Текст книги "Sehrbazın Şagirdi"

III
ZƏRBƏ

Yata bilmədim, çox soyuq idi. Ay dağların kölgəli hissəsinin arxasında batırdı. Yoqananda sakit və xoşbəxt idi. Anın ustası. Mənim kimi deyil. Adi xatirələr xaosu, qayğılar və təşvişlər iradəmdən asılı olmayaraq içimdə qaynayıb köpürdü. Düşüncələr heç bir ardıcıllıq və dərinlik olmadan özlərini suallara, digər düşüncələr isə cavablara çevirirdi; mən sadəcə bir sıra bir-birindən ayrılmış sinir partlayışlarının şahidi idim.

O izləyən kim idi? Beynində ramolunmaz rəqs yaşayan, şahidi olan o düşüncəsiz “Mən?” Kimin beynində?

“Əslində nəyin dalınca gedirsən? – Hələ də yuxuya getməyən Yoqananda birdən soruşdu. “Tamlıq, – dedim tərəddüd etmədən. – Özümlə və dünya təcrübəmlə bütövlük hissi”.

“Uşaqlığın?”

“Bəlkə də. Ona görə yox ki, uşaq vaxtı imkanların çoxu hələ də açıq idi, həm də bu, dünyanın möcüzələr diyarı, həyatın isə sonsuz həyəcan dənizi olmasına inamla bağlıdır”.

Mən ona dedim ki, uşaq vaxtı kənarda dayanmayıb hərəkətlərimi mühakimə etmədən dünyanı, həyatı və özümü hər ikisində hiss edirdim. Sonra nəsə oldu və mən hələ də nə olduğunu anlaya bilməmişəm.

"Sən dünyanı itirdin, – dedi, – dünyada da yoxa çıxdın".

“Bəlkə də, – dedim. – Əminliklə deyə bilərəm ki, son iyirmi ildə itki hissləri ilə çox üzləşmişəm. İllər keçdikcə bu hiss daha da gücləndi. Nə etdimsə, şəhvətli, maddi dünyaya qərq olsam da, ifadəolunmaz olanın kölgəli hissələrini araşdırsam da, həmişə ən azından qeyri-müəyyən şəkildə hiss edə bilirdim ki, bütün səylərim və hətta oyunlarım bir növ səyahətə həsr olunub. Uzun müddət tapmalı olduğumu hiss etdiyim şeyin nə olduğunu bilmirdim. Amma yavaş-yavaş ağlıma gəldi ki, mənim narahatlığım yeni bir şey istəyi deyil, məlum və çoxdan itirilmiş bir şeylə yenidən əlaqə qurmaq istəyidir”.

"Fərz edək ki, ruhun artıq xilas olub və bununla bağlı heç nə etməli deyilsən”, – dedi.

Bu barədə uzun müddət fikirləşmişdim. “Ruhu rahatlıq tapan hər kəs, şübhəsiz ki, bundan xəbərdardır, elə deyilmi?”

Cavab gəlmədi. Qoca Yoqananda yuxuya getmişdi.

Yeddi saat sonra “yuxu torbam”dan çıxanda "Sabahın xeyir" dedim. Hər yerim bərkimişdi. Əllərimlə budlarıma şillə vura-vura yuxarı-aşağı tullanmağa başladım. Yoqananda məni böyük maraqla izləyirdi. Məndən niyə belə etdiyimi soruşdu.

Mən ona dedim ki, bu mənim səhər məşqimdir, oynaqları boşaltmaq, qan dövranını yaxşılaşdırmaq, hüceyrələri qızışdırmaq üçündür.

“Heç görmüsən ki, pələng və ya it yuxarı-aşağı hoppanıb özünə şillə vursun?”

“Yox, – dedim. – Heyvanlar oyanır, dartınır və tam ayıq olur. Pələng dərin yuxusundan ayılır və heç bir səy göstərmədən döyüşə və ya qaçmağa hazır olur. Pələng heç nəyi düşünmür, nə də hesablamır. Gündə səkkiz saat yazı masasında oturmur. O, nə sevgini, nə nifrəti, nə keçmişi, nə də gələcəyi bilir. Mən isə təkcə özümün deyil, həm də özümdən xəbərdar olduğumun fərqindəyəm. Mənimlə ətrafım arasında sıxışan yaratdığım reallıq anlayışıdır. Özümü pələnglə necə müqayisə edə bilərəm?

"Bacarmazsan, – dedi Yoqananda. – Pələng öz mərkəzində yaşayır, sən isə özündən kənarda yaşayırsan".

Onun digər ifadələri kimi, bu da mənim düşüncə qatarımın qəfil dayanmasına səbəb oldu.

Bir anlıq dəhşətli boşluqda qaldım. O, mənə baxır və açıq-aydın şaşqınlığımdan ləzzət alırdı.

"Pələng necə nəfəs almaq lazım olduğunu bilir, – dedi. – Sən isə bilmirsən". "Mən bilirəm" dedim.

Gözlərimi yumdum və yavaş-yavaş dərindən nəfəs alıb onu ciyərlərimə çatana qədər izlədim. Sonra eynilə yavaş-yavaş nəfəsimi buraxdım.

Elə bunu etmişdim ki, kürəyimə möhkəm bir şey dəydi. Gözlərimi açdım və qocanın daha bir zərbəni vurmaq üçün bambuk çubuğunu qaldırdığını görə bildim. Özümü onun əlinin çatmayacağı bir yerə atdım.

"Nə? – O, qəddarcasına gülümsədi. – Birdən-birə qapıya yaxınlaşdığını hiss etdin?"

"Hansı qapı?" Göz yaşlarımı boğaraq ağladım.

“Bu an içəri girə biləcəyin qapı. Sənin mövcud olduğun yeganə an".

Dolama cığırla dumanlı dərəyə doğru yolumuza davam etdik. Mən tamamilə çaşqın halda onun ardınca səndələdim.

O niyə belə etdi?

"Mən səni oyatmaq istədim, – dedi. – Bunun mümkün olduğu məqamlar var, – deyə izah etdi. –Şagird rahatlaşdıqda və ustasının onun irəliləyişindən razı qaldığına əmin olduqda qəfil çubuq zərbəsi xüsusən də şagirdin razılıq gözlədiyi zaman baş verərsə, onun içəri itələnərək özünüreallaşdırma işığına apara biləcək qapını görməsinə səbəb olur”. Mənim vəziyyətim üçün bu cəhd uğursuz oldu. Ola bilsin ki, mən qapıya nəzər salmışam, amma intellektual zirehim o qədər ağır və istifadəyə yararsızdır ki, nə baş verdiyini anlamadan onun hansısa işarəsi də dağılıb getdi.

İndi çox gec idi. Daha çubuq işə yaramayacaqdı. Hər zərbədə ilk reaksiyam belə olacaqdı: “Aha, hə, qoca məni oyatmağa çalışır”. Düşüncə isə qapısı və çıxışı olmayan bir divardır.

Sonra daxil olan nəfəslə çıxan nəfəs arasındakı fasilədən danışdı. “Biri var, – dedi, amma diqqətimi verə bilmədim. – …Beləliklə, Budda Budda oldu. Nəfəs almasına diqqət yetirərək bir gün gözlənilmədən nəfəs almama anını yaxaladı və onun vasitəsilə indiki ana daxil oldu və orada qaldı.

Bu, təbii ki, mənim intellektimin qəbul etməyi bacardığı hər şeyə ziddir. İnanıram ki, mühüm məqsədlərə ancaq tədricən, əzablardan keçərək nail olmaq olar. Budda birdən-birə idrakın ani işıltısı ilə necə aydınlana bilərdi? Mən və mənim dünyam da inanır ki, yalnız çəkilmiş əziyyətlərin nəticələri hansısa dəyərə malikdir və səy nə qədər böyükdürsə, o qədər də dəyərlidir. Məhz buna görə də mənimçün aydınlanma yolu imtinaların, zəhmətin, təhsilin, fəlsəfənin çətin yoludur. Mən həqiqətin bu an içimdə olduğunu və yalnız bu an olduğunu qəbul edə bilmirəm.

"Yoxsa bacara bilərsən?" – məndən soruşdu.

"Bəlkə də yox, – deyə etiraf etdim. – Bu, böyük problemdir?"

“Yalnız vəziyyəti rasional hesab etdiyim müddətcə”, – dedi.

Rasional ağıl üçün hər şey problemdir. Problemin hər həlli başqa bir problem yaradır. Reallığın özü problematik deyil. Problemli olan mənim onunla bağlı anlayışımdır. Hər şey başımdan keçir. Başım dövlət sərhədi kimidir, intellektim isə qiymətli idxalın böyük hissəsini, yeni və yad olan hər şeyi, fərqli və təxribatçı ola biləcək hər şeyi müsadirə edən gömrük xidmətidir. İntellektin rolu sistemi qorumaqdır. Çox mühafizəkardır, kənardan demokrat kimi görünür, əslində isə heç vaxt yatmayan hiyləgər bir diktatordur.

Buna görə də bambuk çubuqla vurulan zərbənin məni birbaşa aydınlanma vəziyyətinə gətirə biləcəyinə inanmağa cəsarət etmirəm. Mənim intellektim üçün bu, təslim olmaq demək olardı. Bu qədər uzun illər öyrənmək, oxumaq, faktları, ideyaları, fikirləri toplamaq və yoxlamaq! Bütün bu yığılmış xəzinələr mənimçün çox qiymətli olmalıdır. Onları belə asan uçurmaq olmaz.

"Hə, doğrudur, – dedi. – Olmaz. Asanlıqla olmaz. Yalnız düzgün üsulla bunu etmək olar. Ancaq bu cəhd asan deyil. Birdən-birə özünü boşluqda tapmağın şoku səni öldürə bilər".

Amma qorxmamalıyam, – gülərək dedi. Mənim intellektim o qədər hiyləgərdir ki, qəfil daha yaxşı bir üsul seçəcəyəm. Biz bunu sınadıq və alınmadı. Mənim gömrük xidmətim çox insaflıdır.

"Sonra? – soruşdum. – Ani üsul daha işə yaramayacaqsa, geriyə nə qalacaq?"

“Sonrası mərhələli yoldur”, – dedi. Ancaq xatırlatmalıyam ki, bu, xüsusi bacarıqların inkişaf etdirilməsi və s. tipli bir yol deyil. Buddist mətnlərini öyrənməklə əla alim ola bilərəm, amma Budda yox. Budda olmaq istəyirəmsə, bunun baş verməsini gözləməliyəm.

“Nə qədər?”

"Beş saniyədən üç min ilə qədər hər an", – dedi.

IV
ŞÜBHƏ ANI

Vadidə yerli əhalinin çinar adlandırdığı qovağabənzər ağac qruplarının olduğu geniş tarlalar və çəmənliklər vahəsinə rast gəldik. Yaxınlıqdakı çayın sahilində səpələnmiş yak naxırı otlayırdı. Günəş soba kimi yanmağa başladı. Dərhal arxa çantamın içindən bir günəş kremi axtarıb çıxardım. Qoca Yoqanandanın hava ilə döyülmüş sifəti eşidilməz gülüşə çevrildi.

"Bunu istifadə elə, – dedi. O, əyildi, bir ovuc nəm qəhvəyi torpaq götürdü. Mən uzaqlaşmaq fürsəti tapmamış sol əli ilə boynumdan tutdu, sağ əli ilə bütün torpağı üzümə yaydı və güldü. – Hə, indi yerliyə oxşayırsan!"

Hirsimi uddum və hətta yüngül təbəssüm etdim, sanki palçığın həqiqətən günəş kremindən daha yaxşı müdafiə olduğunu söyləməyə çalışırdım. Amma dayaz çaya çatanda bildirdim ki, palçıqlı günəş losyonu xoşuma gəlməyib və onu yuyub təmizləyəcəm. Əyildim, əllərimi sürətlə axan suya saldım – və yol yoldaşımı qorxudacaq qışqırıq qopardım.

Amma o, sadəcə güldü. "Soyuqdur, hə?" Başım günəşdən yanırdı, amma buzlu su sanki elektrik naqilinə toxunmuşdu. Nəfəs aldım və cəld üzümdəki pis qoxulu palçığı sildim.

“Burada qışda həyat necə olur, görəsən”, – deyə düşündüm.

"Əziz oğlan. – Yoqananda güldü. – Hər şey donur, suya çatmağın yeganə yolu buzu qırmaqdır, lakin bunu yalnız daha böyük çaylarda edə bilərsən; kiçik çaylar düz dibinə qədər donur. Düzənlikdə kəskin küləklər fit çalır və o qədər qar yağır ki, ən yaxın qonşuna da gedib çıxa bilmirsən. Kəndlilər donmuş qarın içində dar keçidlər qazırlar və tez-tez canavarların dadandığı bu piyada keçidləri uzun qış boyu təsərrüfatlar və kəndlər arasında yeganə ünsiyyət vasitəsi olaraq qalır”.

Biz qayalıq yamacdan asılmış düzbucaqlı ağ rəngli evlərdən ibarət dəstəyə doğru irəlilədik. Monastır ərazisinin girişini göstərən bir kortenə çatdıq. Buddist Himalayı kortenlərlə doludur. Qədim hind məzarlarını xatırladan bu simvolik tikililər buddistlərin reallıq anlayışını ifadə edir. Kvadrat yer torpağı, yuvarlaq kurqan suyu təmsil edir, ucu sivri qırmızı paqoda odun simvoludur, yuxarıdakı çətir isə yeli təmsil edir. Bunlar insanın və dünyanın dörd tərkib elementidir.

Kortenin arxasındakı cığır ayrılaraq yastı dua daşları ilə örtülmüş qayalıq kurqanın hər iki tərəfində davam edirdi. Hamısına Om Mani Padme Hum sözləri həkk olunmuşdu, lotusun mirvarisinə salam deməkdir, Tanrının Duasının Tibet dilində ekvivalentidir. Onu hər yerdə görə bilərsiniz; yol kənarındakı qayalara, dağ tərəflərinə, evlərin və məbədlərin divarlarına həkk olunur, rahiblər bunu dualarında təkrarlayırlar və meditasiya üçün təsirli mantra olduğu deyilir.

Rahiblər bizi böyük təbəssüm və nəzakətli təzimlərlə qarşıladılar. Rolumdan əmin olmadığım üçün gülümsəməyə və başımı tərpətməyə davam etdim. Rahiblərin mənə təmkinli maraqla baxdıqlarını gördüm. Böyük ibadət zalının divarları buddist mifologiyasından səhnələri əks etdirən dəbdəbəli Tibet tanqaları ilə örtülmüşdü. Sol divara saralmış buddist mətnlərinin qalaqları söykənmişdi, onların əksəriyyəti üç yüz il əvvəl Tibetdə çəkilib. Zalın sonundakı böyük kamində yanan odun alovları tavana və ətraf divarlara titrəyən kölgələr salırdı. Ətrafımızdakı iyirmi qəribə rahibdən bəziləri çox gənc idi, digərləri isə daha yaşlı idi, bəziləri isə yaşlandıqca az qala əyilmişdilər.

Salamlaşma mərasimlərindən sonra Yoqananda dirsəyimdən tutdu və məni salonun ortasına apardı. Danışaraq və teatral şəkildə məni tanıtmağa başladı. O, tibet dilində danışırdı, ona görə də mən onun sözlərinin mənasını rahiblərin üzlərindəki ifadələrdən öyrənməyə çalışırdım; qeyri-mümkün bir tapşırıq. İstəmədiyim halda diqqət mərkəzinə çevrilmişdim, amma haqqımda nə deyildiyini bilmirdim. Necə reaksiya verməliyəm? Təvazökarlıqla? Qürurla? Biganəliklə? Yoxsa ciddiyyət ifadə etməliyəm? Ağır? Sakit? Hər şeyi bilən?

Seçim sonsuz idi, ona görə də mən sadəcə orada dayanıb ayaqlarıma baxaraq bu əzablı anların keçməsini gözləyirdim. Həyatımda ilk dəfə idi ki, xəcalətin acizliyin bir forması olduğunu anladım və ilk dəfə bunu fiziki ağrı kimi hiss etdim.

Qoca təqdimatı tamamladıqda ondan onlara nə dediyini soruşdum.

"Niyə bilmək istəyirsən?" O, təəccüblə mənə baxdı.

"Özümü qəribə hiss edirəm, çünki mənim haqqımda nə düşündüklərini bilmirəm", – dedim.

Bir söz demədən arxasını mənə çevirdi və yaxınlıqda dayanan qoca bir lama ilə danışmağa başladı. Bir dəqiqə keçməmiş arxamca gurultulu gülüşlər eşitdim.

"Gəl gedək", – dedi Yoqananda. Yarımexaniki-yarıyuxulu bir vəziyyətdə onun arxasınca ibadət zalından çıxdım. Gənc rahib lama Lobsanq təkidlə bel çantamı daşımaqda israr etdi.

Freskalar və heykəllər olan otaqlardan, qorxulu ritual maskalar, qılınclar və qədim silahlar olan salonlardan, sonra nağara, truba və kitablarla dolu otaqlardan keçdik. Nəhayət, uzun bir terrasa çatdıq, oradan dar qapılarla rahiblərin hücrələrinə daxil olduq. Lama Lobsanq sıradakı səkkizincinin qapısını açdı.

"İstirahət et", – Yoqananda dedi.

Onların səndəllərinin səsləri terras boyu eşidilirdi.

Kiçik pəncərəyə tərəf addımladım. Kəskin meh içəri və üzümə doğru nüfuz edirdi; pəncərənin şüşəsi yox idi. Keçdiyimiz günəşli vadini, yaxınlıqdakı dağların kölgəli mavi-boz yamaclarını və onlardan xeyli arxada Himalay silsiləsinin qarlı zirvələrini görürdüm.

Birdən bir səs eşitdim. Yoqananda arxamda dayanmışdı.

"De görüm, – dedi. – Səni rahiblərlə tanış edəndə onlara nə dediyimi bilmək istəyirdin ki, onların sənin haqqında nə düşündüklərini anlaya biləsən, ona əsasən də nə olduğunuzu anlaya biləsən. Sən nə olduğunu bilmirsən?”

Başımı əydim. "Düzdür, bəzən çox mexaniki davranıram…"

"İllüziyalar tələsi, – az qala qışqıra-qışqıra dedi. – Kölgələr və işıq oyunu. Mən sənin nə olduğunu bilmək istəyirəm. Niyə mənimlə qalmaq istəyirsən? Mən məqsədsiz, heç bir məqsəd güdmədən ətrafda dolaşan qəribə bir qocayam. Bu, mənim həyatımdır, mənim üçün idealdır. Amma sən mənimlə gəzməyə başladın. Niyə? Əgər bunu bilmirsənsə, davam etməyimiz mənasızdır”.

Qəfil dönüb hücrədən çıxdı.

Aşağıdakı binadan qonqun səsi eşidilirdi. Bu, yəqin ki, ya rahibləri yeməyə çağırırdı, ya da dua etməyə. Fikirləşdim: bura mənim bildiyim dünyadan, ev dediyim yerdən çox uzaq deyil?

Mədəni boşluqla bağlı qəfil fərqində olma məni şoka saldı. Yuyunmayan və əsas qidası arpa sıyığı olan bu dağ camaatının arasında mənim nə işim var? Onlar üçün dua etməkdən ötrü cırıq bayraqlardan və fırlanan təkərlərdən kim istifadə edir?

Bu dəyişmək, özünügenişləndirmə və dərinləşdirmə istəyi haradan qaynaqlanır? Bu cür şeylər dəbdən düşməyib? Tutaq ki, bu istək azadlığa deyil, dünyadan daha yaxın deyil, daha uzaqda olan bir dəlilik formasına gətirib çıxarmazmı? Və bu həvəsin təbiəti necədir? Dinidir? Fəlsəfi? Mən mistik olmaq istəyirəm?

Mistik, alim, filosof, şair, bəstəkar – hamısı bu mənasız dünyada məna yaratmaq istəyindən enerji alır. Mistik qurtuluşa çıxmaq istəməsi ilə digərlərindən fərqlənir: o, gecədən gündüzün işığına oyanmaq istəyir.

Yoqanandaya bunu deməliyəm? Ki oyanmaq istərdim? “Budda” sözü sanskritcə "budh" kökündən gəlir, bilmək, var olanı oyatmaq deməkdir. Mən həqiqətən oyananda Budda oluram. Lakin təkcə mənim Budda kimi düşünməyə və yaşamağa başlamağım mənasında.

Buddist düşüncə tərzi prosesləri əşyalara, hadisələri isə obyektlərə çevirmir. Buddizm, bəzilərinin bu ideyanı bəyən-məməsindən asılı olmayaraq, fəlsəfə və psixologiyanın əvəzolunmaz bir kompozisiyasıdır, özünü və dünyadakı rolunu və dəyərini tanımaq üçün zəhmət tələb edən bir üsuldur. Beləliklə, eyni zamanda əsl reallıqla əlaqə qurma sənətidir. Bu, mənəvi oyanışın optimal psixi sağlamlıqdan başqa bir şey olmadığını ifadə etmirmi?

Mən Yoqanandaya öz Avropa mədəniyyətimin qurbanı kimi gəlmişdim – Aristotelin, Platonun, Dekartın, Hegelin, Nitsşenin, Haydeggerin, Sartrın, Derridanın və varlıq və həyatın mənası ilə bağlı ideyaların digər müəlliflərinin uşağı kimi. Mən bu irsin sərhədini aşmağa və onun boğucu pəncəsindən qaçmağa gəlmişdim; azadlığımın ölçüsünə çevriləcək bir məsafə yaratmaq üçün.

O zaman Yoqanandadan nə istədiyim aydın olur! Terapiya! Mən xəstə kimi gəlmişdim: parçalanmış, nevrotik, inamsız, səbirsiz, “faydasız poeziya” ilə dolu, metafizik cəfəngiyyatlarla dolu, vərdişlərin və aşılanmış reflekslərin qulu, ziddiyyətli illüziyaların çarmıxına mıxlanmış formada. Elə deyildi?

Nəhayət, ondan nə istədiyimi bildiyimi Yoqanandaya söyləmək üçün hücrədən qaçdım. Qoy mənə istədiyini etsin. Qoy məni istədiyi qədər tikə-tikə doğrasın və öz bildiyi kimi tikələri birləşdirsin.

Terrasın sonunda məndən dostumu axtarıb-axtarmadığımı soruşan lama Lobsanqla qarşılaşdım.

Başımı tərpətdim.

“Təəssüf ki, o, artıq burada deyil. O, Zanskar vadisinə getdi”.

Və o, əlini zirvələri ağ buludlar silsiləsində gizlənmiş mavi-boz dağlara tərəf uzatdı.

V
ZANSKARA SƏFƏR

“Yaxşı, – dedi içimdəki təhqir olunmuş balaca oğlan. – Cəhənnəm ol. Başının üstündə dur, səhərdən-axşama kimi bu dağlarda dolan, amma başqasını zəlil et. Əgər sən özünü həqiqətən o qədər müdrik zənn edirsənsə, lakin bir az səbir edə bilmirsənsə, mən sənin müdrikliyinə bir qəpik də vermirəm. Yalnız bir şarlatan sağollaşmadan yoxa çıxa bilərdi”.

Avtobus Lehdən Şrinaqara gedən sərnişinlərin gecələməli olduğu Kargilə çatanda artıq ayrıldığım üçün sevinirdim. Sivil həyatın üstünlüklərini səbirsizliklə gözləməyə başlamışdım: dadlı yeməklər, yaxşı şərab, müntəzəm duşlar, kitablar, ağıllı söhbətlər, Motsart. Və seks.

Lakin ertəsi gün səhər qəribə bir qüvvə məni sübh tezdən oyanmağa və fasilə edən avtobusun yanından yolun kənarındakı kiçik çadır dəstəsinə doğru getməyə məcbur etdi. Fransanın şimalındakı Lilldən kiçik alpinist qrupu orada düşərgə salmışdı; onlardan biri ötən gecə mənə demişdi ki, Zanskara gedirlər. Əvvəlcə istəksiz olsalar da, sonra, nəhayət, dedilər ki, onların ciplərindən birində daha bir nəfər üçün yer var. Lakin yalnız Rinqdoma qədər aparacaqlarını dedilər; orada yol pisləşir və onlar ponilərin belində davam etməli olacaqdılar.

Çantamı götürmək üçün yenidən avtobusa qaçdım.

Yarım saatdan sonra dörd haldan düşmüş cip cənub-şərqə aparan dar yolda taqqıldayır və cızıldıyırdı. Çox keçmədi ki, Suru çayı vadisinə çatdıq. Ora tənha və yaşayış olmayan yer idi; yuxarıdakı buzlaqlara qədər yüksələn sıldırım yamaclarda qayaların arasından bir budaq da görünmürdü. Vadinin çox az sayda kəndində yaşıllıq var idi. Yol çay boyu uzanıb gedir və iki sıra ağ dağ zirvəsi fəxri qarovul dəstəsi kimi bizi saatlarla müşayiət edirdi.

Planlarımdakı dəyişiklikləri düşünməməyə çalışırdım. Amma sonda qərarım üçün bir səbəb tapmalı idim, ona görə də öz-özümə dedim: “Yaxşı, hazır burdayamsa, niyə bir az səyahət edib bu qəribə yerləri görməyim? Hindistan hökuməti bu yerləri cəmi bir neçə il əvvəl əcnəbilərin üzünə açmayıb? Yoqanandanın da Zanskara getməsi sadəcə bir təsadüfdür; bu o demək deyil ki, mən onu axtarıram. Onu üç yüz kilometr uzunluqda bir vadidə harada tapa bilərəm?”

Fransız qrupun üzvü Jül deyirdi: “Biz qərblilər çox axmağıq. – Buddist qompalarda gördüklərimiz monastırlardır. Amma əslində onlar gənc rahiblərin şagird olduğu, köhnələrin qədim hikməti öyrətdiyi məktəblərdir".

"Biz dua bayraqlarını, dua təkərlərini və mandalaları görəndə gülümsəyirik, – dedi. – Onların simvol olduğunu başa düşə bilmirik. Fransa bayrağı kimi. Simvolların dəyərini dərk edə bilməyən biri üçün hətta Fransa bayrağı da bir hissə parçadan başqa bir şey ola bilməz”.

"Elə problem də budur. – O, təslim olmaq əlaməti göstərmədi. – Biz buddist simvollarının arxasında yatan reallığı dərk edə bilmirik. Bütün günü dua çarxını fırladan bir ladaxı görsək, buna xurafat deyirik. Amma kimsə bizə bu gündəlik ritualın nevrotik xəstəliyi müalicə edə biləcəyini sübut etsəydi, bunun psixologiya olduğunu deyərdik!”

Axşama yaxın Rinqdom vadisində dayandıq və fransızlar bir az qəhvə dəmlədilər. Batan günəş yuxarıdakı buzlaqlara qızılı rəng verirdi. Soyuq kölgələr dərə boyu uzanırdı. Jül xəritəni açıb şərqə baxdı.

"Orada, – o, yuxarıdakı parlaq, az qala səmada üzən iki qarlı dağ zirvəsini göstərdi. – Nun və Kun, Zanskar silsiləsində ən yüksək dağlar. Onların arasında ağ mis dərəsinə aparan keçid var”.

Qısa söhbətdən sonra yola davam etmək əvəzinə çadır qurub çay kənarında gecələmək qərarına gəldilər. Müdrik qərar olduğu məlum oldu. Hər şey hazır olanda Nun və Kun artıq axşamın dərin kölgələrində gözdən itmiş, vadinin dibi isə şəffaf qaranlığa bürünmüşdü. Səmada çoxlu parlaq ulduzlar peyda oldu. Uzun yoldan o qədər yorulmuşduq ki, düşərgə tezliklə sükuta qərq oldu. Yalnız orda-burda pıçıltılar, səngimiş gülüşlər, arabir öskürək. Sonra xoruldama. Və çox da uzaqda olmayan çayın pıçıltılı axışı.

Və peşmançılıq gətirən gecə. Və qəzəb. Və cəmi bir gün əvvəl çiyinlərini çəkərək bu dağlarla sağollaşa biləcəyinə inanan şagirdin məyusluğu. Kim bilərdi ki, o, özünü aldadır, buna baxmayaraq, öz daxilində etiraf etməyə cəsarəti yoxdur. Yataq kisəmin istisində özümü söyməyə başladım.

Bəs özünü söyən adam kim idi? Başımı çıxarıb səmaya baxdım.

Və birdən sanki mesaj mənə çatdı, elə bil bütün dağlar üstümə çökdü. Kimi axtardığım bəlli deyil? İçimdəki usta. İçimdə o qədər mübahisəli “Mən”lər, kiçik Flisarlar fırlanır ki. Heç bir səbəb olmadan başını yellədən, xırda bir şeyi heç vaxt bağışlamayacağına and içən, kiçik qabığını heç vaxt tərk etməməyə qərar verən iflic olmuş melanxolik və nazik buzun üstündə addımlayan və rəqs etməyə başlayan düşüncəsiz optimist; bir ideyaya aşiq olub dünyanı onun formasına salmağa çalışan; həm də zamana təslim olmağı bacaran və özünü xoşbəxt hiss edən.

Bütün bu “Mən”lərin ustası kimdir?

Onları nəzarətdə saxlayan, həddi aşanda sakitləşdirən, çox uzağa gedəndə geri çəkən kimdir? Ustanın və ustanın anarxiya qaydalarının olmadığı yerdə nizam yoxdur.

Ağ mis ölkəsinin astanasında hökmdarsız bir ərazi olaraq qalıram; hakimiyyətin bir qəsbkardan digərinə keçdiyi ərazi. Mənim “Mən”imə lazım olan şey ustadır.

Səhər çölə çıxanda çadırların nazik buz təbəqəsi ilə örtül-düyünü gördük. Fransız alpinistləri güclü səhər məşqlərinə başladılar. Nəzakət xatirinə mən də onlarla bir neçə təkan hərəkətləri etdim, lakin ciyərlərim xırıldamağa başlayan kimi çox da uzaqda olmayan tənha stupaya tərəf getdim. Mən hələ də yüksəkliyə öyrəşməmişdim; aşağı təzyiq başımı gicəlləndirir və yorurdu. Şərqə baxanda artıq səhər günəşinin şüaları altında işaran Nun və Kun zirvələrini görürdüm. Dəniz səviyyəsindən 4 500 metr hündürlükdə yerləşən Zanskar vadisinə aparan yeganə keçid – Pensi-la onların arasında hələ də qaranlıqda idi. Jül mənə dedi ki, Zanskar dünyanın ən sirli yerlərin-dən biri, hakimiyyəti iki padşahın öz razılıqları ilə paylaşdığı köhnə buddist krallığı, kəndlər vadisi, sıldırım qayalı dağlara oyulmuş monastırlar və məbədlər vadisi, dərin kanyonlar və sürətlə axan çaylar vadisi, köhnə asma körpüləri olan; qədim rituallar vadisi, ən zəngin təxəyyülün belə reallıqla rəqabət apara bilmədiyi nağıl dünyası idi.

Birdən dağ silsiləsi boyunca günəş öz şüalarını ötürməyə başladı və vadinin kölgəli qaranlığını sanki bir sehrlə dağıtdı. Dağların ətəyində yuvarlaq bir təpədə yerləşən Rinqdom lama monastırının qırmızımtıl kurqanı aydın görünürdü. Uzun tünd-qırmızı paltolu bir qrup naxırçının müşayiəti ilə ağır yüklü yak və ponilərdən ibarət uzun bir karvanın yavaş-yavaş kurqana doğru irəlilədiyini görürdüm.

Himalay silsiləsinin şimal hissəsində işıq qeyri-adi formada kəskindir. Hava çox quru və təmiz olduğu üçün yüz mil uzaqlıqdakı dağlar olduğundan daha yaxın görünür. Dünyanın daha da yaxınlaşdığını, üzərinə doğru irəlilədiyini və dağların zirvəsindəki qara toxunmaq üçün təkcə əlini uzatmaq lazım olduğunu hiss edirsən.

Təhrif olunmuş anlayışlar məni təbiətin strukturuna, maddə və enerji rəqsinin bir hissəsinə birləşmiş kimi hiss etdirirdi. Mən ölə bilmərəm, çünki hər zaman eyni formada olmasa da, həmişə mövcud olmuşam və bundan sonra da olacağam. Heç olmasa, bir müddətlik ayrılmaz hissəsi olduğum dünya ilə əlaqə yaratmaq üçün “Mən”lərimin anarxik torundan ayrılmağı bacardım.

“İndi! – düşündüm. – İndi Yoqananda məni anlaya bilərdi. İndi, o, təkcə boş havada anlaya bilməzdi!”

Mən fransızlarla sağollaşdım və Rinqdom lama monastırına doğru yola düşdüm. Təsadüfə bax ki, tez bir zamanda karvana çatdım. Kişilərdən heç biri ingilis dilini başa düşmürdü, amma məni geniş təbəssümlə və nəzakətlə qarşıladılar. Çantamı çıxarıb ən güclü ponilərdən birinin kürəyinə bağladılar.

Karvanın dişsiz başçısı “Zanskar, Zanskar” deyərək Nun və Kunu göstərirdi.

“Zanskar, Zanskar” mənim də tez-tez təkrarladığım və gedib çatmaq istədiyim yer idi.

Yol çox uzun idi. Ən çox yadımda qalan xatirələr gözlənilməz hadisələrlə monotonluğun pozulduğu anlar oldu. Ponilərdən biri dişlərini sol ombama necə yapışdırdısa, günəşdən yanmış tibet sifətlər rəğbət dolu təbəssümlərə büründü. Kobud yəhər arxamı necə ağrıdırdısa, atdan düşüb piyada davam etməli oldum. Bir az sonra məni dişləyən poni dizimdən bir qarış yuxarıya düzgün hədəfli təpik vurub yarama duz basdı. Sonqten adlı bir kişinin topuğu qayalıq yolda necə burxuldusa, onu yəhərə qaldırmalı oldular, lakin ağrıya baxmayaraq, o, gülümsəməyə davam etdi.

Və aşırımın yaxınlığındakı yamaclarda yuvalarının girişinə yaxın quyruqlarının üstündə oturaraq heyrətli maraqla bizi izləyən tülküyə bənzər tüklü heyvanlar gördük. Onlar qəfildən “fiuuu, fiuuu, fiuuuu” fit çalaraq dəli kimi ora-bura qaçmağa başladılar və sonra gözdən itdilər. Kişilər dedilər ki, heyvanlara “fiuuuu” deyirlər, amma, məncə, onlar marmota bənzəyirdi.

Günortaya yaxın dayandıq. Kişilər at peyininin quru lopaları ilə od yandırdılar, bir qazan su qaynatdılar, içinə çay yarpağı atdılar və sonda dörd ovuc arpa unu əlavə etdilər. "Tsampa" dedilər. Dünyanın bu hissəsində əsas yemək olan tsampanı sevmədim, ona görə də bir qutu mal əti konservi açdım. Nəzakətli olduğum üçün, imtina edəcəklərinə inanaraq, konservi kişilərdən birinə uzatdım. "Bir az dadına baxın" dedim. Bütün üzlər sanki onlara qızıl təklif etmişəmmiş kimi işıqlandı. Onlar qaşıqları ilə konservi bir dəqiqədən az vaxtda boşaltdılar. Sonra səmimi minnətdarlıqla mənə tsampalarının yarısını təklif etdilər!

Günorta günəşində dərin yuxuya getdiyimi xatırlayıram – yaxınlıqdakı yamaclarda mavi və sarı çiçəklər, qarlı zirvələrin dalğalı dənizi, karvanın yoluna davam etdiyi qayalı dağ yolunun səssiz tənhalığı, qayaların arasında sürətlə keçdiyi görünən buynuzları burulmuş çöl qoyunları və keçiləri.

Aşırımın zirvəsinə çatdığımız və çoxlu sarı, ağ və mavi dua bayraqları ilə bəzədilmiş böyük bir qaya təpəsinin yanında dayandığımız anı xatırlayıram. Zanqla padşahının tacir elçilərinin öz bayraqlarını ora necə qoyduqları yadımdadır, şübhəsiz ki, minnətdar idilər, təhlükəli yol onlara qiymətli heyvanlarını itirmək bahasına başa gəlməmişdi.

Ancaq görünür, bir bayraq kifayət etmədi, çünki axşama yaxın karvan qayalı yamacdan oyulmuş xüsusilə dar cığırla dolanmağa başlayanda ponilərdən biri səhv addım atdı və kənardakı böyük bir daşı tərpətdi, uçurumun altındakı dərinliklərə yüksək səslə yıxıldı. Bu səs yana tullanan ponini qorxutdu və uçuruma daha çox daş töküldü, sonda ayağını qoymağa yer tapmadı, üstündəki yüklə birlikdə dərin dərəyə yuvarlandı.

Aşırımın ətəyində otlu yamac tapıb gecələmək üçün çadır qurduq. Beş minikçidən ikisi yazıq poninin arxasına bağlanmış çuvalları götürmək üçün getdi. Qalan üç nəfər heyvanların üzərindəki yükləri açdı və çuvallar, yəhərlər və taxta qutulardan bizi zəif küləkdən qoruya biləcək divar tikmək üçün istifadə etdilər.

Yadıma gəlir ki, ertəsi gün səhər biz hündürlükdəki buzlaqdan axan nəriltili dağ çayını keçdik və kimsəsiz yamaclarla aşağıda düzənliyə doğru yol aldıq. Artıq Zanskar krallığının qərb əyalətində, ağ mis ölkəsində idik.

Tezliklə ilk kəndlərə çatdıq. Onlar Ladaxdakılardan çox da fərqlənmirdi: kiçik pəncərələri olan düzbucaqlı düz damlı evlər, nadir yaşıllıq oazislərində, bəziləri yüksək yamacların ətəyində, digərləri isə perpendikulyar qayaların kənarlarında tikilmişdi. Yenə də gecəni açıq havada keçirdik.

Ertəsi gün səhər səmanın tamamilə yağış buludları ilə dolu olduğunu gördük. Hava daha da istiləşdi və nəzərəçarpacaq dərəcədə rütubətli oldu. Zanqla padşahının tacir elçilərinin üzündə rahatlıq və təravət oxuya bilirdim; Himalay yağışının şimalda yağması Allahın mərhəmətinin əlamətidir.

Bəs qar yağacağını fərz edə bilərik?

Bu fikir mənə ləzzət eləmədi. Qar Zanskarı dünyanın qalan hissəsindən səkkiz aylığına ayırır. Keçdiyimiz kəndlərin adlarını özümdə qeyd etdim: Arşo, Abranq, Kusul, Bahars, Remala, Pe, Trokta, Atinq, Drokanq, Ramtaşa. Çobanı ilə birlikdə kədərli baxışlarla bizi izləyən yak, bizə hürən kəndlərin yaxınlığında mırıldayan cılız it sürülərini, yolun yaxınlığındakı çəmənlikləri və məbədləri, dağların yamaclarında-kı lama monastırlarını xatırlayıram.

Əksər kəndlər yaxın vaxtlarda biçilmiş arpanın saralmış tarlaları ilə əhatə olunmuşdu. Gördüyüm qədər bir ağac belə yox idi. Dəniz səviyyəsindən dörd min yarım metr yüksəklikdə olan bu kəndlər dünyanın ən hündür kəndləridir. Ağacsız olmayan bir kəndə çatanda günortadan keçmişdi. Yuxarıdakı buzlaqlardan suyu yamacların ətəyindəki terraslı çöllərə aparan dar arxlar boyunca qovaq və söyüd cərgələri bitmişdi.

Yağış yağmağa başladı. Karvan yoluna davam etdi. Axşama yaxın yağış qatılaşıb üzümüzə şillə vurmağa başlayanda karvanbaşı bizi qaranlığa qərq olmuş kiçik bir kəndə doğru apardı. Ponilərə yerli lama monastırının divarları arxasında sığınacaq verilirdi. Xeyirxah kəndlilər qalmağa yer təklif etdilər.

Qalın yun paltolu hündürboy bir kişi məni kəndin kənarındakı kifayət qədər böyük evə apardı. Yanıb-sönən fənərlə yola işıq tutaraq, məni kiçik arxa otağa apardı və küncdəki toz basmış döşəyi göstərdi. Mən tərəddüd etmədən yataq kisəmi açmağa başladım.

“Sağ ol, – donquldandım, – çox sağ ol”. Bir dəqiqədən az müddətdə yuxuya getdim.

Gözümü açanda artıq səhər idi; dar pəncərədən günəş parlayırdı. Yataq kisəsindən çıxmaq üçün çevrildim. Elə dönmüşdüm ki, otaqda başqa adam olduğunu dərhal başa düşdüm. Qarşıdakı divara söykənən kişi.

"İndi necədir? – Qalın bir atayana səs eşitdim. –Yenə sən məni axtarırsan, mən də səni tapıram".

Dərhal gözlərim yaşla doldu.

Ey müqəddəs boz saqqallı sima! Sən anlayansan! Müəllimim! Kaş biləydin ki, sənin üçün nə qədər darıxmışam!