Текст книги "Номох буолбут кэпсээннэр"

Сарсыарда сулустар хайысхаларынан быһааран эрдэ ту-ран, атыырын тутан, салгыы лөкөйүн сонордоон барда. Лөкөй да бөлүүҥҥү сиртэн улаханнык ырааппатах. Сарсыарда халлаан лаппа сырдыыта, Нуотара баһын ыраас маарыгар сотору-сотору онон-манан тыынара күдэриктийэн көстүтэлиир буолла. Атыыр да ол күдэриги көрөн, эбии холкутугар түспүт курдук буолла. Айанын эппэккэ да, бытаардыбакка да иннин диэки дьулуруйан истэ. Күнүһүөрү Амма сиһин тэллэҕэр дьааҥыттан киирбит атыыр ойуһар кырыа буолбут көхсө субу чугаһаан кэллэ. Аттаах киһи ыкса астаран кэлбитигэр, сэниэтэ эстибит лөкөй атаҕын баҕаналыы тэбинэн турунан кэбистэ. Киһи уһуну-киэҥи саныы барбакка, үөрүйэх киһи быһыытынан булдун хаҥас холун аннынан тайыытынан биирдэ супту түстэ. Лөкөй соһуйбуттуу иннин диэки ыстанан иһэн умса баран, сирэйинэн хаары хоруйда.

Уоһук булдун икки буутун этин элийэ баттаан бэрэмэдэйигэр хаалаан уонна сыаналааҕын аанньа тириитин түрбэлии эрийэн ыҥыырын кэннигэр баанан баран, айан суола бу туһунан баара буолуо диэн атын соруйан кэбистэ. Ол киэһэ ыкса түүн айан суолун уонна ыалы булан сылаас сиргэ хонно. Сарсыныгар ыалыгар кыылын этиттэн бэрсэн, дьиэлээх хаһаайыҥҥа булда ханна хаалбытын ыйан баран дойдулаата.

Күн-дьыл ааһан истэ, Хардааччы аата ат туйаҕа тиийэринэн иһилиннэ, эт сиир дьоро киэһэлэргэ хоноһо, дьиэлээх сэһэнэ буолла. Хардааччы олоҕор аҥаардас булт эрэ соргулаах күннэрэ баар буолуохтара дуо? Бары тыынар тыыннаах, хамсыыр харамай аналынан, «балык ыамнаах, киһи күннээх» дииллэринии күөх сайыҥҥа көччүйэр, ууһуур-тэнийэр дьол имэҥин амсайар күннэр эмиэ бааллара. Амматтан кэллэҕин утаа, иччитэ бэйэтин үөрүгэр сыһыарыаҕыттан, кырдьаҕас атыырын харайыаҕыттан билигин кини үөр баһылыга буола сылдьар. Кэлээт да, кини үөр быыһыгар сылдьар туллук курдук туус маҥан кытыты Туллукчайы сөбүлүү көрбүтэ. Туллукчай да, кинини анала кэлбитинии, атыҥыраабатаҕа. Атын аҕам биэлэр курдук ньылайан, тэбиэлэнэн астаһыннарбатаҕа. Билигин Туллукчай үөр бас-көс биэтэ, мэлдьи кини аттыгар буолар, үөр олоҕун сүрүннэһэр, сылы-сыллата бэйэтин курдук кулунчуктары төрүүр.

Сылы-хонугу кытта Уоһук бэйэтэ кырдьа быһыытыйда, аһыыра-сиирэ мөлтөөтө. Эти сиэтэҕинэ, куртаҕа дэлби аалларан ыалдьар, ол иһин аһын уларытан хаан буһартаран сиир, бурдук дэлэй соҕустук көһүннэҕинэ судурааннаан, оргуйбут ууга суурайан убаҕас хааһы гына оҥорторон үссэнэр. Оччоҕуна, хайдах эрэ куртаҕа сынньаммыт, ыарыыта аматыйбыт курдук буолар.

Дьылдьыттар сабаҕалыылларынан, быйыл угут дьыл буолуох курдук, ол гынан баран саас үллүктээбит хаар муус устар ортотугар уостан, сир хайыы-үйэҕэ элэмэс таба курдук дьүһүннэннэ. Саас уһаары гыммыт сибикилээх, күн эмиэ да чэмэличчи тыгар курдук да, хатааһына диэн сүрдээх. Сүгүн-саҕын мууһун ууллартарбат. Былырыын күһүн күөллэр, үрэхтэр тот сытан тоҥмуттара. Сэтинньи ортотуттан саҕалаан олунньуга диэри хастыы эмэ күннээх сэргэ баһа сэтэриччи тоҥор тымныылара түһүтэлии сылдьыбыттара. Ол да иһин буоллаҕа, муус быйыл аһара халыҥ. Онон, өрүс үрдүгэр олорооччулар сүрүннээн сэргэҕэлиир сонуннара өрүс быйыл хайдах эстиэн, былыргыны – аныгыны санатыһан, күнү-дьылы сылыктаһыы буолла.

Ыам ыйын ортото, кэтэһиннэрэн-кэтэһиннэрэн, күүтүүлээх кэмнэрэ дьэ кэллэ. Күндэ үрэх үрдүк мырааннарыгар олорор аҕа уустара сэрэхтээх өттүлэрэ ынахтарын-сылгыларын хаайталаатылар. Арай Тараах эрэ оҕонньор наҕылыйан олорон баран, дьон олус аймаммытын иһин, үрэҕи туораан уонча сылгытын хочоттон сатыы үүрэн кэлэн иһэн сынньана түһэн, чэй иһээри амынньыары тоһута сылдьан, дулҕа быыһын көрбүтэ: уу күрүлгэннии күллүгүрээн, көрдөрбүтүнэн туран сүүрүгүрбүнэн барда. «Арааһа, өрүс эһиннэ, хочону уу толоро илигинэ тэскилии охсуохха, сылгылар бэйэлэрэ да батыһан тиийээ инилэр», – дии санаат, солуурчаҕын тоҕо сүөкээт, үс биттэхтээх үрүмэччи тыытыгар харбыаласта. Маар быыһыгар уу туолбута сүрдээх. Ууну-сииги кэспитинэн үрэх үрдүн кырдалыгар тиийбитэ, маарыын үөһэ тардыбыт тыыта субу устан барыахтыы, биэтэҥнии-күөгэҥнии турар эбит. Хата, талахха баайбыта абыраабыт. Сүөрэн, бэйэтигэр тарда охсон, киирэн олорон баран, мыраанын диэки сыыйылыннарда. Аартыгар тиксэн баран, били кырдалын көрбүтэ: уу үрдүнэн таһыйа охсон эрэрэ.

Аллан эбэ уонна Күндэ үрэх хочотун икки ардыгар баар үрдүк булуҥҥа Оҕонньор ууһун өтөҕүн хоту уһугар олорор Уоһук Сахаарап уолаттара биир күн эбэлэригэр киирэ сылдьан, сотору соҕус төннөн кэллилэр:

– Аҕаа, өрүспүт мууһа үөһэ Буор Хайаны бэтэрээ өттүнэн быстыбыт уонна ыраахха диэри ырааһырбыт. Байанай аартыгынан Уҥуор Кээлбиккэ диэри киһи тыынан куттаммакка тахсар буолбут. Онтон Буор Хайа анараа өттүгэр Халҕаннаах сээнинэн муус дьааҥы хайатын курдук өрөһөлөнөн тахсыбыт. Уу буоллаҕына, күөгэлдьийэ-күөгэлдьийэ, кэлэн эрэр. Били киирбит ыллыкпытынан арычча ууттан куотан кэллибит. Арааһа, улахан уу кэлээри гынна.

Ону истэн баран, хаҥас диэки ыарыытын уталыта сып-пыт Уоһук нааратыттан туран, сандалытыгар тайанаат:

– Хайа, ноколор, иэдээн буолбут. Олоруохпут дуо, балаҕан, хотон эркиннэрин көтүрэн, сыһыаран кэтит далаһата оҥостуохха, сүөһүлэрбитин онно таһааран баайталыахха, бэйэбит эмиэ онно хатааһыннахпытына, ордор буолбуппут. Чэйиҥ, тахсыаххайыҥ! – диэн дьаһайаат, сүгүллэн туран уолаттарын кэнниттэн таһырдьаны былдьаста.

Өрүс эстибитин биллэрэн эбэттэн тымныы, уорааннаах салгын охсулунна. Бэрт тиэтэлинэн киэһэ хойукка диэри болуоттарын оҥорон бүтэрдилэр. Сүөһүлэрин онно таһааран баайталаатылар, малларын сыыһын эмиэ биир уһукка курулаатылар уонна туох дьүүл-дьаабы буоларын кэтэһэн олордулар. Сарсыарданан өтөхтөрүн үрдүнэн уу таһыччы охсон кэбистэ, тула килэччи уу буолла, тыа, ойуур быыһыгар сылбай ууга көҕөттөр саҥалара мээтиргээтэ, чыккымайдар саҥалара чырыктаата, далаһаларын сыыһа дагдаҥнаата. Уоһук санаата болуоттарын тутан турар кирис быаларыгар, өтүүлэригэр уонна сылгыларыгар буолла. Быалара билиҥҥитэ чиҥ курдуктар, онтон сылгылара барахсаттара ха-йастылар буолла? Хардааччы акаары сылгы буолбатах, үөрүн ханна эрэ үрдүк сиргэ таһааран быыһаа ини. Эчи, быйылгы көмүөл уута кэлбитэ балысхана, соһуччута да бэрт.

Хардааччы Күндэ үрэх хайаларын утарыта Өлөрсүбүт Маарыгар мэччийэ сылдьан эмискэ тымныы салгын охсубутугар, уруккутунан өрүс мууһа хамсаабытын сэрэйбитэ. Үрэх хаатыгар уу сүүрүгүрдэр тыаһын истэн уулаары киирбитэ, хайыы-үйэ уу үрэх эниэтин ортотунан буолан эрэрэ. Сулбу-халбы уулуу охсоот, төттөрү үөрүгэр тиийэн сааһаабыт өтөхтөрүн диэки үүрбүтэ. Ол кэмҥэ хочо устатынан, туоратынан халааннаан эрэрэ. Тымныы ууттан куттанан атыырдарын суоһурҕаныытыгар да бэриммэккэ, кытыттар уонна тыйдар төттөрү үрэхтэрин үрдүгэр салаллан тахсыбыттара. Ол икки ардыгар Үрэх хаата туолан, күөгэҥнээн сылгылары өссө ордук куттаабыта. Бэрт кыра уһун синньигэс томтор сир баарыгар тахсан, мустан биэлэр, ууну сытырҕалыы-сытырҕалыы, бүтэйдии куттанан титирэһэ турбуттара.

Хардааччы кытыттарыгар уордайан, хаһыҥырыы-хаһыҥырыы, ытыран, тэбэн көрө-көрө ууга киллэртии сатаабыта да, кытыттар кинитээҕэр ууттан чаҕыйбыттара.

Ол курдук сылдьан Хардааччы сыыгынас тыаһы иһиттэ. Хонос гынан көрө түспүтэ: хочо үөһээ баһыттан буор мыраан ойуурун тоҕо солоон хайа саҕа дьапталлыбыт муустар халҕаһалыы анньан иһэллэрэ! Эмискэ күүһүрэн кэлбит тыалга муус тыаһын быыһынан ыраах ханна эрэ хочо ортотун диэки сылгылар ииримтийбиттии айманыылара иһиллэн ааста.

Ол икки ардыгар кинилэр турар тоҕойдорун таһынан бэриэччит муустар устан ньолбоһон бардылар. Хардааччы Туллукчайын диэки көрөн иччилээхтик кистээн дьырылатта да, муустаах ууга күөнүнэн күр гына түһэн хайа эҥээр диэки харбаабытынан барда. Кини кэнниттэн Туллукчай кулунчугун кистээн ыҥыраат, батыста. Кулунчук ийэтин самыытын көрөн эмиэ ууга ыстанан киирдэ: илин атахтарын күөрэҥнэтэн харбаан чалымнатан иһэн, биир муус кэлбитигэр онно ойон тахсаары илин атахтарынан тарапачыҥнаат, халтарыйан тас иэнинэн ууга баран түстэ. Ол түһүүтүгэр кулгааҕар уу киллэрэн аны ону илгистэн таһаарабын диэн, муннунан ууну сыҥан ылла да, соһуйан кистээн дьырылатта. Туллукчай кулунчугар төннөөрү эргийэрин кытта, түргэн сүүрүккэ быстыбыт халҕаһа муус субу барыйан кэллэ.

Хардааччы кытылга тахсаат, муустаах уутун сахсынан иннин диэки батыччахтаан баран, баһын булкуйан төннөн кэлэн үрэх үрдүн көрбүтэ: быыһа суох көһөҥө муустарынан туолбут. Урут ааспыт муустар кэннилэригэр Туллукчай кистиирэ иһиллэргэ дылы гыммыта да, бэйэтэ көстүбэтэ. Хардааччы Туллукчайа тахсыбатаҕын итэҕэйбэтэхтии, хайа эниэтин устун үрэҕи батыһа ойутан ыһылыннарда. Кытылга сүүрэн тахсыбыт муустар быыстарыгар биир да сылгы тахсыбыта көстүбэтэ. Онтон кистии-кистии, туораабыт сирин туһунан көрбүтэ да: көмүөл сыҕайан кэбиспит мууһа буом буолан турара. Атыыр ол буому эрэ тоҕута-хайыта тэбиэлээтэҕинэ быыс арыллан үөрэ быыһаныаҕыныы, ииримтийэн туран көһөҥө муустары кэлин атахтарынан тэбиэлээтэ, илин туйахтарынан хампарыта сыста, тииһинэн да түһүөлээн көрдө да, абыраллаах быыс арыллыбата. Үөрүттэн мэлийбит атыыр ол күн өр кытыл устун, төттөрү-таары кистии-кистии сүүрэкэлээбитэ, төннөн кэлэн хаста эмэ төхтөрүйэн күөх мууһу көҥөрүтэ тэбиэлээбитэ, бүтэр уһугар туйахтарын ойута тэбиэлээн, модьу тиистэрин тосторута хадьырыйталаан сэниэтэ-сээбэһэ эстэн, эниэ үрдүнээҕи сиһиккэ тахсан ааспат-арахпат аһыыга ылларан иэҕэҥнии, сиэлэ, кутуруга намылыйан сукуллан турбута.

Сарсыарданан хайаттан сылгы үөрэ түһэн иһэр тыаһа иһиллибитэ. Хардааччыга эрэл кыыма кыламнаабыта. Арай мыраан оройуттан Хайалар ааттаах тураҕастара түһэн кэллэ. Улуу атыыр иэдээнин сэрэйэн баһын булкуйан дуомугар дьохсооттообута буолаат, үөрүн атын сиринэн кыйдаата.

Хардааччы хас да күнү быһа аһаабата, сэниэтэ, быртата быстан туймаарталыыр, түлэкэчийэр буолан барда. Муҥ саатар, аттыгар уордаах-кылыннаах иччитэ баар буолан, дьаһайан, кытаанах илиитинэн илгиэлээн, киэҥ хочолору кэрийтэрэн, эдэрин эрчимигэр киллэрэн аһыытын умуннарыа баара дуо? Суох, иччитэ эмиэ мууска хаайтардаҕа, уруккута буолбакка кырыйдаҕа, өтөҕөр олордоҕо.

Хараҕар эмньик кулун сылдьан Амма эбэ хочотугар сүүрэн быыппастан иһэрэ, ону ийэтэ сэргэхтик көрөн кэтээн турара көһүннэ. Аны күүһүн үрдүгэр сылдьан атыырдары кытта охсуһара, кэбиһиилээх оттоох күрүөнү тоҕо баттаан үөрүн киллэрэн аһатара, сындаалаах сырыылара, Туллукчайа элэкэчийэн аастылар. Онтон эмиэ аһыы күөнтээн кулгааҕар хопто айманарын курдук үөрүн иэдээнэ, муус устан сыыгыныыра, тыал оту-маһы тыаһатара иһиллэн ааста.

Көхсүгэр күн сылаас угута билиннэ. Күн диэки хайыһан көрбүтэ, күнэ кытархай төгүрүк ии буолан көһүннэ. Ол иһиттэн хантан да кэлбитэ биллибэккэ иччитэ барахсан кинини бэйэтин диэки икки илиитин сыыйа тардан ыҥыра турара көһүннэ. Онтон ол сүтэрин кытта, атын сэбэрэлээх нүһэр тойон оҕонньор киһи кинини ыҥыра турар буолла. Хардааччы хайдах эрэ үөрүөх-көтүөх санаата киирэн кэллэ, күүһэ-уоҕа чөлүгэр түһэн чэпчээбит курдук буолла, атахтарын аргыый иннин диэки уурталаан сыыры дабайда, иннигэр ачаахтаах хатыҥ мас турара көһүннэ. Тоҕо эрэ кини онно чуо тиийэн, ол ачаах икки ардыгар төбөтүн уурда. Уонна чэпчэкии-чэпчэки баҕайытык сандааран көстөр халлаан хаттыгаһын диэки Күрүө Дьөһөгөй дойдутугар ааттаах-суоллаах сылгылар кэккэлэрин хаҥата эбэтэр дьоллоох-соргулаах соноҕос буолан ким эрэ тэлгэһэтигэр Орто дойдуга төттөрү түһээри сиэлинэн-кутуругунан кынаттанан дайа турда.

Уу түһэн, Күндэ үрэх хаатыгар түһүүтэ, Хайаттан Уоһукка түҥүрэ Кырыылаах Ньукулай кэллэ. Балаҕаннарын эркинин туруора сылдьар дьону көрөн үөрэ-көтө, кэпсээнин ыраахтан ыһа истэ:

– Биһиги бу дьон ууга бардахтара, сүөһүлэрэ-астара бүтүннүү ууга былдьаннахтара дии санаабыппыт баара, бэйэлэрэ ордоллорун ааһан сүөһүлэрин-астарын олоччу тутан хаалбыттар. Аҕыйах сылгы ууга барбыта туох буолуой, бачча туран эрэр уолаттардаах ыал этэҥҥэ олордоххутуна, аҕыйах сылынан өссө халыҥ үөрдээх дьон буолуоххут буоллаҕа.

Уоһук, бал-бааччы этиллибит кэнники тылларга сүрэҕин ыттардар да, тугун-ханныгын чуолкайдаары:

– Хайа, мин үөрбүттэн эһиги диэки туох эмэ биллэр дуо? – диэн лаппыйда.

– Дьэ, Уоһук быйыл Эбэбит харыы буолан хаһан да көрсүбэтэх иэдээммитин оҥорон ааста. Биһиэхэ эрэ буолбатах, Күп диэки эмиэ элбэх киһи сүөһүтүн сууйан-сотон ааспыт. Удаҕан кытылыгар олорор Ылдьаа Аппараһыымап далаһа оҥостубутун муус халдьы охсон, үс болуот сүөһүтэ түҥнэстэн, сүөһүтэ олоччу ууга барбыт.

– Бу алдьархайы!..

– Онтон аллара Нуотара төрдүн диэки Сааба Өндөрөөйөп турар бэйэтэ эрэ оҕотун-уруутун кытта Таас Быһыкка куотан арычча ууттан быыһаммыт. Биэс уонча сүөһүлээҕэ эмиэ олоччу ууга, сыһыыга сылдьыбытынан, былдьаммыт. Бу эргин Тараахтар сылгыларыттан мэлийбиттэр.

Оттон Хардааччы туһугар эргилиннэххэ, уолаттарым уу үгэннээн, харыы мууһа төлө баран үрэҕинэн киирэн тараахтаан эрдэҕинэ, Өлөрсүбүт Маарын диэки биир үрүҥ сиэллээх атыыр үөрүн үүрэн төттөрү-таары сүүрэкэлии сылдьарын көрбүт этилэрэ. Онтон мууска мэһэйдэтэн, туох буолбутун өйдөөн көрбөккө хаалбыт этилэр. Бэйэм бэҕэһээ сарсыарда соҕотох миҥэбин көрө бара сылдьан Курдаттыыр хайатыгар Хардааччы барахсан, дьүдьэйэн хаалан баран, хатыҥ ачааҕар төбөтүн ыйаан төрүт дойдутугар төннөн турарын көрдүм. Ону этээри уонна эһигини билсээри бу киирдим.

– Ол иһин даҕаны бөлүүн түһээтэхпинэ, үс килиэ көмүс куйах таҥастаах, күн курдук чачархай баттахтаах нуучча дьоно Хардааччыны көнтөһүттэн, үүнүттэн тутан ханна эрэ илдьээри тутан астаһан эрэллэрэ. Ол Хардааччы өлөрүн түүлэ буоллаҕа, – Уоһук умса туттан соҥуоран олордо. – Дьэ, сүрдээх да буолар эбит бүтүн үөр сылгыттан мэлийии диэн. Дьэ, Мэлдьээкэй эбиккин… – диэн баран, Уоһук хомойбут-курутуйбут хараҕынан өтөҕүн кэриччи көрдө.

Сарсыныгар Уоһук уолаттарыныын баһымньы, күрдьэх ылынан, өйүөтүн бурдук хааһы оҥорторон Курдартыыр Хайатыгар барда. Өтөҕүттэн тэйэн, хаста эмэ сылдьыбыт сиринэн сыҕарыйан хочоҕо киирбитэ: онон-манан муус көһөҥөлөрө логлоруһан сыталлара. «Быйыл тымныы сайын буолан от сүгүн үүнүө суох эрэ, хайа сах», – диэн иһигэр санаата. Урут үрдүк сиргэ үүнэн турбут үөттэр, арбайдар, арыы талахтар, хахыйахтар сорохторо төрдүлэриттэн мууһунан күрдьүллэн, сорохторо иирбэ-таарба кумаланан тэҥ сыһыы буолан хаалбыттар. Уоһук эрэйэ суох Хардааччыны булан баран, баһын аргыламмыт хатыҥар баайда, онтон атынын сир кырсын уолаттарыгар алдьаттаран онно көмтө. Ол күн аара Кырыылаах Ньукулайыгар хонон баран, сарсыҥҥы күнүгэр арычча дойдутун булла.

Уоһук ол кэннэ уһаабатаҕа: ол күһүн өлбүтэ. Онтон хочоҕо хаалбыт муус туһунан кэпсээтэххэ, Бөтүрүөп таҥараҕа диэри сыппыта үһү дииллэр.

Ити 1863 сыллаахха муус мотуок сыл буолбута үһү. Уоһук олорбут өтөҕүн, дьоно кини сылгытыттан мэлийбит сирин, кэриэстээн, кини эппит хом-хоһу тылынан Мэлдьээкэй диэн ааттаабыттар.

Өндөрөөскү Сүүрүүк

Өндөрөөскү Сүүрүүк адьас былыргыта суох киһи. Араспаанньатын Дьаакыбылап дииллэрэ. Төрдө – Чурапчы, ол гынан баран эдэригэр Уус Маайа улууһугар кэлэн олохсуйан, Эдьээнинэн, Күбүнэн, Тумулунан сылдьыбыта биллэр.

Өндөрөөскү бэйэтэ тута-хапта сылдьар быһыыта, хаамара-сиимэрэ да уратылаах эбит. Кини уунаҕалаан хаамарын кыра оҕолор Нуотара хочотугар оттуу киирэн иһэн: «Өндөрөөскү маннык хаамар», – диэн бэйэ-бэйэлэригэр үтүктэн көрдөрөллөрө үһү. «Бугуһуйан сүүрдэхпинэ, бэйэм бэйэбиттэн куттанарым. Иэччэхтэрим босхо баран хаалаллара, тобугум түөспэр охсуллара, тилэҕим самыыбын таһыйара. Ортолуу сүүрэн иһэн ыалга киирэн олоро түстэхпинэ, атаҕым тибигирэйэ олорор буолар, ону нэһиилэ саба баттыырым. Төһө да ырааҕы сүүрдэрбин, аҕылыыр диэни билбэт этим. Үөртэн кулуну ийэтиттэн арааран хаалларан баран, балайда ырааппыттарын кэннэ босхо ыытарым. Ол кэннэ муҥ кыраайынан көтүөлээн иһэр кулуну самыытын таптайа иһэр буоларым. Хайдахтаах да атыыр үөрүн эккирэтэн тиийэн иннин күөйэн салайарым, тайаҕы атахпынан ситэн бултуурум. Саллар сааспар, үллэр үйэбэр миэхэ тэҥнээх атахтаах сылгыны да, ыты да көрсүбэтэҕим. 20 көһү сүүрэн кэлэн баран, сибилигин быстах наадаҕа таһырдьа тахса сылдьан киирбит киһи курдук киирэрим», – диэн бэйэтэ, дьон олус моһуйдахтарына, кэпсиирэ эбитэ үһү.

Өндөрөөскү лаппа сааһыран да баран, көлө сыарҕатыгар мээнэ олорбото үһү. Күп олохтооҕо Егор Васильевич Атласов бокуонньук ахтыбытынан, Өндөрөөскү кырдьар сааһыгар биир кыра уҥуохтаах саха сылгытын булуммута үһү. Ол өйдөнөр: кырдьаҕас киһи кыра малы-салы тиэнэригэр, атах тардыстарыгар көлө наада буолара биллэр. Ол сылгытынан Эдьээнтэн Күптээн иһэрин көрсүбүт. Онно Өндөрөөскү – айаҕын тууна бааммыт уһун нээлбик саал былааттаах, кылгас быыһык саҕынньахтаах – атын муоһатын тутан сыарҕатын кытта тэҥҥэ ойоҕолоон сүүрэн бэдьэйэн иһэрэ үһү.

Өндөрөөскү сүүрүүтүттэн ордук татаар атыыһыта Уоһук Галибаров аатырбыт сэлиигин кытта күрэхтэспитин туһунан номох хаалбыт. Галибаров сэлиигэ хантан сыдьааннаах, туох атый диир буоллахха, былыр, ааспыт үйэ саҕаланыытыгар 2-с Эдьээн (Дьудаа) нэһилиэгин кулубата Алексей Алексеевич Попов диэн киһи уола Ньукулай, 1-кы Эдьээн нэһилиэгин олохтооҕо Винокуров Бүөтүр диэн сэниэ соҕус ыал кыыһын Оппуруоһаны кэргэн сүгүннэрэн аҕалбыта эбитэ үһү. Ол сүгүннэрэригэр кыыс дьоно биир биэни, биир тыйы, биир убаһаны биэрэн ыыппыттар. Бу сылгылартан үөскээн-төрөөн сиргэ түспүт сылгылара бары ааттаах аттар буолбуттар. Маны барытын истэ-билэ сылдьан Уоһук Галибаров биир саамай кыайтарбатах соноҕосторун атыылаһан ылбыт. Онтукатын дэлби сыһытан, үөрэтэн, саха дьиикэй сылгытыттан улууска биллэр, ааттаах уһунньут аты эллээн таһаарбыт. Онтукатын Султаан диэн ааттаабыт.

Султаан Ньылхантан Чараҥҥа диэри 72 көһү сааскы хаар тибии кэмигэр Майда өрүһүнэн үһүс күнүгэр түөттүүргү ыам саҕана айаннаан кэлэрэ, Аммаҕа күнүнэн тиийэрэ эбитэ үһү. Ити кэмҥэ Өлөксөй кулубаны Дьудаа нэһилиэгин аппатыгар олохтоох Прокопьев Николай Васильевич диэн киһи солбуйбут. Ол киһи уола Дмитрий Николаевич диэн Галибаров сэлиигин ситээри Аммаҕа диэри, түөрт аты уларыта-уларыта, эккирэтэрэ үһү да, мэлдьи мэлийэн иһэр эбит. Поповтар сэлииктэригэр ымсыыран, Өлөксөй кулубаҕа төрүөх көрдөһө киирэ сылдьыбытын, оскуола туттарыытыгар айдааннаах буолан, төттөрү батан таһаарбыт.

Өлөксөй кулуба бэйэтэ эмиэ ол сылгылартан төрүөх ылан ааттаах дулҕаһыт, сымнаҕас систээх сылгылана сылдьыбыта үһү. Онтукатынан үрүйэлэргэ, арыт маарга саһылы ситэн ылан, тайаҕынан быһа сынньан бултуура үһү.

Кэлин бу сылгылар бары, Султаантан уратылара, сотуун диэн ыарыыга ылларан өлбүттэр. Атахтарын баҕаналыы тэбинэн утуйа турар курдук сылгылары түҥнэри анньан, уокка уматалаабыттар. Султааны Галибаров сотуун турбутун истэн, ампаар иһигэр, иин хастаран, онно сөрүүн сиргэ туруоран тыыннаах хаалларбыт.

Биирдэ Галибаров куоракка хомуйбут түүлээҕин туттаран эргинэр табаарын тиэйэ киирбит. Атыытын-тутуутун дьыалатын быһааран, Чараҥнаары сылдьан куорат баһаарыгар Өндөрөөскүнү көрсүбүт. Биир сиргэ айанныыр дьон быһыытынан Өндөрөөскү:

– Сарсын, аргыстаһыахха, сыарҕаҕар олордоор эрэ, – диэн көрдөспүт.

Онуоха Галибаров өһүргэнэн тымта түспүт:

– Мин эйиэхэ куучар буолан наймылаһан кэлбэтэҕим, хайдах кэлбиккиний да, оннук төннөөр, – диэбит.

Өндөрөөскү онуоха:

– Эн аккынан да атах тардыһыннарбатарбын даҕаны, тиийээ инибин, – диэн кэпсэтэн арахсыбыттар.

Хонор сирдэрэ чугас-чугас эбит буоллаҕа буолуо, сарсыарда тураат даҕаны, иккиэн тус-туһунан айаҥҥа туруммуттар. Оччолорго даҕаны син кэлэр-барар дьону симиэбийэ олохтоохторо билэр эбит буоллахтара буолуо, ол иһин Галибаров айанын былаһын тухары Өндөрөөскүнү сураһа испит. Ол аайы оннук киһи кэлэн ааспыта, соторутааҕыта тахсыбыта диэн испиттэр.

– Ама да уһун тыыннаах буолтун иһин, киһи көлө аттан ордон айанныыр үһүө? Уҥар тыҥалаах, элэйэр эттээх ини, – дии саныы, күн устата наҕылыччы айаннаан Амма симиэбийэтигэр кэлэн киирбитэ: киһитэ онно олорор үһү.

Иккиэн муннуларынан да, айахтарынан да тыынан кэпсэппэтэхтэр. Ол курдук чэйдээн баран, хоммуттар. Сарсыарда эрдэһит ыал туруута туран, имири-самыры аһаан баран, Өндөрөөскү тилир гынан хаалбыт, Галибаров да сөбүгэр туруммут.

– Бэҕэһээ сүүрэн, кини да бырда быһынна ини, сотору соҕус суол ортотугар ситэ баттаан ылаа инибин, – дии саныы, сэлиигин харыстыы соҕус айаннатар.

Амматтан бастакы тохтобулугар ыалтан Өндөрөөскүнү сураспыта, маарыын кэлэн ааспыта дэһэллэр. Галибаров дьэ ыксыыр. Чараҥҥа диэри Өндөрөөскүнү хайаан да ситэр санааланар, атын айанын эбэр. Ол курдук, салгыы иккитэ-үстэ ыалга тохтуу-тохтуу, Өндөрөөскүнү эккирэтэр да – сиппэт.

Сааскы халлаан уһунугар, киэһэлик тиэргэнин таһыгар тохтоон, атын кыламанын кыаһаанын сото туран көрбүтэ: Өндөрөөскү ыал олбуоруттан тахсан дэриэбинэ аллараа уһугун диэки баран эрэр үһү. Галибаров:

– Өндөрөөй, Өндөрөөй, ханналаатыҥ? – диэн хаһыытаан ыйыппыт.

Онуоха киһитэ:

– Күптээтиэм, Күптээтим, – диэн баран, эмиэ сүүсчэкэ көстөөх сиргэ баар нэһилиэк диэки барар суолу тутуспутунан хаама турбут.

Өндөрөөскү кэргэннэнэ сылдьыбытын туһунан сурах суох, биир да ыччат хаалбыта биллибэт. Кырдьар сааһыгар таас дьүлэй буолан, 1960-с сылларга Тумулга ыалга дьукаах олорон өлбүт. Дьон кэпсииринэн, кини өлөр күнүгэр Нуотараҕа сайын Маарыла Төрдө диэн үрэҕинэн биир аарыма буур киирэн, сынньанан, өрөөн, киэһэ күн дьааһыгырыыта Тумулу тонолуппакка одуулаан баран, аргыый сис диэки тахсан бара турбута үһү.

Тараҕай Бааска

Галибаров сэлиигин кытта Ньылхантан Чараҥҥа диэри хатыспыт иккис киһинэн буолар Атласов Василий-Тараҕай Бааска – Күп нэһилиэгин Дьэкэмдэ өтөҕөр төрөөбүт, Уутунньук аҕа ууһуттан төрүттээх киһи. Кини туһунан сэһэни улаханнык өйдүүр киһи хаалбатах. Ол гынан баран уонча сыллааҕыта кини туһунан Егор Васильевич Атласов (Дьөгүөрбэх) сэһэргээн турардаах.

Тараҕай Бааска бэйэтэ тас көрүҥэ киһи киэнэ мөлтөҕө, бүрэтэ эбитэ үһү. Уҥуоҕунан сахаҕа орто киһиттэн намыһах, хачаайы соҕус эбит. Эдэригэр айаҕын ииттээри Ньылхаҥҥа тахсан аал оҥорсоро үһү. Онно ыалга үлэлээн ас булунан, аһаан-сиэн сылдьыбыт. Дьоҥҥо-сэргэҕэ мас мастаан үчүгэй эрбииһит быһыытынан биллибит.

Биирдэ Ньылхантан дойдутугар төннөрө кэлбит. Ол кэмҥэ Галибаров Ньылхан тоҥустарын түүлээхтэрин хомуйан баран төннөр буолбут. Тараҕай Бааска көлөҕө олорсон кии-риэм диэн үөрбүт. Олорсон киирээри ыйытан көрбүтүн, киһитэ сыарҕабар киһини ылбаппын диир. Тараҕай Бааска: «Мэ, оччоҕо бу утуйар тэллэхпин уурунан бар», – диир. «Ол эн бөххүн мин тиэйэ сылдьыам дуо? Бэйэм таһаҕаһым элбэх. Хайа, уонна хаалан хааллаххына, ыалга туоххунан хонуоххунуй? Ылбаппын!» – диэн аккаастыыр. Тараҕай Бааска кыһыйан буугунуу түһэр: «Мин да эн атыҥ айаныттан хаалсыбатым буолуо», – диир.

Сарсыныгар тураллар да, Чараҥ диэки түһүнэн кэбиһэллэр: Галибаров атынан инникилиир, Тараҕай тэллэҕин сүкпүтүнэн кэнниттэн сүүрэн бэдьэйэн барсар. Ол курдук, аара ыалга хоно-хоно, Троицкайга диэри бииргэ айаннаан тии-йэллэр. Троицкайга тохтообокко үргүлдьү ааһаллар. Манна кэлэн Тараҕай Бааска сыыры түһүүгэ бытаарар уонна Чараҥҥа эбэ ортотунан хаалан туоруур. Кэлин, Галибаров сэлиигин аатын алдьатымаары хаалбытым, ону кытта тэҥҥэ даҕаһан эбэтэр урутаан тахсыбытым буоллар, сэмэтэ-суҥхата элбэх буолуо диэн куттаммытым диирэ үһү.

Тараҕай Бааска ыал-күүс буолбатах, ыччаттамматах. Түөрт уончалааҕар, ас-таҥас кэмчи кэмигэр сыыстаран, тымныйан, сэлликтээн дойдутугар өлөн уҥуоҕа харайыллыбыт.

Тараҕай Бааскалаах хас күн устата айаннаан кэлбиттэрин өйдөөн ыйыппатахпын. Ол гынан баран Галибаров сэлиигэ 72 көһү үс күнүнэн кэлэр эбит буоллаҕына, бу дьон күҥҥэ ортотунан 24 көһү түһэн кэлбит буолаллар. Ат таһаҕаһын учуоттаатахха, 4 күҥҥэ 18-тыы көһүнэн, 5 күҥҥэ – 144 биэрэстэнэн айаннаабыт буолаллар. Бүтэһик сыыппараны ыллахха, бу киһи кыаҕын иһинэн буолуон сөп. Билигин Саха сиригэр биирдиилээн уһун дистанцияҕа сүүрэр дьон баар буоллулар. Ол курдук, саха сүүрүүктэрэ Гаврил Нохтуунускай, Артур Феофанов, Николай Бускаров, Роман Колесов, Михаил Еремисов ааттара Россияҕа, аан дойдуга билиннилэр. Михаил Еремисов 1994 сыллаахха Подольскайга улахан марофоҥҥа (сверхмарон), ол аата, суукка устата сүүрүү, 24 чаас устата 264 км 200 м сүүрэн ол сыллааҕы түмүгүнэн аан дойдуга 3-с миэстэлээх көрдөрүүнү көрдөрөн норуоттар икки ардыларынааҕы маастар нуорматын толорбута. Онон, биһиги былыргы сүүрүүктэрбит, айылҕаттан чэгиэн доруобуйалаах, саастарын үйэлэрин тухары сиэлэн-хааман күҥҥэ сүүрбэччэлии көһү сиэлбиттэрэ оруннаах буолуо.

Мантан сиэттэрэн, республиканскай хабааннаах, былыргы сүүрүүктэрбит кэриэстэригэр «Саха көһө» диэн ааттаан, ханнык эмэ сүҥкэн даатаҕа анаан, Дьокуускайтан эбэтэр Амматтан Уус Маайаҕа диэри, бириистээх уһун сүүрүүлэри сааскы суолунан тэрийэн ыытыахха сөп диэн санаабын этэбин. Ол сүүрүүктэри кытта Уус Маайаҕа көрсүһүү тэрийэн, ыччакка чэгиэн-чэбдик олоҕу, сүүрүүнү пропагандалыахха.

Мүнэнниин көрсүһүүлэр

Уус Маайа улууһун биир таайыллыбатах кистэлэҥэ – мүнэннэр, кыыл дьон. Саха киһитэ кинилэри «хайа иччитэ», эбэҥкилэр «мүнэн», «мүлэн» – «түөкүн», «уоруйах» диэн ааттыыллар. Кинилэр тустарынан анаан үөрэтии, туох да сылык суох, арай быстах үһүйээҥҥэ хаалбыт. Кинилэр сир былдьаһыгар атын биистэр үтүрүйүүлэригэр түбэспит хаспах дьонун удьуордара буолуохтарын сөп. Кинилэри «хаар дьонунан» ааттыаххайыҥ. Дьугдьуур мүнэнэ үрдүк уҥуохтаах, киппэ быһыылаах, тас тамана хойуу түүлээх, уһун баттахтаах диэн кырдьаҕастар ахталлар. Таҥаһа диэн – кыһын чубуку тириитин тиэрэн баран кэтэрэ үһү. Айылҕа биир кистэлэҥэ кыыл курдук сэргэх, түргэнник сүүрэр эбит: биллэрбэккэ үөмэн кэлэн, дьону-сэргэни көрөн туруон сөп. Черскэй арҕаһынан быысаһыллыбыт кинилэр биир хааннаахтара Муомаҕа, Үөһээ Дьааҥыга киһи өйүн баайар, өйүн-төйүн муннарар дьикти алыптаахтар – киһини утутуохтарын да сөп, ыттарын төттөрү иччилэригэр да салайыахтарын сөп. Номох быһыытынан, былыр мүнэннэр түҥ уустар ойохторун, оҕолорун, киһи туттуох айылаах сэбин-сэбиргэлин, аһын-таҥаһын уоран бараллара үһү. Ол иһин түҥ уустар кинилэри биирдэ эмит көрүстэхтэринэ, сойуолаһаллара үһү.

Уус Маайа улууһугар икки хобдох түмүктээх түгэн сэһэҥҥэ-сэппэҥҥэ хаалбыт. Бастакыта, Дьуудам үрэх иһинэн буолбут. 1800 сыллар ортолорун саҕана, күһүн тайахтар иссэр кэмнэригэр, биир киһи уончалаах уолун хаалларар дьоно суох буолан дуу биитэр доҕор гынаары дуу илдьэ барбыт. Биир үрүйэ төрдүгэр тиийэн хонуктарыгар тохтообуттар. Үрэхтэн тымныы салгын тахсан дьагдьаппатын курдук, хахха соҕус сири булан, харыйа лабаатын быһа охсон сиргэ халыҥнык тэлгээбиттэр, ол үрдүгэр таба тэллэхтэрин тэниппиттэр. Оҕо, сылайдаҕа буолуо, кутаа суоһугар бигэнэн утуйан хаалбыт. Аҕата ханна эмэ тайах орулааһынын истээйэмий диэн кутаа аттыгар манаан олорбут. Туох да биллибэтэҕин иһин, төһө да булт баҕата угуйдар, сылаата таайан нухарыйан барбыт. Арай уутун быыһынан чэпчэкитик дугунар, тыаһа суох хаамар атах тыаһын истибит. Эһэ буоллаҕа дуу диэн уһукта биэрэн көрө түспүтэ: сүүнэ улахан, киһиэхэ моһуоннаах кыыл уолун харбаабытынан ааһа ойон эрэр эбит! Тоҥус бэлэм сыппыт тайыытын хаба тардан ылан, ол кыылы өттүккэ анньан хаалбыт. Ол өтөрү түһүү кыылы тохтоппотох, чугас турар сиһиктэр, болбукталар быыстарыгар балай хараҥаҕа симэлийэн хаалбыт. Тоҥус тута кэнниттэн ыстаммыт. Сотору соҕус түлүк уутуттан уһуктубут оҕо соһуйан ытыыр саҥата иһиллибит, ону кытта аҕатыгар сүүрэн иһэрэ көстүбүт. Кутааларыгар төннөн баран, били кыыл төннөн кэлэриттэн сэрэхэчийэн, малларын-салларын хомунан түүнү түүн диэбэккэ дойдуларыгар төннүбүттэр.

Өтөр кэминэн мүнэн буолуон сөбүн быһааран баран, булчут биир дойдулаахтарын хомуйан били кыылы сонордуу тахсыбыттар. Ол тиийэн, хоммут сирдэриттэн ырааппакка, сиһик быыһыгар, биир бөдөҥ-садаҥ мүнэни булбуттар. Булт көрүҥэ диэн ааттаабыттара дуу, хайдаҕа эбитэ дуу: тириитин сүлэн ылан, икки тиит икки ардыгар тиирбиттэрэ үһү. Онтон атынын үрэх тээргээнин муоҕун анныгар кистээбиттэрэ үһү. Кэлин, ол мүнэни харайбыт сирдэрин үрэҕин төрдүн «Абааһы тириилээх» диэн ааттаабыттара үһү. Ол хаартаҕа «Чертова шкура» диэнинэн киирбит.

* * *

Былыр Эдьээҥҥэ, Ааллаах үрэҕин чугаһыгар, Марха Төрдө диэн сири Сахаараптар диэн аҕа ууһа баһылаан олорбут. Сэниэ ыал эбиттэр: сылгы, сүөһү ииттинэн, бултаан-балыктаан байылыаттык олорбуттар. Улахан убайдара Сэмэн диэн ааттаах, элбэх оҕолоох ыал аҕата эбит.

Биирдэ саас сылгы, сүөһү төрөөһүнүн саҕана, Ааллаах баһыттан эбээннэр табалара өлөн, кыыл-сүөл кэмигэр үрэх кытыытыгар киирбэккэ, уу суох буолан кыайан балыктаабакка, хоргуйан өлөн эрэллэрин туһунан сурах кэлбит. Урукку дьылларга ол уустар табалара баарына кыыл-сүөл киириэр, үрэх уута туолан балыктаныар, аас кэм ааһыар диэри Күп, Эдьээн эбэҥкилэригэр киирэн сүөһүлээх-астаах дьоҥ-ҥо олороллоро үһү. Онтон сайыары саас уу-хаар элбээтэҕинэ, булт-алт киирэн эрдэҕэ буолуо диэтэхтэринэ, бэйэлэрин ыырдарыгар төннөллөрө үһү, онтон Дьугдьуур сиһин туораан Лаамы муоратыгар киирэн күһүн хойукка диэри балыктаан, ону хатаран, күһүөрү кыһын сиир астарын хаһааналлара үһү. Кинилэри Алдан сүнньүн дьоно муораны кытта алтыһалларын иһин лабаҥхалар (лаамылар) диэн ааттаабыттар. Муоралара аһатара тохтоотоҕуна, төттөрү булду батыһан Ааллаах баһыгар тахсаллара үһү.

Сэмэн Сахаарап, бука билсиилээхтэрэ буоллаҕа буолуо, өр толкуйдуу барбакка, сэттэ оҕотун, кэргэнин, дьиэтин-уотун хаалларан, хайыһарын, туркутун, чокуур саатын ылан ол дьону быыһыы барбыт. Дьолго, сис оройуттан, талахха киирбит тайахтары бултаан, тордоххо мас салааскатыгар кыстаан соһон киллэрэ-киллэрэ, Ааллаах баһын диэки баран испит. Оннук, хас да тоҥус ыалын быыһаабыт. Хас тордоххо кэллэҕин ахсын биир эмэ кыыс оҕо, эдэр дьахтар нэһиилэ тахсан чугастан мастанан-талахтанан тордох иһинээҕи уотун көрө-харайа сылдьар буолара үһү. Атыттара аччыктаан, турар да кыаҕа суох, лип кэриэтэ иһирдьэ сыталлара үһү. Олору күөс буһаран сэрэнэн аһатан, сэниэ киллэрэн атахтары-гар туруортаабыт. Лабаҥхалар, үрүҥ тыыннарын өрүһүйбүтүн иһин махтанан биир кыыстарын Сэмэҥҥэ кэргэн биэрбиттэр уонна бөрө курдук, бултуу-бултуу, дьоҥҥо хааллара-хааллара, барбытын иһин Бөрө Сэмэн диэн ааттаабыттар.

Сэмэн иккис кэргэнин кытта Ааллаах үрэх орто сүүрүгэр Акра диэн үрэх салаатыгар олохсуйбуттар. Акра диэн эбэҥкилииттэн «Тиксии, тыынан тиксэр сир» диэн ааттаах эбит. Төһө өр ол сиргэ оннук олорбуттара эбитэ буолла, биирдэ күһүн сир тоҥуутун саҕана, Сэмэн үрэххэ кэргэнин уолуйбут хаһыытын истибит. Туох ааттаах буолла диэн тайыытын туппутунан аартыкка ыстаммыт. Арай көрбүтэ: кэргэнин кэнниттэн мүнэн сүүрэн ыһылыннаран иһэр үһү! Ону көрөөт, Сэмэн, хаһыытаабытынан, утары ыстанан киирбит. Киһи киирэн эрэрин көрөн мүнэн тохтуу биэрбит да, үрэх тааһынан төттөрү тэптэрэ турбут. Сэмэн кэнниттэн, хаһыытыы-хаһыытыы, эккирэппитэ буолбут да, мүнэнэ киниэхэ ситтэриэ дуо, таһы баран хаалбыт. Бу түгэн кэннэ Сэмэн, ити кыыл сүгүннүө суоҕа диэн кэтэнэ-манана сылдьыбыт, хайдах эмэ гынан дьаһайарга санаммыт. Булт сырыыта саҕаланан эрэр кэмэ буолбут, Сэмэн кэргэнин кэтээн олоруо дуо: дьахтары, аймахтара төһө да ыраах буоллаллар, илдьэн биэрэргэ күһэллибит. Ол кэннэ үрэҕин салаатыгар кэлэн, дьэ холкутук бултаабытынан барбыт.