Текст книги "Xatirələr. Bir il xəyallarda və bütöv bir ömür"

Günlərin bir günü o, qətiyyən xəstəlik əlaməti göstərmədən yatağa düşdü. Yerli həkimlər xəstənin çarpayısının baş tərəfində dayanıb bildirdilər ki, onun indiki vəziyyətində anormal cəhət görmürlər. Bir neçə gün keçəndən sonra əmimin ayaqları şişdi. İndi də üstünə “Avropalı” bir həkim gətirdilər. O da zəif, əhəmiyyətsiz müalicə təyin etdi, ancaq çıxıb gedərkən dayıoğluma rusca, – “Qorxuram ki, bunun xəstəliyi uzun çəkməsin”, – dedi.

İki gün sonra əmimiz hiss etdiklərini özünə ürək-dirək verə-derə dilinə gətirdi: “Madam ki, hər kəs öləcək, xırıldamağın bir mənası yoxdur”…

Bu, xalq arasında deyilən ifadənin eynidir: “Ölmək ölməkdir, xırıldamaq nə deməkdir?..”

Keçinməmişdən qabaq o, öz arzusunu bildirdi: ”Məni “İmamzadə”də torpağa tapşırın”. İstəyirdi ki, qəbri müqəddəs imamlardan birinin məzarına yaxın olsun. Zəvvarların ziyarət etdikləri ərazinin içində… Şəhərdən ən azı yüz kilometr uzaq bir yerdə…

Onun heç 55 yaşı da olmazdı.

Əmim bizim formalaşmağımızda əhəmiyyətli rol oynamışdı. Biz məhz onun sayəsində təhsilimizi başa vura bilmişdik. Atamız gözəl insan olsa da, qayğısız, laqeyd xasiyyəti vardı. Təhsilimizlə ciddi məşğul olmaq fikri həmişə ona yad olmuşdu. Onu hər zaman dərd-qəm içində, düşüncəli gördüyümü indi də xatırlayıram. Dərd çəkməyinin səbəblərindən biri də qardaşlarımın təhsil ardınca başqa şəhərlərə çıxıb getməsi idi. Yazıq kişi uşaqlarının fikrini çəkirdi. Bu, ayrılıq atam üçün nə qədər qəddar, amansız (bu onun sözləri idi!) ruh düşkünlüyü yaradan hadisə idi.

Mən onun vəsfəgəlməz, təsvirolunmaz sevincini də xatırlayıram… Qardaşlarım qayıdıb gələndə… Onların sənədlərində anadan olduqları tarixlə bağlı nəsə anlaşılmazlıq olmuşdu. Hər halda, belə məlum olmuşdu ki, məktəbə qəbul edilən deyillər. Bu uğursuzluğun qarşısında atamın sevinci aşıb-daşır, uçmaq üçün bircə qanadı çatışmırdı…

Sözümün canı ondadır ki, oxumağımız üçün ilk təşəbbüs əmimiz tərəfindən gəlmişdi. Hər halda, atam öz qardaşının, yəni, əmimizin bizimlə bağlı bütün arzu və istəklərinə həmişə razılıq verirdi. Bizimlə eyni binada yaşayan əmimiz, bizi qoruyur və istiqamətləndirirdi.

Həmçinin o da doğrudur ki, əmimiz bizdə bədii zövqü son dərəcə ciddi şəkildə öldürmüşdü. Mənim də, qardaşlarımın da heykəltəraşlıq sənəti, rəssamlıq və musiqi bacarığını irsən kimdən aldığımızı bilmirəm. Çünki əmimiz heykəltəraşlığı da, rəssamlığı da mürtədlik adlandırır, insan fiqurlarını modelləşdirməyi, onlara müəyyən şəkil verməyi, yaxud şəklini çəkməyi insanın yaratdığına ibadət etmək kimi qəbul edirdi. Çünki yaratmaq yalnız Yaradana məxsus olan müstəsna hüquq idi.

Əmim bizə deyirdi ki, o biri dünyada hər birimizdən hansısa fiqura nəfəs üfürərək onu canlandırmaq tələb olunacaq.

Əmim hesab edirdi ki, “böyüklər” qarşısında mahnı və musiqi ifa edilirsə, bu da bir tərbiyəsizlikdir.

Bu, eynilə bizim inkişafımza da aiddir. Atamız bədən quruluşuna görə qədd-qamətli idi. O, güləş məşqləri, atçılıq idmanı ilə məşğul olurdu (mən özüm də 4 yaşımdan at minirdim). Şəhərdə əmimizin nəzarəti altında isə idman “yaxşı” adamların vaxt keçirtmək üçün istifadə etdiyi proqramdan həmişəlik olaraq çıxarılmış, ləğv edilmişdi. Açıq havada idmanla məşğul olmaq üçün “hamıya” qaynayıb-qarışmaq, məhəllə uşaqları ilə “oğru-vəzir” oyunu oynamaq lazım idi, çünki dünyanın belə bir yerində, belə bir vaxtında başqa “ləyaqətli” oyunlar mövcud deyildi.

Amma əmimiz “hamıya qarışmağımızı” istəmirdi. Bizə kirşə ilə sürüşmək icazəsi verilirdi, biz də qış aylarında ehtiyatla sürüşürdük. Məşqlər zamanı atamız xüsusi qayda-qanun qoyurdu. Onunla məşq etdiyimizdə qazandığımız təcrübə bizə qısa şalvarı asanlıqla geyinməyi öyrədirdi. Əmimsə bunun əleyhinə idi.

Amma bütün bunlar ona əlinə düşən hər fürsətdə öz gəncliyi ilə öyünməsinə mane olmurdu. Çünki o, uzununa tullanma sahəsində çox yaxşı nəticələr göstərirdi.

Xoşbəxtlikdən bizim bağların yaxınlığında şahzadə-lərin orta səviyyəli bağı vardı ki, qiymətli stadion kimi idman oyunlarımız, tullanmağımız üçün xidmət göstərirdi.

Əmimizin adını bizi qorxutmaq üçün tez-tez çəkirdilər. Həmişə bu sözləri eşidirdik: “Əgər filan işi etsən, əminə deyəcəyəm”, “Bax, əmin gəldi!”, “Gözlə, gözlə əminin nə dediyini, yaxud, nə etdiyini indicə görəcəksən”.

Əmi isə əslində heç nə etmirdi. Sadəcə çox söz deyirdi… Onun bütün cəza tədbirləri öyüd-nəsihətlə qurtarır və acıqlı sözləri tanımadığımız kimlərinsə ünvanına söylənirdi. Ancaq bununla belə, bu sözlər bizim öz içimizdə pərtliyimizə və məyusluğumuza kifayət edirdi.

Günlərin bir günündə mən az qalmışdı ki, ov tüfəngimizlə xidmətçimizi öldürüm: tüfəngi pəncərəyə tərəf tutub atanda cavan qulluqçu qız o tərəfdən keçirmiş… Əmim mənə heç nə demədi: silahımı qamarlayıb əlimdən aldı və üstümə qışqıraraq həyətə tolazladı. Onun bu hərəkəti vəziyyəti inanılmaz dərəcədə ciddiləşdirdi.

Bir gün də o məni məktəb müəllimini ifşa etdiyim üçün möhkəmcə danladı. Dərsdə ehtiyac yarandığında müəyyən məsələlər haqqında danışmağı mən ədəbsizlik saymırdım. Amma adət-ənənənin ciddiliyini sevən əmimin hər hansı şəraitdə, zarafatyana söhbətlərdə belə ədəbsiz sözləri xatırlatmaq qətiyyən xoşuna gəlməz, qısası, bunu özünə sataşmaq kimi qəbul edərdi…

Yenə günlərin bir günündə, hamının eyhamla, məcazi mənada işlətdiyi ikibaşlı cümlənin ucundan tutub gözlənilmədən məndən soruşdu: “Təhsilini qurtaranda sən hansısa sahənin mütəxəssisi olacaqsan, “s....a” danışdığın kimi onda əminlə də elə danışacaqsan?

Nə etməliydim? Ona necə cavab verəydim (onda cəmi altı yaşım vardı və oxumağa hələ təzəcə başlamışdım)? “Bəli” desəydim nəzakətsiz səslənəcəkdi (o bizə dəfələrlə tapşırmışdı ki, heç vaxt böyüyün dediyi sözün əksinə getmək, “yox” kəlməsi işlətmək olmaz, bu uşağa yaraşmaz). “Bəli” demək istəsəydim də, hiss edirdim ki, gülünc görünəcəkdim… Nəhayət, bu iki sözdən axırıncısını seçdim və “Bəli”, – deyə cavab verdim; Onun verdiyim cavaba güldüyü kimi qəşş edib güldüyünü heç vaxt görməmişdim.

Buna baxmayaraq, dilin kobudluğu, qaba sözlər hər yerdə qəbulediləndir və cəmiyyətin heç bir təbəqəsi bu kobudluqdan sığortalanmamışdır. Henri Miller⁶, şübhəsiz ki, bu məqamda gözəl bir söz buketi bağlayıb söz ehtiyatını istədiyi qədər gözəl istifadə edə bilərdi.

Ruhi vəziyyəti və fiziki zəifliyi əmimizi getdikcə daha kobud adam və zəhər tuluğuna döndərirdi. Məhz bu xüsusiyyətlər ona çoxlu əngəl törədirdi. Onun yersiz qeybətləri, yaxud şiddətli istehzaları atamın da əhvalına soğan doğrayırdı.

Əmimiz öz yaxın dostlarının yanında öz zəifliyini hiss etmirdi. Belə olduqda tamamilə dəyişilir, şənlənir, gülümsəyir, zarafat eləyir, bəzən isə dəbdə olan ariyaları zümzümə etməyə çalışırdı. Onun dostları arasında xüsusilə iki nəfər vardı ki, öz düşüncələri, şən əhvali-ruhiyyələri ilə əmimizin ümumi vəziyyətində tarazlıq yaradırdılar. Biri Kərbəlayı Muxtar idi ki, qızıl və gümüş alveri ilə məşğul idi. Bununla belə öz məzəli zarafatları və lovğalığı ilə də tanınırdı. Ən yaxşı yerlərdə işləyən şəhərlilər arasında belə həmişə xərci o çəkməyə çalışırdı. Qərəzli əməlləri ilə seçilir, yapışdığından əl çəkmirdi. Bəzən matəm mərasimlərində ifa olunan növhə mahnılarını ələ keçirir, Məhərrəm ayı boyunca avazla oxuyurdu. Sonra da Kərbəla müsibətindən, Əlinin oğlu İmam Hüseynin və peyğəmbərin nəvəsinin Xəlifə Yezid ibn Moaviyə tərəfindən qətlə yetirilməsi faciəsindən danışırdı .

Əmimizin dostlarından ikincisi olan Mirzə Cəfərin paltar mağazası vardı; ancaq o, şair, xüsusilə də həcvyazan kimi tanınırdı. Qələminin kəskinliyi hamı tərəfindən etiraf edilirdi. Bu adam həmçinin qeyzli, tipik, klassik, nümunəvi, içində boğulan bir vücud idi.

Bir gecəni indiki kimi xatırlayıram… Əmimiz işdən vaxtından çox tez, əhvali-ruhiyyəsi yaxşı, çox şən halda işdən qayıdıb gəlmişdi; Bizə pamflet-həcv oxudu. Dostu bunu heç nə almadan mağazadan çıxıb gedən bir “zəhlətökən” müştəriyə yazmışdı. Bir sözlə, onu qıcıqlandıran, gözünə anormal görünən hər şeyi olduğu kimi qələmə almışdı. Şeirdə siyasi hadisələr verilməmişdi. Sadəcə “ermənilər osmanlılara hürərkən” ifadəsi yazılmaqla yunan-türk müharibəsi zamanı baş vermiş bir hadisəyə işarə olunmuşdu.

Bizim yaşadığımız dağ şəhərinin təbiəti, iqlimi və gözəlliyi burada yaşayanların poetik, şairanə qəlbinə nüfuz edir, yazmağa həvəsləndirirdi. Ancaq qəzəllərin, satirik şeirlərin və pamfletlərin (həcvlərin) həssas hissələri göstərirdi ki, məzəli və siyasi əhvalatlar həvəskarları qələmi ələ almağa daha çox sövq edirdi.

Bir gün Mirzə Cəfər özünü öldürərək yoxa çıxdı. Əmim evə qayıdıb gəlmirdi: bu, faciəli “yoxa çıxmanın” səbəblərini dəqiqləşdirmək istəyirdi. Lakin heç bir əsaslı dəlil, sübut tapılmırdı ki, tapılmırdı. Aeroterapiya⁷ həmin dövrdə hələ tibb aləmində bir o qədər məlum deyildi. Söhbət yalnız ölümdən və insanların müqəddəs ruhundan gedirdi .

Əmimin şəxsində istədiyim hörməti qazana bildim. Nəticədə bizim prezidentin də ruhu yad edildi. Məhz buna görədir ki, mənim xəyallarımda bu iki şəxs tez-tez xatırlanır. Kitabdakı qarışıq fəsli axıra çatdırmaq üçün xüsusi olaraq deməliyəm ki, mənim böyük oğlumun simasında o adam tez-tez xatırlanır. Oğlum öz ortancıl oğlunun simasında, arvadım isə anamın simasında yada düşür.

Le 4

Mən özümü hüquq fakültəsində bir skamyanın üstündə görürəm, böyük qardaşımın yanında… Mühazirəyə tamamilə laqeydlik göstərir, müəllim tərəfindən sorğuya tutulmaqdan qorxuram. İmtahan başlanır. Bir qutunu əlimdə tutduğum başqa bir böyük qutuya qoymalıyam. Bu zaman Z.P. (oğlumun keçmiş məktəb yoldaşı) gəlir və makinada yazılmış iki vərəqi mənə verir. Onları oğlum tərəfə qoyduğum yadımdan çıxır, onunla kəlmə kəsmir, danışmıram. O poçta şöbəsinin eyni ölçüdə olan məlumatını mənə təqdim edir – 1381 frankdan 180 frank əksik… Təzə bir özbaşınalıq.

Müəllim deyingən və insana şübhə ilə baxan biridir. Subertin serenadasını səhv oxuyaraq donquldanır… Yerlər dəyişir. Mən evimdəyəm və həmin müəllim yenə də yanımdadır. Amma bu dəfə atamın yerindədir. Ancaq ana-atama qətiyyən oxşamır. Arvadım çox razı və şən halda mənə hüquqdan pulsuz dərs veriləcəyini deyir. Mən isə bütün əməliyyatları yenidən əzbər öyrənməli olacağımdan qorxuram. “Bütün bunlar nəyə lazımdır ki?” – soruşuram.

Nəsə hazırlayırlar. Bir nəfər qadın bizimlə savaşdadır, dilxordur. Buna baxmayaraq, arvadım ümid edir ki, o, bizimlə nahar edəcək. Böyük qardaşım məni divar şkafına tərəf aparır. Paltosu asılqandan hələ də asıla qaldığı, yerinə qoyulmadığı üçün onu məzəmmət edirəm. Ancaq o, məni təqdir edir, dəqiqləşdirərək bildirir ki, niyyətini bahar fəslində həyata keçirmək fikrindədir. Bizdən narazı olan qadın çıxıb gedir . Elə bu qapının qarşısında səyahətdə olan oğlumun məktubunu görürəm və spirt lampasının işığında bir-birinin üstünə qalanmış bir neçə başqa məktub, duzqabı və süpürgə də diqqətimi çəkir. Məktubu oxuyaraq müəyyən edirəm ki, oğlumdan deyil. Artıq açılmış bu zərfin içərisi şəkillərlə doludur, bir də yazılı əfsanələrlə zəngin bir qeyd kitabçası var. Görünür, bunlar müxtəlif pozalarda şəkil çəkdirmiş hərbçilərdir. Sonuncu cümlədə eyhamla deyilir ki, hərbiçilərimizdən hansısa bir nəfərə lazım olan bir şey burda yoxdur. Məktub Ruan – qədim Normandiya şəhərindən göndərilib…

Mən çayın aşağı hissəsində tunelə tərəf meyillənən pilləkənlə qızğın şəkildə tikilməkdə olan körpünü keçirəm. Tunelə tərəf getdiyim an bir nəfər fəhlənin körpünün üst tərəfinə taxta döşədiyini görürəm. O, məndən işinin qurtarmasını gözləməyimi xahiş edir. Körpünün ətrafını dolanıb keçərək başqa yol ilə çayın axarına tərəf enirəm. Ancaq axırıncı məqamda görürəm ki, ayağımda yüngül çəkmələr var…

Yerlər dəyişir. İndisə, adamkeçməz meşə örtüyü ilə örtülmüş bir təpəni qalxıram. Yolu addımlarımla əyri-üyrü xətlər cızaraq gedirəm, ancaq yüngül, seyrək duman görməyimə imkan vermir. Qabağımı kəsir. Ağır cəhdlərin sonunda buludlara qədər qalxıb ucalan təpənin zirvəsinə çatıram. Gözlərimin qarşısında yüz kilometrlərlə məsafə açılır.

Yüz kilometrlərlə uzanıb gedən bu panorama – geniş mənzərə mənə tanış gəlir. Uşaqlıqda dəmiryolu stansiyasına doğru uzanan mənzərə eyni şəkildə gözlərimin qabağında açılardı. Şəhərdən gələn ən qısa yol isə 120 kilometr idi. Bu yol ağ bulud kimi ucalan dağlardan və dərələrdən qıvrılaraq gəlirdi.

Bu yerlərin ən yaxşı vaxtı yalnız may ayında olurdu. Baharın başlanğıcında təbiət tez-tez şıltaqlq edirdi. Hamı isti günlər vəd verən günəşin gülərüz şəfəqləri altında səhəri açır, amma buludlar dərhal gəlib evlərlə üzbəüz dərədə sıxlaşır, sonra bir göz qırpımında dalğa-dalğa günəşin qabağını kəsir, insanlarda böyük məyusluq yaradırdı.

Mən yerimdəcə donub qalır, xəyalımı uzaqlara aparan bu son dərəcə böyük məkana vurulurdum. Bura elə bir yerdir ki, bütün mənzərəni sizin gözünüz önündə açır, uzağı görürsünüz, bağlı qəfəsdə qapanıb qalmırsınız, təsəvvür etdiyinizdən daha çox gözəlləşmiş yerə, coğrafi mövqeyə baxıb onu bütün genişliyi ilə süzürsünüz. Genişlikdə yaşayır, xanənişin ruhdan uzaqlaşır, genişliyə çıxır, məzmunlu, anlaşıqlı, adamayovuşan, romantik olursunuz. Bunlar isə Şərq ölkələrinin sizə təklif etdiyi üstünüklərdir.

Mən bu qoca qrafinya S.T.-nin əvvəllər Şərq ölkələrində olan şəcərə hoqqalarından danışdıqlarını yaxşı xatırlayıram. “Görürsünüz”, – o deyirdi, – burada, Parisdə mənə yer çatmır. Oyananda isə qarşıdakı bu böyük binanın gizlətdiyi açıq səmanı görmürəm. Beləcə nevrostenik adama çevrilirəm”.

Əslində o, Parisin ən geniş küçələrinin birində, gözəl, təmtəraqlı mehmanxanada yaşayırdı.

Paris bulvarına baxmağa adət etmiş göz təkcə təbiətin gözəlliyi qarşısında heyrət etmir. Həmçinin orada seçilən hər şeyə diqqətlə baxır – bəylərin bağ evlərinə, bellərində bahalı xəncər və qızıl kəmər gəzdirən gözəl çərkəz igidlərinə, bir-birinə görüş təyin edən kollecli qızlar və oğlanlara… Onlar xiyaban boyu söhbət edə-edə addımlayırlar. Sentimental təəssürat doğuran valsları satmaq üçün lentə yazdırıb götürmürlər, xeyr… Burada kiçik burjua müsəlman qruplarını, bədii sənət ustalarını, xiyabanların hündür yerlərində bardaş quran, ya da sallağı oturan gənclər üçün tamaşa göstərənləri tez-tez görmək olar. Onlar xiyaban boyu söhbət edə-edə, sentimental musiqiləri, milli musiqini dinləyə-dinləyə gəzişirdilər. Adətən bu gənclərin inadkarcasına iş görmələri, ağır tərpənmələri qoca erməniləri açıq-aşkar əsəbiləşdirirdi. Bəzən hətta aralarında küsüşmə və dalaşmaya da səbəb olurdu. Onu da demək lazımdır ki, ermənilər hər şeyin zahirini qiymətləndirərək qərbə daha çox üz tuturdular. Eyni şəkildə də arvadlarının sayəsində “şərəfli” yolla malik olduqları mülk, malikanə, torpaq sahələrini əsaslı surətdə əllərində saxlayırdılar.

Burda qorxunc insanlar vardır ki, “irqi münaqişələr” quraşdıraraq münsiflər məhkəməsinin hakimlərini istiqamətləndirir, istədikləri qərarın çıxmasına nail olurdular. Adətən, belə hakimlər ya öz dindaşlarına susmağı, bəzən isə hətta… g… verməyi məsləhət görürdülər. Eyni zamanda, erməniləri dostyana məzəmmət etməyi də yaddan çıxartmırdılar.

Onlar deyirdilər: İki şeydən biri olmalıdır. Ya siz əsaslı surətdə avropalaşmalı, yəni, yunan-avropa bazarına daxil olmalısınız. Belə olduğu halda əgər bəzi maymaqlar arvadlarınıza baxırlarsa, buna əsəbiləşmək olmaz… Ya da sizə torpaq bağışlayan azərbaycanlıların əxlaq prinsiplərinə uyğun onlar kimi qapalı yaşamalı, arvadlarınızı evdən bayıra çıxmağa qoymamalı, örpəyə bürüməlisiniz.

Mən bir saray adamı kimi yaltaq və ikiüzlü təhsilimi bu “bulvarda” almışam. Onda təxminən 12 yaşım var idi. Günlərin bir günündə yoldaşım Viktorun evində bir rus qızı gördüyümdə sevincək ona yaxınlaşdım və düz bir saat onun yanında oldum… Ağzından bir kəlmə də çıxmadı. Xoşbəxtlikdən onun ətrafındakılar məni ona təzyiq etmək vəziyyətindən qurtardılar.

Mənim kimi yaşca kiçik bir oğlan uşağı üçün bu – böyükləri müşayiət etmək, onlarla davranmaq sahəsində böyük bir təcrübə oldu. Yaşlılar dedikdə bura qardaşlarım və əmilərim, dayılarım, ana tərəfindən hələ də kollecdə təhsillərini davam etdirən qohumlarım daxildirlər. Mən liseyə oxumaq üçün gedib-gəldiyim 4 kilometrdən çox yolun uzaqlığını hiss etmirdim; Bu yol bütün uzunluğu ilə bizim evi “bulvar”dan ayırırdı. Yaşlıların bulvarla bağlı mövzular barədə söylədiklərini maraqla dinləyirdim.

Bir dəfə dayılarımın yazdığı bir mahnını “bulvar”la tanış olan Nadya adlı cavan bir qızın ifasında eşitdim; Mahnı yaşlı adamlara aid idi. Onu yaşadığımız ölkənin dəbinə uyğun olaraq gitara ilə qardaşı müşayiət edirdi; Qızın qardaşı öz mədhiyyəsini böyük çılğınlıqla oxuyurdu. Qız ifasına belə başlayırdı: “Güllər və bənövşələr bulvardan yığılmışdır – mən Nadyaya vurulmuşam, güllər arasında”…

Ehtimal ki, bu qarmaqarışıq mövzu deyildi. Bununla belə, qızın oxuduğu mahnıda (şərq)li prosodiyası⁸ öz metaforaları, alleqoriyaları, simvolizmi ilə gözəl və yerli-yerində idi .

Le 7

Bağımızdakı alma ağacının bir budağı qurumuşdu. Onu kəsmək üçün özümə tərəf çəkdim, ancaq ağac bu vəziyyətdə tamamilə əyildi və bununla qonşunun ağacını da basıb əydi. İki gövdəli alma ağacının ikisi də qurumuşdu.

Bizim bağı şahanə bağdan balaca bir çəpər ayırırdı. Bağ qarla örtülmüşdü. Sementlə suvanmış cığır magistral avtomobil yolu kimi sərhəd xəttinədək uzanıb gedirdi. “Kapüsinlər” küçəsinin tininə gəlib çatanda bir köpəyin getdiyimiz küçə ilə birləşən başqa bir küçəyə girib yox olduğunu gördük. Teatra getmək niyyətimiz olduğundan, fikirləşdik ki, yəqin darvazadakı kiçik qapının qarşısında…

Qapıda dayanıb bilet cıran iki nəfər qadın üzündən teatra girməyimiz yubandı. Onlardan biri manikenə oxşayırdı. Çiyinlərində xəz var idi. Ondan bizim itin salona girib-girmədiyini, qadının onu görüb-görmədiyini soruşdum. O, mənə qəribə tərzdə cavab verdi: çiynindəki xəzi çiyinlərimə atıb üstündən də basdı və – “Bu canlı it-pişik, tülkü kimi zəhləaparanlardırlar ki, yoxlamağa qoymurlar da…”

…İndi də prezidentimiz və iş yoldaşlarımla bərabər ermənilərin yanındayam. Yığıncağı idarə edən onların patriarxıdır. Bizə xoş sözlər deyir, ancaq səhər yeməyi üçün heç bir şey təklif etmirlər. Erməni qadınlardan biri mənə hansısa mətbəə sahibinin, yaxud naşirin yanına getməyi təklif edir. Mətbəəyə baş çəkirəm. Burada məni Ananov adlı bir kişi qəbul edir. Ancaq lap otağın küncündə… Bu, ingilissayaq təşəbbüsdür. Deməli, indi mən ingilis yığıncağında iştirak edirəm. Məni prezidentə, yəni iclas sədrinə layiq yumşaq, qoltuqlu kürsüdə oturdurlar. Həmin bu adam – yəni Ananov iclas sədrinin sözünü kəsir. Mübahisə eləməkdə deyəsən, elə mənim tayımdır.

Burada mənə yemək üçün Tunis balığından hazırlanmış konserv verirlər. Mən isə yemək üçün onu hələ heç nə sifariş verməmiş qonşu stoldakılara təklif edirəm. Beləliklə, mənim yeməyimə heç nə qalmır. Bir az sosiska var, ancaq müsəlman olduğumdan dadına da baxa bilmirəm. Hiss edirəm ki, mənə baxanlardan heç kim təəccüblənmir…

* * *

Evdən çıxanda bazar tərəfdən gələn əsəbi qışqırıq səsləri eşidirəm. Ora qaçıram, ancaq meydana gəlib çatanda qeyri-adi heç nə görmürəm. Məni başa salırlar ki, bir nəfər kök qadın bir kiloqram gül kələminin qiymətinin 30 frank olduğunu deyib. Onu İctimai Təsərrüfat İdarəsinə aparıblar. Mən çarşı-bazardan keçirəm, orada baqqal satdığı mallarını sərir və dərhal da qafqazlının qanlı xəncəri kimi qiymətləri üstündən asır. Görünür, bu kooperativ mallarıdır.

Baqqal dükanından bir neçə addım aralı müştərilər dörd tərəfdən növbəyə durublar. Gözləyirlər ki, dükançı satılacaq şeyləri bir-birinin üstünə yığıb qurtarsın.

Ordan uzaqlaşıram. Qarşıda bir neçə qadın var. Arvadımı görürəm. Növbədən ayrılaraq yanıma gəlir və soruşur: “Burada nə edirsən?” Mən də söz atıram: “Bəs sız nə edirsiniz?” Cavab vermir, ancaq hiss edirəm ki, ona “siz” deyə müraciət etdiyimdən əsəbiləşmişdir… Başqa bir baqqal müştərilərinin əlindən boğaza yığılmış kimi görünür.

Növbə mənə çatanda baqqala dörd nəfər ədəbsiz adam təqdim edib deyirəm ki, içmək istəyirlər.

Le 8

Coğrafiya xəritəsi divardan asılıb. Hamı orada hansısa yaşayış məskənlərini axtarır. Xüsusilə müqəddəs Annanni adlı birisini.

Məni yatağa uzadırlar, sağ ayağım yerə dəyir. Görünür, mən bərk xəstəyəm, öləcəyəm, çox çəkməz. Amma bu fikirlə çoxdan razılaşmışam. Artıq məni qorxutmur. Hər şeyi bilmək həvəsilə arxayın-arxayın gözləyirəm.

İki nəfər kişidən biri həkimdir. Ayaqqabılarımı çıxarır. Sağ ayağımda baş barmağım tünd qırmızı rəngdədir. Bu, ölümcül xəstəliyin simptomlarıdır. Həkim heç bir fikir söyləmədən, heç bir göstəriş vermədən çıxır. O, bakalavr dərəcəsi almaq üçün verdiyi imtahandan keçmədiyi xəbərini indicə alıb. Mənə məsləhət görürlər ki, gedib doktor Jodardan məsləhət alım.

Onun yanına gələndə pencəyin altından qısaqollu jilet geydiyimi görürəm. Arvadım təkid edir ki, həkimin yanına qayıdım, ancaq mən evin qarşısında skamyada oturmuşam. O, məni gördüyünə şaddır. Dalğın halda müayinə edir, heç nə demir… Deyəsən, qardaşoğlunun imtahanının nəticəsilə məşğuldur…

Böyük salondayam. Açıq pəncərədən bir nəfər kişinin bayırda hərbi parada komandanlıq etdiyini görürəm. O, mahnı oxuya-oxuya komandanlıq edir. Oxuduqlarından biri “galons-chalons” qafiyəli şərqidir. Bir az keçmiş səsinin tonunu aşağı salır. Onu çətinliklə eşidirəm… Güclə duyuram. Parad 1940-1944-cü illərdə olduğu kimi deyil…

* * *

Qarşısında hərflərdən düzəldilmiş tutqun şəkilli bir dairə görürəm. Ortalarından başqa, kənarlarında iri, böyük hərflər var. Yəqin əvvəlcə dağınıq halda ona görə hara gəldi atıblar ki, sonradan nizamlasınlar, cərgəyə düzsünlər. Sonra kino ekranında olduğu kimi belə bir cümlə alınır: “Sən ölümün xatirinə çox yaşayırsan, canlı insan, amma bu səninçün çox deyildir”.

Görünür ki, bu, müqavimət hərəkətinin üzvlərinə telefon, radio vasitəsilə verilmiş adi müraciətnamədir. Hər bir kəs fərdi surətdə öz müraciətini qəbul edir. Ancaq elələri də var ki, bunlardan heç birinə məhəl qoymur. Hamı sui-qəsd hazırlamağa da, dini mərasimə aid rəqsi başçının rəhbərliyi ilə icra etməyə də hazırdır. Mən özüm də gənclərin təşkil etdiyi rəqslərə qoşulmaq istəyirəm. Başımın üstündə tutmaq üçün yazılmış “nutre” (bizim) sözündəki nəlbəki boyda “e” hərfi çatışmır. Bir nəfər xanımdan mənə “z” hərfini və eyni zamanda başımın üstündə tutmaq üçün nəlbəki verməsini xahiş edirəm. Müraciət etdiyim qadın başımın üstündə tutmaq üçün mənə bir şüşə, qaşıq, ya da bir çəngəl verir.

Dairəvi şəkildə düzülmüş dəstəyə qarışıram. Etiraf edim ki, ayaqyalınam. Dini mərasimlə bağlı bütün hərəkətləri üz-gözüm möhkəm rənglənmiş vəziyyətdə yerinə yetirirəm.

Le 9

Mən dayanmış və hərəkətdə olan qatarlarla dolu dəmiryolunu keçirəm. Bunlar bizim qatarlardır. Bununla belə, vaqonlar partlayıcı minalarla, fuqaslarla və istehsal maddələri ilə boldur. Ehtiyatsiz bir hərəkətə bənddirlər. Üzərində mexaniki qurğular yerləşdirilmiş dimdik bir torpaq sahəsinin üstündən adlayıram. Elə bu an vaqonlardan birinin açarı havaya qalxır: bu, həyəcan siqnalıdır, çünki çox çəkməyəcək ki, partlayış olacaq. Nahaq yerə sığınacaq axtarıram. Açar həmişə qayıdıb kiminsə üstünə düşmür. Mən açarın Eyfel qülləsinin üzərinə düşüb onu böyrü üstə əyən anda evə qayıdıram. “Piza sütunu” kimi⁹ evimizi qüllədən ayıran məsafəni öz-özümə hesablamağa başlayıram. Çünki bu sütun yıxılanda qorxuram ki, yerə düşməsilə evimizi əzsin. Eyfel qülləsi Trocaderonun yerləşdiyi yerə lap yxındır. Biz isə “Mart çölləri”ndə oluruq. Eyfel qülləsinin 300 metr hündürlüyündə olduğunu bilirəm. Buna görə də diferensial hesablamaya üstünlük verərək hesablamağa başlayıram, amma istəyimə nail olmuram.

Le 10

Burada antisemit¹⁰ hərəkatı güclənib artmalı idi. Mən 2-3 ədəd susamuru dərisindən olan mantonu küçədə bir tərəfə qoyaraq tələsik surətdə qarşıdakı binaya soxulan iki İsrail qadını görürəm. Susamurundan olan mantolardan birini götürür və pulu göyə sovuran xanımlara qaytarmaq üçün aparıram. Deyəsən, bura mebel anbarıdır. Qadınlar təşəkkür edir və yerdə qalanları da gətirməyimi xahiş edirlər. Binadan çıxarkən pilləkan qarla örtülmüşdü. Onu balaca oğlan uşaqları kimi fit çala-çala və sürüşərək düşürəm: “Yaxşı, düşdünmü?”

Bir nəfər jandarma işçisi də mənimlə bərabər aşağı enir və özü də eyni hərəkəti təkrarlayır. Binaya yenidən qayıdıb daxil olarkən orada elə bir adam yığınına rast gəlirəm ki, tərpənmək mümkün deyil. Mən dəstənin dayandığı vəziyyətə görə hərəkət etməli oldum. Çıxışda öz arvadımı cavan bir qızla birlikdə görürəm. Həmin qız mənə bir oğlan uşağını – onun özününkü idi – göstərir və davranışından şikayətlənir.

Biz yoldaşlarımı itirdiyim bağa daxil oluruq. Bağın bir küncündə meyvələri çiçəklərlə əhatələnmiş alçaqboy, balaca bir ağac görürəm. Meyvələrdən birini dərir və dadına baxıram. Bu dəfə də bağın lap aşağısında öz bağımızı görürəm. Məktəb yoldaşlarımın çoxu orada gilanar yığır. Elə yığırlar ki, mənə heç nə qalmasın. Bununla belə, sanki ağaclar adamın gözü qabağında böyüyür.

* * *

Zirzəmidə baş verəcək yığıncağa – iclasa qayıdıram. Həmişə dilə basıb məni yoran və indi də danışmaq istəyən bir nəfər həmyerlim yanıma gəlir… Naqqallıq etməyə həvəsim olmadığından yoluma davam edirəm. Ancaq haqqında danışdığım bu adam məni qarabaqara izləyir. Buna əsəbiləşirəm. Ondan olduğum yeri necə öyrəndiyini soruşuram. Adətən çox təmkinli olan bu adam başqa bir həmyerlinin yazdığı məktubu mənə göstərir. Birlikdə bizə məlum olan yarımzirzəmiyə daxil olur, sonra ayaq saxlamadan oranı keçib gedir, taxılına, məhsuluna görə, möhkəm tapdalanmış bir sahə ilə addımlayırıq. Dörd nəfər jandarm bizə yaxınlaşır. İlk baxışdan böyük görünən bir binaya gəlirik. Oradakı buxtanın ətrafında düzülmüş skamyalarda məktəbdə olduğu kimi çoxlu adamın oturduğunu görürük. Kart oyunu zamanı qarşılaşdığım xanım üzümə gülümsəyir. Çünki əlimdə kukla tutmuşam. Yoldaşım məni söhbətə tutur, başqa yerdə göstərəcəyimiz bayram şənliyinin musiqi proqramı ilə tanış edir. Onu dinləməyə vadar olduğumdan başım-beynim dağılır… Yoldaşım mənə bir “kosmetik duş” müəssisəsini göstərir. Bu, köhnə şeylər alverçisinindir. Özü də mağazadadır. Oraya giriş 20 frankdır.

Erməni terroristləri bizə qarşı xəyanətkar hərəkət etmək istəyirdilər. Onlardan biri pəncərəmizə yaxınlaşır və bizə baş çəkmək istəyir. Təklifini yaxşı qarşılayırıq. Az sonra mən böyük bir revolveri paltomun cibində gizlədərək bayıra çıxıram. Küçəni keçəndə məktəblilərin səs-küy saldığını görürəm. Terrorçu qrupu əllərində qılınc əl-qol ölçürlər. Revolverin olduğunu hiss etdirən kimi çul kimi yerə uzanır, ayaqlarıma sarılırlar. Özümə deyirəm: “Alinstar M.P.”¹¹

Onları mauzeristlər adlandırırlar: “Onlar nadir hallarda hədəfdən yayınırlar”. Nə qədər vəzifəli şəxs öz iyrənc işlərinə görə həyatını qurban verir, azadlıqdan məhrum olur. Şahzadə özü də terrordan qaçıb yaxa qurtara bilmir. Günlərin bir günü onlardan bir nəfər kral müavinini qılınc zərbəsilə doğrayıb tökür. O, uzun illər yerindəcə tərpənməz qalır.

Şahzadə Nakaşidze, Bakının hakimi, Qafqaz hakimi… Bunlardan nə qədəri terrorçuların qurbanı oldu. Erməni burjua nümayəndələri özləri terrorist təşkilatının tələblərinə etinasızlıq etsələr də öz var-dövlətini onlara yedirdir, maliyyə dəstəyi göstərirdilər. Onların arasında bir nəfər adlı-sanlı bankiri – sir-sifətdən çox gözəl olan Dəmirovu yaxşı xatırlayıram. O, istənilən məbləği verməkdən boyun qaçırdığına görə, 64 yaşında, arvadını gözüyaşlı qoyaraq qətlə yetirildi. Sonra da xəbər yayırdılar ki, arvadı öz sevimli ərinin üstünə döşənib ondan ayrılmaq istəməmiş, mumiyalayaraq saxlamağa qərar vermişdir.

Terrora məruz qalmış nüfuzlu ruslar başlarını itirirdilər. Vaxt çox pis seçilmişdi: rus-yapon müharibəsinin qızğın zamanları idi. Ölkədə güclü sosial-ictimai həyəcan hökm sürürdü. Məğlubiyyət məğlubiyyəti izləyirdi. Mənim magistrant, yəni siyasi hakimiyyətin təmsilçisi olan məktəb yoldaşım deyirdi: “Bizim yeganə qələbəmizi – Armiyaşoxların (ruslar tərəfindən ermənilərə verilmiş alçaldıcı pejoratif) əvəzində onlardan intiqam alacaqlarını tezliklə görərsən”.

Ancaq rus qələbəsini çox gözləməli olacaqsan. Çünki o heç vaxt olmayacaqdır. Başqa bir tərəfdən inqilabi hərəkatda zəifləmiş ictimai çaxnaşma getdikcə torpaq hesabına uğur qazanacaq.

Hadisələrin məhz belə bir şəraitində rus avtoritetləri öz “dahi” ideyaların bölünən Qafqaz əhalisi içərisində aydın surətdə, qətiyyətlə həyata keçirtməyi qərara alırlar. Rus inzibatçıları onları öz erməni qonşularına qarşı qoyur, onlarla əsrlərlə davam edən bir şəraitdə kifayət qədər birlikdə yaşayırlar. Nakaşidze kimi bəzi məsuliyyətsiz adamlar tərəfindən asan idarə olunan Bakının qubernatoru buna aludə olur. Bununla da 1905-ci ilin əvvəllərində qanlı vuruşlar başlayır. Sonra ermənilər uğursuzluqla üzbəüz qalırlar. Buna bənzər münaqişələr dərhal ətrafda yayılır və erməni ifrat şovinistləri müsəlmanlara qarşı qanlı hadisələr törədirlər. Yüzlərlə kənd və şəhərlər ağına-bozuna baxılmadan alt-üst olunur, əhalisi küll halında yandırılır və vəhşicəsinə qətlə yetirilir. Bu hadisələr sayəsində hər iki cəbhə, “bu qardaş qırğını sona çatdı, keçmiş olsun, gəl barışaq” deməyə hazır olsa da, bu ocaq kiçik bir qığılcımdan yenidən od tutub alışmağa hazır idi.

1918-ci ilin martında Bakıda hakimiyyət bolşevik elementləri və onlarla əlaqədar qruplar tərəfindən ələ keçirildiyi zaman erməni qruplar müsəlman əhalisindən çoxluq təşkil edirdi. Bununla belə, həmin ilin sentyabr ayında türk-Azərbaycan silahlı dəstələri şəhəri yenidən ələ keçirdilər.

Hər iki tərəf arasında baş verən qanlı münaqişələrin, Azərbaycan və erməni respublikalarının müvəqqəti müstəqilliyinin yaranması rusların Qafqazı yenidən ələ keçirməsini asanlaşdırdı.

Qeyd etmək lazımdır ki, hər iki cəbhənin şovinistləri utandıqlarından etiraf edirdilər ki, sovetləşmədən bəri həmin regionda heç bir qanlı münaqişə baş verməmişdir, bu isə onu sübut edir ki, bu xalqların böyük kütlələri özləri əslində münaqişədən kənardırlar. Bununla belə, həddindən artıq təkəbbürlü və siyasətcil adamlar tərəfindən idarə olunurdular.

* * *

Mən dostlarımın sıraya düzülmüş evlərinin qarşısından keçirəm. Onların hamısı tamamilə tərk edilmişdir. Bir bağda çox böyük bir ağac görürəm. Baobab ağacıdır. Böyük yemişlərin bəziləri çürümüş, xarab olmuş, yerindən tərpədilmişlər. Öz-özümə deyirəm: “Bunlardan başqa yerlərdə çətin tapılır, buradasa çürüdürlər”.

Bu qəsrin bütün meyvə ağacları ilə dolu bağı ölkənin diqqətdənkənar bir bucağında yerləşmişdir və mənşəcə erməni olan nəzarətçi bir zabitə məxsusdur. Biz burada müttəfiqik. Mən at arabaçısıyam. Qəza rəhbəri öz arvadı üç nəfər gözəl və ağıllı qızları ilə birlikdə bura baş çəkirlər. Bu bölgədə hamı onlar haqqında danışır. Burdakı təmizlik natəmiz kişilər tərəfindən pozulmuşdur. Onların əksəriyyəti Avropanın müxtəlif yerlərindən olduqlarından ər-arvadlar yaxşı yola getmirlər. Nümunəvi faciə yaşanır: kişi – yaraşıqlı, varlı, yaxşı vəzifəsi və vəziyyəti olan, yüksək səviyyəli, qadınların bəyəndiyi bir şəxs, arvad isə… Adi həyatı belə dözülməz hala gətirən bir məxluq… Qoca bəy, Ş.-in qonşusu həmin bu ər-arvadın müşayiəti ilə baş tutan ov əhvalatını mənə danışmışdı. Bu hadisə zamanı qadının qısqanclığı ən yüksək zirvəsinə çatmışdı: kişi gözəl bir dişi ördəyi xanımına aparır. Xanım bu ev quşunu diqqətlə, məmnunluqla nəzərdən keçirir və nəhayət, qəzəblənərək quşun başını silahının dəstəyi ilə əzir. Bu hərəkəti etməkdə haqlı olduğunu bəyə bildirmək üçün, soyuqqanlılıqla deyir: “Bu, kişi xeylağıdır – erkəkdir …”