqları pörtər, həya adlı duyğusu yanaqlarına, gözünə qonardı. Vüqarın verdiyi “salam” sözünə də belə pıçıltı ilə cavab verərdi.

Həyatın dəniz kimi mavi gözləri, qıyqacı baxışı Vüqarı ovsunlayırdı.

Artıq məhəbbətin ovsununa düşmüşdülər… Gizli görüşlər, gizli məktublar onları yerdən alıb göylərə qaldırmışdı. Onlar yer adamları deyildilər artıq. Əgər o hadisə olmasaydı…

Yazın sonuncu ayı idi. Səhər günəşli olsa da günortadan keçmiş birdən-birə göy üzünü qara buludlar aldı. Yelinli buludlar torpağın nuru olan yağışını yağdırmağa başladı. Arabir şimşək çaxır, harasa ildırım düşürdü.

Vüqar Quş Qayasının altındakı bostanlarına, atasına köməyə gedirmiş; yağış başlayanda yağışdan qorunmaq üçün yaxınlıqdakı dəmiryol körpüsünün altına keçmək istəyəndə…

Vüqarı ildırım vurmuşdu. Əlləri, üzü, gözü qapqara olmuşdu. Onu İsgəndər dayının ZİS yük maşınında xəstəxanaya gətirmişdilər. Şərqiyyə həkim onun bağlı göz qapaqlarını aralayıb demişdi:

– Keçinib. Allah rəhmət eləsin. Heyf cavan idi!

Vüqarın qəfil ölümü Həyatı sarsıtmışdı. Hər gün onunla görüşdüyü yerlərə baş çəkməklə, onlu xatirələri yada salmaqla təskinlik tapardı.

Bir axşam yenə ilk görüş yerləri olmuş, evlərinin arxasındakı ot tayasına yaxınlaşanda bir ilanın ot tayasına girdiyini gördü.

Anasına, qardaşına ha desə də heç kəs inanmadı. Atasısa:

– Qızım kəpirlikdə olan gürzələr heç vaxt bizim həyətə gəlməzlər. Onlar eləcə kəpirlikdə yaşayırlar. Görünür gözünə görünən qaraltıymış.

Nə isə… Həyat xəyaldan ayrılıb bərkdən dedi:

– Ana, sən fikir eləmə, hər şey yaxşıdır. Gedək, sizi ötürüm.

Cəmil bayaqdan təzə gəlinin ata-anasını yola salmağa getsə də hələ gəlib çıxmamışdı.

Həyat qaynanasının hamiləlik üçün aldığı iri donu əyninə keçirib həyətə düşdü. Həyətin kölgəlik yeri günün bu vədəsində heyva ağacının altı olduğundan ora getdi. Sərin meh əsirdi. Qurumuş ağac kötüyünün üstündə oturub Cəmili gözləyirdi.

Kimsə yanağından öpdü. İsti bir nəfəs boyun-boğazında dolaşdı… Təzə gəlin huşsuz kimi oldu.

Və başını qaldırıb bunun nə olduğunu ayırd etmək istəyəndə gözü heyva ağacından ona baxan qara xallı gürzəyə sataşdı. İlan ağacdan sürüşüb düşdü. Təzə gəlinin ayaqlarına qədər gəldi. Başını qaldırıb haça dilini bir neçə dəfə çıxarıb oynatdı. Gəlin əyilib ilanın başını sığalladı

– Mələyim!.. – dedi.

İçindən dəli bir hıçqırtı qopdu. Üzünü əlləri ilə tutub otağa qaçdı.

***

Neçə vaxt vardı Cəmilin içində ilana qarşı qısqanclıq toxumu cücərirdi.

Axşam yeməyini külfətlə birgə yedikdən sonra Cəmil gəlin otağına keçdi. Bir azdan Həyat da bir qab üzümlə otağa gəldi.

– Yuxuxor qocalar təkin axşam düşən kimi yatağa keçirsən.

Cəmil yoldaşının bu sözündən sonra tənbəl-tənbəl durub kresloya əyləşdi. Balaca mizə qoyulmuş üzümdən bir salxım götürüb yeməyə başladı. Həyatın ona diqqətlə baxdığını görüb gülümsədi.

Gəlin kreslonun dirsəkliyinə əyləşdi, pıçıltı illə:

– Nə gözəl ətrin var… – dedi.

Cəmil onun incə belinə qolunu dolayıb özünə sarı çəkdi:

– Deyirlər qadın xoşbəxtliyini görmək istəyirsənsə onun üzünə hamiləliyinin beş-altı ayında bax.

– Niyə?

– Çünki o ana olmağa hazırlaşır. O nişanlı deyil ki, xoşbəxtliyini sabahlarda axtarsın. Uşaq dünyaya gətirmiş ana isə körpəsinin qayğısı ilə yaşayır. Hamilə qadın, özü də ilk hamiləliyini yaşayan xanım əsl xoşbəxtliyi duyur və yaşayır. Hətta bir çox məşhur rəssamlar hamiləliyin üç-altı aylarında olan gənc xanımları çəkiblər.

– Mən də sənin əsərinəm hə?..

– Hayıf ki, rəssamlığı bacarmıram. Rəsmini çəkib qocalığımıza saxlayardım.

– Biz qocalmayacağıq.

***

Təzə gəlin uzun bir yuxu görürdü: nuranı, ağsaçlı, əli əsalı, olduqca qoca bir kişi gəlin otağının qapısı ağzında dayanmışdı. Həyat onu içəri dəvət etsə də keçmədi. Seyid Mirsədi Babaya oxşayırdı. Qoca sirli baxışlarla ona baxaraq deyirdi:

– Qızım o ilan səndən kömək istəyir. Onun boğazında sümük qalıb. O ilan vaxtilə sənin qoruduğun yumurtada olan ilandı. Bu dəfə də ona kömək elə. Qorxma onun boğazını sığalla, o asqıracaq, sümük düşəcək… O ilan Vüqarın ruhunu daşıyır. Beləcə sənin əlin şəfaya çevriləcək. İnsanlar sənin əlinlə şəfa tapacaq. Amma sən övlad sahibi olmayacaqsan…

Təzə gəlin qımıldanmır, eləcə ona baxırdı. Qoca gəldiyi kimi də qeybə çəkildi.

Həyat hövlanək, qan-tər içində yuxudan oyandı, ətrafına baxındı. Ona elə gəlirdi ki, qoca hələ də otaqdadır. Yuxu ilə gerçəyi qarışıq salmışdı.

Bir azdan yuxudan oyanan Cəmil qapını açaraq bayıra çıxmaq istədi. Və birdən əsəbi şəkildə geriyə – otağa dönərək divardan asılmış tüfəngi qapıb, lüləsinə güllə yerləşdirə-yerləşdirə qapıya cumdu. Təzə gəlin təəccüblə ərinə baxdı və:

– Cəmil! Neynirsən?! Səhər-səhər tüfəng nə üçün? – deyə qışqırdı.

– O, qapının ağzında durub. İlan!.. Öldürəcəm.

Gəlin cəld özünü irəli atdı, Cəmilin əllərindən tutub özünə sıxdı və yazıqcasına, imdad dilədi:

– Olmaz, olmaz… Mən yuxu görürdüm.

Əlləri ilə tüfəngin lüləsini aşağı əydi.

Cəmil qəribə, süst baxışlarla ona baxırdı. Gəlinin gözlərindən gilə-gilə yaş axırdı…

– Övladımız doğulmayacaq…

Gəlin tüfəngi bərk-bərk özünə sıxmışdı, gözlərini Cəmilin gözlərinə zilləyib onun qəzəbini soyutmaq istəyirdi. Birdən güllə səsi otağı başına götürdü. Və…

Təzə gəlinin bir andaca əlləri boşaldı. Bir neçə addım geri çəkilərək, arxası üstə yerə yıxıldı. Şiddətli ağrıdan qıvrıla-qıvrıla yerdə uzanmışdı. Cəmilsə nə baş verdiyini ayrıd edə bilmədən, key-key ona baxırdı.

Gəlin al qan içində belə:

– Vurma, vurma ilanı! – deyə zarıyırdı.

Cəmilsə hələ də nə baş verdiyini anlamaq iqtidarında deyildi.

Haya əvvəlcə ailə üzvləri, ardınca da qonşular axışıb gəldilər. Bir azdan həyat-baca insan seli ilə doldu, təzə gəlini xalça qarışıq götürüb xəstəxanaya apardılar.

Cərrahiyyə əməliyyatı ilə təzə gəlinin qarnına dolmuş güllə qırmaları çıxarıldı. Uşaq da tələf oldu.

Hüquq-mühafizə işçiləri elə həmin gün Cəmilgilin həyətinə gələrək tüfəngi maddi subut kimi götürüb, Cəmilin əl-qolunuı yerindəcə qandalladılar.

Qısa bir vaxtda istintaq işi yekunlaşdırılıb məhkəməyə göndərildi. Cəmilə azadlıqdan məhrum edilməklə üç il həbs cəzası kəsildi, Şuşa həbsxanasına göndərildi.

Ay yarım xəstəxanada yatan təzə gəlini bir gün evə buraxdılar. Körpəsini itirməsi, üstəgəl ərinin də həbs olunması ona ağır dərd olmuşdu.

Güllə qırmalarını çıxaran cərrah təzə gəlinə deməsə də anasına demişdi ki, o daha ana ola bilməyəcək.

***

Təzə gəlin xəstəxanadan evə gələndən sonra ər evində ona qarşı münasibət əvvəlki kimi olmadı. Ailə üzvlərinin şirin münasibətindən əsər-əlamət qalmamışdı. İndi ona tənəli baxışlarla baxır, tikanlı sözlərlə çalmağa çalışırdılar. Bir kərə qaynanası ona dedi:

– Ayağın düşərli olmadı, gəlin. Ev quran olmadın, ev yıxan oldun. Evimdə ərsiz gəlinin qalmasını istəmirəm. Get atan evinə. Ərin qayıdanda gəlib gətirər.

Onu günün şərqarışan vədəsində atası evinə gətirdilər. Sən demə, bu gəliş həmişəlik olacaqmış. Altı aylıq evlilik həyatı başa çatdı.

Gəlin bütün günü ağlasa da inanırdı ki, Cəmil həbsxanadan qayıdıb onu yenə xanım edəcək. Gəlin otağında “şah taxtı”na qalxacaq. Axı ilk gəlinlik gecəsində adlarına qurulmuş gərdəyə Cəmil “şah taxtı” deyərdi. Gərdəyin tül pərdəsini aralayıb, duvağı üzündən götürdüyü anlar xoşbəxtliyin zirvəsi idi.

…Həbsxanadan gələn boşanma haqqındakı ərizə təzə gəlinin bütün arzularının üstündən xətt çəkib, quyunun dibinə saldı. Amma… içindəki ümid qığılcımı yaşayırdı. Müdrik insanlardan kimsə demişdi: “Ümid ağacı bar verməsə də o məğlub adına yaddır”.

Cehizinin ata evinə qayıtmasısa… hər şeyə son qoydu sanki.