Текст книги "10 кыҥкыйтан 10 остуоруйа"

Евгения Саввинова
10 кыҥкыйтан 10 остуоруйа

Төрөппүттэргэ

Хайа төрөппүт оҕото – көмүс чыычааҕа үтүө санаалаах, чөл куттаах, дьоҕурдаах сайдам-сайаҕас киһи буола улаатыан баҕарбата буолуой? Барыбыт даҕаны ол туһугар кыһаллабыт, үтүө уонна мөкү, үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллэрин быһаарабыт, туһалаах сатабыллары уонна үөрүйэхтэри иҥэрэбит-иитэбит, олох сөптөөх суолугар үктэнэригэр сирдиибит. Бу курдук төрөппүт оҕотугар үөрэҕи-билиини иҥэрэрин сэргэ үтүө майгыга-сигилигэ, сиэрдээх буолууга уһуйуохтаах.

Оҕо улаатан истэҕин аайы хайа эмэ кэрдиис кэмҥэ эмискэ уларыйарын, арыт олус уйан, кыҥкый эбэтэр хаппырыыс буоларын төрөппүт бэлиэтии көрүөн сөп. Маннык кэрдиис кэми сөпкө өйдөөн этэҥҥэ аһарыныы оҕо салгыы сайдарыгар улахан суолталаах. Онуоха оҕону мөҕөн-этэн, бобон-хаайан «иитэр» табыллыбат. Төрөппүт оҕотугар халы-мааргы сыһыана, сыыһа-халты туттуута кэлин, кини улааттаҕына, олоҕор охсуулаах буолар.

Олох суолугар саҥардыы үктэммит, тулалыыр эйгэни аан маҥнай билэн-көрөн эрэр кырачаан киһиэхэ барыны-бары киниэхэ өйдөнүмтүө тылынан, холобура, остуоруйа көмөтүнэн быһаарар сүрдээх туһалаах уонна хайҕаллаах. Остуоруйаны оҕо барыта сөбүлүүр. Көннөрү этэр-соруйар, дьарыйар тыыллааҕар остуоруйа тыла киниэхэ ордук өйдөнүмтүө. Оҕо үксүгэр бэйэтин остуоруйа сүрүн дьоруойун кытта тэҥнии тутар, кини алҕастарыгар үөрэнэр. Остуоруйа кырачаан киһи ис эйгэтэ арылларыгар, кини уйулҕатыгар сөпкө дьайарга уонна кутун-сүрүн бөҕөргөтөргө көмөлөһөр. Кини нарын сааһыгар дьиҥнээх олоҕу уонна остуоруйа эйгэтин ситэн өйдөөн араарбат, ол иһин дьоруойдар олохторун, түбэһэр түгэннэрин барытын дьиҥнээхтии уонна чугастык ылынар. Үчүгэйэ диэн, остуоруйанан төрөппүт психотерапевт көмөтө суох бэйэтэ оҕо уйулҕатын көннөрүөн сөптөөх.

Онон бу хомуурунньукка, төрөппүттэргэ көмө буоллун диэн, оҕо уон араас хаппырыыһын тохтотор уон айымньыны, холобура, аһыан эбэтэр суунуон баҕарбат, оонньуурдарын ыскайдыыр, ытанньах, о.д.а. майгылаах оҕо туһунан остуоруйалары, түмтүбүт. Бу айымньылар оҕо кыҥкыйдыырын, туохтан эрэ куттанарын, санааргыырын аһардыахтара.

Күндү төрөппүттэр, остуоруйалыыр кэмҥэ оҕону кытта хайаан да кэпсэтиҥ. «Остуоруйа дьоруойа сөпкө гынна дуо? Тоҕо маннык буолла? Кини оннугар эн тугу гыныаҥ этэй?» – диэн уонна да атын ыйытыы көмөтүнэн оҕону кэпсэтиигэ сиэтэн киллэриҥ. Оччоҕуна кини эһиэхэ аһыллан, дьоруой (ол аата оҕо бэйэтэ) тоҕо хаппырыыстыырын быһааран, кэпсээн биэриэҕэ. Онтон остуоруйаны аахпыт кэннэ кини саамай өйдөөн хаалбыт түгэнин уруһуйдатар өссө үчүгэй. Маныаха кини остуоруйа этэр тылын төһө сөпкө өйдөөбүтэ көстөн кэлиэҕэ, оттон эһиги оҕоҕо санааҕытын сатаан тиэрдэр кыахтанаҕыт.

Остуоруйаны ааҕарга куоласкыт дэгэтигэр, интонацияҕа болҕойуҥ: сюжеты уонна дьоруойу кытта дьүөрэлии буолуохтаах. Оҕо диэн саамай бастыҥ истээччи эбээт. Онон ааҕа олорон кинини сэмээр кэтээн көрүҥ: хайа түгэҥҥэ ордук болҕойор эбэтэр, төттөрүтүн, атыҥҥа аралдьыйар эбитий? Оҕо болҕойон истибэт буоллаҕына, ыйытыы биэрэн кэпсэтиэххэ эбэтэр ааҕар интонацияны дуу, дьоруойдары дуу, кини тулалыыр эйгэтигэр, дьонугар чугаһатан, уларытан биэриэххэ сөп.

Онон, күндү төрөппүттэр, саҥардыы тыллан эрэр сибэкки кэриэтэ ньуулдьаҕай, олоххо кэлбит кырачаан дьону – оҕолоргутун кытта остуоруйа көмөтүнэн элбэхтик кэпсэтиҥ, олох араас түгэннэрин быһаарыҥ, бииргэ ырытыҥ. Маннык алтыһыы төрөппүт уонна оҕо икки ардыгар сыһыаны тупсарар, ситими бөҕөргөтөр. Оччоҕуна оҕолоргут чөл куттаах, бигэ туруктаах үтүө дьон буола улаатан тахсыахтара.

Аччыгый дьыл үтүөтүн билбэтэх

Уһуун-уһун кыһыммыт бүтэр кэмэ кэллэ, саас салалынна. Тыынар тыыннаах барыта сааһы уруйдуур, үөрэр-көтөр. Таһырдьа от-мас көҕөрөр, оҕо аймах оонньуур-көрүлүүр. Арай ол оҕолор быыстарыгар биһиги доҕорбут Аччыгый эрэ көстүбэт. Тоҕо? Аччыгый ытаан туран планшет ылларбыт. Дьоно бастаан утаа ылымаары гынан баран, оҕолоро хас да күн ытыырын тулуйбатахтар – бэриммиттэр. Онтон ыла Аччыгый – дьыбаан киэргэлэ. Планшетын тутан баран сытар. Ыта оонньоһоору мээчик төкүнүтэн аҕалар – Аччыгый кыһаллыбат. Куоската таптатаары ньылаҥныыр – Аччыгый киэр илгэр.

– Аччыгый, хараххын сынньат, – көрдөһөр эбэтэ.

– Сөп, билигин биири көрөн баран, – диир Аччыгый.

– Аччыгый, тахсан таһырдьа оонньоо, – диир ийэтэ.

– Сөп, мантыбын бүтэрэн баран, – хоруйдуур Аччыгый.

– Аччыгыа-ай! Аччыгыа-ай! Таҕыс, мээчиктии барыахха! – хаһыытыыллар доҕотторо.

– Тохтооҥ, сотору тахсыам, – эрэннэрэр Аччыгый.

– Аччыгыай, сибэкки бөҕө үүммүт. Биһигини кытта сибэкки хомуйа барыс, – быычыгыраһаллар кыргыттар.

– Сөп-сөп, билигин, – Аччыгый кыыһырар.

– Аччыгыай! Балык бөҕө тахсыбыт, аҕам миэхэ күөгү оҥордо, баран балыктыахха, – Кырачаан аттыгар кэлэн этэр.

– Аһаа… – Аччыгый Кырачаан тугу эппитин истибэтэ даҕаны.

Оҕолор Аччыгыйы кэтэһэ сатаан баран кэтэспэт, ыҥыра сатаан баран ыҥырбат буоллулар, кинитэ суох оонньуурга үөрэннилэр. Сотору кэминэн букатын да Аччыгый туһунан умуннулар.

Аччыгый түүннээх күнүс сынньаппакка көрөрүн планшет тулуйбата: итийдэ, хараарда, «кыр-хар» диэтэ уонна алдьанна. Аччыгый дьоно өрө тыыннылар, планшеты түргэн үлүгэрдик кистээтилэр. Онтон Аччыгый доҕотторун саныы биэрдэ. Арба даҕаны, кинини мээчиктии, балыктыы, оннооҕор сибэкки үргүү барарга ыҥырбыттара буолбат дуо? Сып-сап таҥынна: шортигын булан кэттэ, футболкатын хостоото, сайыҥҥы таапачыкатын атаҕар анньынна. Ааны арыйа баттаата – ыччаа-а! Сири-дойдуну номнуо маҥнайгы хаар бүрүйбүт. Оҕолор тиэргэҥҥэ хаар төкүнүтэн эрэллэр эбит. Аччыгыйы көрөн соһуйдулар, улаханнык үөрдүлэр. Кырачаан хаһыытаата:

– Аччыгый, кэл, оонньууга кыттыс! Ким хаар киһитэ улахан эбитий диэн куоталаһыахпыт.

Аччыгый ыксаата:

– Сөп-сөп, билигин, доҕоттоор, миигин кэтэһиҥ. Таҥаспын уларыттыам, – диэн хаһыытаат, дьиэтин диэки тэбиннэ. Көр, ити курдук өрүү тэлэбииһэр, планшет иннигэр олордоххо дьыл үтүөтүн барытын куоттарыахха сөп.

Аччыгый оонньуурун хомуйбат

Аччыгый элбэх да оонньуурдаах. Бу долбуур толору динозавр. Ити долбуур толору массыына. Үһүс долбуур – бэстилиэт-бүлүмүөт арааһа. Төрдүскэ – күүстээх дьон. Бэһискэ ойуур кыылларын кытта Африка сиэмэхтэрэ кэккэлэспиттэр. Оттон бу улахан хоппоҕо – конструктор эгэлгэтэ. Түннүккэ Аччыгый киэн туттуута – роботтара – кэчигирэһэн тураллар. Өрүү маннык хомуллуулаах буолуо диигит дуо? Суох. Аччыгый оонньуурун хомуйбат. Эһэтэ хаһыатын арыйаары бэстилиэти атаҕар түһэрэр, эбэтэ ас астаары бурдуктан динозавр булан соһуйар, ийэтэ маҕаһыыҥҥа килиэбин төлөөрү суумкатыттан оонньуур крокодилы хостуур, аҕата хараҥаҕа конструкторы үктээн айакалыыр-ойоколуур.

– Оонньуургун хомуй! – бары үрүт-үрдүгэр этэллэр.

– Хомуйуом-хомуйуом. Сотору оонньоон бүттүм да, хайаан да хомуйуом, – хоруйдуу охсор Аччыгый. Ол гынан ол соторута хаһан да буолбат. Ыта утуйуон баҕарбыта – уйатын иһэ толору саллаат. Куоската аһыан баҕарбыта – иһитэ толору кубик.

Биир күн Аччыгый өйдөөбүтэ: сөбүлээн оонньуур массыыната сүтэн хаалбыт. Аччыгый көрдөөн көрдө да, тугу да ситиспэтэ.

– Ийээ, аҕаа, эһээ, эбээ, массыынабын көрбүккүт дуо? – куукунаҕа сүүрэн тиийэн, чэйдээри мустубут дьонуттан Аччыгый ыйытта.

– Көрбөтөҕүм, – диэтэ аҕата уонна килиэп иһититтэн тыа хаһаайынын, оонньуур эһэни, хостоон таһаарда.

– Оо, бу эһэни көрдөөбүтүм ыраатта, – үөрдэ Аччыгый.

– Билбэппин, – диэтэ ийэтэ уонна холодильник аанын аһаат соһуйан часкыйда, төттөрү сапта. Холодильник долбууругар горилла турар эбит.

– Ээ, гориллам манна баар эбит дии! Көрдөөбүтүм хас да хонно, – Аччыгый саҥа аллайда.

– Эн массыынаҕынан биһиги оонньообоппут, – диэтэ эбэтэ уонна олоппоско «лах» гына олордо. Олоппос «иу-иу-иу!» диэн улуйда. Эбэтэ ойон турда, сүрэҕин тутунна. Аччыгый көрдөөбүт полициятын массыыната бу улуйа сытар эбит. Саала хостон эһэлэрэ айакалыыра иһилиннэ.

– Конструкторы үктээтэ… – диэн сибигинэйдэ Аччыгый уонна хараҕын күүскэ да күүскэ симтэ. Хараҕын оргууй кылатан көрбүтэ: ийэтэ эһэтин атаҕын зеленканан сотор, эбэтэ ньуоскаҕа эмин таммалатар, оттон аҕата сүрдээҕин кыыһыран, өттүн баттанан турар эбит.

– Сөп, өйдөөтүм, билигин барытын хомуйуом, – диэтэ Аччыгый. Сүүрдэ-көттө, ыскааптары арыйда, дьыбаан аннын өҥөйдө, ийэтин суумкатын хаһыста, холодильник иһин көрөн ылла, бурдугу булкуйда, ытын уйатын босхолоото, куоскатын иһитин ыраастаата, элбэхтэ кэллэ-барда, төттөрү-таары хаамта, саас-сааһынан оонньуурун барытын сааһылаата, кэккэлэттэ, кэчигирэттэ.

– Ии, чыычаахпыт хомуммута үчүгэйин көрүҥ, – дьиэтээҕилэр үөрэн ытыс таһыннылар.

Аччыгый өрө тыынна, үөрүүтүттэн саһыгыраччы күллэ. Ол күнтэн ыла Аччыгый хаһан да оонньуурун көрдөөбөт. Чуо бааччы долбуурга тиийэн оонньуурдарын булар, дуоһуйа оонньуур уонна оннугар төттөрү уурар.

Аччыгый көҥөммүт

Аччыгый сүрдээх үчүгэй оҕо. Ол эрээри кыратык көҥөс соҕус. Оонньуурун тыыталларын олус сөбүлээбэт, туттар тэрилин уларсарын улаханы оҥорор курдук саныыр, аһын үллэстиэн букатын баҕарбат. Оннооҕор уруһуйдуу олорор уруһуйун көрдөрбөт, оҕолор чугаһаатахтарына, үрдүгэр сытынан кэбиһэр, кып-кыракый илиилэринэн бүөлүүр. Сотору-сотору «Миэнэ, тыытыма!» диэн иһиллэр.

– Бэрис эрэ, – диэтэххитинэ, тыҥыраҕын быыһыгар батары эмти тутан биэриэҕэ.

– Амсат эрэ, – диэтэххитинэ, киэр хайыһыаҕа эбэтэр истибэтэҕэ буолуоҕа.

Биир күн Аччыгый доҕоро Кырачаан балтын Оччугуйу сиэппитинэн киниэхэ оонньуу кэллилэр. Кыысчаан Аччыгый оонньуурдарын олус диэн сэргээтэ, оонньуон баҕарда. Ол эрэн оонньуурдар кэчигирээн турар долбуурдар диэки хаамтаҕын аайы, Аччыгый бүөлүү турунар. Дьиэ иһэ «Тыытыма, миэнэ!» диэн тылларынан туолла. Аччыгый доҕотторун батыһа сылдьан оонньуурун кистиир, былдьаан ылар, дьиэ ортотугар чохчолуур. Оонньуу кэлбит оҕолор оонньоппотторун кэннэ хайыахтарай, дьиэлииргэ тиэтэйдилэр.

– Ээй, ханна бардыгыт? Оттон миигин кытта ким оонньуур? – соһуйда Аччыгый.

– Баҕалаах оонньуурдаргынан бэйэҥ оонньоо, Көҥөс Көстүрүүлэ, – диэтэ Оччугуй уонна тахсан иһэн тылын быктарда. – Биһиги көҥөммөт оҕоҕо бардыбыт.

– Сөп, баран көрүҥ! Олус үчүгэй! Бэйэм да оонньуом! Оонньуурдарбын ким да тыытыа суоҕа хата! – Аччыгый хаһыытаан бытарытта. Кинини ким да истибэтэ, көҥөнөн өрөһөлүү мунньубут оонньуурдарын аттыгар соҕотох туран хаалла.

Тоҕо Аччыгый доҕотторо тахсан бардылар?

Аччыгый суунуон баҕарбат

Аччыгый суумматаҕа хас да күн буолбут. Ийэтэ үчүгэй сыттаах мыыла да ылан көрбүт, эбэтэ дьэрэкээн өҥнөөх шампуунунан мончууктаабыт, аҕата массыына ойуулаах вехотканан көөчүктээбит, эһэтэ остуоруйа ааҕыах буолан мэктиэлээбит. Аччыгый кыккыраччы аккаастаабыт, суунар хос ааныттан илиитинэн-атаҕынан тирэнэн туран маккыраччы ытаабыт:

– Сууммаппын! Бэйэҕит суунуҥ! – сүр улаханнык хаһыытаабыт.

– Оннооҕор чыычаахтар сууналлар, – диэбит аҕата уонна ачыкытын үрдүнэн көрбүт.

– Оннооҕор куобахтар сууналлар, – диэбит ийэтэ уонна ытыһынан сирэйин саптыбыт.

– Оннооҕор куоскалаах ытыҥ сууналлар, – диэбит эбэтэ уонна аһыммыттыы сиэнин диэки көрбүт, өрө тыыммыт.

– Оннооҕор…. оннооҕор… Оннооҕор мин суунабын! Буот! – диэбит эһэтэ уонна хайҕабыл эрэйбиттии тулатын көрүммүт. Ким хайгыай? Киһи барыта суунуохтаах эбээт.

– Сууннуннар уонна суунуҥ! Оттон мин сууммаппын! – Аччыгый атаҕынан сири дибдийбит, уоһун чорбоппут, хааһын түрдэччи туттубут, быар куустубут.

– Чэ, суунума! Мыылаҕын атын оҕоҕо бэлэхтиэҕим! – ийэтэ кыыһырбыт.

– Массыына ойуулаах вехотканан бэйэм суунуоҕум! – аҕата уордайбыт.

– Дьэрэкээн өҥнөөх шампууну таһараа ыалга таһаарыаҕым… – хомойбут эбэтэ.

– Оттон мин остуоруйаны бэйэбэр ааҕыаҕым! – куттаабыт эһэтэ.

Ол курдук Аччыгый суумматах. Биир күн ааспыт, иккис күн ааспыт, элбэх күн ааспыт.

Аччыгый хап-хара буолбут, баттаҕа иилистибит, таҥаһа-саба киртийбит. Арбайбыт Аччыгыйы көрөн куоската куттаммыт, ыта сытыттан сиргэнэн куоппут, оҕолор тэйэ туттубуттар. Доҕотторо диэн кир сытыгар мустубут сахсырҕалар буолбуттар.

Эһэтэ биир күн аһыы олорон соһуйбут:

– Хайыы, бу Аччыгый моонньугар хортуоска олордуохха сөп буолбут дии!

– Ээ, бэрт дии. Даачабытыгар бара туруохтааҕар, дьиэбит иһигэр олордорбут ордук буоллаҕа дии! – аҕата хоруйдаабыт.

– Оо, Аччыгый-Аччыгый! Уһун сайыны быһа дьиэҕэр олороргор тиийэҕин оччоҕо, – диэбиттэр ийэлээх эбэтэ.

– Ийээ! Миигин сууйуҥ! Мин өйдөөтүм – кирдээх дьонтон бары тэйэ тутталлар. Оннооҕор ыттаах куоскам оонньоспоттор, – Аччыгый ытаабыт.

– Оо, дьэ бу үчүгэй! – эһэтэ үөрүүтүттэн ньилбэгин охсуммут.

– Дьэ бу бэрт! – аҕата күлүм аллайбыт.

Ийэлээх эбэтэ тугу да диэбэтэхтэр, арай уу уонна соттор бэлэмниир түбүгэр түспүттэр: үчүгэй сыттаах мыыла хостоммут, дьэрэкээн өҥнөөх шампуун күөрэйбит, массыына ойуулаах вехотка баар буолбут! Аччыгыйы эргитэ сылдьан сууйбуттар: үстэ мыылалаабыттар, түөртэ шампууннаабыттар, биэстэ уутун уларыппыттар. Ол кэннэ төкүнүтэ сылдьан сыллаабыттар, саҥа таҥас кэтэрдибиттэр, остуоруйа бөҕөтүн кэпсээбиттэр.

Оттон Аччыгый доҕотторо, сахсырҕалар, атын кирдээх оҕону көрдүү көппүттэр. Эһиги диэки тиийбит буолаайаллар?

Ытанньах Аччыгый

Аччыгый бүгүн кыҥкый хаата. Уһун күнү быһа ытаан дьиэтээҕилэрин эрэйгэ тэптэ. Ийэтэ төбөтө ыарыйда, эбэлээх эһэтэ саатата сатаан баран, хосторугар хатаннылар, аҕата гарааска куотта, ыта хаһаайынын аһынан тэҥҥэ ыйыласта, куоската дьыбаан аннын булла.

Туга да сатаммат. Дьиэ тута сатаата – кубиктара сууллаллар. Кыыһыран ытаата. Уруһуйдуу сатаата – өҥө тиийбэт. Кыһыйан ытаата. Ытын дьарыктыы сатаата – истибэт. Эмиэ ытаата. Куоскатын дьээбэлээтэ – кымаахтанна. Хомойон ытаата. Аҕатын кытта гарааска тахсыһаары гынна – ылбата. Сайыһан ытаата. Ийэтин оонньоспоккун диэн буруйдаата.

– Оҕобут хараҕа уолара буолла, – хостон эһэтин саҥата иһилиннэ.

– Ол хайдах уолар? – соһуйда Аччыгый уонна кутталыттан ытаары гынна.

– Ытаан-ытаан, хараҕыҥ уута барыта сүүрэн, хатан хаалар, – эбэтэ баайыытыттан төбөтүн да өндөппөтө. Хараҕа суох хаалаары гыммытын билэн, Аччыгый бэйэтин сүрдээҕин аһынна, маккыраччы ытаары айаҕын атта – арай хааппыла да түспэтэ! Аччыгый олуһун диэн куттанна, сүүрэн тиийэн сирэйин суунна, муннун сотунна уонна ийэтигэр кэлэн:

– Ийээ, уонна мин хаһан да мээнэ ытыам суоҕа! – мэктиэ тылын биэрдэ. Ийэтэ мичээрдээт, сүүһүттэн сыллаан ылла. Ыта үөрэн тула эккирээтэ. Куоската дьыбаан анныттан таҕыста.

Эбэтэ куукунаҕа остуол тарда сүүрдэ. Эһэтэ Аччыгый саннын таптайда:

– Ии, чыычааҕым, оннук бөҕө буоллаҕа дии! Хата уонна сотору саллаат буолуоҥ дии. Ханнык саллаат ытаан сыҥсырыйа сылдьарын көрбүккүнүй? – диэтэ. Ол кэмҥэ аҕалара гарааһыттан киирдэ уонна сөҕө-махтайа эттэ:

– Дьиэбит иһэ чуумпутуон! Ким да ытаабата үчүгэйиэн!

– Чэ, тукаларыам, иллээх дьиэ кэргэн буолан чэйдиэххэ, – диэн эбэлэрэ барыларын остуолга ыҥырда.

Аччыгый аһыан баҕарбат

Аһыыр кэм буолла да, Аччыгый айдаана. Аҕата үлэтиттэн эрийэн: «Аһаата дуо?» – диэн ыйытар. Ийэтэ үлэтиттэн субуоннаан: «Бүтэрдэ дуо?» – диэн сураһар. Хоруй биир – суох. Эбэтэ ньуосканы уумммутунан батыһа сылдьан көрдөһөр, эһэтэ тэриэлкэни туппутунан сырса сылдьан ааттаһар.

– Эти сиэбэппин, кытаанах баҕайы! – Аччыгый кэтилиэти киэр илгэр.

– Моркуобу сиэбэппин, кусаҕан амтаннаах! – Аччыгый миинтэн моркуобу «куйуурдуур».

– Луугу хостоо, кусаҕан сыттаах! – Аччыгый муннун бүөлэнэр.

– Хааһыны отой да сөбүлээбэппин! – Аччыгый сирэйин мырдыччы туттар. Дьаабылыканы төкүнүтэ оонньоото, килиэбинэн ытын тамнаата.

– Оччоҕо тугу аһыыгын? – эбэлээх эһэтэ сиэннэрин аһынан субу ытыахча тураллар, сэрэнэн ыйыталлар.

– Минньигэс баар дуо? – Аччыгый үөрэ иһиттэ. Эбэлээх эһэтэ ыксааннар, сэниэ эбиниэ диэннэр, иннигэр кэмпиэти чохчолоон биэрдилэр, сакалааты куду астылар, торт ылан киирдилэр. Аччыгый айаҕар толору симиннэ, кэлэ-бара айбардаата, барытын бүтэрдэ уонна… ыарыйда. Дьиэлээхтэр куттаннылар, быраас ыҥырдылар, оҕолорун ороҥҥо сытыардылар. Аччыгый ол сытан түүл түһээтэ. Көрдөҕүнэ, кэмпиэттэр торду кытта кэккэлэспиттэр, бычыгыраһа күлэллэр, истэрин тарбаналлар, ытыстарын соттоллор:

– Сакалаат тойон биэрбит һадаанньатын толордубут, оҕо иһин ыарытыннардыбыт. Сарсын туран эмиэ биһигини амсайыа, оччоҕо тииһин кэбирэтиэхпит. Бу оҕо эти сиэбэтэҕинэ ончу улааппатын билбэт быһыылаах! Һи-һиих! Үөрдэхпитин ньии!

Аччыгый сүрдээҕин куттанна, уолуйда, хаһыытаан бытарытта:

– Ийээ, быыһаа! – диэтэ. Арай көрбүтэ, ийэтэ сүүһүн имэрийэ олорор эбит. Аччыгый олус үөрдэ уонна эттэ:

– Ийээ, миэхэ сахалыы миин буһарыаҥ дуо? Олус да аччыктаатым, – диэтэ.

Аччыгый тоҕо куттанна?

Аччыгый дьыссаакка сылдьыан баҕарбат

Аччыгый дьыссаатын сөбүлээбэт. Сарсыарда улахан эрэйинэн турар.

– Аччыгый, тур, – ийэтэ сүүһүттэн сыллыыр. Аччыгый суорҕан анныгар киирэр.

– Аччыгый, чаас ыраатта, – эбэтэ кэлэн төбөтүн имэрийэр. Аччыгый киэр хайыһар.

– Аччыгый, тур эрэ! – аҕата саалаттан хаһыытыыр.

– Аччыгый, хойутаан эрэҕин! – эһэтэ куукунаттан үөгүлүүр.

Ыттаах куоската кэлэн суорҕанын тардыалыыллар. Аччыгый сыттык аннын булар.

– Чэ, оҕом утуйдун, – эбэтэ аһынан хос аанын сабар. – Бэйэбит да олоруохпут. Биир күн барбатаҕына туох буолуой?

Аччыгый ону истэн суорҕан анныгар үөрэр, салгыы утуйар. Күнү быһа дуоһуйа оонньуур, ыттаах куоскатын дьээбэлиир, тэлэбииһэр көрөр, эбэтин минньигэс аһын мотуйар! Дьиэҕэ олорор үчүгэйиин!

Арай киэһэ тиэргэҥҥэ тахсан ыала уолу, доҕорун Кырачааны, көрсө түһэр. Кырачаан боччумуран туран халлааҥҥа көтө сылдьар чыычаахтары ааҕар, онтон тиэргэҥҥэ сүүрэ сылдьар ыттары аахта, онтон – кэккэлэһэ турар массыыналары, оонньуу сылдьар оҕолору, оннооҕор дьиэ хас этээстээҕин, хас түннүктээҕин биллэ! Тиэргэн иһэ барыта Кырачаан чуор куолаһынан туолла: «Биир! Икки! Үс! Биир! Икки! Үс!» Аччыгый наһаа соһуйда, сүрдээҕин ымсыырда. Итинник доргуччу ахсаан ааҕыан баҕарда да, ахсааны билбэт эбит. Доҕоруттан ыйытта: «Эн ханна ахсаан ааҕарга үөрэнниҥ? Үчүгэйдик да ааҕаҕыын!» Кырачаан астынна уонна хоруйдаата: «Биһиги бүгүн дьыссаакка үөрэттибит. Элбэҕи биллибит. Оттон эн тоҕо кэлбэтиҥ?» Аччыгый туох диэҕин булбата, Кырачааны кэнниттэн эрэ көрөн хаалла. Тиэргэн иһэ ахсаанынан туолла: «Биир! Икки! Үс! Биир! Икки! Үс!»

Аччыгый охсуспут

Аччыгый бүгүн буруйдаах. Доҕорун Кырачааны кытта оонньуурдарын сатаан үллэстибэккэ охсуспуттар.

– Ээ! Тыытыма ити оонньууру! Итинэн мин оонньоору сылдьыбытым! Уура тарт! – доҕоро Кырачаан ыскаапка турар оонньуур массыынаҕа илиитин уунан эрэрин көрөн, Аччыгый хаһыытыы биэрдэ.

– Оттон тоҕо эрдэттэн ылбатаххыный? – хардарда Кырачаан. – Мин бастаан туттум бу массыынаны. Онон миэнэ!

– Субу сибилигин бараары турбутум ээ! Массыыналарым бары кумах тиэйэ бардылар. Билигин кирпииччэ тиэйэр массыынам тиийбэт. Улахан тутуу буола турар дии манна! Онон аҕал! – Аччыгый толлоччу тутунна.

– Оччоҕуна мин дьоммор ким мас, от тиэйэн аҕалар? Кыстыкка бэлэмнэнэбит, – Кырачаан массыынатын кэннигэр кистээтэ. – Эн массыынаҥ элбэх дии!

– Cуох, аҕыйах! Аҕал манна массыынаны! – Аччыгый мордьооттоото.

– Мэ-мэ! Оччо баҕалаах массыынаҕын ыл! – диэн баран Кырачаан, этиһэрин сөбүлээбэт буолан, массыынаны Аччыгый диэки бырахта. Массыына тутулла турар дьиэҕэ кэлэн түстэ. Дьиэ алдьанна!

– Өссө итинник гынаҕын дуо? Оччоҕо бу баар! – Аччыгый сүүрэн тиийэн Кырачаан туппут күрүөтүн тэбэн түһэрдэ.

Сиргэ охсуһан төкүнүһэ сылдьар уолаттары Иитээччи кэлэн араартаата:

– Хайа, бу доҕордуулар туох буоллугут? Эчи саатын-суутун!

Аччыгыйдаах Кырачаан ытаан бөтүөхтэһэллэр: «Оттон кини… Ону мин…» – эрэ дэһэллэр, сатаан тугу да быһаарбаттар.

– Чэ, итинник буоллаҕына, эйэлэһии олоппоһугар олоро түһүҥ! Иитээччи иккиэннэрин илдьэн олоппоско олорто. Олоппосторо биир эрэ, доҕордуулар иккиэлэр. Бастаан утаа, кыыһырбыт уохтарыгар, тоҥолохторунан үтүөлэстилэр, онтон саҥата суох олордулар, ол кэннэ улам мэниктээн, бэйэ-бэйэлэрин ойоҕоско кэйиэлээн, күлэн бычыгырастылар. Кырачаан Аччыгыйга:

– Мин массыынаны быраҕан биэрбиппин уонна тутулла турар дьиэҕин алдьаппыппын иһин бырастыы гын. Алҕаска итинник тахсыбыта, – диэтэ.

– Мин эн күрүөҕүн суулларбыппын эмиэ бырастыы гын. Уонна ити массыынанан оонньоо. Массыынам, кырдьык, элбэх эбит. Солбуһа сылдьаннар кумахтарын, кирпииччэлэрин тиэйиэхтэрэ. Бүтэн баран, эн оккун-маскын тиэйэн биэриэхтэрэ, – диэтэ Аччыгый.

– Оо, бэрт буолуо этэ, – диэн баран, Кырачаан Аччыгыйы санныттан кууста.

Ол күн элбэх дьиэ дьэндэйдэ: Кырачаан массыыналарын уларсан, кирпииччэ, кумах бөҕө таһыллан, тутуу болдьоммут кэмигэр бүттэ! Ол кэннэ Аччыгый массыыналара от-мас тиэйдилэр, күрүө маһа аҕаллылар, кыстыкка бэлэмнэннилэр.

Көрүҥ, ити Аччыгыйдаах Кырачаан курдук эйэ дэмнээхтик үлэлээтэххэ, туох барыта табыллар! Арай буруйдарын билиммэтэх буоллуннар? Бэйэ-бэйэлэрин бырастыы гымматыннар? Билиҥҥэ диэри эйэлэһии олоппоһугар олоруо этилэр дуо?

Аччыгый албыннаабыт

Таһырдьа ардах түһэн ааста, күн былыт быыһыттан быган мичилийэ тыкта. Оттон Аччыгый эбэлээх ийэтин кытта ыалдьыттыы бараары оҥосто сылдьаллар. Оҕолорун сууйдулар, маанытык таҥыннардылар: массыына ойуулаах, дьэрэкээн өҥнөөх куурка кэтэртилэр, динозавр уруһуйдаах үрүсээк сүктэрдилэр, ыскааптан саҥа саппыкы хостоон биэрдилэр. Оо, куурката баҕас тоҕо маанытай! Үрүсээгэ ырааһай! Cаппыкыта чэпчэкитэй! Аччыгый сиэркилэ иннигэр туран бэйэтин көрүннэ, астынна. Доҕоругар Кырачааҥҥа көрдөрүөн баҕарда.

– Ийээ, мин эһигини таһырдьа кэтэһиэм, – Аччыгый эбэлээх ийэтин диэки көрдө.

– Сөп, ол эрэн, Аччыгый, мээнэ сүүрэкэлээйэҕин, – диэтэ ийэтэ.

– Бадарааны тэпсээйэҕин, – кыбытта аҕата.

– Таҥаскын киртитээйэҕин, – диэн эттэ эбэтэ.

– Чалбахха буккуллаайаҕын, – салҕаата эһэтэ.

– Сөп-сөп! – Аччыгый ситэ истибэккэ эрэ илиитинэн сапсыйда уонна биирдэ таһырдьа баар буола түстэ.

Бастаан утаа Аччыгый сэрэнэн үктэннэ, саппыкытын харыстаан оргууй хаамта. Кырачаан иһэрин көрөн үөрдэ, утары барда.

– Аччыгый, дорообо! – Кырачаан Аччыгыйга олус үөрдэ. – Олус да мааныгын дии!

– Дорообо, Кырачаан. Саҥа таҥас ылбыттара. Көр бу! – Аччыгый сонунун кэпсээтэ. – Уонна дьоммун кытта ыалдьыттыы бараары сылдьабын.

– Оо, оччоҕо миигин кытта сүүрүк устун оҥочолору сүүрдүбэккин дуо? – Кырачаан хомойдо. – Аҕабыныын икки оҥочо оҥордубут. Биирэ миэхэ, иккиһэ, доҕорбор, эйиэхэ.

– Оҥочо дуо? – Аччыгый хараҕа уоттанна, олус диэн сэргии иһиттэ. – Дьонум тахсыахтарыгар диэри, сүүрдүөхпүн сөп бөҕө буоллаҕа дии!

Аччыгый Кырачаанныын сүүрүгү батыһа тэбиннилэр. Сүрдээх үчүгэйдик оонньоотулар: чалбах да тэбистилэр, бадарааны булкуйдулар, түҥнэстибит оҥочолорун ууттан да хостоотулар, дьиэ аннын сыныйан көрдүлэр, гараас тула сүүрэкэлээтилэр. Уонна, биллэн турар, таҥастарын киртиттилэр.

– Оо, Аччыгый-Аччыгый, эппиппит дии таҥаскын киртитээйэҕин диэн, – эмискэ аттыларыгар ийэлээх эбэтэ баар буола түстүлэр.

Аччыгый олуһун соһуйда, ыксаата. Таҥаһын дьэ өйдөөн көрүннэ, кыбыһынна аҕай уонна эмискэ:

– Ити барыта Кырачаан буруйдаах, кини миигин оонньуохха диэбитэ. Мин киниэхэ ыалга бараары сылдьабын диэн эппитим үрдүнэн, оҥочолорун соһон аҕалбыта!

– Чэ оттон, маннык кирдээх оҕолоох ханна да барбат буоллахпыт дии, – диэтэ ийэтэ уонна илиититтэн сиэтэн дьиэ диэки хаамта. Аччыгый кэннин хайыһан көрдө: Кырачаан хараҕыттан уу-хаар баспыт, сири көрбүт, биир оҥочотун ыһыктан кэбиспит.

– Эбээ, ити Кырачаан тоҕо ытаабытый? – Аччыгый сибигинэйэн эбэтиттэн сураста.

– Ким эрэ хомоттоҕо дии, – диэтэ эбэтэ уонна өрө тыынна.

Кырачаан тоҕо ытаата?