Текст книги "Номох буолбут кэпсээннэр"

Эһэбит таһаҕас тиэйиитигэр 1934 сылтан саҕалаан 1938 сыл кыһыҥҥы суолугар диэри сылдьыбыт бадахтаах. Онтон сааһынан уонна доруобуйатынан холкуоһугар сүөһү көрүүтүгэр хаалларыллыбыт. Өлөр охтуутугар Кыайыы иннинэ өҥ сайыны, байылыат кыстыгы биттэнэ сытан быстыбыта үһү. Бүгүн ийэм сэһэниттэн «Аҕам кэһиилэрэ» диэн кэрчиги ааҕааччыларга таһаарабын.

…Аҕам Лэпсэй кыһын таһаҕас суола турдар эрэ, холкуос этин-арыытын икки атынан тиэйэн Ааллаахха барара. Өйүөтүн, уларыттар таҥаһын мас хоппоҕо уган илдьэрэ. Онтон төннөн кэлэригэр ол хоппотугар кэһиитин уган аҕалара.

Биирдэ сааһыары таһаҕасчыттаан кэлбитин кэннэ, дьукаахтары кытта кэһии көрүүтэ буолла. Биһиги үөрэххэ киирэ иликпит. Ийэбэр уонна саҥастарбар биирдии ырбаахы таҥаһа хостотолоон биэрдэ. Миигиттэн биир сыл аҕа эдьиий-бэр Өлөөнөҕө сааскы халтан сон, ойуулаах таас чааскы, оһуордаах мас хамыйах таһааран туттарда. Өлөөнө чааскылаах хамыйаҕын остуолга уура охсон, сонун кэтэн көрдөрдө. Сөрү-сөп, үчүгэй баҕайы. Мин эрээппин саҥата суох кэтэһэбин. Иккиэммитигэр, матарбакка, тэҥ кэһиини аҕаларын билэбин. Аҕам, мин сирэйбин-харахпын кэтээн көрө-көрө, хоппотун түгэҕин хаһыспыта буолла уонна:

– Хайыа-а, оттон Ааныскабар букатын да умнан кэбиспиппин буолбат дуо? Биитэр ханна түһэрбитим дуу? – диэн баран, улаханнык мунаахсыйбыт киһи быһыытынан, кэһии көрөөччүлэрин диэки көрүтэлээтэ.

Мин курус гына түһэн баран, улаханнык хомойон салгыны эҕирийэн саҥа маккыраччы ытыах курдук буолан эрдэхпинэ:

– Ээ, бу баар, бу баар эбит, – диэн алы гына оҕуста.

Дьиэ иһинээҕи дьон бары күлсэн ньиргиһэ түстүлэр. Мин хараҕым уутун сотто-сотто, соммун, чааскыбын, хамыйахпын ылан баран, таҥаспын эмиэ кэтэн көрдөрдүм.

Киһи ол курдук улаханнык хомойбут-үөрбүт түгэннэрин, төһө да кыра буоллар, өйдүүр эбит.

Виталийдыын алтыһыым эбэтэр кини үөрэҕэ

Сахалыы тыллаах, сахалыы ырыаны сэҥээрээччи дьон ортотугар биллиилээх мелодист, самодеятельнай композитор, 130-тан тахса ырыа ааптара Виталий Тимофеевич Андросов туһунан билбэт киһи суоҕа да буолуо. Биһиги, 70-с сыллар оҕолоро, кини ырыаларын олус сөбүлээн истэрбит, бэйэбит даҕаны «Туундара», «Маҥнайгы хаар», «Хаарчаана», «Тыыннаах диэн үчүгэй даҕаны», онтон да атын ырыаларын уостан түһэрбэккэ ыллыырбыт, эбиитин кэнсиэрдэргэ толорон көрөөччүлэр хайҕалларын ылан харыс үрдүүрбүт. Норуот сөбүлүүр ырыа айааччыта уһун ыарыы кэннэ эрдэ олохтон туораан, Саха сирин үгүс олохтооҕун харааһыннарбыт буолуохтаах.

Виталий Тимофеевиһы Күп олохтоохторо үгүспүт чугастан 1983 сылтан билэбит. Ити сыл кини салайан СГУ медицинскэй факультетын устудьуоннара Нуотараҕа кэлэн оттоон «Уус Маайа» сопхуос Күптээҕи салаатыгар көмөлөһөн барбыттара. Виталий Тимофеевич биир күн быыс булан олохтоохтору кытта көрсүбүтэ. Дьон көрдөһүүтүнэн бэйэтин ырыаларын эмиэ толорбута. Күһүн Нуотараҕа оттоон барбытын туһунан улахан ыстатыйата «Эдэр коммунист» хаһыакка бэчээттэммитэ.

1994 сыллаахха сааһыары кыһын куоракка киирэ сылдьан Виталий Тимофеевич Дмитрий Апросимов хоһоонноругар ырыалардаах үһү диэни истэн, кыаллар буоллаҕына, нуоталарын да илдьэ кэлэр баҕалаах дьиэтин ыйдаран тиийбитим. Бастаан тиийиибэр дьиэтигэр кэргэнэ эрэ баара, онтон иккиспэр дьиэтигэр кэлэн олороро. Таһырдьаттан түөһүллэн киириибэр, аан аттыгар көрсөн: «Хайа, миигин көрсөөрү тиэһинниҥ аҕай дуу?» – диэн баран, хаһааҥҥыттан эрэ билэр киһитин курдук эйэ дэмнээхтик ачыкытын көннөрө-көннөрө, «кхы-хкы-хкы» диэн мичилийэ күллэ. Мин: «Ээ!»– диэн, тэҥҥэ күлүстүм.

Быһатын кэпсээтэххэ, аан хостон түгэх хоско киирэн сэһэргэстибит. Онтон ыскааптан, паапка быыһыттан, Дмитрий Нестерович тылларыгар суруйбут ырыатын нуоталарын таһаарда. Икки-үс хоһооҥҥо ырыа айбыт быһыылааҕа. Оччо таһаарбытын кэннэ, биир эмэ ырыаны ыллыырыгар көрдөстүм. Киһим «Туртастыы уһуутуу быыраттан» диэн ырыатын, нуотаны көрө олорон, ыллаан иһитиннэрдэ. Ырыа кэннэ ыйытыылаах буоллум:

– Эн бу ырыаны хайдах суруйбуккунуй?

– Биир күн Нуотараҕа оттуу сырыттахпытына, Дмитрий Нестерович хоһооннорун хомуурунньуга түбэстэ («Үс үрү-йэ» хомуурунньук). Ылан, арыйталаан ааҕан көрөн баран, олус сөбүлээтим. Бу Уус Маайаҕа улахан талааннаах да киһи олорон ааспыт эбит диэн сөрү диэн сөхтүм. Хайаан да кини хоһоонугар ырыа суруйдахха табыллар диэн сорук туруорунан суруйбутум, – диэн хардарбыта.

Мин эмиэ ырыа айабын ээ диэн быктарбытым быһыылааҕа. Киһим сэргэхсийэ түстэ. Хас ырыалаахпын, нуотаҕа түспүт баарын-суоҕун туоһуласта, туох инструмеҥҥа оонньуурбун ыйыталаста. Онуоха нуотаны билбэппин, истэрбинэн гитараҕа батыһыннаран барбах оонньуурбун эттим.

Виталий Тимофеевич ол олорон кумааҕыларын бэрийбэхтээн баран, биир табылыысса курдук ойууламмыт кумааҕыны ойутан таһаарда:

– Бу табылыысса мин сылга хас ырыаны суруйбуппун кэпсиир. Холобур, бу хаҥас өттүгэр ырыа аата суруллубут бэрээдэгинэн суруллар. Онтон салгыы сыллар бараллар. Хас сыл аайы хас ырыа суруллубутун суруйаҕын. Үөһээ өттүгэр тардыллыбыт сурааһыннар – шкала эмиэ мин үлэбин көрдөрөр. Элбэх ырыа суруллубут буоллаҕына сурааһын үөһэ тахсар, аҕыйах буоллаҕына аллара түһэр. Эн эмиэ манныкта оҥоһун, – диэн сүбэлээтэ.

Онно көрдөхпүнэ, Виталий Тимофеевич сылга ортотунан 5–6 ырыаны айар эбит этэ.

– Сотору саха мелодистарын кинигэтин хомуурунньу-га тахсыа, онно биир эмэ ырыаҕын нуотаҕа түһэртэрэн ыытаар, – диэн кэпсэтэн арахсыбыппыт.

Ол сырыыбар Дмитрий Нестерович тылларыгар суруллубут ырыалары ыыппатаҕым. Оччолорго ксероксы булар күчүмэҕэй этэ. Кэлин уулуссаҕа көрсөн ааһарбытыгар, нуоталаах ырыабын кэмигэр ыыппатахпар хомолтотун эппитэ. Ол эппит кинигэтэ соторунан тахсыбыт этэ.

Виталий Тимофеевич сүбэтинэн, ырыаларбар шкала оҥоро сылдьыбытым. Күннээн сиппиттиин – сиппэтэхтиин 4 ырыаҕа тиийбитэ. Үксэ уһаан-кэҥээн, умнуллан-тэмниллэн 1–2 буолара. Барыта холбоон 20-чэ дуу, 20-н таҕыста дуу быһыылаах. Арай нуоталара суохтара кинилэр кэскиллэрин сарбыйар.

2014 сыллаахха эрэдээксийэбэр үлэлии олордохпуна, суо-табайым тыаһыы түстэ. Виталий Тимофеевич эрийэр эбит.

– Эпсэй, кытаат, кылгас биографияҕын, хаартыскаҕын, нуоталаах ырыаларгын ыыт. «Саха ырыатын антологията» диэн сахалыы ырыа айааччылар тустарынан хомуурунньук таһаараары сылдьабыт. Онно киириэҥ этэ, – мин манна кэлэн эмиэ нуотаҕа иҥнэн хааллым. – Кытаат, кимиэхэ эмэ оҥортор, бириэмэ ыгым, – диэтэ.

Ыксал, түмпү-тампы түһүү буолла, нуота суруйуох киһини булумматым. Онтон Юрий Илларионович Дягилев Дмитрий Апросимов «Сыбаайбаҕа» диэн хоһоонугар суруйбут ырыабын нуотаҕа түһэрбитин булан, сканердаан бары наадалаах матырыйаалы кытта ыыттым.

Былырыын сайын эмиэ төлөпүөн кэллэ. Виталий Тимофеевич нүөмэрэ буоларын көрдүм. Төлөпүөммүн сулбу тардан ылан иһиттим. Аҕа доҕорум Виталий Тимофеевич ханна баарбын, куоракка киирэрбин-киирбэппин ыйытан баран, Саха тыйаатырыгар дуу, Опера уонна балет тыйаатырыгар дуу «Саха ырыатын антологията» хомуурунньук биһирэмэ буола турарын кэпсээтэ уонна: «Эн иккис туомҥа бааргын. Куоракка дьонноох буоллаххына ыллартар, бүтэн хаалыа – сыаната биир тыһыынча. Ситэритин икки туому иккиэннэрин атыылаһыннар. Оччоҕо саха ырыа айааччыларын үлэлэрэ барыта илиигэр буолуо этэ буоллаҕа, – диэтэ. Чочумча тохтуу түһэн баран: – Хаартыскаҥ оригинальнай баҕайы, кхы-кхы-кхы, – күлэрэ иһиллэр. – Мин кыыһым, олох Эмиэрикэ ганстерын курдук киһи дии-дии, күлэр», – диэтэ.

Мин эмиэ тэҥҥэ күлүстүм, киһибин кинигэлэрэ тахсыбытынан эҕэрдэлээтим, махтанным. Антологияны кэлин «Бичик» кинигэ кыһатын ситиминэн кэлбитин атыыласпытым. Билигин кэриэс оҥостор кинигэлээхпин.

«ГАИ» бөлөҕөр сылдьыбытым

Археолог күнэ – бу атын идэлээхтэр бырааһынньыктарыттан ураты Россия, Белоруссия, Казахстан, Украина (2008 с.) археологтарын официальнайа суох бырааһынньыктара. Сорох источниктар кэпсииллэринэн, бу бырааһынньык төрдө: 70 сыл анараа өттүгэр, сорохтор кэпсииллэринэн, ааспыт үйэбит 40-с, 50-с сылларыттан силистээх-мутуктаах эбит. Археолог үлэтэ олус сындаалаах, илистиилээх, сорох ардыгар уйулҕа баттааһыннаах да, дьон-сэргэ ааспыт культуратын үөрэтэринэн махталлаах да үлэ, ол иһин бэйэлэрин идэлэригэр бэриниилээх дьон биир күн маннык бэлиэ күн баарын туруорсубуттар. Бу күҥҥэ үгэс быһыытынан араас тэрээһин быыһыгар эдэр археологы сүрэхтээһин ыытыллар.

ГАИ диэн кимий? Бу 70-с сыллартан саҕалаан Саха государственнай университетын устудьуоннарын археолог-этнограф эспэдииссийэтин (АЭЭ) салайан үлэлэппит, саха но-руотун төрдүн-ууһун, культуратын үөрэппит Гоголев Анатолий Игнатьевич буолар. Кинини устудьуоннар аатын бастакы буукубаларынан ГАИ диэн ааттыыллара. Анатолий Игнатьевич – этнограф, 1992 сылтан история билимин дуок-тара, профессор, 1993 сылтан Саха сиринээҕи Наука Академиятын академига.

80-с сылларга М.К. Аммосов аатынан Саха государственнай университетыгар устудьуоннарыттан бастакы куурус кэннэ, өскөтө кинилэр тутар биитэр тыа хаһаайыстыбаты-нан дьарыктанар этэрээттэригэр хабыллыбатах буоллахтарына, ханнык эмэ практика атын көрүҥүн барары ирдииллэрэ. Ол сиэринэн, мин 1984 сыллаахха Анатолий Игнатьевич Гоголев салайааччылаах Амма оройуонугар үлэлиэхтээх археолог-этнограф эспэдииссийэтигэр суруйтаран историктардыын барсыбытым. Икки ый устата сурукка бэлиэтэммит стоянкалары хаһан, сахалар 16-с, онтон да атын үйэтээҕи культураларын кэпсиир туой иһиттэр үлтүркэйдэрин, муос, таас, тимир оноҕостор төбөлөрүн, ол-бу киэргэл хоруоҥкаларын, малларын-салларын булан, уруһуйдатан, туспа дьааһыктарга уган Дьокуускайга археология уонна этнография түмэлэригэр туттарыллыбыттара. Ол булуулар уруһуйдара Анатолий Игнатьевич 1993 сыллаахха СГУ кинигэтин издательствотыгар тахсыбыт «Якуты (проблемы этногенеза и формирования культуры)» кинигэтигэр киирбиттэрин көрөн, мин да саха норуотун төрдүн-ууһун, культуратын үөрэтиигэ кылааппын киллэрбит эбиппин диэн киэн тутта санаабытым.

Бу түбэлтэҕэ сүрүннээн икки суолу бэлиэтээн ааһыахпын баҕарабын.

Бастакыта. Биһиги ол сырыыга ааспыт тыһыынчабыт үйэлэрин 1500 сыллааҕы дьахтар уҥуоҕун алҕас түбэһэн булбуппут. Уорай диэн сиргэ хас да өтөх оннун үрүт буорун күрдьэҕинэн сиксийбиппит. Элбэх халыҥ даҕаны, чараас даҕаны туой иһит үлтүркэйин булбуппут. Тыа умайан буруолаах, куйаас баҕайы күннэр турбуттара. Биир күн, оннук сылдьан, сарсыардаттан толуордаан турбутум. Үлэлиир сирбитигэр биэрбит учаастактарын сэниэтэ суох күрдьэҕинэн сири кэйиэлии турдахпына, 20-чэ сантиметрдаах дириҥҥэ күрдьэҕим төбөтө туох эрэ кытаанаҕы таарыйан «харк» гына түспүтэ. Мин сэрэнэн ол сири ыраастаабытым кэннэ, биир төгүрүк таас, биир таас оноҕос төбөтө, биир мамонт муоһуттан оҥоһуллубут оноҕос төбөтө көстөн тахсыбыта. Сонун булуу көстүбүтүттэн историк уолаттар: Николай Прокопьев-ПК (Мэҥэ Хаҥалас), Сергей Колодезников (Уус Алдан), Афанасий Уваров Сунтаар дуу, Ньурба дуу (билигин Коляттан ураты, Археология, история институтун үлэһиттэрэ, историческай наука кандидаттара) сырсан кэлэн салгыы хаһан барбыттара. Мин, онто да суох күн уотуттан охсуу ылан төбөм ыалдьа сылдьар киһи, туораан биэрэн атын учаастакка үлэлээбитэ буолбутум. Сотору соҕус уолаттар ол сиртэн туоска сууламмыт киһи уҥуоҕун булбуттара, чөмчөкөтүн уҥуоҕун чинчийиигэ ыыппыттара. Төгүрүк таас былыр кутун иҥэрбит таастара буолуохтаах диэн быһаарбыппыт, оттон оноҕосторо кини анараа дойдуга сылдьан тутуннун диэн укпут маллара буолуон сөбө. Уҥуох уратыта диэн чөмчөкө тииһэ бүтүннүү балта тиис курдук этэ, метр алта уонтан тахсалааҕа, харыта көннөрү киһи харытыттан лаппа кэтитэ. Антропологтар Москваҕа ол төбөнү үөрэтэн, сылын-хонугун бэйэлэрин ньымаларынан ааҕан баран, биһиги эрабыт 1500 сылларыгар олорон ааспыт дьахтар уҥуоҕа диэн быһаарбыттар этэ.

Иккис түбэлтэ. Өнньүөс диэки баран иһэн, «Сырдык Сулус» холкуос ходуһаланар сиригэр эмиэ өтөх оннуларын булан хаһыы оҥорбуппут. Онно былыргы тимир, көмүс уустарын өтөхтөрүгэр түбэспиппит. Тус бэйэм икки аҥаар көмүс ытарҕа кутан оҥорор туой формаларын булбутум, ол формаларым эмиэ үөһэ ахтыбыт кинигэбэр киирбиттэрин көрдүм. Үһүс форма аҥаарын алҕас көннөрү туой буор диэн дуу, таас диэн дуу үргүлдьү быраҕан кэбиспиппин бадахтаах. Атын эспэдииссийэ оҕолоро ол сиртэн: сахалыы охсуу быһах, ох саа үөрбэтэ, тарбыйах дуу, атын кыыл дуу муоһуттан оҥоһуллубут кымньыы угун, онтон да атын маллары булуталаабыттара. Эмэҕирэн хаалбыт маска тимир оноҕос төбөтө батары киирэн баран көмүллэн сытарын булан баран, бу өтөххө былыр олорбут дьоҥҥо сэриинэн саба түһэ сылдьыбыттар быһыылаах диэн сылыктаабыппыт.

Итини барытын саас-сааһынан кэпсиир буоллар, син балай да кэрэхсэбиллээх ахтыы тахсыа эбитэ буолуо.

Ымыы кэриэтэ

(Дьүһүйүү)

Мин иннибэр – Галина Николаевна Ефимова. Бу поэт Дмитрий Апросимов чугас сиэн балта. Дмитрий Апросимов ийэтэ уонна Галина Николаевна эбэтэ бииргэ төрөөбүт аҕас-балыс эбиттэр.

Хоп курдук ыраастык тутуллан турар икки хостоох дьиэҕэ, уҥа диэки куукунаҕа баран иһэн, хаҥас диэки утуйар хоско барар кыра көрүдүөр эркинин көрдөххө, араамаламмыт, арыы кыраасканан ойууламмыт, дьиэ аттыгар турар баай хатыҥ ypyhyйа киһи болҕомтотун тардар.

– Ити Дмитрий Апросимов, балыыһаҕa сытан бу орон үрдүгэр турар уруһуйу улаатыннаран, тупсаран биэриим диэн дьаныһан туран ойуулаабыта. Бастакыта бу турар, – дии-дии, Галина Николаевна оронун үрдүгэр турар ypyhyйy көрдөрдө.

Акварелынан да уруһуйдаммыт буоллар, бу хартыына киһини бэйэтигэр тардар, оччотооҕу кэм тыынын биэрэр ypyhyй. Сайын үгэннээн турар кэмэ, олбуор аана, ол нөҥүө өттүгэр тиэргэҥҥэ хатыҥ анныгар остуол турар, ол аттыгар олоппос көстөр.

– Дмитрий Апросимов, дойдутугар дьаарбайа кэллэҕинэ, мэлдьи биһиэхэ сылдьара. Ийэбиниин сэһэргэһэллэр. Биһиги ити кэмҥэ Күпкэ, урукку остолобуой утарыта кыра дьиэҕэ, олорбуппут. Дьиэбит таһыгар, тиэргэммит иһигэр биир үчүгэй баҕайы, үкчү маннык баай хатыҥ турара. Сайыҥҥы куйаас нуһараҥ күннэргэ ол онно остуол, олоппос туруоран, арыт олорон сурук суруйарым, кинигэ ааҕарым. Хатыҥ хойуу лабаатын күлүгэр сөрүүҥҥэ олорон, чэйдиирбит.

Биирдэ 1967 сыллаахха дойдутугар Күпкэ командировкаҕа кэлэ сылдьан барар күнүгэр: «Чэ, эйиэхэ, балтыбар туохта эмэ, өйдөбүл бэлэхтэ оҥорон хаалларыым эрэ. Ол дойдуга бардахпына, Мэйиктэн өтөр кэлбэтим буолуо. Ол дойдуттан кэлэр кытаанах. Эһиги үчүгэй баҕайы сиргэ олороҕут ээ. Хата, ити хатыҥы тардыалыы түһэн биэриим эрэ», – диэн альбом илииһин, кырааскалары ылан уруһуйдаан киирэн барбыта. Ол уруһуйдуу олордоҕуна, бөһүөлэк yhyгap «Лермонтов» борохуот хаһыытаан лоҥкунатта. Биһиги: «Миитэрэй, түргэнник хомун, борохуотуҥ иһэр. Куоттараары гынныҥ. Итини кэлин да уруһуйдаар», – диэн тиэтэттибит. «Бээ, бээ, билигин бүтэриэм», – дии-дии, киһибит түргэн-түргэнник ууга киистэтин илитэн, акварель кырааскаттан сотон ыла-ыла уруһуйугар таҕайталаата. Сотору боростуой харандааһы ылан «29 июля 1968 г. Кюпцы. Дарю на память Галине. От Дмитрия Апросимова», диэн суруйан баран, миэхэ туттарда. Мин махтанным, онтон Зина, ийэм буолан Миитэрэйи борохуокка атаарбыппыт.

Галина Николаевна кыра эрдэҕиттэн ыарыһах. Төрүүрүгэр төбөтүн эчэппиттэрэ дуу эбэтэр кэлин, төбөтүн тымырын быһа түһэн, тымнытан, сүрдээх ыарахан мэйии искэҥэ диэн диагнозтаах ыарыылаах. Ол иһин даҕаны Дмитрий Апросимов балтын туох эмэ үчүгэйи оҥорон эрэйин чэпчэтээри, ыарыытыттан аралдьытаары Галина Николаевнаҕа күндү миэстэтин, тиэргэнин, хатыҥын уруһуйдаан хааллардаҕа. Уруһуй уопсай тыына «Кэбис да балтыкаан, бачча күөххэ, бачча үчүгэйгэ ыалдьыма. Үөp-көт, ыллаа-туой» диэн ьҥырар курдук. Кырдьык даҕаны, оччотооҕу Күп сайыҥҥы айылҕата, үрүҥ тyнаҕын кэмэ кэрэ да буоллаҕа. Уу чуумпу нууралга көтөр үөт, тирэх түүтэ, араас сибэккинэн симэммит тopҕo күөх сирэмэ, сэбирдэх тыаһынан суугунуур хойуу мастаах кытыла. Эдэр, эмэн сүрэҕи эппэһитэ үөрдэн ыалдьыбыты да үтүөрдүөх, саппаҕырбыты да сандаардыах курдук көстүбэт күүстэнэн силигилээн ситэн, турдаҕа. Ол көстүү күүс хартыынаҕа иҥэн, Галина Николаевнаҕа бэйэтэ да билбэтинэн ымыы кэриэтэ дьайан, араас ыарыыттан, санаалартан сырдыгын эрэ хаалларан араҥаччылыы сырыттаҕа.

Бу хартыынаны көрө туран поэт уола Андрей «Бастакы кустар» диэн хартыынатын санаан кэлэбин. Хартыынаҕа сааскы ылааҥы күн, тыа быыһынааҕы күөлгэ ыpaax сиртэн айаннаан кэлбит бастакы кустар ыксаан-тиэтэйэн аҕай түһэн эрэллэр. Кинилэр кэлиэхтэрин иннинэ, кыһыны этэҥҥэ туораабыт, сылаас күҥҥэ сыламныы тахсыбыт андаатар, дойдулаах киһи быһыытынан, эмиэ да кэнэмсийэ, эмиэ да сэргэҕэлии көрсүбүт. Уруһуйдьут хартыынаҕа сааскы кэтэ-һиилээх кэм кэлиитин, айылҕа тиллиитии, субу буола турарыныы итэҕэтиилээхтик көрдөрбүт. Аҕалаах уол кэм тыынын, санааларын хартыынаҕа толору биэрэр дьоҕурдаахтарын, улахан уруһуйдьуттарын cөҕө мүчүйэбин.

Дмитрий Нестерович, Уус Маайаҕа кэллэҕинэ, хайаан да биһиэхэ сылдьара. Туох эмэ бытархай, кинигэ той наада буоллаҕына, биһиги күүспүт кыайарынан көмөлөһөрбүт. Арыт хоһоон суруйаары гыннаҕына, усулуобуйа тэрийэ сатыырбыт. Ол онон үлүһүйдэҕинэ, аһыырын да умнан кэбиһэр. «Кэл, аһаа. Ас сойоору гынна», – диэн ыҥырдахха, «Бээ, бээ биир, икки строка», – дии-дии, тугу эрэ суруйара. Көрдөххө, хас да строканы сото-сото, суруйбут буолара. Дьиҥнээх суруйааччы дьон оннук буолар эбиттэр», – дии-дии, Галина Николаевна иккис уруһуй аттыгар тохтуур. «Бу адьас өлүөн иннинэ 1983 сыллаахха уруһуйдаабыта. «Чэ, бу хатыҥ таһыгар, урут олорбут дьиэҕитин санаттын диэн бу соруйан дьиэлээтим», – дии-дии, уруһуйун бүтэрэн миэхэ көрдөрбүтэ. «Дмитрий Нестерович олохтон барбытын кэннэ, биһиги дьиэ кэргэн кини ыччаттарын кытта ситими быспатахпыт. 0ҕолор кэллэхтэринэ-бардахтарына, мэлдьи миэхэ сылдьаллар. Аҕаларын туһунан ахтыһааччыбыт», – диэн кэпсээнин түмүктүүр Галина Николаевна.

Бу уруһуйдар ханна да быыстапкаҕа тура иликтэр. Кинилэри уларсан туруорар да уустук, Галина Николаевна кинилэри харах харатын курдук харыстыыр. Мээнэ дьоҥҥо тыыттарбат. Уларсар туһунан саҥарпат даҕаны. Ол эмиэ сөпкө дылы ээ, билиҥҥи халбаҥ кэмҥэ. Ол гынан баран бу сэдэх уруһуйдар хаһан эрэ дьон-сэргэ көрүүтүгэр тахсыахтapa, сөптөөх сыанабылы ылыахтара.

Бюст оҥоһуллуута

(Ахтыы)

Саха государственнай университетыгар үөрэнэ сылдьан, мин ханан эмэ Дмитрий Апросимов аатын үйэтитэргэ, киэҥ эйгэҕэ таһаарарга санаммытым. Ол санааларым торумна-рын биир улахан уопсай тэтэрээккэ кыра-кыратык бэлиэтэнэн тиһэн испитим. Бастатан туран, төрөөбүт дойдутугар Дмитрий Апросимов аатынан Хотугу норуоттар суруйааччыларыгар аналлаах түмэл тэриллэригэр баҕарарым. Иккиһинэн, өйдөбүнньүк бюст оҥорторууну, үсүһүнэн, айым-ньыларын ис хоһооннорун ырытан дипломнай үлэни су-руйарга дураһыйарым.

Төрдүс куурус сааһыттан, 1987 сыллаахха мин Дмитрий Апросимов бэчээттэммит айымньыларын, дьон ахтыыларын сыыйа-баайа хомуйан барбытым. Кэлин олорго олоҕуран дипломнай үлэбин үчүгэй сыанаҕа көмүскээн, кафедрабар туттарбытым. Ити саас Дьокуускайдааҕы Худфоҥҥа, Белинскэй уулуссатыгар баар, судургутук эттэххэ, худуоһунньуктар дьиэлэригэр бюһу оҥорторуу туһунан кэпсэтэ тиийбитим. Үрдүк кирилиэһи дабайан, ааны аһан, киэҥ фойеҕа киирбитим: утары туох эрэ улахан хартыына ыйанан турара.

Мин харабыл xohyrap киирэн скульптордары ыйыталаспытым. Харабыл: «Ол түгэх хоско Петр Алексеевич Захаров диэн баар. Билэриҥ буолуо, онно киирэ сырыт», – диэтэ. Мин «ээҕи» кытта xapaҥa көрүдүөрүнэн хааман, уһук ааны булан тоҥсуйан баран киирбитим: күрэҥсийбит баттахтаах, ачыкылaax саха киһитэ тугу эрэ толкуйдаабыт быһыынан, хайа эрэ киһи бюһун барылын быһыччы көрөн турар эбит. Мин дорооболоһон баран, биир тыынынан туох наадалаах кэлбиппин эттим. Киһим сэргэхсийэ түстэ: «Миитэрэйи билэн. Эн аймаҕынаҕын дуо?» – диэн аҕамсыйбыт киһи сиэринэн мүчүйэ ыйытта. «Суох, көннөрү биир дойдулааҕынабын», – диибин. «Хайдах гыныах баҕайыбыный? Билигин үлэм элбэҕэ бэрт. Арай Ксенофоҥҥа тахсыах баҕайыбыт дуу? Тахса сылдьыах эрэ», – диэн батыһыннарбытынан мастарыскыайыттан тахсан, кэккэлэһэ турар аан тутааҕын харбаата. Ити курдук, мин судургутук, Саха АССР үтүөлээх скульптора Петр Алексеевич Захаровтыын билсибитим.

Иһирдьэ киирбиппит: сахаҕа орто уҥуохтаах, мaҥaн бэскитин кэннин диэки кылбаарыччы тарааммыт, килэбэчийэр сүүстээх, кытархай хааннаах нуучча киһитэ сылдьар. Кэлин билбитим, Өлүөхүмэттэн төрүттээх Ксенофонт Николаевич Пшенников эбит. Эмиэ оччолорго Саха АССР үтүөлээх скульптора, РСФСР Худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ. Петр Алексеевич киирээт да:

– Ксенофонт Николаевич, эйиэхэ сакаасчыты аҕаллым. Өйдүүр инигин, биһигини кытта бииргэ үөрэнэ сылдьыбыт Диманы? Ол бюһун оҥортороору гынар.

Ксенофонт Николаевич хайдах оҕо эбитий диэбиттии, өрө көрө түһэн баран:

– Өйдөөн, өйдөөн буоллаҕа. Сүрдээх энергичнэй киһи этэ. Кэлэн киһи биилиттэн кууһа түһэн баран: «Тустуохха эрэ», – дии-дии, өттүкпүттэн тута-хабан тардыалаан көрөрө.

– Оччолорго, эдэр эрдэххэ, хаадьылаһыы, үтэн-анньан көрүү ханна барыай? Түргэнник үөрэрэ, кыраттан да түргэнник кыыһырара. Күлүүлээх-салыылаах киһи этэ. Киниэхэ худуоһунньук көрүҥэ баара. Кини хайдах поэзияҕа охтон хаалбыта буолла? Аны туран сөбүлээбэтэҕинэ, «Эс» диир идэлээҕэ, – диэн, көх-нэм буолан Петр Алексеевич сүрүн ахтыыны түмүктээбитэ.

Ксенофонт Николаевич үлэтин үмүрүтэн баран оҥоруох буолан, хаартыскалары сакаастаабыта. Ол кэннэ мин Дмит-рий Апросимов уолун Александры аҕалан билиһиннэрэ сылдьыбытым. Ол дьыл арыт мин, арыт Саша бюст хайдах оҥоһуллан иһэрин билсэ кэлэрбит. Бинсээк кэтэн позируй-дуурбут. Сыл аҥаарыттан ордугунан, устудьуоннар кыһыҥҥы каникулбут саҕаланыытыгар, бюст бэлэм буолбута. Ону Күпкэ Уус Маайаттан автобуһунан аҕалбыппытын өйдүүбүн. Бюст төлөбүрүн олохтоох администрация дьаһалтата, Апросимов Илья Константинович, уйуммута. Оччотооҕу сыаната 1000 солкуобай чорбохтоох этэ.

Бюһу аҕалаат да, оскуолаҕа Л.И. Седалищева салайааччылаах оскуола кыраайы үөрэтэр түмэлигэр туттарбыппыт. Эһиилигэр Дмитрий Апросимов төрөөбүтэ 60 сааһын туолуутун бэлиэтиир үөрүүлээх күннэргэ бу поэт үтүө мөссүөнэ бюска кутуллан, ыраах сиртэн кэлбит ыалдьыттары, суруйааччылары, поэт биир дойдулаахтарын дьоһуннук көрсүбүтэ.

Бу үөрүүлээх күннэргэ мин поэкка аналлаах түмэл тэриллиитин туһунан этиини киллэрбитим. Ону хата оччотооҕу, caҥa үлэлээн эрэр улуустааҕы культура салалтатын сэбиэдиссэйэ Амалия Андреевна Атласова иилэ хабан ылан, быһаччы туруорсан, сүүрэн-көтөн, үп-харчы татыарымсыйбыт кэмигэр улуус администрациятын баһылыга В.В. Топорков уонна оччотооҕу олохтоох администрациялар баһы-лыктара И.К. Апросимов, Р.Д. Атласов көмөлөһөн бэртээхэй-дээх түмэл тутуллан хаалла. Билигин нэһилиэк уопсастыбаннаһа, интэлигиэннэрэ, ыччаттара, дьон-сэргэ сылдьан сынньанар киининэн буолла. Манна түмэл сэбиэдиссэйэ Светлана Степановна Кривошеина баһылыыр-көһүлүүр, иилиир-саҕалыыр үлэтин суолтата улахан.

Кэлэр өттүгэр түмэл ыыра, эйгэтэ кэҥээн өрөспүүбүлүкэ иһигэр эрэ буолбакка, Бүтүн Сибиир aҕыйax ахсааннаах норуоттарын кытта сибээстээх, баай-талым ис хоһоонноох, кыахтаах түмэлэ буола, барҕapa улаатара эрэйиллэр.