Текст книги "Amerika Prezidentləri"

CORC VAŞİNQTON
(GEORGE WASHINGTON)
(1789-1797)

Corc Vaşinqton adı Amerika tarixinə böyük hərflərlə yazılmış şəxsiyyətlərdəndir. O, on üç koloniyanın əvvəl suveren respublikalar ittifaqına, sonra dünyada ilk federal dövlətə çevrilməsində mühüm rol oynamışdır. Virciniyada keçirilən ilk Kontinental konqresdə qətiyyətlə İngiltərənin müstəmləkə siyasətinə qarşı çıxanlardan olmuşdur. Amerika hərbi qüvvələrinin Ali Baş Komandanı kimi hərbi müqaviməti təşkil və ona rəhbərlik etmiş, səkkiz il davam edən müharibə Amerikanın tam müstəqilliyi ilə nəticələnmişdir.

C.Vaşinqton 11 fevral 1732-ci ildə artıq dördüncü nəsli Virciniyada yaşayan varlı plantator Avqustin Vaşinqtonun ailəsində dünyaya gəlmişdir. 1752-ci il təqvim islahatında tarix 11 gün irəliyə çəkilmiş, elə o vaxtdan 22 fevral C.Vaşinqtonun doğum günü hesab edilmişdir. İlk uşaqlıq və yeniyetməlik dövrü, aldığı səthi təhsil onun gələcəkdə parlaq karyera edəcəyindən xəbər vermir. 1743-cü il 12 apreldə ailəyə bədbəxtlik üz verir. 11 yaşlı Corcun atası vəfat edir. O vaxtkı ənənəyə görə mirasın böyük bir hissəsi onun ögey qardaşları (A.Vaşinqtonun birinci nikahdan olan) Lourens və Avqustin arasında bölüşdürülür. Lakin Lourensin övladı olmadan vəfat edəcəyi təqdirdə Corc onun varisi kimi göstərilir.

Atasının vəfatından üç ay sonra Lourens varlı qonşuları Uilyam Ferfaksın qızı Anna ilə evlənir. Vaşinqtonun dünyagörüşünün formalaşmasında U.Ferfaksın böyük rolu olur. Elə onun məsləhəti ilə 1748-ci ildə Corc yerölçən kimi fəaliyyətə başlayır.

1752-ci ildə Lourens vərəm xəstəliyindən vəfat edir və onun bütün varidatı, eyni zamanda Aleksandriya yaxınlığındakı Maunt Vernon malikanəsi C.Vaşinqtona qalır. Elə bu vaxtdan o, Virciniya milisində mayor rütbəsində fəaliyyətə başlayır. Çox keçmir ki, 22 yaşlı Corc polkovnik rütbəsində fransız-hindu müharibəsinə cəlb edilir. Burada o, özünü bacarıqlı hərbçi kimi göstərir. Amma ingilis ordu zabitlərindən fərqli olaraq onlara ikinci dərəcəli, ögey münasibət bəslənilir və demək olar ki, onun rəhbərlik etdiyi milis dəstəsindən yalnız sərhədləri qorumaq üçün istifadə edilir. Bu, gənc Vaşinqtonun qəlbində ingilis ağalığına dərin nifrət oyadır. Bu hisslərin təsiri altında 1759-cu ildə istefaya gedir.

Hərbi xidmətdən istefa verən C.Vaşinqton böyük sərvətə malik olan, varlı, dul və iki uşaq anası olan Marta Dendric Kastislə ailə həyatı qurur. Məhz indi, özü də Virciniya parlamentinin üzvü olan Vaşinqton üçün müstəmləkənin plantator aristokratiyasına gedən yolda yaşıl işıq yanır. Marta ilə nikah Vaşinqtona böyük var-dövlət gətirməklə yanaşı, onun üçün dəbdəbəli və qayğısız həyatın rəhninə çevrilir. Aristokrat həyatının bütün incəliklərinə bələd olan Martanın sayəsində Maunt Vernon malikanəsi tezliklə Virciniya plantatorlarının qeyri-rəsmi görüş yeri olur. Vaşinqtonun öz övladı olmasa da, Martanın birinci nikahından olan övladlarının tərbiyəsini öz üzərinə götürür.

C.Vaşinqtonun 1759-1775-ci illərdəki həyat və fəaliyyəti Amerika plantatorları ilə metropoliya arasında ziddiyyətlərin yaranma səbəblərini tam şəkildə özündə əks etdirir. Amerika müstəmləkələrinə xammal və satış bazarı kimi baxan ingilis burjuaziyası, burada iqtisadi inkişafı ləngidir, sənaye yüksəlişinə imkan vermirdi. Özlərini Böyük Britaniya kralının sadiq təbəələri hesab edən plantatorlar bir çox siyasi hüquqlardan, məsələn parlamentə öz nümayəndələrini seçmək hüququndan məhrum idilər. Onlar istehsal etdikləri məhsulların satılmasında ingilis ticarət evlərindən tam asılı idilər. Qaydalara görə Avropaya göndərilən tütün və digər xammal məhsullarının daşınma və digər xərclərini özləri ödəyirdilər.

Adətən yüklərin daşındığı gəmilər Amerikaya qayıdarkən, plantatorlar tərəfindən sifariş edilmiş hazır məhsulları gətirirdilər. Bu zaman plantatorlar istədikləri malın keyfiyyətinə baxmaq, qiymətində razılaşmaq kimi imkanlardan məhrum idilər. Bəzən tütünə qoyulan aşağı qiymətlər, göndərilən malların dəyərini və yol xərclərini ödəyə bilmirdi. Buradan əmələ gələn borc isə yüksək faizlərlə növbəti mövsümə saxlanılırdı.

Hər bir plantator kimi Vaşinqton da bu problemlərlə üzləşirdi. Vəziyyətdən çıxış yolunu öz plantasiyalarında aqrar islahatlar aparmaqda görən Vaşinqton 1763-cü ildən etibarən taxıl yetişdirməyə başlayır. Beş il müddətində taxıl plantasiyalarda becərilən əsas məhsul olur. Böyük dəyirman tikdirməklə 60-cı illərin sonuna yaxın Vest-Hində un ixracında uğurlar qazanır. Beləliklə o, plantasiyalarında nisbi iqtisadi sərbəstlik əldə edir. Bu Vaşinqtonun müstəqillik uğrunda apardığı mübarizənin Maunt Vernon çərçivəsində ilk qələbəsi idi.

1763-cü ildə İngiltərə və Fransa arasında yeddi illik müharibə sonuncunun Şimali Amerikadakı əsas torpaq sahələrini itirməsi ilə başa çatır. Tezliklə müharibə nəticəsində İngiltərənin çoxlu borclarının yığıldığı aşkar olur. Bu borcların ödənilməsi üçün C.Qrenvill kabinetinin təklifi ilə müstəmləkələrə qoyulan vergilər artırılır. Kral xəzinəsinin doldurulması üçün yeni-yeni vergi növləri («Möhür qanunu», «Mənzil təminatı qanunu») tətbiq edilir. 1763-cü ildə verilmiş fərmana görə müstəmləkəçilərə Qərbə tərəf köçmək, yeni torpaq sahələri əldə etmək qadağan edilir.

Bütün bunlar getdikcə müstəmləkələrlə metropoliya arasındakı münasibətləri daha da kəskinləşdirirdi. Nyu-York və digər iri şəhərlərdə mitinqlər keçirilir, vergi verilməsindən boyun qaçırılır, kral hakimiyyətinə itaətsizlik göstərməyə çağırışlar səslənirdi. Digər tərəfdən ingilis mallarına boykot elan edilirdi. 1773-cü ildə çay yüklənmiş bir neçə gəminin Boston limanında batırılması etirazların kulminasiyası oldu. Tarixə «Boston çay qonaqlığı» adı ilə daxil olmuş bu aksiya bir daha göstərdi ki, müstəmləkələrdə ingilis ağalığını əvvəlki qaydada davam etdirmək mümkün deyildir.

1774-cü ildə on üç ştatın iştirakı ilə Birinci Kontinental Konqres çağırılır. Konqres iştirakçıları kral III Georqa müraciət edərək, onları qəddar nazirlərdən qorumağı xahiş edirlər. Lakin Kral nəinki bu xahişləri qəbul etmir, əksinə onları qiyamçı elan edərək cəza dəstələrinə müstəmləkələrdə qayda-qanun yaratmaq əmri verir. Beləliklə Amerika müstəmləkələrinin İngiltərə ilə aparacağı səkkiz illik İstiqlaliyyət müharibəsi başlayır.

10 may 1775-ci ildə Filadelfiyada İkinci Kontinental Konqresin açılışı olur. Bu konqresdə Corc Vaşinqton Şimali Amerika Hərbi qüvvələrinin Ali Baş Komandanı seçilir. İlk döyüşlərdən uğur qazanan Vaşinqton ordusu 1776-cı ildə Bostonu azad edir. Müstəmləkələr bir-birinin ardınca öz müstəqilliklərini elan edirlər. Bu hadisələrin məntiqi yekunu olaraq 1776-cı il iyulun 4-də Filadelfiyada Konqres «İstiqlaliyyət bəyannaməsi» qəbul edir. T.Cefferson tərəfindən yazılmış bu sənəd, yeni bir dövlət yarandığını elan etməklə yanaşı dünyada ilk dəfə insan azadlıqlarının şərhini verir.

Müharibə ərzində Vaşinqtonun ən böyük problemi ordunun silah və digər hərbi ləvazimatla təmin edilməsi olmuşdur. Bəzən o özünü Konfederasiya Konqresi tərəfindən unudulmuş hiss etsə də qətiyyən ruhdan düşməmişdir. Eyni zamanda o heç vaxt mülki rəhbərliklə qarşıdurmaya getməmiş, vacib hərbi qərarları da ətraflı müzakirələrdən sonra qəbul etmişdir. Onun daim məsləhətləşdiyi şəxslər arasında Aleksander Hamilton və Markiz de Lafayet xüsusi yer tuturdular. Vaşinqton bir çoxlarının təklif etdiyi partizan müharibəsi ideyasını rədd edərək yalnız açıq döyüşlər aparılmasına üstünlük verirdi. Onun fikrincə yalnız belə döyüşlərdə qazanılan qələbələrlə düşməni danışıqlara getməyə məcbur etmək olar. Bu strategiya özünü Virciniya ştatının Yorktaun şəhəri ətrafında gedən döyüşlərdə təsdiq etdi. 1781-ci il 19 oktyabrda General Kornuollisin 7.000 əsgərlə təslim olması danışıqlar üçün stimul yaratdı və iki il sonra rəsmi olaraq sülh müqaviləsinin imzalanması ilə nəticələndi.

Müharibə başa çatdıqdan sonra ordu komandanlarında öz gələcək taleləri üçün bir inamsızlıq var idi. Zabitlər müharibədən sonra Konqresin onlara hansı münasibəti göstərəcəyindən narahat idilər. Bu baxımdan Vaşinqtondan mülki rəhbərliyi öz əlinə almağı tələb edirdilər. Lakin 1783-cü il mart ayında Vaşinqton zabit heyətinə şəxsi müraciətində ordunun siyasi rəhbərliyə tabe olmasının zəruriliyini bildirirdi.

1783-cü il dekabr ayının 23-də Vaşinqton Ali Baş Komandanlığı təntənəli surətdə Konqresə qaytarır. Bununla yanaşı güclü, mərkəzləşmiş hakimiyyətin yaradılmasının zəruriliyi haqqında hər bir ştat rəhbərliyinə məktub imzalayır. Lakin ayrı-ayrı ştatların rəhbərliyi bu təklifə soyuq münasibət göstərir. Onlar ştatlara daha geniş sərbəstlik verən Konfederasiya tərəfdarı olduqlarını bildirirlər.

İstefaya çıxdıqdan sonra C.Vaşinqton yenidən Maunt Vernona qayıdır. Burada o, rahat və qayğısız həyat sürsə də, ölkə daxilində gedən prosesləri diqqətlə izləyirdi. Ştatlar arasında əlaqələrin düzgün qurulmaması, bir çox iqtisadi problemlərin öz həllini tapmaması ittifaqın gələcəyini şübhə altına salırdı. 1786-cı ilin payızında istefada olan kapitan Şeysin başçılığı ilə yoxsul fermerlərin üsyanı isə təcili tədbirlər görülməsini vacib etdi. Bu səbəbdən 1787-ci ilin mayında yeni Konstitusiya hazırlanması üçün Konstitusiya Konventi yaradılır. Xüsusən A.Hamilton və C.Medisonun təkidi ilə Vaşinqton Konventə sədr seçilir. Yeni hazırlanmış Konstitusiya özündə federal dövlət quruluşunu əks etdirirdi. Uzun müzakirələrdən sonra Konstitusiya qəbul edilir.

Artıq C.Vaşinqtonun prezident olacağı heç kimdə şübhə doğurmurdu. Hətta 1788-ci il 4 iyul Konstitusiya bayramı şənliklərində «Vaşinqton-Prezident» kimi şüarlar səsləndirilirdi.

Nəhayət 1789-cu il fevral ayının 4-də keçirilən prezident seçkilərində Corc Vaşinqton ABŞ-ın ilk prezidenti seçilir. Səslərin sayına görə ikinci yeri tutan Con Adams Konstitusiyanın müvafiq maddəsinə əsasən vitse-prezident olur. Vaşinqtonun Maunt Vernondan Nyu-Yorka gəlişi bayram kimi qeyd olunur. O, 30 aprel 1789-cu ildə inauqurasiya nitqi söyləyir.

Prezident olaraq ilk gördüyü iş hakimiyyətin icraedici orqanlarını yaratmaq olur. Bunun üçün o, ətrafına intellektual və bacarıqlı şəxsləri toplayır. Aleksandr Hamilton maliyyə, Tomas Cefferson beynəlxalq əlaqələr, Henri Noks hərbi məsələlər, Edmund Rendolf ədliyyə naziri təyin edilir.

Bəzi tədqiqatçılar C.Vaşinqtonu başqalarının plan və layihələrini həyata keçirdiyi üçün yalnız simvolik rəhbər hesab edirlər. Əslində belə deyil. Məhz onun prezidentlik dövründə ölkənin gələcək müqəddəratında mühüm rol oynamış bir çox qərar və qanunlar qəbul edilərək həyata keçirilmişdir. Milli Bankın yaradılması, Hüquqlar haqqında Billin qəbul edilməsi bu dövrə təsadüf edir.

Cəmiyyətdə olan böyük nüfuzuna baxmayaraq o, ikinci dəfə prezident seçilmək istəmirdi. Hətta, ilk prezidentlik müddətinin sonuna yaxın C.Medisonun köməyi ilə Amerika xalqına vida müraciəti hazırlamışdı. Maunt Vernona qayıdıb sakit həyat sürmək onun başlıca arzusu idi. Lakin nazirlər arasındakı hərc-mərclik onu çox narahat edirdi. Nazirlər bir fikirdə tam həmrəy idilər: Vaşinqton yenidən seçilməlidir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, nazirlər və digər siyasi xadimlər arasındakı fikir ayrılıqları, xüsusən Hamilton-Cefferson qarşıdurması tezliklə siyasi rəng alır və kabinet çərçivəsindən kənara çıxır. Hamilton tərəfdarları özlərini federalistlər adlandırır, ceffersonçular isə ad qayğısına qalmayıb antifederalist sözü ilə kifayətlənirlər. Lakin onların Fransa Burjua İnqilabının təsiri altına düşməsi özlərini demokrat respublikaçılar və ya sadəcə respublikaçılar adlandırması ilə nəticələnir. Beləliklə ABŞ prezidentlik institutunun yaradılması, siyasi qüvvələrin partiyalaşması prosesinin bünövrəsini qoyur.

Nəhayət Vaşinqton, xüsusən T.Ceffersonun ciddi təkidlərindən sonra öz namizədliyini irəli sürür və 1792-ci il seçkilərində ikinci dəfə ABŞ-ın prezidenti seçilir.

C.Vaşinqtonun ikinci prezidentlik dövrü Avropada müharibələrlə müşayiət edilir. Onun əsas məqsədi ABŞ-ı bu müharibələrdən kənarda saxlamaq idi. Bu istiqamət ölkənin Amerika kontinentində mövqeyini daha da möhkəmlədir, iqtisadi yüksəlişinə rəvac verirdi.

O, tərəfdaşlarına birmənalı şəkildə bildirir ki, növbəti prezident seçkilərində iştirak etməyəcək. Xatırladaq ki, o vaxt bir şəxsin iki dəfədən artıq prezident seçilməsinə hələ məhdudiyyət qoyulmasa da, o bu imkandan sui-istifadə etməmiş, öz xələflərinə böyük nümunə göstərmişdir. F.D.Ruzvelt istisna olmaqla heç bir prezident üçüncü dəfə seçilməmişdir. 1796-cı ilin yazından, Vaşinqton xalqa vida müraciətini hazırlayır. O, 1792-ci ildə yazılmış müraciəti A.Hamiltonun köməyi ilə yenidən işləyir və bu müraciət 1796-cı il 19 sentyabrda qəzetlərdə çap olunur.

İstefaya çıxdığı 15 mart 1797-ci il tarixindən sonra Maunt Vernon malikanəsində yaşamağa başlayır və Filadelfiyaya etdiyi qısamüddətli səfərləri nəzərə almasaq buranı heç vaxt tərk etmir. 1798-ci ilin yayında ABŞ-ın Fransa ilə münasibətləri kəskinləşəndə, müharibə olacağı təqdirdə Ali Baş Komandanlığı öz üzərinə götürəcəyini elan etsə də, hadisələr müharibəyə qədər inkişaf etmir.

Maunt Vernonda təsərrüfatla məşğul olan Vaşinqton gündəlik yazmışdır. Bu gündəlikdəki sonuncu qeyd 13 dekabr 1799-cu ildə edilmişdir. Həmin gün o, fermalarına baş çəkir və yağan sulu qar onu tamamilə isladır. Axşam evə qayıdarkən boğazında bərk ağrılar hiss edir. Səhəri gün yüksək hərarət içərisində olan Vaşinqtonu müalicə etmək üçün, qonşu fermada praktika keçən üç həkimi çağırırlar. Onların etdiyi müalicə yalnız qanalma olur. Bu isə sonu sürətlə yaxınlaşdırır. Axşam saat 10-a yaxın bu böyük insan əbədi olaraq gözlərini yumur.

Corc Vaşinqton vəsiyyətnaməsində ona məxsus olan bütün qulların azad edilməsini yazırdı. O, Müstəqillik haqqında Bəyannamənin prinsiplərini əsas tutaraq quldarlığı qəbul etmir, lakin quldarlığın tam şəkildə ləğv edilməsini də o dövr üçün qeyri-mümkün hesab edirdi. Onun vəsiyyəti Marta Vaşinqton tərəfindən həyata keçirilmişdir.

CON ADAMS
(JOHN ADAMS)
(1797-1801)

Vaşinqtondan sonra ölkəyə rəhbərlik etmək olduqca çətin iş idi. 1796-cı il seçkilərində qalib gəlmiş Con Adams üçünsə ikiqat çətindi. Balaca boylu, dolu bədənli Adams, təkcə öz xarici görünüşü deyil, həm də ideya və dünyagörüşü ilə Vaşinqtonun tam əksi idi. Aristoteldən Monteskyöyədək əksər dahi müəlliflərə dərindən bələd olmuşdu.

Con Adams 1735-ci il 30 oktyabrda Massaçusets ştatının Breyntri yaşayış məntəqəsində, nüfuzlu fermer ailəsində dünyaya gəlmişdi. Ailənin kənd şəraitində yaşamasına baxmayaraq təhsilə xüsusi meyli ilə digərlərindən fərqlənirdi. Gələcək prezident Harvardda təhsilini bitirdikdən sonra vəkil kimi fəaliyyətə başlayır və tezliklə böyük uğurlar qazanır. Çox keçmir ki, onun adı Bostonun tanınmış vəkilləri ilə bir sırada çəkilir. 1764-cü ildə pastor qızı Abigeyl Smitlə ailə həyatı qurur. Bu Amerika müstəmləkələrinin metropoliyaya qarşı mübarizəsinin başlandığı dövrə təsadüf edir. Öz karyerası haqqında düşünən gənc Adams bu mübarizədə iştirak etməkdən çəkinir. Hətta o, 1770-ci ildə Bostonun mülki əhalisinə qarşı qanunsuz əməllərinə görə mühakimə edilən ingilis əsgərlərini müvəffəqiyyətlə müdafiə edir.

Lakin tezliklə əmisi oğlu Samuel Adamsın təsiri altında mübarizəyə qatılır. Kontinental konqresin nümayəndəsi kimi, istiqlaliyyət qazanılmasında mühüm rol oynayır. Konqresdə İstiqlaliyyət Bəyannaməsini hazırlayacaq komissiyanın beş üzvündən biri olur. 1778-ci ildə oğlu Con Kunsi ilə birgə diplomatik danışıqlar aparmaq üçün Avropaya göndərilir. Diplomatik nümayəndə heyətinə «birinci amerikalı» adını almış Bencamin Franklin başçılıq edirdi. Bu səbəbdən onun fəaliyyəti kölgədə qalmışdı.

1779-cu ildə vətənə qayıdan Adams Massaçusets ştatının konstitusiyasını hazırlayır. Bu konstitusiyanın başlıca xüsusiyyəti – güclü icraedici hökumət, ikipalatalı qanunverici orqan və müstəqil məhkəmə sistemi – onun ideal hesab etdiyi qarışıq və məhdud idarəetmə forması idi. Lakin o, 1787-1788-ci illərdə yeni konstitusiya layihəsinin müzakirələrində bir o qədər fəalıq göstərmirdi. Bəzən hakimiyyətin bölünməsinə etirazlarını bildirən antifederalistlərlə razılaşır, qeyri-ardıcıllığı ilə özünü çətin vəziyyətə salırdı.

1788-ci il prezident seçkiləri ilə əlaqədar Massaçusetsə qayıdır. Adams Vaşinqtona alternativ qismində özünü bu vəzifəyə şanslı hesab etmirdi və vitse-prezidentliklə razılaşmaq onun üçün elə də çətin deyildi.

Vitse-prezident kimi Adamsın ölkənin idarə edilməsində kifayət qədər böyük xidmətləri olmamışdır. Belə ki, prezident C. Vaşinqton onunla təsadüfi hallarda məsləhətləşərdi. Konstitusiyanın müvafiq bəndinə görə o, həmçinin senatın sədri hesab olunurdu. Səsvermələrdə səslərin sayı bərabər olduqda həlledici səsə malik idi.

Adams özünü respublikaçı hesab etsə də, gələcəkdə Birləşmiş Ştatların İngiltərə kimi monarxiyalı respublikaya çevriləcəyinə olan inamını gizlətmirdi. 1791-ci ildə çap etdirdiyi «Davil haqqında düşüncələr»i Fransa Burjua inqilabının təsiri altında olan amerikalılar arasında öz nüfuzunu itirməsinə səbəb olur. Başlıcası isə, bu yazı onun Ceffersonla olan dostluq münasibətlərinə son qoyur. Lakin Şimal ştatlarında o, hələ böyük hörmətə malik idi və 1792-ci il seçkilərində yenidən vitse-prezidenti seçilir.

1795-ci ildə Vaşinqton bir daha prezident seçilməyəcəyini bəyan etdikdə Konqresin federalist üzvləri Adamsın namizədliyini irəli sürməyi qərara alırlar. Növbəti ildə 16 ştatda keçirilən seçkilər (bu zaman Kentukki, Tennesi və Vermont da ittifaqa daxil olmuşdular) partiyalı sistemin yeni inkişaf mərhələsi olur. Seçkilər artıq özlərinin təkmil ideologiya və proqramları olan partiyaların yarışına çevrilir. Respublikaçılar isə T.Cefferson və Aron Burrun namizədliyini irəli sürürlər. Gərgin keçən seçkilərdə, Adams yalnız iki səs üstünlüyü ilə qalib gəlir. T.Cefferson vitse-prezident seçilsə də, bu vəzifəni ciddi qəbul etmir və özünün Montiçellodakı malikanəsinə çəkilir. Partiyalı seçkilərdə, vitse-prezidentin uyğun Konstitusiya maddəsi ilə müəyyənləşdirilməsi özünü doğrultmur və bu çatışmazlıq 1804-cü ildə Konstitusiyaya edilən 12-ci düzəlişlə aradan qaldırılır.

1797-ci il 4 martda İnauqurasiya nitqi söyləyən Con Adams siyasi qruplaşmalar arasında barışdırıcı mövqe tutacağını vəd edir. Öz sələfinə sadiq olduğunu göstərərək kabinetdə ciddi dəyişiklik etmir. Və tezliklə səhv etdiyini anlayır. Əslində Adamsın mükəmməl fəaliyyət proqramı olmamışdır. Bu səbəbdən o, vaxtının çox hissəsini Massaçusetsdəki malikanəsində keçirir. Digər tərəfdən o, qarşıya çıxan hər hansı problemi qətiyyətlə həll etmək bacarığına malik idi.

Adamsın yeritdiyi xarici siyasi kurs əsasən ABŞ-ın beynəlxalq aləmdə bitərəfliyinə hesablanmışdı. İngiltərə ilə münasibətlər Cey tərəfindən bağlanmış müqavilə ilə tənzimlənirdisə, artıq 1796-cı ilin payızından Fransa ilə münasibətlər korlanmağa başlayır. 1797-ci ilin mayında prezident ekstremist federalistlərin etirazına baxmayaraq münasibətləri qaydaya salmaq üçün Fransaya nümayəndə heyəti göndərir. Altı aydan sonra nümayəndələr, danışıqların baş tutması üçün Fransa Xarici İşlər Naziri Taleyranın onlardan böyük miqdarda pul tələb etdiyini bildirirlər.

Bu hadisə tarixə «XYZ fırıldağı» kimi düşmüşdür. Problemin bu yolla həlli Adamsı razı salmır və 1799-cu il 18 fevralında Parisə yeni nümayəndə heyəti göndərilir. Nəhayət danışıqlar öz səmərəsini verir. 1800-cü ilin oktyabrında Napoleon Fransası ilə ABŞ üçün əlverişli müqavilə imzalanır və hələ onun prezidentliyi dövründə senatda ratifikasiya edilir.

Bu proseslər Adamsın nüfuzuna böyük zərbə vurur. Çünki, onun tərəfdarları arasında da Fransa ilə müharibənin başlanmasını istəyənlər vardı. Bəzi federalistlərin, xüsusilə A.Hamiltonun Luiziana və Floridanı işğal etmək barədə fikirləri özünə tərəfdarlar toplaya bilmişdi. Hamilton və onun bir sox tərəfdarlarının kabinetdən kənarlaşdırılması federalistlər arasındakı ziddiyyətləri daha da kəskinləşdirirdi. Cavab olaraq Hamilton Adamsın daha prezidentliyə yaramadığını bəyan edir. Bu isə növbəti seçkilərə öz təsirini göstərməyə bilməzdi.

Prezidentliyinin son aylarını Adams Vaşinqtonda davam etdirir. 1790-cı ildə paytaxt haqqında qəbul edilmiş qərara əsasən Vaşinqton şəhərinin tikilməsi yekunlaşırdı. Hökumətin buraya köçməsi 1800-cü ilin yazına təsadüf edir. Köçürmə prosesi çətin olmur və qısa müddətdə həyata keçirilir. Nazirliklərin bütün sənədləri yeddi iri qutuya asanlıqla yerləşirdi. Abigeyl Adams prezident sarayının ilk «sahibəsi» olur.

Con Adamsın prezidentlik kürsüsündəki son fəaliyyəti, bir çox gələcək konfliktlərin əsasını qoyur. Bu çoxsaylı hakim vəzifələrinə federalistlərin təyin edilməsi ilə həyata keçirilir. Ən başlıcası isə, xarici işlər naziri Con Marşallın ABŞ Ali Məhkəməsinə sədr təyin edilməsi olur. 1801-ci il 4 martda Ceffersonun prezidentlik fəaliyyətinə başlamasına bir neçə saat qalmış Adams ikinci müddətə seçilməmiş ilk eks-prezident kimi nəzərə çarpmadan paytaxtı tərk edir.

65 yaşlı eks-prezident özünü vəkilliyə və ya yenidən siyasi mübarizəyə həsr etmək üçün çox yaşlı hesab edirdi. Onun tarixin gedişi, Amerika inqilabı vaxtında həll edə bilmədiyi problemlər haqqında fikir yürütməyə çoxlu vaxtı vardı. Bu düşüncələr onun ədəbi-fəlsəfi yaradıcılığında öz əksini tapmışdır. 1811-ci ildən başlayaraq, öz köhnə rəqibi T.Ceffersonla yazışmaları ona bir növ məğlubiyyət acısını unutdurur. Ömrünün son günlərini Boston yaxınlığındakı Kuinsi malikanəsində keçirir.

Con Adams oğlu C.K.Adams 1824-cü ildə prezident seçildikdən sonra, 1826-cı il iyulun 4-də 90 yaşında vəfat edir. Bu gün Con Adams ABŞ tarixində görkəmli dövlət xadimlərindən biri hesab edilir. Bu dəyərləndirmə, onun prezidentlik fəaliyyəti yox, bütün həyat və yaradıcılığı kontekstində götürülür.